Shayboniylar hukmronligi davrida Xiva xonligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	89.9KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	16 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Shayboniylar hukmronligi davrida Xiva xonligi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI O'ZBEKISTON TARIXI KAFEDRASI
Kurs ishi
Mavzu: Shayboniylar hukmronligi davrida Xiva
xonligi
Bajardi:_______________
Ilmiy rahbar:___________
Toshkent-202 3
Mundarija
1

Kirish
I BOB. Xiva Xonligiga Asos Solinishi Va Davlatni Mustahkamlash
Uchun Kurash (XVI–XVIII Asrlar)
1.1. Xorazmda o’zbek xonligining tashkil topishi vaqtidagi siyosiy
ahvol
1.2. Xiva shahrining poytaxt etib tanlanishi
II BOB . Xonlikdagi Siyosiy Vaziyatning Keskinlashuvi
2.1. Arab Muhammadxon va uning avlodlari davrida xiva
2.2. Xiva xonligida siyosiy inqiroz va uning oqibatlari
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Istiqlol sharofati bilan tiklanayotgan qadriyatlar va
Vatanimiz tarixini xolisona o’rganish bilan bog’liq ijobiy jarayonlar milliy
o’zligimizni anglash va mustaqilligimizni yanada mustahkamlashga chuqur
zamin yaratmoqda. O’zbekistonning istiqboldagi taraqqiyoti haqida
Prezidentimiz I.A.Karimov: “Avvalambor shu yurtda yashayotgan har qaysi
inson o’zligini anglashi, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimiz, ulug’
ajdodlarimizning merosini chuqurroq o’zlashtirishi, bugungi tez o’zgarayotgan
hayot voqeligiga ongli qarab, mustaqil fikrlashi va diyorimizdagi barcha
o’zgarishlarga daxldorlik tuyg’usi bilan yashashi zarur” 1
, ― deb yozadi.
Mamlakatimiz tarixining tarkibiy qismi bo’lgan Xiva xonligining 400 yildan
ziyodroq vaqt mobaynida mavjud bo’lib turgan davrda o’zbek davlatchiligi
boshqaruv tizimi va milliy–madaniy qadriyatlari, an’analari
mujassamlashtirilgan, ayni paytda hududiy jihatdan o’ziga xos jihatlari saqlab
qolingan. XVI asr boshlarida vujudga kelgan Xiva xonligida siyosiy, ijtimoiy–
iqtisodiy jarayonlar bilan bir qatorda, san’at, adabiyot, me’morchilik kabi
sohalar izchil rivojlandi. “Xorazm va Xiva tarixi,— degandi Prezidentimiz
I.A.Karimov,— xalqimizning yozuv, ilm-fan, san’at, madaniyat va ma’naviyatsohalaridag i
yuksalish bosqichlarini o’zida mujassam etadi” 2. Darhaqiqat
Xiva xonligida davlatchilik asoslarining mustahkamlanishi bilan bir qatorda
madaniyat va ma’rifat, me’morchilik va san’at yuksalib bordi. Qo’li gul ustalar
betakror me’moriy obidalar tikladilar, mahoratli hunarmandlar sopol, yog’och,
metalldan noyob buyumlar yasadilar, adabiyot va san’at nomoyondalari yirik
tarixiy va badiiy asarlar, musiqa va raqs namunalarini ijod qildilar. Natijada
Shermuhammad Munis, Muhammadrizo Ogahiy, Muhammad Rahimxon Feruz,
Muhammad Yusuf Bayoniy kabi Xorazmlik allomalarning hayoti va ijodiy
faoliyati Xiva xonligi tarixini butun dunyoga ko’z-ko’z qilishga zamin yaratdi. 1
“Ayniqsa, Xorazmning shonli tarixi bizda o’tmish merosimiz bilan haqli ravishda
1
1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. — Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B. 17.
2 Karimov I.A. Xiva shahrining 2500 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so‘zi //
Asarlar. 6–jild. — Toshkent: O‘zbekiston, 1998. — 375–bet.
3

faxrlanish tuyg’usini uyg’otadi,― degan edi Prezidentimiz I.A.Karimov. ―
Chunki Xorazm tarixi o’zbek davlatchiligi tarixining uzviy qismidir, uning
qudrati va qadimiyligi timsolidir. Ana shu bebaho meros bugungi avlod
zimmasiga buyuk ajdodlarimizga munosib voris bo’lishdek ulkan mas’uliyat ham
yuklaydi” 1
.
O’zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining ham o’rni bor. O’z davlat
hujjatlarini o’zbek tilida olib borgan mazkur davlat tarixining siyosiy jihatlarini
(aspekti) o’rganish o’zbek davlatchiligi tarixini yoritishdagi muhim vazifa
hisoblanadi. “Madomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat olgan xalqni
ye ngib bo’lmas ekan,— degandi Prezidentimiz I.A.Karimov,— biz tariximizni
tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur.
Tarix bilan qurollantirish, yana bir bo r qurollantirish zarur ”2. Mamlakatimizning
istiqboldagi
taraqq iyoti asoslariga qaratilgan ushbu muhim fikrlar biz tanlagan
dissertatsiya mavzusining o’ta dolzarb ekanligini ham tasdiqlaydi.
Tadqiqotning davriy chegarasi. Kurs ishining xronologik chegarasi sifatida
1511-1770 yillar voqealari tanlandi. Bu davplarda Xorazm hududidagi siyosiy
birlashma goh markazlashgan kuchli qudratli davlat sifatida namoyon bo’lgan
bo’lsa, ba’zan qo’shni davlatlarga qaram, vassal davlat sifatida faoliyat olib
bordi. XVI asr boshlariga qadar parchalangan, qaram hudud bo’lib kelgan
Xorazmda ko’chmanchi o’zbeklar yordamida yangi mustaqil davlat tiklanganligi
ham ilmiy ishimizning xronologik chegarasini shunday belgilashimizni taqozo
qildi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Xiva xonligi tarixida bo’lib o’tgan siyosiy
jarayonlar besh asrga yaqin davrni o’z ichiga oladi hamda uning
manbashunosligi va tarixshunosligi masalasi alohida bir tadqiqot yo’nalishini
tashkil qiladi. Xiva xonligi tarixini o’rganishga birinchi navbatda mahalliy
tarixchilar jiddiy e’tibor qaratishgan. Ular orasida Xivada yashagan va xonlikda
amalga oshirilgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy jarayonlarning shaxsan guvohi
bo’lgan, Abulg’ozi Bahodirxon, Munis, Ogahiy, Bayoniy, Komyobning ilmiy
merosi muhim o’rin egallaydi.
4

