Shayboniylar davlatida qo’shin tuzilishi va harbiy ish - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	129.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Shayboniylar davlatida qo’shin tuzilishi va harbiy ish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON
MILLIY UNIVERSITETI
Tarix fakulteti
O’zbekiston tarixi kafedrasi
Kurs ishi
Mavzu. Shayboniylar davlatida qo’shin tuzilishi va
harbiy ish
Bajardi:
Tekshirdi:
Toshkent

2Mundarija:
Kirish
I-BOB. Shayboniylar davlatida qo’shin tuzilishi
1.1. Shayboniylar davlatida qo’shin tarkibi
1.2. Shayboniylar olib borgan harbiy yurishlar
II-BOB. Shayboniylar davlatida harbiy ish
2.1. Shayboniylar davlatida jang qilish taktikasi
2.2. Shayboniylar davlatida harbiy unvonlar
Xulosa
Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati

3Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Jаmiyatimiz mа’nаviyatini yuksаltirishgа
ustuvor yo’nаlish berilayotganligining аsl boisi ham shundаki, har tomonlаmа
tаrbiya ko’rgаn, mа’rifаtli, mа’nаviyati yuksаk milliy g’oya vа milliy istiqlol
mаfkurаsi g’oyalаrini o’z ongidа qаror toptirgаn komil insonlаrni voyagа yetkаzib
borish ko’p jihatdаn mа’nаviyat sohasidagi sаy-harаkаtlаr tizimidа yoshlаrgа,
tаlаbаlаrgа tаriх tа’limini berish, O’zbekiston tаriхi fаnini o’qitish, bu fаndаn
tа’lim berish sifаtini dаvr tаlаblаri dаrаjаsigа ko’tаrish alohida o’rin tutаdi.
Shu munosаbаt bilаn mustаqillik yillаridа bu borаdа qаtor muhim tаdbirlаr
аmаlgа oshirildiki, ulаr o’zining ijobiy sаmаrаsini berа boshlаdi. XV asr oxirlariga
keiib temuriyzodalaning o’zaro taxt taiashishlari Xuroson va Movarounnahr
ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Siyosiy tanglik avj olib, madaniy
hayotizdan chiqdi. Dehqonchilik, savdo-sotiq va boshqa hududlar bilan bo’ladigan
madaniy aloqalarga putur yetdi. Movarounnahr mayda hokimliklarga bo’linib
ketdi.
Kurs ishi mavzusining o’rganilishi darajasi. Muhammad Shayboniyxon va
uning O’zbek davlatchiligi tarixida tutgan o’rni bugungi kunga qadar alohida
tadqiqot ob’yekti sifatida o’rganilamagan bo’lasada bir guruh mahalliy va xorijlik
tadqiqotchilarning asarlarida mavzuga oid qimmatli ma’lumotlar uchraydi.
Xususan, Ahmad Zaki Validiy To’g’on, Muhammad Fuod Ko’prulu, K.
Eraslon, M. Kafali, N.N. Tumanovich, Tanju O’ral Seyhan, Charlz R’yo,
amerikalik olim A. Bodrogligeti, amerikalik taniqli turkiyshunos olim E. Olvort,
R.Grosset, major olimlaridan H.Vamberi, Ya.Ekmann, rus sharqshunoslaridan
V.V.Bartold, A.A.Semenov, B. D.Grekov, A. Yu.Yakubovskiy va boshqalarning
tarixiy asarlari kiritishimiz mumkin. Bundan tashqari shu davrgacha Shayboniyxon
ijodini tadqiq qilingan Akbiyik O’zay, Temur Xo’ja o’g’li dissertatsiya ishlarini
kiritishimiz mumkin.
Kurs ishining davriy chegarasi sifatida . Muhammad Shayboniyxon
yashagan va hukmronlik qilgan davr oralig’idagi 1451 – 1510-yillar belgilangan.

4Bu davrda ro’y bergan voqea-hodisalar, siyosiy jarayonlar, murakkab tarixiy
jarayonlar tarixi yoritib berilgan.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Muhammad Shayboniyxon shaxsi,
uning hukmronlik davri tarixi, davlat boshqaruvi va siyosiy jarayonlar, bu
masalaning davlatchilik, madaniy hayot rivojida tutgan o’rnini ilmiy tadqiq etish
va umumlashtirish bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi hisoblanadi.
Kurs ish doirasida quyidagi ilmiy vazifalarni hal etish rejalashtirilgan:
– Muhammad Shayboniyxonning hayot yo’li yoritilgan manbalarni tahlil
qilish;
– XV asr oxiri – XVI asr boshlarida Dashti Qipchoq va Movarounnahrdagi
siyosiy ahvolni o’ranish;
– Muhammad Shayboniyxonning markazlashgan davlatga asos solishi va
uning ahamiyatini ko’rsatib berish;
– Muhammad Shayboniyxonning harbiy yurishlari va sarkardalik faoliyatini
yoritish;
– Muhammad Shayboniyxon hukmronligi davrida davlat boshqaruvi
soxasidagi o’zgarishlarni tahlil qilish;
– Muhammad Shayboniyxon hukmronligi davrida Movarounnahr va
Xurosondagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni ko’rsatib bersih;
– Muhammad Shayboniyxon hukmronligi davrida madaniy hayot va
me’morchilikka berilgan etiborni aniqlash;
– Muhammad Shayboniyxonning ilm-fan sohasiga qo’shgan hissasini
ko’rsatib berish;
– Muhammad Shayboniyxonning hayot yo’lini ilmiy adabiyotlar va
manbalar orqali yoritish.
Kurs ishining ob’yekti va predmeti . Muhammad Shayboniyxon faoliyati
tadqiqotning ob’yekti sifatida belgilandi. Muhammad Shayboniyxon davrida yuz
bergan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlardagi o’zgarishlarni
ko’rsatib berish ilmiy tadqiqot ishining predmeti qilib tanlab olindi.
Kurs ishining manbaviy asoslari.

5Kurs ishinig manbaviy asoslarini XV – XVI asrlarda mahalliy mualliflar
tomonidan yozilgan asarlar tashkil qildi. Xususan, turkiy tilida yozilgan
Muhammad Solihning “Shayboniynoma Zaxiriddin Muhammad Boburning
“Boburnom”, Xondamirning “Habib us-siyar fi axbori afrodi bashar, Hofiz Tanish
Buxoriyning “Abdullanoma” asarlari bitiruv malakaviy ishining asosiy manbasi
bo’lib xizmat qildi.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishini o’rganish va tahlil
qilishda dialektikaning umumfan – mantiqiy, tizimli yondashuv va analiz-sintez
uslublari hamda maxsus tarixiy – tarixiy-genetik, xronologik va tarixiy qiyoslash
uslublaridan foydalanildi. Shuningdek, tarixiy bilmoqning xolislik, sababiylik
(determinizm), tarixiylik va tizimlilik (sistemali) tamoyillaridan ham foydalanildi.
Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtayi
nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar
tarixiylik, tadrijiylik, sivilizatsion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va
tahlil etildi. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov va
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan
ilmiy-nazariy ko’rsatmalar, turli tadbir, marosim va tantanalarida so’zlagan
nutqlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlarida
belgilangan muhim vazifalar haqidagi ko’rsatmalardan foydalanildi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
– Muhammad Shayboniyxonning hayot yo’li yoritilgan manbalarni tahlil
qilish;
– XV asr oxiri – XVI asr boshlarida Dashti Qipchoq va Movarounnahrdagi
siyosiy ahvol ko’rsatib berildi;
– Muhammad Shayboniyxonning markazlashgan davlatga asos solish
jarayoni yoritildi;
– Muhammad Shayboniyxonning harbiy yurishlari, sarkardalik mahoratlari
yoritib berildi;
– Muhammad Shayboniyxonning davlat boshqaruvi soxasidagi isloxotlari
aniqlandi;

6 – Muhammad Shayboniyxon hukmronligi davrida Movarounnahr va
Xurosondagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot ko’rsatib berildi;
– Muhammad Shayboniyxon hukmronligi davrida madaniy hayotning
ahvoli aniqlandi;
– Muhammad Shayboniyxonning ilm-fan sohasiga qo’shgan hissasini
ko’rsatib berildi.
Kurs ishi natijalarining ilmiy-amaliy ahamiyati. Ushbu Kurs ishda turli
ilmiy ma’lumotlarni hisobga olgan holda, yangi uslubiy va nazariy yondashuvlar
asosida Muhammad Shayboniyxon davrining o’ziga xos xususiyatlari o’rganilib
umumlashtirildi. Bu ishning ilmiy ahamiyatini belgilab beradi. Shuningdek, ushbu
tadqiqot natijalaridan, oliy o’quv yurtlarida talabalarga ma’ruzalar o’qish
jarayonida, O’zbekiston tarixining tegishli bo’limlari, darsliklar va o’quv
qo’llanmalari yozishda, maxsus kurslarda qo’llanma, monografiya va risolalar
tayyorlashda, O’zbekistonda tarixiy-madaniy merosni o’rganish va targ’ib qilishda
foydalanish mumkin.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxat idan tashqari 32 betdan iborat.
I.BOB.Shayboniylar davlarida qo’shin tuzilishi.
1.1 Shayboniylar davlatida qo’shin tarkibi.
Tarixdan ma’lumki, XI-XVI asrlarda g’arbda Dnepr daryosi va Qora dengiz,
shimoli-sharqda Irtish daryosi va Balxash ko’ligacha, janubda esa Xorazm va
Sirdaryoning quyi oqimlari oralig’idagi yerlar Dashti Qipchoq deb yuritilgan. Bu
hududda dastlab Jo’ji ulusi norai bilan Oltin O’rda xonligi tashkil etilgan. 1
XIV asr
oxirlarida Oltin O’rda xonligi Amir Temur tomonidan tor-mor etilganidan so’ng
parchalanib, bir necha xonliklarga bo’linib ketdi. Volga daryosining o’rta va quyi
oqimlarida Qozon va Ashtarxon (Hojitarxon) xonliklari, Qrim yarim orolida
Turkiya ta’sirida bo’lgan Qrim xonligi vujudga keldi. Dashti Qipchoqning sharqiy
qismida esa Oq O’rda tashkil topdi. Bu katta hududda qiyot, mang’it, do’rmon,
qushchi, o’rtachi, nayman, tuba, toyraas, jot, xitoy, uyg’ur, qorluq, ushun (usun),
1
Abdullanoma 2 kitob T-2000