Xorazm tarixnavislik maktabining asoschisi haqli ravishda Abulg’ozi
Bahodirxon hisoblanadi. Uning “Shajarayi turk” va “Shajarayi tarokima” asarlari
Xiva xonligining XVI-XVII asrlar tarixini o’rganishda muhim manba
hisoblanadi. Uning asarlaridagi ma’lumotlar xonlikning siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy va etnik jarayonlari masalalariga tegishlidir.
“Firdavs ul-iqbol” nomli asar muallifi bo’lgan Munis Xorazmiy Abulg’ozi
Bahodirxondan keyin Xorazm tarixini xronologik asosda yozgan yirik muarrix
hisoblanadi 8
. Uning qo’lyozmalari voqea va hodisalar bayoniga xolisona
yoshdoshganligi hamda yoritilayotgan voqealarning haqqoniyligiga erishganligi
bilan ajralib turadi. Munis tarixiy voqealar va Xiva xonlari shajarasini 1812
yilgacha yoritgan 9
. Muarrixning 1829 yilda vafot qilishi natijasida to’xtab qolgan
ishlarni jiyani Muhammadrizo Ogahiy davom ettirgan.
Ogahiy “Firdavs ul-iqbol”ning 2–qismini yakunlagandan keyin «Riyoz ud-davla”
(“Baxt saodat bog’lari”) 1
, “Zubdat ut–tavorix” (“Tarixlar qaymog’i”) 2
, “Jomi’ ul-
voqeoti sultoniy” (“Sulton voqealari yig’indisi”) 3
, “Gulshani davlat” (“Davlat
gulshani”) 4
, “Shohidu–l–iqbol” (“Iqbol shohidi”) 5
kabi tarixiy asarlar yozgan.
Ularda 1813–1872 yillar oralig’idagi xonlik hayoti, yirik siyosiy arboblar
to’g’risidagi ma’lumotlar xronologik tarzda mohirona joylashtirilgan 6
. 2
“Munis va Ogahiyning asarlari adabiy va tarixiy asar sifatida biroz nuqsonlari
bo’lsada,— deb yozgandi akademik V.V.Bartold,— bu asarlar bayonotining
mukammalligi va haqiqiy materiallarning miqdori jihatidan Buxoro va Qo’qon
xonliklarining tarixiga doir bizning davrimizgacha saqlanib kelgan hamma
asarlardan ustun turadi”.
Xiva xonligi tarixini to’laqonli yoritishga intilgan muarrixlar orasida shubhasiz
2
1
Ogahiy Muhammadrizo mirob. Riyoz ud-davlat // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. ― № 821/II, 5364/II,
7474. Yana qarang: Miyan Buzruk. O‘zbek tarixiga oid to‘rt muhim kitob. – B. 57-61; Izvlecheniya iz “Riyaz
ad-davla” A.K.Borovkova / MITT. – T. II. ― M.,–L. 1938. – S. 427-475.
2
Ogahiy Muhammadrizo mirob. Zubdat ut-tavorix // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. ― № 821/III. Yana
qarang: Miyan Buzruk. O‘zbek tarixiga oid to‘rt muhim kitob. – B. 57-61; Izvlecheniya iz “Zubdat at-tavorix”
Z.Aksakova / MITT. – T. II. ― S. 477-499.
3
Ogahiy Muhammadrizo mirob. Riyoz ud-davla // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. ― № 9786. Yana qarang:
Izvlechenie iz “Djame al-vakeat-i sultani” / Materialы po istorii turkmen i Turkmenii (MITT). — T. II.
– S. 500-558; Ogahiy asarlarining tavsifi (katalog. № 28-30).
4
Ogahiy Muhammadrizo mirob. Gulshani davlat // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. – № 7572; Yana qarang:
Sultonova Q. “Gulshani davlat” muhim adabiy manba. Filol. fan. nom. … diss. ― Toshkent, 1993.
5
Muhammadrizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiy. Shohidu–l iqbol. ― Toshkent: Muharrir, 2009. – 335 b.
5

,
,Muhammad Yusuf Abdulkarimbek o’g’li Bayoniy yuqori o’rinlardan birini
egallaydi. 1911 yilda Xiva xoni Asfandiyorxon amaldor Avazberdi eshon o’g’li
Tolib xo’ja tavsiyasi bilan Bayoniyga buyuk Munis va Ogahiydan meros qolgan
ishlarni davom ettirish hamda xonlik tarixini yangi avlod tushunadigan tilda
yozishni buyuradi. Natijada 1914 yilda 16 bobdan iborat katta tarixiy asar
yaratiladi. Unda bashariyatning vujudga kelishidan tortib, to XX asr
boshlarigacha bo’lgan davrda Xorazm zaminida ro’y bergan voqealar aks
ettiriladi. Keyinchalik muallif o’z izlanishlarini davom qildirgan bo’lsa–da, 1923
yildagi vafoti oqibatida, mo’ljallagan rejalari amalga oshmasdan qolgan.
Bayoniyning 508 varaqdan iborat “Shajarayi Xorazmshohiy” asari qo’lyozmasini
o’rgangan akademik Muhammadjon Yo’ldoshev shunday deb yozgandi: “Bu asar
bayonotining mukammalligi va haqiqiy materiallarning ko’pligi jihatidan Munis
va Ogahiyning ko’p tomlik qo’lyozmalaridan ko’p marta ustun turadi” 3
. 1
.
Bayoniyning zamondoshi bo’lgan Sayyid Homid to’ra Komyob ham o’zining
“Tavorix ul-xavonin” (“Xonlar tarixi”) 2
asarida Xiva xonligi siyosiy tarixidan
o’rin olgan yirik arboblarning hayotini yoritgan.
Yuqorida tilga olingan xorazmlik solnomachilar va muarrixlar asarlarida: Xiva
xonligining ma’muriy boshqaruv tizimi, unvon va mansablar; yerga egalik
munosabatlari; sug’orish ishlari; soliq masalalari; jug’rofiy ma’lumotlar; qo’shni
davlatlar bilan elchilik va savdo–sotiq aloqalari; qoraqalpoqlar bilan
munosabatlarga aniqlik kirituvchi faktlar; xonlik aholisining etnik tarkibi va
etnomadaniy jarayonlar, obodonchilik masalalari, madaniy hayotga doir noyob
ma’lumotlar bor.
Xiva xonligi tarixini o’rganish va yoritishga rus hamda ingliz tadqiqotchilari
katta hissa qo’shganlar. Ularning ayrimlari sayyoh va diplomat sifatida xonlik
hududlariga kelgan vaqtda yo’llar, quduq, manzil- makonlar, istehkomlarni
sinchkovlik bilan kuzatib, barcha belgilarni eslab qolishga harakat qilganlar.
Natijada Xiva xonligi haqidagi josuslik ma’lumotlari to’plana boshlangan va
3
1
Yo‘ldoshev M. Xiva xonligida feodal ye r egaligi va davlat tuzilishi. ― Toshkent: O‘zdavnashr, 1959.
– B. 70.
2
Sayyid Homidjon to‘ra Komyob. Tavorix ul-xavonin. — Toshkent: Akademiya, 2002. – 116 b.
6

ulardan kelgusida amalga oshiriladigan harbiy maqsadlarda keng foydalanilgan.
Bunday manbalar qatoriga Rossiyadagi ingliz savdo agenti A.Jenkinsonning
xotiralari
A.Bekovich–Cherkasskiy harbiy ekspeditsiyasi haqidagi ma’lumotlarharbiy vra ch
Blankennagel 1
va kapita n N. Muravevning sayohat i tafsilotlari
hamda
podpolkovnik G.I.Danilevskiy va polkovnik N.P.Ignatev
ekspeditsiyalarining hisobotlari kiradi. Ularning diplomatik niqoblar ostidagi
barcha harakatlarida josuslik ma’lumotlari to’plashga uringanliklari ko’rinib
turadi.
Xiva xonligi tarixini o’rganishni yangi sahifasi chor Rossiyasi bosqinidan
keyin boshlandi. Ruslar bilan Xivaga kelgan sharqshunos A.L.Kun,
Y e .Jelyabujskiy, general-leytenantlar V.N.Troskiy ,
M.A.Terentev, shuningdek
polkovniklar L.F.Kostenko, F.I.Lobыsevich, K.Abaza, V.Lobachevskiy,
A.Shepelev amerikalik jurnalist A.Ya.Mak- Gaxan o’zlarining taassurotlari
asosida yozgan asarlarida qiziqarli tarixiy ma’lumotlar uchraydi.
Xiva xonligi tarixini haqqoniy yoritish ishiga taniqli rus olimlaridan akademik
V.V.Bartold katta hissa qo’shdi. Uning qalamiga mansub asarlarda Xorazm
tarixining ko’plab sahifalari xolisona yoritildi 9
. Bundan tashqari,
V.V.Bartoldning shaxsiy fondidagi (68–fond) hujjatlar orasida Xiva shahri tarixi
va xonlikning hayotiga oid 200 varaqdan ko’proq noyob materiallar
saqlanmoqda.
Xiva xonligi tarixini yoritishda 1914 yildan Rossiya Fanlar akademiyasi
muxbir a’zosi Nikolay Ivanovich Veselovskiy (1848–1918) ning xizmatlari
alohida tahsinga sazovordir. 1873 yilda Peterburg universitetini tugatgan
tadqiqotchi uzoq yillar olib borgan izlanishlaridan keyin, magistrlik
dissertatsiyasi matni asosida “Xiva xonligi haqida qadim zamonlardan
hozirgacha tarixiy-geografik ma’lumotlar 4
” 11
nomli kitobini nashr qildirdi. Shu
bilan bir qatorda u o’z asarida Xorazm vohasi va Xiva xonligi tarixiga oid
to’plangan ma’lumotlarning y e tarli darajada emasligini ta’kidlagan. Keyingi
4
11 Veselovskiy. N.I. Ocherki istoriko-geograficheskix svedeniy o Xivinskom xanstve ot drevshix vremen do
nastoyaщego. — SPb., 1877. – S. 7.
7

yillarda Turkiston hayoti bilan bevosita tanishgan prof. N.I.Veselovskiy o’zining
bir qator tadqiqotlari natijalarini nashr qildirishga erishdi 1
.
Xiva xonligining Rossiya bilan olib borgan 300 yillik savdo-sotiq va diplomatlik
munosabatlari sahifalari prof. S.V.Jukovskiyning 1915 yilda nashr qilingan
asaridan o’rin egalladi. Mazkur rus olimining ushbu asari biroz shovinistik
qarashlardan xolis bo’lmasada Xiva xonligi tarixini yoritishda juda katta
ahamiyat kasb etadi.
Sho’rolar davrida Xiva xonligi tarixini o’rganish ishiga Ya.G’.G’ulomov,
P.P.Ivanov, M.Yo’ldoshev, O.Sodiqov, I.V.Pogorelskiy, G’.Napesov,
Q.Muhammadberdiev, N.Qalandarov, T.G.To’xtametov kabi olimlar ham katta
hissa qo’shdilar. O’z davrida arxivlarda saqlangan xujjatlarni o’rgangan va ularni
taxlil qilish asosida ilmiy asarlar yozgan mazkur olimlar ob’ektiv voqelikni
yoritishga erishganlar.
Manbalar va ilmiy adabiyotning bir turkumi Xivaning qo’shni mamlakatlar
bilan olib borilgan munosabatlari va aloqalariga bag’ishlangan. Xivaning
xalqaro miqyosidagi faoliyati va o’rnini ko’rsatish uchun ulardan keng
foydalanildi. Xiva xonligini qo’shni davlatlar, jumladan, Eron, Rossiya, Buxoro
va Qo’qon xonligi o’rtasidagi o’zaro aloqalarning ayrim jihatlarini aks ettirgan
ilmiy adabiyotlarda 4
Xiva xonligi va Eronning ichki siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
hayoti; ikki davlatning o’zaro siyosiy aloqalari; iqtisodiy aloqalar; ikki
davlatning etnomadaniy hayotida yuz bergan jarayonlar hamda o’zaro
aloqalarga xizmat qilgan karvon yo’llari tarixi yoritiladi.
Chor Rossiyasiga qaramligi davrida Xiva xonligida yashagan turkman va
qoraqalpoq xalqlari tarixini chuqur o’rgangan taniqli tadqiqotchi Yu.E.Bregel 1
keyingi yillarda, yuqorida ta’kidlanganidek, AQSh ning Blumington universiteti
qoshidagi Ichki Osiyo instituti direktori lavozimida ishladi. Shu davrda uning
sa’yii-harakatlari bilan Munis va Ogahiyning “Firdavs ul-iqbol” (1988) nomli
asari to’laqonli ravishda nashr etildi 2
hamda “Musulmon Markaziy Osiyosi” 3
nomli fundamental bibliografik ma’lumotnoma va bir qator maqolalar nashr
qilindi 4
.
8

Xiva xonlarining qoraqalpoqlar bilan munosabatlarini yoritish masalasiga
akademik S.Kamalov ulkan hissa qo’shdi. U 1953 yilda “Xiva xonligidagi
qoraqalpoqlar Rossiyaga qo’shib olinishidan oldin (1800-1873 yy.)” mavzusida
nomzodlik va 1969 yilda “Qoraqalpoqlar XVIII-XIX asrlarda (Rossiya va O’rta
Osiyo xonliklari bilan munosabatlari tarixidan)” mavzusida doktorlik
dissertatsiyasini himoya qildi. Keyingi yillarda olimning “Qoraqalpoqlarning
XIX asrda Xiva xonlariga qarshi xalq ozodlik harakatlari”, “Xorazm vohasi
xalqlarining do’stligi haqida”, “XVIII asrdagi qoraqalpoq – rus munosabatlari”
kabi nomli maqolalari nashrdan chiqdi va ulardan biz dissertatsiya ishimizda
foydalanishga harakat qildik.
Akademik S.Kamalovning ijodiy faoliyati ayniqsa mustaqillik yillarida
sermahsul bo’ldi. Shu davrda uning Xiva xoni va uning amaldorlari zulmiga
qarshi xalq ozodlik harakatlari va qoraqalpoqlarning xalq sifatida shakllanishi
bilan bog’liq bir qator monografiya va maqolalari e’lon qilindi
Bundan tashqari so’nggi yillarda “O’zbekistonning yangi tarixi” nashrining
“Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida” nomli birinchi kitobida,
O’zbekiston Respublikasi FA Tarix instituti tomonidan “Mustabid tuzumning
O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari”. 5 1
nomli kitobning yozilishi katta ahamiyatga ega.
Mavzuni yoritishda O.Qo’shjonov va N.Polvonovning “Xorazmdagi ijtimoiy-
siyosiy jarayonlar va harakatlar” 2
nomli monografiyasi muhim rol o’ynadi. Unda
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi choragidagi Xorazm
vohasidagi ro’y bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar arxiv hujjatlari, qo’lyozma
asarlar, xotiralar va boshqa manbalar asosida yoritilgan. Asarning muhim jihati
shundaki, unda tarixshunoslik va manbashunoslik masalalariga alohida e’tibor
qaratilgan bo’lib, ayrim mualliflarning asarlarida yo’l qo’yilgan kamchiliklar va
xatolar tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilingan.
Xiva xonligi tarixi yoritilgan yangi nashrlar orasida professor O.Masharipovning
5
1 Mustabid tuzumning O‘zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari (1865–
1990 yillar). ― Toshkent: Sharq, 2000.
2 Qo‘shjonov O., Polvonov N.. Xorazmdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va harakatlar. ― Toshkent: Abu matbuot-
konsalt MChJ, 2007. – 387 b.
9

“Xorazmnoma” rusumidagi uchinchi kitobi muhim o’rin egallaydi. Unda
Xorazmda XIV asrning ikkinchi yarmidan XX asrning boshlarigacha bo’lgan
davrdagi ijtimoiy – siyosiy, madaniy hayotga oid yangi ma’lumotlar berilgan 3
.
Mavzuning o’rganilish darajasi tahlili shuni ko’rsatdiki, Xiva xonligi tarixini
tashkil topgandan to tugatilgungacha bo’lgan davri, undagi siyosiy jarayonlar
alohida tadqiqot ob’ekti sifatida o’rganilmagan. Shu sababli, o’ta murakkab
bo’lsa–da, Xiva xonligi tarixining ayrim qirralarini oydinlashtirish mazkur
tadqiqotning asosiy vazifalari va maqsadining shakllanishiga turtki bo’ldi.
Kurs ish i ning maqsadi va vazifalari . Xiva xonligi tarixining siyosiy
qirralarini yaxlitlikda manbalar asosida chuqurroq o’rganish va xolisona
yoritish asosiy maqsad qilib qo’yildi. Tadqiqot jarayonida quyidagi
muammolarni hal qilish asosiy vazifalar qilib belgilandi va ular tubandagi
qismlarga bo’lib yoritildi:
— XVI asr boshlarida Xorazmdagi siyosiy vaziyatni tahlil qilish;
— Xorazmda o’zbeklar boshqaruv tizimining o’rnatilishi va Xiva
shahrining poytaxt etib tanlanishi muammosini yechishga harakat etish;
— Xiva xonligi tarixida Arab Muhammadxon va uning avlodlari
ma’muriy boshqaruv hamda davlatni mustahkamlash sohasidagi xizmatlarini
dalillar asosida ko’rsatish;
— Xiva xonligining Rossiya, Eron va Buxoro bilan tashqi munosabatlari
sahifalarini yoritish;
— Qo’ng’irotlar sulolasining hokimiyatni egallashi
sabablarini manbalar asosida yanada aniqlashtirish;
— Xivaning qo’ng’irotlar davrida qo’shni mamlakatlar bilan
munosabatlarini tahlil etish;
— Xivaning qo’ng’irotlar davrida qoraqalpoqlar bilan o’zaro aloqalari
tarixiga ba’zi chizgilar berish;
— XIX asr boshlarida Xiva xonligi siyosiy va iqtisodiy yuksalishining
ob’ektiv ham sub’ektiv sabablarini aniqlash;
10