7karlavut, ichki, ming, tan gut, qo’ng’irot va boshqa qabilalar yashagan. Bu ulus
O’zbeklar davlati, uning aholisi «o’zbeklar» deb atalgan.
Dashti Qipchoqning sharqiy qismi, ya’ni Oq O’rdada 2
shayboniylardan bo’lgan
Abulxayrxon (1428-1468) tarqoq bo’lgan mayda xonliklarni birlashtirib, katta
davlatga asos soldi. Keyinchalik mang’it urug’lari ham Abulxayrxon qo’l ostiga
birlashtirildi. Qozoq urug’lari XV asrning 40-yillarida Abulxayrxonga
bo’ysunishdan bosh tortib Chu va Yettisuv vohasiga ko’chib ketdilar va
keyinchalik Qozoq xonligiga asos soldilar (1465). Dashti Qipchoqda siyosiy
tartibsizliklar, katta yer egalari bilan dehqonlar va chorvadorlar o’rtasida ichki
ziddiyatlar kuchayishi natijasida davlat zaiflashib bordi. Ana shunday sharoitda
hokimiyatni qo’lga olgan Abulxayrxonning nabirasi Muhammad Shayboniyxon
(1451-yilda tug’ilgan, yoshlik yillarida Samarqand va Buxoro madrasalarida
o’qigan) Dashti Qipchoqdagi 3
qabilalarni birlashtirib, davlat hokimiyatini yanada
mustahkamlaydi.
Amir Temur vorislari o’rtasida olib borilgan to’xtovsiz feodal urushlar
temuriylar davlatining kuchsizlanishiga olib keldi va birin-ketin ular qaramidagi
davlatlar va mulklar ajralib chiqib ketdi. Xorazmdan Astrobodgacha bo’lgan keng
raasofada joylashgan turkmanlar bir necha qabilalardan tashkil topgan bo’lib,
ko’pincha o’zaro kelisha olmas edilar. Lekin ular qulay vaziyatdan foydalanib
Temuriylar davlatidan ajralib chiqdilar. Farg’ona vodiysi ham ajralib mustaqil
davlat tashkil etdi. Bundan tashqari forsiy dehqon aholi joylashgan Hisor va
Badaxshon ham mustaqil davlatga aylandi. Movarounnahrda temuriy
hukmdorlarning o’rnini Abulxayrxonning nevarasi Shayboniy asos solgan
o’zbeklar davlati egalladi. Temuriylar davlatining zaiflashganligi, tarqoqlikning
kuchayishi va hokimlikka da’vogarlarning o’zaro to’xtovsiz urushlari
shayboniylarning Turkistonga hujumi uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi.
Shayboniyxon XV asr oxirlarida Turkistonga bir necha bor yurishlar qilib O’tror,
2
Buxoro yoxud MOvarounnahr tarixi Toshkent G`.Gulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti-
1990
3
Mirza Muhammad Haydar tarixiy Rashidiy

8Sabron, Yassi (Turkiston) shaharlarini bosib oldi.U 1499-1507-yillarda Buxoro,
Samarqand, Toshkent, Shohruhiya, Farg’ona, Qunduz, Xorazm, Balx va Hirotni
ishg’ol qilib, Movarounnahr va Xurosonda o’z hokimiyatini o’rnatdi.Muhammad
Shayboniyxon 4
boshchiligidagi ko’chmanchi o’zbeklar XVI asr boshlarida
Movarounnahr va Xurosonni egallab, temuriy shahzodalar hukmronligiga chek
qo’ydilar va bu ulkan hududda o’zlarining markazlashgan davlatiga asos soldilar.
Bu davlat poytaxti avval Samarqandda bo’lgan bo’lsa, XVI asr o’rtalaridan
boshlab Buxoroga ko’chiriladi. Shundan keyin bu davlat Buxoro xonligi deb ham
atala boshladi. Butun XVI asr mobaynida hokimiyatni o’z qo’llarida saqlab kelgan
shayboniylar sulolasi hukmronligi o’zbek davlatchiligi tarixida katta ahamiyatga
ega bo’lib, xuddi shu davrda o’zbek xalqining etnik Shakllanishidagi uchinchi davr
boshlandi. Dashti qipchoqlik o’zbeklar Movarounnahr va Xurosondagi mahalliy
turkiy xalq o’zining azaliy qon-qarindoshlari bilan qo’shilib ketdi va ularga ham
o’zining nomini berdi. Tarixiy manbalar va tadqiqotlarda XV asrning 20-yillarida
Qipchoq dashtining Sharqiy yerlarida tashkil topgan, qirq yildart ziyodroq hukm
surgan Abulxayrxon (1428-1468) hamda Movarounnahrda tashkil topgan
Muhammad Shayboniyxon (1450-151.0) davlatlarini ko’chmanchi o’zbeklar
davlati deb atashgan. Ammo bu unchalik to’g’ri emas, chunki ushbu davlatlarning
asosiy aholisi mol chorvachiligi bilan shug’ullangani holda, ular tarkibiga,
shuningdek, Sirdaryoning quyi qismida, qisman Xorazm vohasining chekkalarida
hunarmandchilik, dehqonchilik bilan shug’ul-lanuvchi urug’ va qabilalar ham
kirgan. Qipchoq Dashtida o’z ta sirini kuchaytirib Sirdaryo bo’ylaridagi shahar vaʻ
qal alar-ni qayta qo’lga kiritib mustahkam o’rnashib olgach, qulay fursat kutib
ʻ
turgan Muhammad Shayboniyni 1499-1507 yillarda Buxoro, Samarqand,
Toshkent, Shohruxiya, Farg’ona, Xoraemni ishg’ol qilib, Movarounnahrni to’la o’z
qo’liga kiri tishga imkon berdi.1505 yilning kuzida Shayboniyxon qo’shinlari
Xurosonni zabt etib qo’lga kiritish harakatlarini boshlab Maymana va Foryob
gacha bordi. 1506 yil 5 mayda Sulton Husayin Boyqaro vafot etdi. Shundan keyin
barcha temuriylar o’e kuchlarini birlashti rib shayboniylarga zarba berish o’rniga
4
Shayboniylar davlati va huquqi Toshkent “Adolat” 2007

9hokimiyatni Badiuzza mon Mirzo va Husayin Muzaffar Mirzo bo’lishib olib ikki
hokimiyatchilik vujudga keldi 1506 yilda Balx shahri temuriy larning birlashgan
kuchlari etib kelmasdanoq shayboniylarga taslim buldi.Shuni ta kidlash lozimki,ʻ
M.Shayboniyxon Xurosonga 5
qarshi keskin harbiy harakatlarni boshlashdan oldin
dastlab o’zining piri Mavlono Muhammad Xitoyini elchi qilib yuborib, temu riy
mirzolarning jang qilmasdan bo’ysunishlarini taklif qiladi Elchi har ikkala
Mirzolartomonidan Bog’i Jahonro ulangi da qabul qilinadi. «Shayboniyxon
aytadiki, — deydi elchi, — sizning ota-bobolaringiz boshiga og’ir kunlar
tushganda, qiyin voqealar yuz berganda (Sulton Abusaid Mirzo, Sulton Husayin
Boyqaro nazarda tugilmoqda — Z.M.) bizning ulug’ darajali xo nadonimiz
hoqonlari (Ulug’xon Abulxayrxon) ga borib, itoat shartlarini bajardilar.
5
Muhammad SHayboniyxon va uning o`zbek davlatchiligi tarixida tutgan o`rni-2018

101.2Shayboniylar olib borgan harbiy yurishlar
Ma’lumki, XIV asr boshlariga kelib, 1236 yilda Botuxon tomonidan asos
solingan Oltin O’rda davlati ikki qismga bo’linib ketadi va uning sharqiy qimida
Oq O’rda davlati tashkil topadi. Ayrim tarixiy manbalarda bu hududlar “O’zbeklar
mamlakati” deb ham eslatiladi. XV asrning o’rtalariga kelib Sharqiy Dashti
Qipchoq hududlarida Jo’jixonning beshinchi o’g’li Shaybon urug’idan bo’lgan
Abulxayrxon ko’chmanchi o’zbeklar davlatiga asos soldi. Movarounnahrdagi
o’zaro kurashlardan foydalangan Abulxayrxon Sirdaryoning o’rta oqimidagi bir
qancha shaharlarni, Xorazmning bir qismini bosib olishga erishdi.Manbalarning
(Mulla Shodi, “Fathnoma”) 6
ma’lumot berishicha 864 hijriy (1459-1460 yy.) yilda
Abulxayrxonning katta o’g’li Shohbudog’ vafot etadi. Undan qolgan sakkiz yoshli
Muhammad va besh yoshli Mahmud uyg’ur Boyshayx ko’kaldosh tarbiyasiga
beriladi. Shohbudog’ning katta o’g’li Muhammad Shohbaxt keyinchalik
Shayboniylar davltiga asos soladi. Manbalarning ma’lumot berishicha, Muhammad
Shohbaxt Shayboniyxon iste’dodli shoir va sarkarda, zamonasining o’qimishli va
bilimdon kishilaridan bo’lgan. XV asrning so’nggi choragiga kelib temuriy
shahzodalar o’rtasidagi toj-taxt uchun o’zaro kurashlar avj olgan edi. Ko’pgina
mulklar va viloyatlar, xususan, Farg’ona, Hisor, Samarqand bilan Buxoro,
Toshkent, Xorazm o’zlarini mustaqil hisoblab,ko’p hollarda bir-birlari bilan
kurash olib borar edilar. Shuning uchun ham Movarounnahrdagi temuriylar
saltanati amalda mustaqil boshqariladigan kichik-kichik viloyatlarga bo’linib
ketgan edi. Shayboniyxon esa temuriylar hukmronligiga barham berish uchun
bunday vaziyatdan ustalik bilan foydalanishga harakat qildi.
Temuriylar o’rtasidagi sulolaviy urishlar, keyinroq esa Shayboniyxon qo’shinlarini
qo’llab-quvvatlashda Toshkent mulki zodagonlari katta rol o’ynadilar. 1485 yilda
Toshkent hokimiyatini mashhur diniy arbob Xo’ja Ahror yordamida Yunusxon
egallagan bo’lsa, uning vafotidan so’ng o’g’li Mahmudxon(1487-1503yy)
Toshkent taxtini egallaydi. Mahmudxon temuriylarga qarshi kurashda
Shayboniyxon ittifoqini umid qilgan bo’lsa-da, niyatiga yeta olmadi. 1494 yilda
6
Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil

11Samarqand hukmdori Sulton Ali Mirzo vafot etgach, temuriylar o’rtasidagi nizolar
yanada kuchayib ketdi. Bundan foydalangan Shayboniyxon 1497 va 1499 yillarda
Samarqandga hujum uyushtirib, uni ikki marta qamal qildi.1500 yilda Andijon
hokimi Bobur Mirzo 7
Samarqandga yurish qildi. Ammo, Shayboniyxon undan
oldinroq harakat qilib Samarqandni qamal qildi hamda shahar hokimi Sulton Ali
bilan kelishib, Samarqandni egalladi. Boburning Samarqandni egallash borasidagi
harakatlari zoye ketdi. Bunga qadar Shayboniyxon Buxoroni ham qo’lga kiritgan
edi. Shundan so’ng Shayboniyxon 1503 yil bahorida asosiy qo’shinlari bilan
Toshkent hokimi Mahmudxon va Farg’ona hokimi Ahmadxonlarga qarshi yurish
qilib Toshkent viloyatidagi Shohruhiya va boshqa ko’pgina qal’alarni bosib
olishga erishadi. Farg’onadagi Arxian qal’asi yonida bo’lgan shafqatsiz jangda
Maxmudxon halok bo’ladi va Toshkentda qoldirilgan uning o’g’li Muhammad
Sulton Shayboniyxon qo’shinlari yaqinlashishi bilan Toshkentdan qochib
ketadi.Toshkentga mustahkam o’rnashib olgan Shayboniyxon qo’shinlarining katta
qismi uning ukasi Mahmud Sulton boshchiligida Xorazmga yurish boshladilar. Kat
va Buldumsoz qal’alarini egallagan Mahmud Sulton bu hududlardagi bir qism
aholini majburan Buxoroga ko’chirishga buyruq beradi. 1505 yilda o’n oylik
qamaldan so’ng ko’chmanchi o’zbeklar Urganch shahrini
egallaydilar.Shayboniyxonning o’zi katta qo’shni bilan 1504 yilda Hisor viloyatiga
yurish qildi. Bu paytdagi Hisor viloyatining hokimi Xusravshoh ancha katta harbiy
kuchga ega bo’lsa-da, Shayboniyxonga jiddiy qarshilik ko’rsata olmadi. Buning
natijasida Hisor viloyati barcha tog’li tumanlari bilan birga Shayboniyxon
ixtiyoriga o’tdi va Qunduz, Tolqon, Badahshon hamda Balx ishg’ol
etildi.Shaybonixonning markazlashgan davlat tuzish yo’lidagi raqiblaridan biri
Dashti Qipchoqdagi qozoq sultonlari edi. XVI asrning boshlarida qozoq sultonlari
Shayboniyxonning janubga qilgan harbiy yurishlaridan foydalanib
Movarounnahrga bir necha marta bosqinchilik urushlari uyushtiradilar, Buxoro va
Samarqandni talon-taroj qilib, aholini asir qilib olib ketadilar. 1509 yilda
Shayboniyxon qozoq sultonlari Jonish Sulton, Burunduqxon va Qosim Sultonlarga
7
Z.M.Bobur Boburnoma “Yulduzcha” nashriyoti, 1989

12qattiq zarbalar berib, buning natijasida Sig’noq, Yassi, Savron shaharlarini qo’lga
kiritadi hamda Turkistondagi Xo’ja Ahmad Yassaviy maqbarasini ta’mirlashga
buyruq beradi. Shayboniyxon 1509 yilning yozida Marvni egallashga muvaffaq
bo’ldi. Uning bu davrga qadar bo’lgan yurishlari natijasida Dashti Qipchoq,
Xorazm, Movarounnahr va Xurosonning katta qismi Shayboniylar qo’l ostida
birlashtirildi. Marv shahrini egallagan Shayboniyxon Eronning kichik viloyatlariga
yurish qiladi hamda Mashhad va Tus shaharlarini egallab, ulardagi muqaddas
joylarni ziyorat qilib, ba’zi me’moriy inshootlarni ta’mirlashga buyruq beradi.
Mashhad va Tus shaharlarini egallagan Shayboniyxon Erondogi Shoh Ismoil asos
solgan Safaviylar davlatiga xavf soladi. 1510 yilda Erondan orqaga qaygan
Shayboniyxon uning izidan katta kuch bilan yetib kelgan Eron shohi Ismoil
Safaviy qo’shinlari bilan jangga kirishdi. Marv yaqinida bo’lib o’tgan bu jangda
Shayboniyxonning kam sonli qo’shinlarimag’lubiyatga uchradi hamda
zamondoshlari tomonidan “Xalifa ur-Rahmon va Imom az-Zamon” 8
deb
ulug’langan Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon bu jangda halok bo’ldi.Marv
yaqinidagi g’alabadan so’ng Shoh Ismoil Shayboniylarga qarshi kurashda temuriy
shahzoda Zahiriddin Bobur bilan ittifoqchilikni taklif etdi. Undan tashqari,
Shayboniyxon o’limidan keyinoq o’zbek sultonlari orasida boshlangan
kelishmovchiliklar davlatni zaiflashuviga olib keldi hamda shayboniylar keyingi
janglarda mag’lubiyatga uchray boshladilar. Natijada Huroson va Xorazm qo’ldan
boy berildi. Bobur 1511 yilda Shoh Ismoil qo’shinlari yordamida shayboniylar qo’l
ostidagi Hisor, Ko’lob, Qunduz, Badaxshon va Qarshi yerlarini egallab,
Samarqandni ham uchinchi marta qo’lga kiritdi. Movarounnahrni butunlay qo’lga
kiritish niyatida bo’lgan Boburga Safaviylarning tajribali sarkardasi Najmiddan
Soniy boshchiligidagi 12 ming qo’shini kelib qo’shildi.Boburning ittifoqchilari,
shia mazhabidagi eroniy qizilboshlilarning 9
talon-tarojlari (ayniqsa, Samarqand va
Qarshi shaharlarida) tufayli mahalliy aholi Boburni qo’llab-quvvatlamadi. Bobur
8
Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi Toshkent G`.Gulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti-
1990
9

13va eroniylarning birlashgan qo’shinlari bilan Shayboniylar o’rtasidagi hal qiluvchi
jang 1512 yilning noyabrida G’ijduvon yaqinida bo’lib o’tadi. Mazkur jangda
Shayboniyxonning jiyani, Sulton Mahmudning o’g’li Ubaydulla Sulton tomonidan
ittifoqchilar qo’shnini tor-mor etildi. Bu mag’lubiyatdan so’ng Bobur
Movarounnahrdan butunlay chiqib ketdi va Qobul hamda uning atroflarida o’z
hukmronligini to’la mustahkamladi. 1526 yilning boshida Bobur Hindistonga
yurish boshladi va u yerdagi Ibrohim Lo’diyning qo’shinlarini to’la tor-mor
keltirib, yangi saltanat-Boburiylar saltanatiga asos soldi. Bu saltanat Hindistonda
332 yil (1526-1858 yy) hukmronlik qildi.Muhammad Shayboniyxonning vafotidan
so’ng davlatdagi markaziy hokimiyat anchagina zaiflashdi. Beklar (amirlar) va
sultonlarning ko’pchiligi Shayboniyxondan keyingi bir nechta xonlarga
nomigagina bo’ysundilar. Shayboniyxon vafotidan so’ng uning jiyani Sulton
Mahmudning o’g’li Kuchkunchixon (1510-1530 yy.) taxtga o’tirdi. Aynan
Kuchkunchixon davrida sultonlarning mustaqilligi kuchaya borib, ular orasida
Buxoro mulki hukmdori Ubaydulla Sultonning obruyi ancha baland edi.
Kuchkunchixondan keyingi hukmdor Abu Sa’id (1530-1533 yy.) ning qiska
hukmronligi davrida Movarounnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zaiflashib,
amirlar va sultonlar o’rtasidagi nizolar yanada kuchaydi. Bu paytda Xorazm
mustaqil davlat bo’lib ajralib chiqdi va Turkiston yerlari parchalana
boshladi.O’zaro urushlarga birmuncha barham berishga erishgan Ubaydulla Sulton
1512 yilda Buxoro hukmdori bo’lgan bo’lsa, 1533 yildan butun markazlashgan
o’zbek davlatining oliy hukmdori etib saylanadi. Ubaydullaxon paytaxtni
Samarqanddan Buxoroga ko’chiradi. O’sha paytda Samarqand hukmdori bo’lgan
Kuchkunchixonning o’g’li Abdulla Sulton ham Ubaydullaxon hokimiyatini tan
olishga majbur bo’ldi.XVI asrning 40-yilariga kelib yirik zadagonlar va sulolalar
o’rtasida Movarounnahrning poytaxt shaharlari va mulklari uchun o’zaro kurashlar
yana avj oldi. Hukmdor xonadoni vakillari o’rtasida ayniqsa Buxoro va Samarqand
uchun kurash kuchaydi. Bu davrda Samarqandda Kuchkunchixonning uchinchi
o’g’li Abdullatifxon (1541-1552 yy.) Buxoroda esa Ubaydullaxonning o’g’li
Abdulazizxon (1540-1550 yy.) hukmronlik qilib har ikkalasi ham o’zini rasmiy

14xon deb hisoblar edi. O’zaro hamda sulolaviy kurashlar davom etayotgan bir
sharoitda Shayboniyxonning nabirasi Muhammad Yorsulton bir necha oy taxtni
boshqarganidan so’ng amaldagi hokimiyat Baroqxon (Navro’z Ahmadxon, 1551-
1556 yy.) qo’liga o’tdi. Toshkent va Sirdaryo bo’yidagi shaharlar hukmdori
bo’lgan Navro’z Ahmadxon Buxoroda o’z hokimiyatini tan oldirish uchun
Samarqand va Movarounnahrning boshqa shaharlariga bir necha marta yurishlar
qilib turdi.1556 yilda Navro’z Ahmadxon vafot etgach Balx hukmdori
Pirmuhammadxon (1556-1561 yy.) Buxoro taxtiga o’tiradi. Shunga qaramasdan
1556 yilda Axsi va Andijon mulki hukmdorlari Buxoroni egallashga harakat qilib
ko’rdilar. Ammo, o’sha paytda juda katta nufuzga ega bo’lgan jo’ybor shayxi
Xo’ja Islom tomonidan qo’llab quvvatlangan shayboniy Iskandar Sultonning o’g’li
Abdulla Sulton bunga yo’l qo’ymadi. Pirmuxammadxon Balxda qolib taxtni
boshqarayotgan, uning nomiga xutba o’qitilib, tangalar zarb etilayotgan bo’lsada,
1557 yildan Buxoroda Abdulla Sulton hukmronlik qila boshlaydi.Mustaqil mulklar
va yirik zadagonlarning o’zaro urushlaridan ularning o’zlariga qarshi foydalangan
Abdullaxon II 10
asta-sekinlik balan Movarounnahr va Xuroson yerlarini o’z
hokimiyati ostiga birlashtira boshladi. Uning bu harakatlarini jo’ybor shayxlari
Xo’ja Islom hamda uning o’g’li Xo’ja Sa’dlar faol qo’llab-quvvatlab turdilar. 1561
yilda Abdullaxon II Pirmuxammad bilan aloqalarni uzdi va otasi Iskandar Sultonni
(1561-1583 yy.) xon deb e’lon qildi. Iskandar Sulton nomigagina xon bo’lib,
mamlakatni boshqaruv ishlariga deyarli aralashmas, hokimiyat amalda Abdullaxon
II qo’lida edi. 1583 yilda Iskandar Sulton vafot etgach Abdullaxon II rasmiy xon
deb e’lon etildi.Shayboniy hukimdorlari orasida Abdullaxon II o’zining
qat’iyatliligi, yaxshi siyosatchi va sarkardalik qobiliyati bilan ajralib turadi. U
markazlashgan shayboniylar davlatini tiklash maqsadida bebosh va o’zlarini
mustaqil hisoblaydigan amirlar, sultonlar, mulklar hukmdorlari bilan tinimsiz
kurash olib borishga majbur bo’ldi. Tinimsiz urushlar natijasida 1573 yilda
Farg’ona, 1574 yilda Shahrisabz Qarshi, Hisor viloyatlari, 1578 yilda Samarqand,
10
Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi Toshkent G`.Gulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti-
1990