— Xiva xonligining chor Rossiyasi tomonidan istilo qilinishi va yarim
mustamlaka davlatga aylantirilishi sabablari va oqibatlarini ko’rsatish;
— XIX asrning oxirgi choragida Xiva xonligidagi ijtimoiy–iqtisodiy va
madaniy ahvolni tafsiflash;
— Xiva xonligida iqtisodiy-ijtimoiy islohotlar va ularning natijalarini
ko’rsatish;
— Xiva xonligida siyosiy munosabatlarning keskinlashishi va xonlikning
tugatilishi sabablarini yangi davr xujjatlari asosida o’rganish va boshqal ar .
Kurs ishi ning nazariy-uslubiy asoslari : Kurs ishining materialari tarixiylik,
haqqoniylik prinsiplari, tadqiqotni tarixiy solishtirish, statistik, analiz va
umumlashtirish usullari tashkil etadi. Milliy istiqlol g’oyasi bilan sug’orilgan
umuminsoniy qadriyatlar tadqiqotning asosiy yo’nalishi bo’lib xizmat qiladi.
Shuningdek, tadqiqotlar davomida tarix fanining davriylik, uzviylik, mantiqiy
qiyoslash, taqqoslash, haqchillik kabi tamoyillariga amal qilindi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi o’z oldiga qo’ygan maqsad va vazifalardan
kelib chiqqan holda kirish, ikki bob, to ’ rt paragrif , xulosa, va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
11

I BOB. Xiva xonligiga asos solinishi va
Davlatni mustahkamlash uchun kurash
(XVI – XVIII asrning 60–yillari)
1.1. Xorazmda o’zbek xonligining tashkil topishi.
Mo’g’ullar davrida bo’lib tashlangan, Temuriylar davrida goh Samarqand, goho
Xurosonga bo’ysungan Xorazm ahli ko’chmanchi o’zbeklar (1505) va Eron
qizilboshlari (1510) bosqiniga duch kelib, Shaybonixon vafotidan so’ng tez orada
ozodlik uchun kurashni boshladi 1
.
Xorazm vohasi va uning atroflaridagi hududlarda xalq ozodlik harakati 1511
yilda boshlandi. Vazir shahri ulamolari madad so’rab Abul Mansur Elbarsxon ibn
Berke sulton o’g’liga murojaat qildilar. O’zbeklarning shaharga yaqinlashib
kelayotganidan xabar topgan aholi kechasi qizilboshlarni o’ldira boshladilar.
G’alaba haqida Abulg’ozi shunday yozadi: “Ulug’ to’y qilib, o’zbek va sart
barchasi yig’ilib, ittifoq bilan tarix to’qqiz yuz o’n birda va qo’y yilinda
Elbarsxonni xon ko’tardilar” 2
. Vazirga qaram Yangi shaharga Bilbars, Tirsakka
esa yana bir o’zbek hokim etib tayinlandi. Elbars va Bilbars Jo’jining beshinchi
o’g’li Shaybonning vorisi Arabshoh avlodlaridan bo’lganligi bois ularning xonlik
sulolasi Arabshohlar deb ham nom oldi.
O’zbek xonligi tashkil etilib, oradan uch oy o’tgach, Elbars Urganchni egallash
maqsadida qo’shin tortib keldi. Shahardan yarim farsax masofada 6
bo’lgan
jangda Elbarsxonning qo’li ustun kelib, hokim Subxonquli boshliq qizilboshlar
va ularning ittifoqchilari ye ngildi. Urganchni egallagan Elbarsxon Dashtda
qolgan Yodgorxon o’g’lonlariga chopar jo’natdi. Oradan sal vaqt o’tib,
Abulaqxonning bir o’g’li va Amnakxonning olti o’g’li eldoshlari bilan birga
Xorazmga keldilar. Ularning kuchiga tayangan Elbarsxon qisqa muddatda Xiva,
Hazorasp, Katni oldi. Kelajakda inisi Bilbars lashkarlari ko’magida Elbarsxon
Xurosonning Mahnacha va Durun degan ye rlari hamda turkmanlarning Abulxon
6
1 Munirov Q. Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlari. — Toshkent Fan, 1960. – B. 6.
2 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. — Toshkent: Cho‘lpon, 1992. – B. 121.
12

va Mang’ishloq hududlariga tez-tez bosqinchilik yurishlari qilib turdi. Shunday
qilib, Elbarsxon davrida davlatning siyosiy geografiyasi shakllanib, janubda
Xuroson, shimolda Orol, g’arbda Kaspiy, sharqda Buxoro xonliklari bilan
chegaradosh bo’ldi 1
.
Xorazmga kelib joylasha boshlagan o’zbek urug’–qabilalari vakillari turk-
mo’g’ul an’analariga asoslangan boshqaruv tizimini joriy etib, xonlikning
ijtimoiy-siyosiy holatiga katta ta’sir eta boshlashdi. Bu davrda o’z hududlarini
kengaytirish va daromadliroq mulklarni egallashga intilgan o’zbek sultonlari
o’rtasidagi o’zaro kurashni avj oldirishga turtki bo’lgan udel–mulk tizimining
salbiy jihatlari yaqqol qo’zga ko’rina boshladi. Akademik Ya.G’ulomov to’g’ri
ta’kidlaganidek, boshqaruvning udel tizimi birlashishga yordam berish o’rniga
Xorazmdek hosildor mamlakat xo’jaligining tushkinlikka uchrashiga olib kelgan
edi 2
. 7

1516 yilda Elbarsxonning vafotidan keyin farzandlari o’rtasida taxt va mansab
uchun kurash boshlandi. Bu davrda Yodgorxonning nabiralari orasida Berkening
o’g’li Sultonhojidan yoshi ulug’i yo’q edi. Shu bois uni Vazirga keltirib, xon
qilib ko’tardilar. Sultonhojining qo’shini oz bo’lib, atrofdagi dushmanlariga
qaqshatqich zarba bera olmadi. Uning vafotidan keyin esa taxtga Abulakxon
o’g’li Hasanquli ko’tarildi. Endilikda yangi xon taxti Vazirda emas, balki
Urganchda joylashgandi. Shu davrga qadar Urganchda ark bo’lmagan. Eshsulton
degan amaldor shahar arkini qurdirgan.
Oradan biroz vaqt o’tgach, barcha o’zbek sultonlari Urganchga xujum uyushtirib,
qamal qildilar. “Urganch ulug’ shahar,— deb yozgandi Abulg’ozi. — Tez-o’q
qahatlik bo’la qoldi. Bir eshakning kallasi qirq-ellik tanga bo’ldi, topilmadi” 3
.
O’ta og’ir muhtojlikni boshidan kechirgan Urganch aholisi 4 oy davomidagi
qamaldan so’ng taslim bo’ldi. Shahar olingach, Hasanquli va uning katta o’g’li
Bilol Sulton o’ldirildi.
Urganchda So’fiyon xon deb e’lon qilindi. Vazir, Yangishahar, Tirsak, Xuroson,
7
1 Qarang: Abulgazi. Texte. Perevod Sablukova (18161 g.)..— Kazan, 1897. – P. 225-227..
2 Gulyamov Ya. Istoriya orosheniya Xorezma … – S. 190-191.
3 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. — Toshkent: Cho‘lpon, 1992. – B.125.
13

Durun, Mang’ishloq turkmanlarining ko’pgina ovullarini boshqarish Sultong’ozi
boshliq Berke sulton nabiralariga topshirildi. Amudaryoga yaqin Xiva, Hazorasp,
Kat, Bo’ldumsoz va Ingichka, Kopettog’ yon bag’ridagi Bog’obod, Nisoy,
Obivard, Chahordeh, Mahna, Chacha aholisi hamda daryo irmoqlari bo’yida
o’tirgan Abulxon va Dehistondagi turkmanlar Amnakxonning to’rt o’g’li
tomonidan bo’lib olindi. Xon topshirig’i bilan barcha amaldorlar soliq yig’ishi va
poytaxtga yuborib turishi lozim edi.
Xorazmda vatan tutgan o’zbeklar hukmdorlari bilan turkmanlar orasidagi
munosabatlar asta-sekin keskinlashib bordi. Ayniqsa esari, adaqli, xizir, ali eli,
tevachi kabi turkman urug’lari oqsoqollari elati gardaniga yuklangan soliqlardan
norozi edilar. Sababi katta–kichik elatlarga soliq to’plash uchun yuborilayotgan
amaldorlarning soni 40 dan oshib, ularning xarxashasi haddan tashqari ko’payib
ketdi. Soliq yig’uvchilarning o’ldirilgani haqidagi xabar So’fiyonning to’rt inisi
bilan turkmanlar ustiga qo’shin tortishiga turtki bo’ldi. Ersari elatiga ye tib kelgan
Sufiyon qo’shinlari aholining katta-yu–kichigini ayamasdan qira boshladi.
O’ldirilgan 40 o’zbeklar xuni uchun turkmanlarga 40 ming qo’y o’lpon to’lash
majburiyati yuklandi 3 8
1522 yilda So’fiyonxon vafot qilgach, Urganchdagi xon taxtiga Buchg’axonni
keltirib o’tqazdilar. Uning davrida Buxoro xonligi lashkarlarining Eron
hududlariga ko’plab yurish qilganligi sababli Eron shohi Tahmosp Buchg’axon
bilan yaqin qarindosh tutinish uchun uning akasi So’fiyonning Oyshabegi ismli
bo’yi yetgan qiziga uylandi. Bu Eron va Xorazm o’rtasidagi munosabatni
yaxshiladi.
Buchg’axon 1526 yilda vafot etgach, Urganch taxti Avanishxon qo’liga o’tdi.
Urganchga kelgan Durun hokimi Muhammadg’ozining Avanishxonning katta
o’g’li Dinmuhammad tomonidan o’ldirilganligi Amnakxonning o’g’illari hamda
Elbarsxonning avlodlari o’rtasidagi qonli to’qnashuvga sabab bo’ldi. Avanishxon
Vazir yaqinidagi Qumkend degan joyda Sultong’ozining tarafdorlarini ye ngdi va
Elbarsxon avlodidan bo’lgan 16 ta xonni o’ldirdi.
8
3 Firdavs al-Ikbal. Sochinenie Munisa i Agaxi. // MITT.― T. II. – S. 324-325.
14

Qarindoshlari bilan Buxoroga ketgan Sultong’ozining katta o’g’li Umarg’ozi
ukasi Sherg’ozi bilan birga, Ubaydullaxon saroyida tarbiyalana boshladi, ular
biroz ulg’aygach, otalari mulkiga da’vogarlik qildilar. Vaziyatdan foydalangan
Ubaydullaxon Toshkentdan Baroqxon, Samarqanddan Juvanmardxon, Hisordan
Hamza Mahdiy sultonning lashkarlarini Buxoroga to’pladi. 1538 yilda Buxoro
qo’shinlari kelayotganidan xabar topgan Xiva va Hazoraspda o’tirgan
Amnakxonning o’g’illari Avanishxonning oldiga qochib bordilar. O’z navbatida,
xon Urganchni tark etib, Ustyurt tomon jo’nadi. Orqasidan yetib kelgan qo’shin
Avanishxonni Bayot qiri etagida asirga oldi. Ubaydullaxon uni Umarg’oziga
berdi va u o’ch olish niyatida Avanishxonni o’ldirdi.
Ubaydullaxon Urganchni boshqarishni o’g’li Abdulazizga topshirdi. Yangi
hukmdor bilan birga to’rt qismga ajratilgan o’zbek urug’larini boshqarish uchun
Hisor, Samarqand, Toshkent to’ralari va Buxoro amaldorlari qoldirildi.
Ubaydullaxon o’zi bilan Aqatoyning bir gala xotin bola chaqalarini ham olib
ketdi. Ammo ulardan biri — 18 yashar Hojimxon Xorazmda yashirinib qoldi.
Kelgusida u Durun hokimi Dinmuhammad bilan maslahatni o’rtaga qo’yib,
Urganchga yurish rejasini tuzdi. Lashkar Qurdush degan joyga kelganida unga
xizir eli, adoqli turkmanlaridan 1000 kishi qo’shildi. Shahar olingach, dorug’a
va uning o’nga yaqin amaldori qatl etildi. Hazorasp dorug’asi qochdi. Ushbu
voqealardan xabar topgan Abdulaziz ham Urganchni tark etib, otasi oldiga
shoshildi.
Buxoro xoni Ubaydulla 40 ming lashkarlik katta qo’shinni Xorazmga jo’natdi.
Buxoroliklar Hazoraspni egalladi degan xabarni eshitgan Dinmuhammad
o’zining 3 ming kishilik qo’shini bilan jangga kirishni niyat qildi. “Buxoro
qo’shinlari kunduzi dam oladi va kechalari yuradi” 1
degan ma’lumot asosida
Shikast ko’li yaqinidagi yo’lning ikki yoqasida pistirma qo’ygan Dinmuhammad
va Yusuf sultonning lashkarlari buxoroliklar ustiga qo’qqisdan xujum qilib,
bosqinchilarning ustidan g’alaba qozondi. Asir olingan Buxoro amaldorlari
Xorazmdan haydab ketilgan barcha o’zbek sultonlari va oila a’zolarini
qaytarishga va’da berdilar. Ularni olib kelish vazifasi Hojimxonga topshirildi 2
.
15