151582 yilda Toshkent, Shohruhiya, Sayram, Ohangaron, 1583 yilda Balx, 1584
yilda Badaxshon, 1588 yilda Hirot va uning atroflari,1595 yilda Xorazm
Abdullaxon II hokimiyati ostiga birlashtirildi. Tinimsiz urushlardan charchagan
joylardagi mahalliy aholi ko’p hollarda Abdullaxon II ning markazlashtirish
siyosatini qo’llab-quvvatlar edi. Abdullaxon II uzoq yillik olib borilgan
urushlardan so’ng butun Movarounnahr, Hisor, Xurosonning katta qismi, Xorazm
va Turkistonni qo’lga kiritib Shayboniyxon tuzgan davlatni qayta tiklashga erishdi.
Ammo, hududiy jihatdan juda katta bo’lgan bu davlat siyosiy jihatdan o’ta
mustahkam emas edi. Bu davlatning kuch-qudrati hokimiyat tepasida turgan
hukmdorning shahsiy fazilatlariga 11
suyanar hamda unda mustahkam davlatchilik
tizimi yaratilmagan edi. Aynan shuning uchun ham 1598 yilda Abdullaxon II vafot
etgach, oradan qisqa muddat o’tib qiyinchiliklar va jangu-jadallar natijasida
tiklangan bu davlat inqirozga yuz tutda, hamda hokimiyat tepasiga boshqa sulola
vakillari keldilar.Ularning ko’plari Shayboniyxon Buxoro va Samarqandda bo’lgan
paytda u bilan tanishgan edilar. Ayrim Temuriylar ham bosqinchilarning
qo’shinlariga qat’iy qarshilik ko’rsatdilar. Vujudga kelgan tahlikali holatlarda shu
paytgacha bir biriga dushman bo’lgan feodallarni vaqtinchalik bo’lsada Temuriylar
tevaragida birlashishiga olib keldi. 12
XVI asr boshlarida zaiflashib borayotgan
Temuriylar saltanatiga Dashti qipchoq tomondagi o’zbeklar hukmdori Muhammad
Shohbaxt Shayboniy hujumi boshlandi. Shayboniyxon 1500 – 1501 yillarda
Samarqand va Buxoroni, 1504-yilda Hisor viloyatini, 1504 – 1505-yillarda
Urganchni, 1506 – 1507-yillarda Xuroson poytaxti Hirot hamda Balxni,
shuningdek, Marv, Mashhad va Nishopur shaharlarini zabt etdi. Toshkent,
Farg’ona va Sirdaryo yerlari ham Muhammad Shayboniyxonga qaram bo’lib qoldi.
Shunday qilib, Movarounnahr va Xuroson birlashtirildi va Shayboniylar sulolasi
hukmronligi qaror topdi. 1469-yild а Sulton А bus а yid vafotidan so’ng temuriyl а r
s а lt а n а ti yan а ikki qismg а bo’linib ketganligi tarixd а n m а ’lum. Movarounnahrd а
Sulton А bus а yid а vlodl а ri n а vb а t bil а n hukm surdil а r. D а stl а b uning o’g’li Sulton
Ahmad Mirzo (1469 – 1494), so’ngr а Sulton M а hmud Mirzo (1494 – 1498) v а
11
Mirza Muhammad Haydar tarixiy Rashidiy
12
Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil

16nihoyat Mahmudning o’g’li Sulton А li Mirzo (1498 – 1500) must а qil hukmronlik
qil а dil а r. F а rg’on а d а Umarshayx hokimlik qil а r edi. Bu hukmdorl а r or а sid а
а yniqs а Sulton Ahmad uquvsiz, sustk а sh v а buning ustig а s а vodsiz bo’lg а n. Uning
d а vrid а siyosiy t а rqoqlik v а toj-u taxt uchun kurash а vjig а ming а n. 1494-yild а
Sulton Ahmad Mirzo Mo’g’iliston xoni Sulton Mahmud o’z а ro ittifoq bo’lib,
lashkarl а rini F а rg’on а g а yuborg а n bir p а ytd а Umarshayx foji а li halok bo’l а di. Bu
haqida Bobur quyidagicha yozadi “ ... bu asnoda g’arib voqea dast berdi, ma’lum
bo’ldiki Axsi qo’rg’oni baland jar ustida bino bo’libdir, imoratlar jar yoqasida erdi.
Ushbu tarixda dushanba kuni ramazon oyining to’rtida Umarshayx Mirzo jardin
kabutar va kabutarxona birla uchib shunqor bo’ldi. Unda o’ttiz to’qquz yashar
erdi” 13
. Bu d а vrd а Bobur Mirzo endigin а 12 yoshg а to’lg а n edi. U ulug’ sohibqiron
bobosi d а vl а tini birlashtirishni o’zining ezgu niyati deb bil а r edi. А n а shu ezgu
m а qs а d bil а n har а k а t qilg а n Bobur Mirzo boshchiligid а gi А ndijon qo’shinl а ri
1495–1496-yillarda Samarqandga ikki marta muvaffaqiyatsiz yurish qiladi. 1497-
yil kuzida u S а m а rq а nd atrofidagi bir qancha joylarni va yetti oylik qamaldan
so’ng Samarqandni eg а ll а ydi, Boysung’ur Qunduzga qochadi. Zahiriddin Bobur
bobosi А mir Temurning r а smiy poytaxti S а m а rq а ndd а bor yo’g’i yuz kungin а
hukmronlik qiladi, xolos. U tez or а d а А ndijong а q а ytishg а m а jbur bo’l а di. Buni
mu а rrihl а r har xil s а b а bl а r bil а n sh а rhl а ydil а r. Birinchi s а b а bi, S а m а rq а nd uzoq
v а qt q а m а l qiling а nligi oqib а tid а sh а hard а oziq-ovq а t t а nqisligi kuchaygan.
Ikkinchi s а b а bi es а , Bobur Mirzoning yo’qligid а n foyd а l а ng а n m а halliy
hukmdorl а r А ndijond а qo’zg’olon ko’t а r а dil а r v а sh а harni qo’lg а ol а dil а r. Bobur
Mirzo А ndijond а gi o’zboshimch а beklarni t а nobini tortib qo’yish m а qs а did а
S а m а rq а ndd а n chiqib А ndijon s а ri otl а n а di. S а m а rq а nd yosh sh а hzod а xotir а sid а
jud а chuqur iz qoldiradi. Bu Bobur Mirzoning Movarounnahr poytaxtig а birinchi
bor q а d а m qo’yishi edi. 1498-yild а Buxorod а turg а n temuriyl а rd а n bo’lmish
Sulton А li S а m а rq а ndg а kirib kel а di. Uning ixtiyorida qurolli kuch yo’q bo’lib u
а mirl а r qo’lid а shunchaki bir qo’g’irchoq edi, xolos. M а ml а k а td а gi bund а y
boshboshdoqlik, boshqaruv tizimining tez-tez bir qo’ld а n ikkinchi qo’lg а o’tib
13
Fan va turmush jurnali. 2000 – 2006 yillar.

17turishi, xalqning og’ir iqtisodiy ahvoli Movarounnahr tuprog’id а n temuriyl а rni
surib chiq а rishni o’z oldig а v а zif а qilib qo’yg а n boshqa bir turkiy qabila – Dashti
Qipchoqdagi chorvador o’zbek nomi bilan ataluvchi qavm va qabilalarning
Muhamm а d Shayboniyxon boshchiligida bu hududl а rni eg а ll а b olishl а rig а yord а m
berdi. Muhamm а d Shayboniyxon 1500-yild а j а ngsiz S а m а rq а ndni eg а ll а di. U
shaharni t а l а ydi, temuriy shahzod а l а rni qilichd а n o’tk а zadi. А holig а k а tt а v а og’ir
soliql а r solinadi. Bu hol S а m а rq а nd sh а hri а holisining norozilik qo’zg’olonig а
s а b а b bo’ldi. Qo’zg’olong а А bulm а k а rim boshchilik qiladi. Shayboniyxon bu
davrda Samarqandda 600 kishini qoldirib o’zi Ko’limalikda dam olayotgan edi.
Shunda Samarqand sh а hri а hli 19 yoshli Bobur Mirzoni S а m а rq а ndg а chorlab,
sh а har d а rvoz а l а rini ung а ochib berdil а r. Shayboniyning S а m а rq а nd sh а hrid а
qoldirib ketgan 600 kishidan ibor а t а sk а rl а ri qirib t а shl а ndi. Bobur Mirzo shoh etib
ko’t а riladi. S а m а rq а nd tum а nl а ri, Qarshi, G’uzor hududl а ri ham Bobur Mirzo
hukmronligini t а n oldi. S а m а rq а ndd а sodir bo’lg а n voqeal а rd а n xabar topg а n
Muhamm а d Shayboniyxon Turkiston а trofl а rid а n k а tt а qo’shin to’pl а b yana
S а m а rq а nd s а ri yurdi. Bu d а vrd а S а m а rq а ndd а og’ir v а ziyat vujudg а kelgan edi.
Qurg’oqchilik tuf а yli sh а har oziq-ovq а t v а yem-x а sh а k t а nqisligig а uchr а di.
N а tij а d а Bobur Mirzo lashkarl а rining bir qismini t а rq а tib yuborishga majbur
bo’ladi. U oz sonli qo’shin bil а n qolg а n edi. Bund а n foyd а l а ng а n Shayboniyxon
hujum boshl а ydi. Bobur Mirzo Kesh, Toshkentd а n kelayotgan yordamchi
kuchl а rni kutm а sd а n j а ngg а kir а di. Zarafshon qirg’og’id а bo’lg а n j а ngd а Bobur
Mirzo yengil а di v а S а m а rq а ndd а yashirin а di. Shayboniyxon S а m а rq а ndni uzoq
v а qt q а m а l qil а di. Sh а hard а misli ko’rilm а g а n og’ir ahvol yuz а g а keldi. Bobur
Mirzo och-yal а ng’och qolg а n S а m а rq а ndni yarim tund а tashlab Toshkent tomon
otl а ndi. U tog’ а si Toshkent hokimi Sulton Mahmudxon huzurig а S а m а rq а ndni
q а yt а rib olishd а yord а m so’r а b bor а di. Biroq Muhamm а d Shayboniyxon Bobur
Mirzo, Sulton Mahmudxonning birlashgan qo’shinl а rini yengadi. Bobur Mirzo
Mo’g’ilistong а qochishd а n boshqa chora top а olm а di. Bu d а vrd а А ndijon ham
Shayboniyl а r tomonid а n eg а ll а ng а n edi. Muhamm а d Shayboniyxon 1505-yilg а
kelib butun Movarounnahrni eg а ll а b bo’lib, Xurosonni qo’lg а kiritish m а qs а did а