Buxoroga borgan Hojimxonni Ubaydullaxon yaxshi qabul qildi, otasi va
qarindoshlarini olib ketishga ruxsat berdi 3
. Undan keyin Hojimxon
Samarqanddan Jumanmardxon va Hisordan Kolxon hamda uning otasi
Aqatoyxonni olib, Urganchga qaytdi. 1547 yili Urganchda xon taxtiga
ko’tarilgan Kolxon zamoni tinch va obodonchilik davri bo’ldi. “Kolxon xon
bo’ldi, bir pulga bir non bo’ldi dedilar ’ 9
,— deb yozgan Abulg’ozi.
Kolxon otasi Aqatoyxonni Vazirga hokim qilib tayinladi. Xiva va Hazoraspni
boshqarish Buchg’axonning o’g’illari Esh va Do’stga berildi. Ammo vaqt yetib
ulg’aygan Amnakxonning nabiralari orasida birlik bo’lmadi. Ular bir–biriga xavf
tug’dirib, ayrimlari Buxoroga qochib ketdilar.
Bu vaqtda Buxoroda So’fyonxonning Yunus ismli o’g’li ham bor edi.
“Yunusxon aqlli va juvonmard va g’ayur, yorliqi qatti kishi erdi” 1
,— deb
yozgandi u haqda Abulg’ozi. Yunusxon Mang’it hokimi Ismoilbiyga kuyov
bo’lib, 1556 yilda qaynotamni ko’rib kelaman deb 40 yigiti bilan Xorazmga yo’l
oldi. To’q qal’asiga yaqin kelgan Yunusxon Urganch shahri devorlarini ko’rdi.
Kun botgach, uning yigitlari shahar qal’asi devorlarini mash’ala ko’tarib
qo’riqlayotgan soqchilardan bir nechtasini o’ldirib, shahar ichiga kirdilar.
Nochor ahvolga tushib qolgan shahar hokimi Mahmud sulton Vazirga qochib,
Aqatoyxon huzuriga bordi. Aqatoyxon qo’shini Urganchga kelgach esa,
Najmiddin Kubro maqbarasi yaqinida qonli jang bo’ldi. Unda ye ngilgan
Aqatoyxon o’ldirildi va jasadi Vazirga jo’natildi. Aqatoyning katta o’g’li
Hojimxon Xurosondagi ukalari bilan askar yig’ib, Urganch yaqinida
Amudaryodan kechib o’tdi. Bunday xabar topgan Yunusxon shaharni tashlab
Buxoroga qochdi, uning o’g’li Qosim sulton esa o’ldirildi 2
.
Vaqt o’tib So’fyonxon va Kolxonning barcha farzandlari o’ldi hamda ulardan
nasl qolmadi. Avanishxonning o’g’illari Xurosonda va Aqatoyxonning
o’g’lonlari Xorazmda hukmdorlik qilardilar. Buchg’axonning Esh ismli o’g’li
Xivani, Do’st — Hazoraspni, Buram esa Katni boshqardi. 1557 yilda Do’stni xon
ko’tardilar, ammo uni Hojimxon tan olmadi. Bundan aziyat chekkan Eshsulton
9
1 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B. 137.
2 Munis va Ogahiy. Firdavs ul-iqbol // Qo‘lyozma. O‘zR. FAShI. № 5364/I. – B. 70-71.
16

qo’shin to’plab, Urganch ustiga yurdi. Ammo Qumqal’a yaqinidagi Churnuk
degan joyda bo’lgan 8 kunlik jangda Hojimxonni yenga olmadi 4
.
1.2 Xiva shahrining poytaxt etib tanlanishi
Xivaga qaytgan Eshsulton uyg’ur va naymanlarni ye rlaridan quvdi. Ularning
y e rlarini do’rmon urug’iga berdi. Yangi qo’shin bilan kelib Urganch va To’q
qal’asi orasidagi maydonda Hojimxon bilan yana bir hafta urishdi. Ammo hech
bir taraf g’olib kelolmadi. Shunda Eshsulton kechasi qo’shini bilan yashirin
holda Urganchga bordi. Qal’adagi uyg’ur va naymanlardan boshqa aholiga
tegmadi. Bir qism aholi Vazirga qochdi. Hojimxon Aqatoyxon o’g’lonlarini
yordamga chorlab, Urganchni 4 oy qamal qildi va oxiri oldi.
“Urganchda Eshsultonni o’lturub va Hevaqda Do’st sultonni o’lturub oq
kigizning bir kunjini Ali sulton va uch kunjini inisi tutib Hojimxonni o’rtada
ye rda o’lturtub, o’ttiz to’qqiz yoshina ye tganda yilqi yilinda tarix to’qqiz yuz
oltmish to’qquzda Urganch viloyatinda xon ko’tardilar” 10
. 1
Muarrix Munisning
xabar berishicha, Hojimxon o’zining 42 yillik hukmronligi davrida goh Urganch,
goh Xivada yashagan.
1558 yilda Xorazmga Antoniy Jenkinson ismli elchi keldi. Rus podshosi Ivan
Grozniydan ruxsat olgan va "London–Moskva" savdo kompaniyasi agenti
bo’lgan ushbu ingliz o’z vaqtida Ye vropa, Osiyo va Afrikaning ko’pgina
mamlakatlariga sayohat qilgan va 1557–1572 yillarda Rossiyaga 4 marta kelgan
edi. Xorazmdan keyin Buxoroga borib qaytgan Jenkinson, qish fasli
boshlanganligi sababli Urganch va Vazir shaharlarida 4 oy davomida qolib
ketadi. Keyinchalik o’z xotiralarida Xorazm vohasi haqida qiziqarli esdaliklar
qoldiradi 2
. Jumladan, u Ko’hna Urganch haqida shunday yozgandi: "Urganch
qal’asi tekislikda joylashgan va loy devor bilan o’ralgan. Uy-joylar ham loydan
tiklangan, ammo tartibsiz qurilganday ko’rinadi. Keyingi yetti yil ichida, o’zaro
nizolar natijasida, qal’a to’rt marta qo’ldan-qo’lga o’tgan, shu sababli bu yerda
10
Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk – B.150.
3 Djenkinson A. Puteshestvie v Srednyuyu Aziyu 1558-1560 gg // V kn.: Angliyskie puteshestvenniki v
Moskovskom gosudarstve v XVI v. Perevod s angliyskogo L.Gote. ― L., 1932. – S. 167-215.
17

savdogarlar kam. Shaharda usti bostirilgan bitta uzun ko’cha bor va u bozor
vazifasini ham o’taydi" 4
. Jenkinson Amudaryoning o’zani o’zgarib borayotgani
sababli Vazir va Urganch shaharlarining yaqin kelajakda mushkul ahvolda
qolishini to ’ g ’ ri bashorat qilgandi 1.
1573 yilda Buxoro hukmdori Abdullaxon katta qo ’ shin bilan Xorazmga yurish
boshladi . Bundan xabar topgan Temur sulton Kubatog ’ ( Mang ’ it yaqinida ) dan
tortib , Toshsoqa qirlarigacha bo ’ lgan o ’ zbek va sartlarni Xivaga to ’ pladi . Vazir
halqi ham kelib Xiva qal ’ asiga qamaldi . Buxoro qo ’ shinlarining boshi
Yangiariqga yetgan vaqtda Abdullaxon Qulanchi degan joyga kelib to ’ xtadi . O’n
kundan keyin “Hoji Muhammadxon Xurosondan qo’shin bilan kelayotir” degan
xabar tasdiqlandi. Ushbu vaziyatda Abdullaxon Xivaga chopar jo’natib, Po’lat va
Temur sultonlarga sulh taklif qildi. Ikki o’rtada bir–birovga dahl qilmaslik haqida
kelishilganidan so’ng, Buxoro qo’shinlari orqaga qaytdi2.
Keyingi yillarda ham Xiva shahri Buxoro bilan munosabatlarda muhim rol
o’ynadi. 1595 yilda Buxoro hukmdori Abdullaxon ikkinchi bor Xorazmga yurish
qilgan vaqtda Hazorasp hokimi Muhammad sulton a’yonlarini olib Xivaga
qochdi. Bu yerga to’plangan o’zbeklarning yetakchilari bir–biriga ishonmasdan
Pahlavon Mahmud maqbarasiga borib, Qur’oni Karimni o’rtaga qo’yib, ont
ichsalarda, birika olmadilar. Natijada Temur sulton va Po’lat sultonning o’g’illari
2 ming uylik qavmi bilan Vazirga yo’l oldilar.
Ertasiga Buxoroning 3 ming kishilik qo’shinlari yo’lga tushgan xivaliklar izidan
Olmaotishgan qal’asi yaqinida quvib yetdi. Xivaliklar aravalarni bir joyga
to’plab, mudofaa janglari boshladilar. Juda ko’p moli va odamlaridan ajralgan
xivaliklarning bir qismi Vazirga qochib borishga muvaffaq bo’ldilar. Ularning
izidan kelgan Abdullaxon qo’shinlari Vazir qal’asini bir oy davomida qamal qilib
turdilar. Qal’ani olishga ko’zi yetmagan Abdullaxon sulx taklif qildi. Qaytish
vaqtida Urganch o’zbeklari davlatmand amaldorlarining mol–mulki tortib olindi
va kishi boshiga 30 tangadan o’lpon solindi. Pul topa bilmay o’g’il–qizini sotib
berganlar ko’p bo’ldi, deb yozgandi Abulg’ozi 1
.
Buxoroliklar bosqini vaqtida 3 ming kishilik askar bilan Xurosonning Durun
18

degan joyida turgan Hojimxon o’z o’g’illari va qarindoshlari bilan Qazvinga
borib, shoh Abbos huzuriga qo’ndi. Shoh Hojimxonni yaxshi qabul qildi va unga
iltifot ko’rsatdi. Buxoro hukmdori Abdullaxonning o’g’li Abdulmo’min boshliq
lashkarlar Xurosonning barcha hududlarini egalladi va Asfaroyin degan joyda
qizilboshlar qamalda qoldi, degan xabarni olgan shoh Abbos katta qo’shin bilan
Bastomga ketdi 2
.
Shu vaqtda Hojimxon Urganchda buxorolik sipohlardan 40 va Xivada 60
kishigina qolganligini eshitib, tezda Astrobodga yo’l oldi. Quran tog’iga
yetganida Hojimxonga taka va yovmut turkmanlaridan 50-60 kishi qo’shildi.
O’rta quduq degan joyda ularga yana shuncha esari turkmanlari qo’shildi.
Qo’shini soni ortgan Hojimuhammadxon o’g’illari Arab Muhammadxon va
Muhammadquli bilan Urganchga, Po’lat sulton o’g’li Bobo sulton esa Xivaga
qarab ketdilar.
Urganchga kelgan Hojimxon hokim Sari sulton va uning navkarlarini o’ldirtirdi.
Xiva devorlarini buzib, qal’aga kirgan Bobo sulton lashkarlari esa Berdi
Manglishbiy ismli arbob va unga qarashli 100 dan ortiq navkarlarni o’ldirdilar.
Shundan keyin yordam bergan turkmanlarga sovg’a-salomlar berib orqasiga
qaytardilar. Bobo sulton Hazoraspga va inisi Hamza sulton Xonqaga bordilar.
Xorazmdagi ahvoldan xabar topgan Buxoro xoni Abdullaxon Xo’jamquli
qushbegiga Hazoraspga borishni buyurdi. Kutilmaganda yovning qal’a oldida
paydo bo’lganidan xayratga tushgan Bobo sulton 15 navkari, 3 ta esari turkmani
va qal’adagi sartlar bilan mudofaaga kirishdi. Hazoraspga yetib kelgan
Abdullaxon qal’ani 4 oy qamal qildi va Bobo sultonni taslim bo’lishga majbur
etdi. Bu voqea 1598 yilda ro’y bergan edi. 11 .3
Oradan biroz vaqt o’tgach, Abdullaxon dunyodan o’tdi. Bu haqda Bistomda
turgan Hojimxon xabar topgach, shoh Abbosdan ruxsat olib Xorazmga qaytishga
shoshildi va sakkiz kun deganda Urganchga ye tib keldi. Yangi sharoitda u
Urganch bilan Vazirni boshqarishni o’ziga olib, Xiva bilan Katni Arab
11
1 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B. 154.
2 Firdavs al-Ikbal. Sochinenie Munisa i Agaxi // MITT.― T. II. – S. 85-86.
3 O‘sha joyda. – S.88..
19

Muhammadxonga, Hazoraspni esa Isfandiyor sultonga berdi. Ikki yildan keyin
Hojimxon Urganch va Vazir qal’alarini boshqarishni Turkiyadan kelgan o’g’liga
topshirdi. O’zi esa Xivada kichik o’g’li Arab Muhammadxon oldida turdi.
Hojimxon davrida Xorazmda o’rnatilgan osoyishtalik bois qishloq xo’jaligi va
irrigatsiya qurilishi ishlariga e’tibor kuchaydi. Urganch va Kat hokimi Ali Sulton
tashabbusi bilan Yangiariq va Tosh Yormish ariqlari qazildi.
Ko’p voqealarning shaxsan guvohi bo’lgan Hoji Muhammadxon 1601 yili 83
yoshida dunyodan o’tdi 2
. Tarixiy manbalarda Hojimxon nomi bilan Xiva
shahrining Xorazm xonligi poytaxti qilib belgilanganligi qayd qilinadi. Shu
davrdan boshlab rus manbalarida Xorazmdagi davlatning nomi Xiva xonligi deb
yozila boshlandi.
Xorazm xonligiga asos solingan tarixiy sana haqida taniqli olimlar o’z fikrlarini
bildirganlar. Xususan, akademik V.V.Bartold “Xorazm xonligiga asos solinishi,
aftidan 1511 yilga to’g’ri keladi” 12
, 1
― deb yozgandi. Akademik Ya.G’ulomov
esa “Elbarsxonning Xorazmshox qilib tayinlanishiga Shayboniyxonning
o’limidan keyin muvaffaq bo’lindi va bu voqea 1511 yoki 1512 yilda sodir
bo’lgan deb qaralishi lozim” 2
,― deb ta’kidlagandi. Xiva shahrining xonlik
markaziga aylangan sanasi haqida turlicha fikr va xulosalarni asoslashga
intiladilar.
Ushbu masalaga birinchilar qatorida e’tibor qaratgan olimlardan biri
— akademik Ya.G’ulomov hisoblanadi. U fan nomzodi vaqtida, ya’ni 1941
yilda nashr qildirgan maqolasida Munis Xorazmiyning Do’stxon “Poytaxt shahar
Xivada birinchi bo’lib taxtga o’tirgan kishi” 3
degan fikrlariga tayangan holda
“1556 yilda Do’stxon Bo’chg’axon o’g’li Xiva shahrini o’zining poytaxti qildi” 3
,
― deb yozgandi. Ushbu xulosaning shakllanishiga balki Abulg’ozi
Bahodirxonning “Bo’chg’axonning o’g’lonlari Esh, Do’st va Buram Hevaq,
Hazorasp va Katda bo’ldi. Do’stni xon ko’tardilar. Faqir va nihol kishi
12
Bartold V.V. Ocherk istorii turkmenskogo naroda // Sochinenie. ― T. II. ―Ch. I. ― M.: Nauka, 1963. –
S. 596
1 3
G‘ulomov Ya. Xorazmning sug‘orilish tarixi…― Toshkent: O‘zFAN, 1959. – B. 184.
14
Munis. Firdavs al-ikbal // Materialы po istorii kazaxskix xanstvo XVI-XIX vv. ― Alma-Ata, 1969. – S. 445.
20