18t а yyorg а rlik ko’r а yotg а n edi. Bobur Mirzo 1504–1507- yillar oralig’ida
Mo’g’iliston v а Movarounnahr yerl а rid а quvg’inda yuradi v а nihoyat oz sonli
lashkar bil а n Hisor tog’l а rid а n oshib, Qobul sh а hrini eg а ll а ydi. U boshid а n jud а
og’ir kunl а rni o’tk а zdi. Bobur Mirzo А fg’onistond а gi t а rqoq q а bil а l а rni
birlashtirdi. Qobuld а n so’ng G’ а zn а eg а ll а ndi. Qobul Bobur Mirzo d а vl а tining
poytaxti edi. U 1508-yild а r а smiy sur а td а o’zini А fg’oniston d а vl а tining podshosi
deb e’lon qiladi. Hatto Xuroson hukmdori Hus а yn Boyq а ro Bobur Mirzo bil а n
birg а likd а Muhamm а d Shayboniyxong а qarshi j а ngg а otl а nishg а o’z а ro kelishib
olg а n edi. F а q а t Hus а y Boyq а ro Mirzoning 1506-yildagi kutilm а g а n bev а qt o’limi
bu rej а ning а m а lg а oshuvig а imkon berm а di. Muhamm а d Shayboniyxon
Movarounnahr so’ng Xurosonni eg а ll а b, bu hududl а rni temuriyl а rd а n tortib oldi.
Xurosonning ham bo’ysundirilishi bilan amalda Muhammad Shayboniyxon butun
mintqani yagona bir markaz Samarqand qo’l ostida birlashtira oldi. Binobarin u
temuriyzodalar amalga oshiraolmagan ishni bajara oldi. Bu uning davlatchiligimiz
oldidagi hizmatidir. Shu tariqa Movarounnahr, Xorazm va Xurosonni o’z ichiga
olgan hududda Muhammad Shayboniyxon hukumronligi o’rnatildi va
davlatchiligimiz tarixida Shayboniylar sulolasi hukumronligi davri boshlandi.
Shayboniyxon tobora davlati sarxadlarini kengaytirishga urindi. Bu orada Eronda
Safaviylar sulolasiga asos solgan Eron shohi Ismoil ziyr а klik bil а n Shayboniyxon
harakatlarini kuz а tib tur а r v а u Shayboniyxonning bu har а k а tini to’xtatishni o’z
oldiga maqsad qilib qo’ygan edi. Shoh Ismoil bil а n Shayboniyxonning to’qn а shuvi
а niq bo’lib qoldi. Eron hukmdori Ismoil (Xatoiy taxallusi bilan she’r yozgan)
А rd а bel shahridagi safaviyl а r xonadonid а n edi. U Ozarboyjond а gi turk q а bil а l а ri
ko’m а gid а n foyd а l а nib uncha k а tt а bo’lm а g а n, biroq kuchli v а t а rtib-intizomli
qo’shin tuz а oldi. 1510-yild а Sird а ryo bo’yl а rid а mo’g’ull а r bil а n qozoql а rning
birlashgan kuchl а rid а n t а lof а t ko’rg а n Shayboniyxonning 17 ming kishilik
qo’shini M а rvg а kirib Movarounnahrd а n keladig а n yord а mni kut а di. Bund а n
x а b а r topg а n shoh Ismoilning 70 ming kishilik qo’shini M а rv qo’rg’onini
qurshovga oldi. Biroq Shayboniyxon tomonid а n q а ttiq mudof аа qiling а n sh а harni
qo’lg а ol а olm а g а n Ismoil hiyl а ishl а tdi v а qal’ada himoyalanayotgan

19Shayboniyg а : “ А g а r m а rd bo’ls а ng tashqarig а chiqib, men bil а n m а ydond а
olish а s а n”, deydi.

20 II-bob Shayboniylar davlatida harbiy ish.
2.1 Shayboniylar davlatida jang qilish taktikasi.
Ma’muriy boshqaruv. Mansab va unvonlar . XIV asrning boshlarida
Movarounnahrning Muhammad Shayboniyxon tomonidan bosib olinishi bu
hududlarning xon urug’i vakillari bo’lgan o’zbek sultonlari tomonidan bo’lib
olinishiga sabab bo’ldi. Ayrim hollarda Shayboniyxon ba’zi qabila boshliqlariga
ma’lum mulklarni ham bergan. XVI asrning 60-yilllaridan boshlab Buxoro
shayboniylar davlatining ma’muriy-siyosiy markazi sifatida e’tirof etilgannidan
so’ng qonun kuchiga ega bo’lgan barcha hujjatlar Buxorodan chiqarilgan.
Davlatdagi murakkab boshqaruv apparatini tashkil etgan ko’p sonli amaldorlar
guruhi ham aynan Buxoroda markazlashgan.Ma’muriy jihatdan Buxoro xonligi
viloyatlar va tumanlarga bo’lingan. Mirza Devonning ma’lumot berishicha,
Buxoro xonligi boshqaruvida o’ziga xos an’ana va qonunlar o’rnatilgan bo’lib,
joylardagi yuqori mansabga ega bo’lgan zodagonlar davlat boshlig’i tomonidan
hokimlikka ko’tarilgan. Yirik hududlarda tashkil topgan shayboniylar davlati
xon 14
tomonidan boshqarilgan. Xonlikning siyosiy tizimida o’zbek
davlatchiligining somoniylardan temuriylargacha bo’lgan davrida qaror topgan
davlat boshqaruvi qonun-qoidalari hamda xususiyatlari bilan birgalikda
ko’chmanchilarga xos an’analar ham mavjud bo’lgan. Xon-cheklanmagan
hokimiyatga ega bo’lib, u o’z atrofida viloyat, tuman hokikimlari hamda nufuzli
qabila boshliqlarini birlashtirganidan so’ng mustaqil siyosat olib borgan. Ammo,
ayrim viloyat hokimlari mavqei kuchayib markaziy hokimiyatga bo’ysunmay
qo’ygan holatlar ham bo’lib turgan. Bunday holat ayniqsa Abdullaxon II davrida
kuchayib bo’lib, u buysunmas hokimlarning barchasini zo’rlik bilan bo’ysundirgan
edi.
Shayboniylar davlati boshqaruvida islomiy odat va shariat qonun-qoidalariga
qattiq rioya qilingan. Davlatdagi oliy hukmdorlik otadan bolaga emas, balki
suloladan eng ulug’ yoshli shaxsga o’tish tartibi dastlabki shayboniylar davrida
14
Ibrohimov. A. Bizkim o‟zbeklar. Toshkent, 1999 yil

21saqlanib qolgan bo’lsada, XVI asrning 40-yillaridan 15
boshlab vorisiylikda otadan
bolaga o’tish an’anasi kuchayadi hamda Abdullaxon II davrida aniq bir shaklga
tushadi. Ammo, bu holat uzoq davom etmadi.Davlat boshqaruvida xon saroyidagi
oliy darajali amaldorlardan tashkil topgan markaziy boshqaruv hamda viloyatlar
va tumanlar qo’lida mahalliy boshqaruv asosiy o’rinda turar edi. Tabiiyki, xon
ular yordamida hamda bevosita ishtirokida davlatdagi ma’muriy boshqaruvni
amalga oshirgan.Ilgarigi sulolalar davrida bo’lgani kabi shayboniylar davrida ham
eng oliy davlat idorasi- dargoh hisoblangan. Dargoh tepasida xon turgan bo’lib, bu
idora saroy devonida jamlangan hamda davlatning ichki va tashqi hayotiga oid
barcha masalalarni hal qilgan. Chunonchi, davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo
hamda odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu mahkama davlatning
siyosiy, moliyaviy, harbiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ko’rib chiqar edi. Bu
yerda qabul qilingan qarorlar xonning tasdig’i bilan kuchga kirib, hayotga tadbiq
etilgan. Ta’kidlash joizki, ko’plab ko’kaldosh, otaliq, naqib, vaziri a’zam, vazir,
devonbegi kabi oliy darajali saroy amaldorlari, nuyon, tug’begi, kutvol, dorug’a,
qurchiboshi kabi harbiy amaldorlar, jo’ybor shayxlari, sadrlar, shayxulislom kabi
diniy ulomolarning fikrlari va manfaatlari ham qarorlar qabul qilinishida muhim
ahamiyatga ega bo’lgan.Shayboniylar davlat boshqaruvidagi muhim vazifalardan
biri naqib hisoblangan. Naqiblik mansabi xon huzurida juda katta vakolatlarga ega
bo’lib, naqib xonning eng yaqin va ishonchli kishilaridan hisoblangan. Manbalarga
ko’ra, rasmiy qabul marosimlarida naqibning oliy hukmdordan chap tomonda
birinchi bo’lib joy olishi naqibning dargohdagi yuksak martabasidan dalolat beradi.
Shuningdek, xon tomonidan chiqarilgan farmon va yorliqlarda ham naqibning
nomi birinchi bo’lib zikr etilgan. Naqibga davlatning ichki va tashqi siyosati
hamda harbiy masalalarda oliy hukmdorning birinchi maslahatchisi sifatida
qaralgan. Ayrim hollarda harbiy muzokaralar uchun ham xon raqiblar tomonga o’z
naqibini jo’natgan.Harbiy yurishlarni uyushtirish, urushlarni davom ettirish yoki
to’xtatish, raqib tomonning harbiy-strategik tomonlarini o’rganish kabi vazifalar
ham naqibga yuklatilgan hamda xon uning maslahatlari bilan qaror qabul qilgan.
15
M.Bobur Boburnoma “Yulduzcha” nashriyoti, 1989

22Manbalarga ko’ra, naqiblarga o’ta ma’suliyatli bo’lgan elchilik vazifalari ham
yuklatilgan. Shayboniy hukmdorlari naqiblik lavozimiga asosan payg’ambar
avlodlari hisoblangan sayidlar xonadoniga mansub shaxslarni tayinlaganlar.
Xon yasovuli lavozimidagi shaxslar sulola ichki munosabatlariga oid
bo’ladigan tadbirlarni boshqarib turgan. Chunonchi, oliy hukmdor bilan
shahzodalar o’rtasidagi munosabatlarni o’rnatilgan tartib asosida yo’lga qo’yish,
xonning shahzodalarni qabul qilishi, ularning arzlari, iltimoslarini xonga yetkazish
kabi tadbirlar shular jumlasidandir.Shayboniylar xonlari hayotida ovchilik muhim
ahamiyatga ega bo’lgan. Shuning uchun ham xon huzuridagi qushbegi yoki amiri
shikor lavozimi ma’suliyatli hisoblangan. Amiri shikorning vazifasi xon va
sultonlarning ovlarini uyushtirib turish bo’lgan. Ov qilinadigan joy atrofidagi
qishloqlar aholisi o’z ot-ulovi, qurol-aslahasi bilan kelib xon va sultonlarning ov
o’tkazishlarida ularga yordam berish, ular qo’nib qolganlarida qo’noq hamda oziq-
ovqat bilan ta’minlash ishlari ham qushbegining vazifasi hisoblangan. Manba tili
bilan aytganda, “turli ovchi qushlar (lochin, burgut-E.B.), tozi itlar va boshqalar”
ni tayyorlash ham amiri shikorning zimmasida bo’lgan. Davlat dargohidagi
xavfsilikni ta’minlash, ichki tartib qoidalar, keldi-ketdidan xabardorlik
eshikog’aboshi lavozimidagi shahs zimmasida bo’lgan. Ushbu mansab chap
eshikog’aboshi, o’ng eshikog’aboshi, eshikog’aboshi kabi lavozimlarga taqsilanib,
bu xizmat vakillari urush paytlarida oliy hukmdorning eng muhim harbiy
topshiriqlarini ham bajarib borganlar.Umuman olganda, A.Ziyo tadqiqotlariga
ko’ra, o’sha zamonlarga xos ravishda davlatning biror-bir xizmat idorasi, xizmat
turi namoyondalari urush paytlarida o’zlarining to’g’ridan-to’g’ri vazifalariga
qo’shimcha ravishda harbiy faoliyat bilan ham shug’ullanib kelganlar.
Bu holatni miroxo’r (oliy hukmdorga tegishli yilqi, ot-ulov, ularning
ta’minoti kabilarga mas’ul), shig’ovul ( chet el elchilarini qabul qilish bo’yicha
maxsus xizmat boshlig’i), qushbegi, chuhraboshi (maxsus harbiy qism boshlig’i),
bakovul, dasturxonchi kabi xizmatlar faoliyati orqali ham ko’rishimiz mumkin.
YA’ni, ular o’z idoraviy vazifalaridan tashqari harbiy yumushlarni ham bajarib
kelganlar. Mamlakatning siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida harbiy ma’muriy

23amaldorlar, yirik sarkardalar, qo’shin boshliqlarining (umaro) ham o’rni katta edi.
Dargohdagi harbiy ishlar bilaan bog’liq chuhraboshi va qurchiboshi (qurol-
aslaha xizmati boshlig’i) vazifalaridan tashqari jibachi, jarchi, qorovulbegi,
tug’begi kabi xizmatlar ham bo’lgan. Ichki va tashqi xavfni bartaraf etishda, yangi
yerlarni bosib olish uchun qilinadigan istilochilik yurishlarda qo’shinlarning soni,
harbiy tayyorgarligi, qo’shin boshliqlarining qo’mondonlik mahorati kabilar katta
ahamiyat kasb etgan.Shayboniylar davlati boshqaruvida harbiy-ma’muriy
amaldorlardan tashqari, ulamolar, shayxlar va xojalarning ham mavqei katta
bo’lgan. Eng kuchli hukmdorlar ham ulamolar bilan hisoblashishga majbur
bo’lganlar. XVI asrning boshlarida Shayboniyxon yirik din peshvolarning davlat
ishlariga siyosiy ta’sirini anchagina pasaytirishga muvaffaq bo’lgan va diniy
hamda dunyoviy hokimiyatni o’z qo’l ostida birlashtirgan edi. Oradan ko’p
o’tmasdan Buxoro xonliligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida,
ayniqsa Buxoro shahrida yirik din peshvolarining ta’siri yana kuchayadi. Bu
davrda ayniqsa, Buxoro yaqinidagi Jo’ybor qishlog’idan chiqqan xojalarning
mavqei juda oshib ketadi.XVI asrning o’rtalaridan boshlab Jo’ybor shayxlari oliy
hukmdor taqdirini hal qilish darajasidagi mavqega ko’tariladilar. Qishloqlarda
katta-katta yerlarga, shaharlarda esa yirik ko’chmas mulklarga ega bo’lgan
shayxlar yirik zodagonlar va amaldorlarga ham o’z ta’sirini o’tkazganlar.
Manbalarga ko’ra, zabardast shayboniylar hukmdorlaridan biri bo’lgan Abdullaxon
II ham avval Xoja Islom, keyin esa Xoja Sa’dlarning siyosiy va xo’jalik faoliyatini
qo’llab-quvvatlashga majbur bo’lgan.
Shayx-ul-islom 16
ham jo’ybor shayxlari xonadonidan saylangan. Din
peshvolari orasida shayx ul-islom, sadr, qozi kalon, mufti kabi diniy
mansablarning mavqei ancha yuqori bo’lgan.
Harbiy qurilish va boshqaruv. Shayboniylar davlatida, siyosatida,
boshqaruv ishlarida yirik sarkardalar, qo’shin boshliqlari, qo’mondonlar va
amirlarning harbiy mahorati katta ahamiyatga ega edi. Barcha shayboniy
hukmdorlari harbiy siyosatni Dashti Qipchoq o’zbeklarining an’analariga asoslanib
16
Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil

24olib borganlar hamda bu jarayonda zarur hollarda zudlik bilan to’planadigan ko’p
sonli qo’shinlarga tayanganlar. Undan tashqari shayboniylar ichki va tashqi xavfni
bartaraf etishda, davlat sarhadlarini kengaytirish uchun qilinadigan yurishlarda
qo’shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, jang usullari, qurol-yarog’lar, qo’shin
boshliqlarining harbiy mahorati kabilarga ham katta e’tibor qaratganlar.
Shayboniylar qo’shini asosan qalb deb ataluvchi markaziy qism, barong’or
(o’ng qanot) va javong’or (so’l qanot) qismlaridan va hirovul (qo’shinning orqa
qismi) dan tashkil topgan. Qo’shin oldida manglay deb ataluvchi harbiy qism
yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning olidida esa tez harakatlanuvchi
kichik jangovor qism ilg’or bo’lgan.
Shuningdek, umumiy qo’shin oldida qorovul deb ataluvchi maxsus qism,
qo’shinning o’ng va so’l qanotlari oldida boruvchi kichik g’o’l deb nomlanuvchi
bo’linmalar hamda qo’shin ortidan boruvchi maxsus yordamchi bo’linma- chanox
harakat qilgan.Qo’shin tarkibida tug’chi qism, ya’ni, bayroq ostida zahirada
turuvchi (tug’ni qo’riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovar harbiy bo’linma hamda
zabongiri, ya’ni, dushman tomonidan “til” to’tib keluvchi maxsus bo’linma va
xabargiri -dushman to’g’risida ma’lumot keltiruvchi (razvedka) maxsus
bo’linmalar ham bo’lgan. Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul
marosimlari o’tkaziladigan joy-bargoh deb atalgan. Qo’shinda saralangan o’zbek
navkarlaridan tuzilgan xonning xos soqchilari ham katta ahamiyatga ega bo’lgan.
Qo’shinni yig’ish va yurishga tayyorlash, ularning maoshini to’lash hamda boshqa
tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor- tavochi shug’ullangan. Qo’shinni qurol-
yarog’ bilan ta’minlashga ma’sul bo’lgan amaldor jevachi bo’lib, u xonning qurol-
aslahalariga ham javobgar bo’lgan. Xon va qo’shin boshliqlarining alohida
topshiriqlarini bajaruvchi shahslar yasovul (Abdullaxon II davrida- muboshir ) deb
atalgan. Xonning shahsi va saroyni qo’riqlovchilar qurchi, xon bayrog’ini ko’tarib
yuruvchilar yalov bardor deb nomlangan.
Abdullaxon II davrida qo’shinga zambaraklar joriy etilgan bo’lib, qo’shinda
to’pchiboshi mansabi paydo bo’ladi. Harbiylar ustidan qattiq nazorat o’rnatilgan

25bo’lib, ular sodir etgan jinoyat va jazo turlari maxsus harbiy sudyalar- qozi askar
hamda mufti askar tomonidan ko’rib chiqilgan.

Qo’shin tarkibiga ko’ra, asosan, otliq va piyoda askarlardan iborat edi. Katta
va kichik g’ullar esa maxsus qism bo’lib, Oliy bosh qo’mondon (xon) va
sarkardalarni himoya qilgan.
Chanoh esa qo’shinning o’ng va chap qanotlarini qo’riqlovchi maxsus qism edi.
Barcha qismlar o’rtasida maxsus choparlik xizmati tashkil etilgan.Bu xizmat
Oliy bosh qo’mondonning buyruq va ko’rsatmalarini sarkardalarga yetkazib
turardi.
Qo’shin tarkibida tug’chi qism ham bo’lib, u davlat bayrog’ini qo’riqlagan.
Bundan tashqari, zabongiri (dushman tomonidan asir olib keluvchi) hamda
xabargiri (razvedka) deb ataluvchi maxsus bo’linmalar ham bo’lgan.
Ba’zan vaziyat taqozo etganida bu maxsus xizmatlar qo’shinning ilg’or yoki
qorovul qismi tomonidan ham amalga oshirilgan.

Manglay
avangard( )
QALB
Markaziy qism Barong ’ or
O ’ ng qanot Javong ’ or
Chap qanot
Hirovul
Orqa qism Ch
A
N
O
H Ilg ’ or

262.2. Shayboniylar davlatida harbiy unvonlar.
Shayboniylar davlati huquqining asosiy belgilari
Shayboniylar davlati islom davlati edi. Shu sababli unda islom huquqi asosiy
huquq manbayi hisoblangan. Shuningdek, odat huquqi va xonlarning turli
farmonlari ham huquq manbalarini tashkil qilgan. Huquq manbalari orasida odat
huquqining ahamiyati ancha katta bo’lgan.
Muhammad Shayboniyxon markazlashgan davlatni tuzish bilan birga unda
huquq-tartibotning mustahkamlanishiga ham e’tibor beradi. Tarixchi Ro’zbexon
Isfaxoniy «Mehmonnomayi Buxoro» 17
asarida yozishicha, Ungacha Samarqand
atrofidagi katta yo’llarda talonchilar va zo’ravonlar j^o’payib, hatto Samarqanddan
Turkiston yo’li bo’ylab «xon hazratlarining a’srga tatigulik davlati paydo
bo’lgunga qadar to’rt farsax uzoqlikda joylashgan Aliobodga biror kishi bora
olmay qolgan.»‘ U davlat yo’llarini
a na shu talonchi va bosqinchilardan tozalab,
yo’llarning xavfsizligini ta’minlaydi. Muhammad (Shohbaxt) Shayboniyxon
o’qimishli, shariat huquqi bobida o’z zamonasining bilimdon kishilaridan
bo’lganligi uchun qonunchilik va yuridik masalalarni ulamolar bilan
maslahatlashib hal etishga e’tiborli bo’lgan. Uning huzurida hech qachon shariat
huquqi va qonunlariga zid majlis bo’lmagan. Isfaxoniy xonning topshirig’iga
binoan 1513-1515-yillarda unga bag’ishlab davlatni boshqarishga oid qisqa hajmli
axloqiy-yuridik «Suluk al-muluk» - «Podsholarning xulq-atvorlari» nomli
qo’llanma yozadi.
Unda davlat ishlari, musulmonlar bilan o’zaro munosabatlarda, dorug’alar
tayinlashda, xiroj, ushr, juz’ya kabi soliqlar yig’ib olishda nimalarga asoslanish
lozimligi yoritib berilgan. 15 bobdan iborat mazkur asarda mansabdorlarni
tayinlash, ularning huquq va majburiyatlari, soliqlarni yig’ish tartibi,
qo’zg’olonlarni bostirish haqidagi qoidalar keltirilgan.
Ashtarxoniylardan Subxonqulixon davrida (1680-1702) ham uning
farmoniga ko’ra turli yuridik masalalarni hal etish uchun qabodiyonlik muftiy
tomonidan musulmon huquqining asosiy qoidalaridan iborat to’plam tuzilgan.
17
Muhammad SHayboniyxon va uning o`zbek davlatchiligi tarixida tutgan o`rni-2018

27Garchi Markaziy Osiyoda huquqning asosiy manbayi shariat bo’lsa-da, u odat
huquqining yashashiga chek qo’ya olmagan edi. Ilmiy adabiyotlarda huquqiy
odatlar va huquqiy bo’lmagan odatlar bir-birlaridan farqlanadi. Davlat tomonidan
tan olinib, mustahkamlangan va o’z sanksiyasiga 18
ega bo’lgan odatlargina yuridik
odatlar hisoblanadi.Akademik V.V.Bartoldning ko’rsatishicha, turkiy tilda xalq
ma’nosini «budun» degan so’z anglatib, «to’ra» davlat ma’nosida ham ishlatilgan.
«To’ra» - qonun bilan birlashgan xalq ommasi, qonun degan ma’nolarni
anglatgan.Markaziy Osiyoda hukmron sulola bo’lgan turk-o’zbek o’troq va
chorvador xalqlari orasida juda ko’p turli odatlar, ayniqsa, davlat huquqiy odatlari
mavjud bo’lib kelgan.Turkiy xalqlarning davlat huquqiy odatlari xon ko’tarish,
voris tanlash, vassallikni rasmiylashtirish kabilarni tashkil qilib, ularning paydo
bo’lishi e
ng qadimgi davrlarga borib taqaladi.Turkiylar xonni taxtga o’tkazishda
maxsus marosim o’tkazganlar: amaldorlar bo’lajak xonni kigizga o’tkazib, quyosh
yurishi bo’ylab to’qqiz marta aylantirishgan.Temur davrida ham davlat boshlig’ini
saylashda shunday odat bo’lgan.Oq kigizga o’tqazib xon ko’tarishdek turk odati
o’zbeklarda XIX -XX asrlarda ham mavjud bo’lgan.Ko’rinib turibdiki, xonlik -
davlat boshlig’i mutlaq vorislik bilan emas, ma’lum ma’noda nasabli va mansabli
kishilar kengashida tanlanib, saylanib, keyinchalik huquqiy odat bilan
rasmiylashtiriladigan lavozim bo’lgan.Turk xalqlarida taxtga vorislik masalasida
uni egallash tartibi bo’yicha ham o’ziga xos odat bo’lgan.Bu odat «zinapoya usuli»
deb atalib, mohiyati shundan iborat bo’lganki, ota vafot qilganidan keyin o’g’il
taxtga vorislik qila olmaydi, balki vafot qilgan xonning ukasi bo’lmagan
taqdirdagina o’g’li da’vogar bo’lishi mumkin. Shu odat Shayboniy o’zbeklarida
ham saqlanib qolgan. Tarxonlik instituti yirik askarboshi, mansabdor shaxslar,
ba’zan fuqarolarning bir guruhiga beriladigan odat huquqidan kelib chiqqan institut
bo’lib, keyinchalik ulardan maxsus imtiyozli tabaqa - tarxonlar vujudga
kelgan.O’tmishda jangovor, harbiy harakatlarda mohir bo’lgan turkiy
xalqlarda harbiy odatlarning ustuvor mavqeyi bois harbiylar hayotiga oid ayrim
masalalar odat huquqlari bilan tartibga solingan. Jumladan, dasht o’zbeklarida
18
Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil

28biron-bir xursandchilik munosabati bilan katta bayramlar uyushtirish, undan keyin
janqi (yoki chang’i) qurish va unda yaqin orada bo’ladigan muhim rejalarni,
masalan, biror davlatga qarshi urush harakatlarini olib borishni muhokama qilish
odati bo’lgan. O’zbek qo’shinlarida garovga olib turish ham juda keng qo’llanilib,
garovga olingan shaxslarni o’ldirish, qul qilish, sotib yuborish yoki boshqa
shaxslar bilan kelishib, qo’yib yuborish mumkin bo’lmagan. Garovga olish ba’zi
hollarda «oq uylik qilib olib ketish» 19
deb atalib, uzoq muddatlarga - oylar va
yillarga cho’zilgan.Markaziy Osiyo musulmon aholisi orasida islomga umuman
aloqasi bo’lmagan odatlarning ham mavjudligi ko’zga tashlanadi. Masalan, dehqon
don ekinlarini o’rib, yanchib bir uyum xirmon qilgach, bu uyum sarkorning
kelishiga qadar daxlsiz hisoblangan. Uning vazifalaridan biri g’allaning soliq
sifatida olinadigan qismini o’lchashdan iborat edi. Ammo, odatga ko’ra, sarkor o’z
vazifasiga kirishmasidanoq don yetishtirgan dehqon uning bir qismini o’z
qishlog’iga yoki mahalla masjidiga yoxud o’zi e’tiqod qiladigan biror mozor
shayxi hissasi (haqqi-ulli) ga ajratgan. Qur’onda bu haqda hech narsa deyilmagan
bo’lsa-da, yangi yetishtirilgan shu yo’l bilan poklab olinadi, deb hisoblangan. Vaqt
o’tishi bilan Osiyoda Xudo yo’liga olinadigan bu ushr solig’i xiroj va tanob kabi
oddiy davlat soliqlariga aylandi, birinchisi ekin maydonlaridan, ikkinchisi
bog’lardan, uzumzorlardan, poliz va bedazorlardan olingan hosilning beshdan bir,
hatto uchdan bir qismigacha to’g’ri kelgan. Har bir madrasa (oliy diniy o’quv
yurti) unga asos solgan kishi tomonidan berilgan yoki aholi o’z xohishi bilan in’om
etgan va ko’p hollarda qo’zg’almas mulk tarzida bo’lgan vaqfga ega bo’lgan.
Vaqfni boshqarish mutavallilarga topshirilgan bo’lib, ular mulkning foydalanilishi,
qo’riqlanishi, ijaraga berilishi, vaqf daromadlarining bo’linishi ustidan nazoratni
amalga oshirganlar. Ko’pincha, daromadning taqsimlanishi vaqfni vasiyat qilgan
shaxs tomonidan tuzilgan vaqfnomada ko’rsatilgan. Ana shu yorliqqa asosan,
mutavalli vaqf mulkining bir yillik yangi daromadidan undan bir hissasini xizmat
haqiga olgan. Shu bilan birga, madrasa mutavallilarining ishini asta-sekinlik bilan
nazorat qilish maqsadida bosh mutavalli mansabi joriy qilindi, ammo ularning
19
Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil

29maoshi to’g’risida gapirilmaydi. Hukumat unga maosh to’lamagan, odatga ko’ra,
mutavalliboshi o’ziga bo’ysungan har bir mutavalli yillik daromadining o’ndan bir
qismini olgan. Turk xalqlarida oila-nikoh munosabatlari shariat huquqi bilan
tartibga solingan, ammo shunga qaramasdan, bu borada ham ko’pgina odatlar
mavjud edi. Jumladan, oilaga, xotinlarga til tekkizish katta gunoh hisoblangan.
Hatto xotin-qizlarning ismlari talaffuz qilinmay, har birini boshqa bir ibora bilan
atashgan. Masalan, xotinlarni bosh farzandining ismi bilan chaqirish odati
bizgacha saqlanib qolgan. «Xotinlarga til tekkizish chig’atoylarda va turk
qabilalarida eng katta gunoh bo’lib, oila haqiga qilingan xiyonatdan ham azimdir
Bu qadimiy odat barcha turkiy xalqlar, jumladan, o’zbeklar ongidan hozirgacha
chuqur joy olib kelmoqda. Turkiy oilalarda vafot etgan akaning oilasini saqlab
qolish, bolalarini boqib, katta qilish uchun uning beva qolgan xotiniga ukalaridan
bin uylangan. Bu eski odat hatto turkiy xalqlarning qadimgi avlodlari -xunnlarga
borib taqaladi. Qishloq xo’jaligiga oid odatlar suv, yer o’lchamlari, ularni
yuritishda odat huquqiga rioya qilish, hamma joyda yagona, hatto bir odatga emas,
qaysi jug’rofiy hududda qanday odat bo’lsa, o’shanga rioya qilish haqidagi
ko’rsatmalarni o’z ichiga olgan. Qovun sotish. Poliz boshida qovun sotish odat
bo’lmay, u yerga kelgan kishi to’ygunicha yeb ketishi rasm bo’lgan, olib ketishi
mumkin emas edi. Bu haqda «Boburnoma»da ham ma’lumot bor. Jumladan, Bobur
Andijon qovunlarini maqtab: «Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm
emas», - deb yozadi. 1
Yurtchilik odati. Bu odat qarzini to’lay olmagan qarzdorning
qarzlarini uning qarindoshlari o’zaro bo’lib olib, to’lashlari bilan belgilanadi.
Bundan bosh tortgan qarindosh lozim hollarda o’zi ham ana shunday yordam olish
huquqidan mahrum bo’lgan. O’zaro yordam. O’zbek-qozoqlarda amalda
bo’lib, jilu odati deb yuritilgan. Bu qahatchilik yoki tabiiy ofat oqibatida o’z mol-
holini yo’qotgan, qiynalib qolgan qarindoshlarga qoramollar berib yordam
ko’rsatish odatini bajarishdan bosh tortgan qarindosh zarur bo’lganda o’zi ham
shunday yordamdan mahrum etilgan. Hamkorlik (o’rtoqlik) odati - jamoa yoki
qarindoshlar o’rtasida ko’proq qo’l mehnati talab qiladigan ishlarni bajarishda,
masalan, beda o’rish, quduq yoki hovuz qazish, uy-joy qurishda (hashar deyiladi)

30yordam ko’rsatishdan iborat. Undan bosh tortish, o’z navbatida, shunday yordam
olish huquqidan mahrum qilgan. Davlat va jamiyat hayotini tartibga soluvchi
muhim manbalardan bo’lib xizmat qilib kelgan o’zbek odat huquqi normalari vaqt
o’tishi bilan o’z o’rnini zamonaviy huquq qoidalariga bo’shatib berdi. Ular o’rnini
turli qonunlar egalladi.Turkistonning o’rta asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va huquqiy
tarixini o’rganishda XV-XVI asrlardagi Samarqand (vaqf) hujjatlari to’plami
diqqatga sazovor manbalardandir.Hujjatlar to’plami mazmuniga ko’ra, o’sha
davrdagi fuqarolik huquqiy munosabatlari, xususan, vaqf mulkining huquqiy holati
hamda uning sud va davlat puli bilan himoya qilinishi masalalari, ish yuritish
hamda hujjatlarning shakllarini o’rganishda muhim manba sifatida ishonchli
ma’lumotlar beradi.O’zbekiston davlati va huquqi tarixiga oid yuridik hujjatlar
orasida eng ko’p tarqalganlari vaqfnomalar bo’lib, yuzlab yillar o’tganligiga
qaramay, bizgacha hatto ularning asl nusxalari yetib kelgan. Ular orasida
«Vaqfnoma» yoki «Hazrat Shayboniyxon vaqfnomasi» deb ataluvchi hujjat
o’zining davri, ta’sis etilishi, shartlari va tuzilishi jihatidan alohida ajralib turadi, u
bizgacha yuz sahifadan ortiq kitobcha shaklida muqovalangan holda yetib kelgan
murakkab tuzilishdagi hujjatdir. Vaqf mulklarini boshqarish jarayonida ularni
hissador foydalanishi uchun ijaraga berish orqali daromad olish mumkin bo’lgan.
Bunda vaqf mulkining ijarasi uch yildan oshmasligi, shuningdek, ijara haqi
belgilanganidan oshiq yoki kam bo’lmasligi lozim edi. Mazkur hujjatning o’ziga
xos shartlari ham bor. Masalan, ishlanadigan yerlar har qanday davr va vaqtda ham
xonlar, sultonlar, amirlar xizmatida bo’lgan kishilar, suyurg’oldan foydalanuvchi
amaldorlar tomonidan ishlanishi mumkim bo’lmagan.Vaqf mulkidan 20
keladigan
daromadlar shu mulkni rivojlantirish, kengaytirishga, madrasalarni ta’mirlash,
ashyolar bilan ta’minlashga, mudarrislar, talabalar, hofizlarga maosh tayinlashga
sarflangan. Hujjatning so’nggi, tasdiqlovchi qismida har o’n yilda xon huzurida -
bosh qozi, shayxulislom hamda o’sha davrning taniqli kishilari oldida uning
aslidan nusxalar ko’chirilib, yangitdan tasdiqlanishi lozimligi ko’rsatilgan. Bunda
vaqf ta’sis qilish vaqtida qo’yilgan shartlar o’zgarmasligi mustahkamlangan. bois
20
Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil

31O’tror, Sovron, Sig’noq 21
shaharlarini ularga berib, rozi qilish lozim ko’rildi.
Keyinchalik g’oyatda kengayib ketgan Shayboniy davlati shu tarzda ta’sis etildi”;
– ba’zi asarlarda Shayboniyxonga nisbatan “yarim sahroyi” iborasi ishlatildi.
Muhammad Shayboniyxon yarim sahroyi emas. U Buxoroda ilm o’rgangan,
ko’ngli she’riyat va ilm-fanga payvand inson edi. Muhammad Shayboniy nafaqat
kuch-qudratli sarkarda, shuning barobarida sahovatkor ilm-u ma’rifat homiysi va
benazir ijodkor sifatida ham kuch-qudratli shaxs edi. U shoir sifatida
Shayboniyxon, Shohbaxt, Shoyboq, Shoybek, Sheboni, Shohibek, Shayboniy
taxalluslari bilan she’rlar yozgan, kamdan-kam ijodkorga nasib etadigan rutba –
“Devon” egasi bo’lgan. Bu devon 300 dan ortiq g’azal, ruboiy, tuyuq, chiston,
ta’rix va boshqa janrdagi asarlarni o’z ichiga olgan ma’lumotlarga ko’ra,
Muhammad Shayboniyxon islom ulamolariga behad katta hurmat ko’rsatgan. U
barcha harbiy safarlarida o’zi bilan kichkina go’zal kutubxonasini olib yurar va
Amir Temur kabi Damashqu Halab ulamolari bilan diniy munozaralarga
qatnashgan. Hirotning peshqadam tafsirchilari bo’lgan Qozi Ixtiyor va Muhammad
Yusuf bilan Qur’onning ba’zi bir oyatlari borasida bahsu muloqotda bo’lgan.
Shuning uchun Shayboniyni “Xalifa ur-Rahmon” va “Imom az-Zamon” ya’ni
“Davr imomi”» va “Tangrining yerdagi xalifasi” deb ulug’laganlar;Mirzo Bobur
bilan Shayboniyxon ziddiyatida ikki muhim omil mavjud: bu Mirzo Bobur uchun
salbiy, Muhammad Shayboniy uchun ijobiy nuqta bor. Hokimiyati uchun kechgan
kurash davomida Mirzo Bobur yoshligi va tajribasizligi, eng avvalo, harbiy kuch-
qudratining zaifligi tufayli xatoga yo’l qo’yadi: u shia mazhabli safaviylar
hukmdori Shoh Ismoil bilan ittifoq tuzib, Samarqand taxtini begona kuchlar
yordamida qo’l olishga urinadi, hatto Samarqandni so’nggi marta qo’lga kiritgach,
shoh Ismoil nomiga xutba o’qitib,shia imomlari nomi bitilgan tanga zarb etdiradi.
21
Ahmedov.B. O‟zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil

32Xulosa
Buxoro amirligining Shayboniylar davri (16-18 asrlar) qóshin tuzilishi va
harbiy boshqaruvi Buxoro xonligining qanday rivojlanishi va qudratining
mustahkamligi bilan bog’liq bo’lgan asosiy jarayonlardan biri edi. Shayboniylar
davrida Buxoro amirligi kuchli voqeaning kelishiga qarshi o’zlarini himoya qilish
uchun bir nechta qóshinlar va harbiy tuzilmalar yaratdi. Bu qóshinlar amirlar va
urushchi haydovchilar tomonidan boshqarilgan. Ularga amirlik nomi bilan "ulus"
deb atalgan bo’lib, ularga jizzaxir, mirlan, bendir, qoshna, bog’bon, yatagan va
boshqa zamonaviy silahlarni ta’minlaydilar. Harbiy boshqaruvning asosiy qismi
esa amirlarning kelishuvlari va topshirishlariga asoslangan edi. Buxoro amirligi
uchun harbiy qo’shimchalarni tayyorlash, harbiy strategiyalarni rivojlantirish va
muhim harbiy qarorlarni qabul qilish masalalari bo’yicha boshqaruvchi organlar
tashkil etilgan. Buxoro amirligining Shayboniylar davrida qóshin tuzilishi va
harbiy boshqaruvi amirlar uchun katta ahamiyatga ega edi. Bu tuzilmalar va
boshqaruv usullari Buxoro amirlikning qudrat va mustahkamligini ta’minlash,
urush va qo’shimchalarning jangda samaradorlikni oshirish va Buxoro hududida
xalqaro xayoti saqlashga imkoniyat yaratishga xizmat qilgan. Muhammad
Shayboniy o’zini Amir Temur davlatining vorisi hisoblagan. Ayni shu sababdan u
mamlakat boshqarishda Sohibqirondan ibrat oladi. Shayboniyxon va sulolasi
hukmronligi davrida Samarqand va Buxoroda obodonchilik ishlari, hoziri
kunimizgacha yuksak milliy me’morchiligimiz namunalari hisoblangan ko’plab
binolar tiklanadi. Xususan, shayboniylarning so’nggi vakili Abdullaxon II davrida
Mavorannahr tarixida e’tiborga loyiq yuksalishlar yuz beradi.
Ayni shu ishlari va yuqorida aytib o’tgan fazilatlari, qoldirgan boy merosi
sababidan Muhammad Shayboniyni “yarim sahroyi” deb atash behad katta xato
bo’ladi deyish mumkin. Muhammad Shayboniyxon 1510-yil Marv yaqinida Eron
shohi Ismoil Safaviy bilan bo’lgan jangda halok bo’ldi. Jangdan so’ng uning jasadi
askarlar jasadlari orasidan topilgan va dushmanlari tomonidan boshi kesib olingan.

33Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Hofiz Tanish Buxoriy.Abdullanoma 1kitob T., ―Universitet 1999.‖
2. Hofiz Tanish Buxoriy.Abdullanoma 1I kitob T., ―Universitet 1999.
‖
3.B. Muhammadiyev. Shayboniylar davlati va huquqi T. “Adolat” 2007
4.I. Yo’lsoshev. Buxoro yoxud Movaraunnahr tarixi Toshkent G’. Gulom
nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti-1990.
5.M.M. Haydar” Tarixiy Rashidiy”. ―Universitet 2007.
‖
6. Z.M. Bobur Boburnoma “Yulduzcha” nashriyoti, 1989.
7.A. Zamonov. Muhammad SHayboniyxon va uning o’zbek davlatchiligi tarixida
tutgan o’rni-T. Sharq.2018
8. Ahmedov.B. O zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, O’qituvchi.2001.
‟
9. Ahmedov.B. Tarixdan saboqlar. T, Sharq.1994.
10. Axmedov.B. O zbek ulusi. T, Universitet.1992.
‟
11. Bobur.Z.M. Boburnoma. T, Sharq.1989.
12. Fan va turmush jurnali. 2000 – 2006.
13. Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg usi. T, O’zbekiston.1996.
‟
14. Ibrohimov. A. Bizkim o zbeklar. T, O’zbekiston.1999.
‟
15. Ma rifat gazetasi. 2000 – 2006.
‟
16.Muhammad Solih. Shayboniynoma. T. G’ofur G’ulom. 1988.
17. www.ziyonet.uz
18.www.ziyouz.com

Shayboniylar davlatida qo’shin tuzilishi va harbiy ish

Sotib olish