erdi. ...Esh sultonning xotiri uchun akasi Do’stni xon qildilar”, ― degan so’zlari
ham ta’sir o’tkazgan bo’lsa ajab emas.
Xiva shahridagi yodgorliklar tarixini chuqur o’rgangan tadqiqotchi
K.Xudoyberganov ham Xiva shahrining poytaxt sifatida tanlangan vaqti muarrix
Munis va akademik Yaxyo G’ulomov kabi, 1556 yil deb belgilash lozimligini
isbotlashga harakat qildi. Uning fikricha, Xiva shahri Do’stxon Bo’chg’axon
o’g’li davrida poytaxt qilib tanlangan va Arab Muhammadxon davridan boshlab,
Xiva shahri markaz bo’lgan davlat – Xiva xonligi nomini olgan.
1959 yilda professor Ya.G’ulomov o’zining 17 yil oldin belgilagan sanasidan
farqli o’laroq “Arab Muhammadxon davrida markazni Xiva shahriga
ko’chirganlar, shu davrdan boshlab xonlik Xiva xonligi nomini olgan”,― degan
boshqa bir fikrni ilgari suradi. Arab Muhammadxon Xiva xonligi taxtida 1602-
1621 yillarda o’tirganligini hisobga olsak, Ya.G’.G’ulomov belgilagan
xronologik sanalar orasida salkam 50 yillik farq borligi ayon bo’ladi.
Akademik Ya.G’.G’ulomovning keyingi fikrlariga yaqinroq sanalarni yoqlagan
tarixchi G.A.Agzamova shunday yozadi: “Xivaning Xorazmni poytaxtiga
aylanishi 1611-1612 yillarga to’g’ri kelib, bu davrda davlatni boshqargan Arab
Muhammadxon hukronligi bilan xarakterlanadi. XIX asr muarrixi Munis: “Arab
Muhammadxon otasidan so’ng poytaxt shahar Xivada hukmron bo’ldi” , deb
qayd qilib o’tadi.
Akademik B.Ahmedov o’rta asr tarixchilari Muhammad Tohir va Mahmud ibn
Valining ma’lumotlariga tayangan holda “Xiva XVII asr boshlarida, taxminin
1610-1612 yillarda Xorazmning poytaxtiga aylangan”, ― deb yozadi. Tarixchi
A.Abdurasulov xonlik poytaxtining Xivaga ko’chirilgan davridan boshlab, to
feodal davlat tugagunga qadar taxtga o’tirgan xonlar shajarasidagi birinchi
hukmdori Hoji Muhammad Aqatoy xon va uning boshqaruv davrini 1557-1603
yillar deb ko’rsatadi 3
. Ko’rinib turibdiki, “O’zbekiston tarixi” kitoblarining ko’p
nashrlaridan o’rin olgan Xiva shahrining 1598 yildan boshlab, xonlik poytaxti
ekanligi haqidagi sanani aniqlash uchun qo’shimcha tadqiqotlar o’tkazishga katta
zaruriyat sezilmoqda.
21

Xiva xonligining dastlabki mashhur hukmdorlari orasida Hojimxon (1519-1602)
muhim o’rin egallaydi. Asli ismi ― Hoji Muhammadxon Aqatayxonning katta
o’g’li bo’lib, u 1560-1602 yillarda Xorazm xonligini boshqargan. Tarixchi
Munisning guvohligicha, u o’zining 42 yillik hukmronligi davrida goh Urganch,
goh Xiva shahrida istiqomat qilgan 4
.
Yuqorida zikr qilingan Do’stxon vafotidan keyin Hojimxon taxtni egalladi. Bu
haqda Abulg’ozi Bahodirxon shunday yozadi: “Bu voqeot hijriy to’qquz yuz
olmish beshda, yilqi yilining oyoqi erdi. Taqi Vazirni berdilar. Urganch va
Hazorasp va Katni Ali sultonga berdilar” 1
. Demak, Hojimxon xon taxtini ilk bor
egallagan vaqtda Xiva shahri hali poytaxt emas, balki Vazirning mavqei
balandroq bo’lgandi.
Hojimxon 1595 yilda Buxoro hukmdori Abdullaxon ibn Iskandarbek bilan
urushda yengilib, Kazvin shahrida Eron shohi Abbos xuzuriga borib yashadi.
1598 yilda Xorazmga qaytib, Urganch bilan Vazirni o’zi olib, Xiva bilan Kotni
o’g’li Arab Muhammadxonga, Hazoraspni esa — nevarasi Asfandiyor sultonga
(Arab Muhammadxon o’g’li) berdi. Tarixiy manbalarda uning nomi bilan Xiva
shahrining xonlik poytaxti qilib belgilanganligi qayd qilinadi 2
.
1595 yilda Xorazmni bo’ysundirgan Buxoro hukmdori Abdullaxon II 1598
yilda vafot qildi. Bundan foydalangan Xorazm o’z davlat mustaqilligini tikladi,
Xiva esa uning muhim markaziga aylandi. 1598 yili Xiva shahri tarixida yangi
davr boshlandi – shahar xonlik markazi sifatida tanlandi 3
.
Haqiqatan ham 1572–1573 yillarda Amudaryo o’zanining keskin o’zgarishi
natijasida voha atrofidagi ko’pgina shahar va qishloq aholisi daryoga yaqinroq
joylarga ko’cha boshlaydi. Natijada Gurlan yaqinida Vazir va Xiva bilan
Amudaryo oralig’ida Yangi Urganch shaharlariga asos solinadi. Poytaxt
Gurganch shahri taqdiri haqida Abulg’ozi quyidagilarni yozib qoldirgandi: “Biz
dunyoga kelmasdan o’ttiz yil ilgari Amu suvi, Xost kinorasining yuqorisini Qora
ayg’ir to’qayi derlar, ul yerdin yo’l yasab oqib, Tuk qal’asini borib, Sir tengizina
quygan ekandur. Ul sababdin Urganch cho’l bo’lubti. Ra’iyat Urganch cho’l ham
bo’lsa o’lturub, xon boshliq sipoh xalqi yoz Amu suvining yoqasinda munosib
22

yerlarda ekin ekib o’lturub, ekkanini olg’andin Urganch borurlar erkandur” 1
. 13
Ushbu so’zlardan ko’rinib turibdiki, Amudaryo o’zanining o’zgarishi bilan
xonlik markazi birdaniga boshqa joyga ko’chirilmagan. Ammo bu holat uzoqqa
cho’zilmagan. Xon va uning amaldorlari oilasi uchun ichimlik suvi bilan
ta’minlangan, shu bilan birga osoyishta qarorgoh kerak edi. Vohadagi boshqa
shaharlarga qaraganda qulayroq deb Xiva shahri tanlangan. XVII asr muarrixi
Mahmud bin Vali o’zining “Bahr ul-asror” asarida: “Xorazm beshinchi iqlimdagi
katta mamlakatdir. Obu-havosi salqin. Qadimgm fors podsholari davridan to
bundan yigirma yil muqaddam bo’lgan vaqtgacha uning poytaxti Urganch
bo’lgan. Hozir esa undan Jayhun dayorsining yiroqlashishi sababli mamlakat
poytaxti unga tobe bo’lmish Xivaga ko’chirilgan. Xiva – katta shahar, iqlimi
toza” 2
, ― deb yozadi.
XVII asrda yashagan yana bir tarixchi – Muhammad Tohir o’zining
“Ajoyib at-taboqat” asarida “Xorazm shaharlaridan biri Xivaq bo’lib, u yerda
shayx Najmuddin Kubro tug’ilgan. Hozirgi zamonda Xiva poytaxt shahardir”,―
deb yozgandi.
Xiva shahri va atrofidagi ye rlar Polvonyop arig’idan suv bilan ta’minlanganligi
bois, bu yerda xon saroyi va boshqa mustahkam imoratlar qurilishi davom
ettiriladi. Shaharda hunarmandchilik va savdo-sotiq ishlari kengaya boradi. 1616
yilda Arab Muhammadxon Xorazm xonligi markazining Gurganchdan Xivaga
ko’chirilganligi sharafiga katta madrasa barpo qildirdi 3
. Maydoni 43,0x43,0 m.
bo’lgan va dastlab bir qavatli qilib qurilgan ushbu madrasa yonida Olloqulixon
madrasasi qad ko’targandan keyin, 1838 yilda Arab Muhammadxon
madrasasining ikkinchi qavati ham tiklandi.
XVII-XVIII asrlarda Xivaning Ichan qal’a qismidagi tiklangan Ko’hna Ark
saroyi devorlari ustida 2 qavatli va ayvonli Oq shayx bobo imorati quriladi. Bino
o’z vaqtida katta karomatlar ko’rsatgan dindor shayx yashagan joy o’rnida
13
1 . Abulg‘ozi. Shajarayi turk. – B. 167.
2 Mahmud bin Vali. More tayn otnositelno doblestey bagorodnыx. Geografiya. Perevod B. Ahmedova.
— Toshkent: Fan, 1977. – S. 43; Ahmedov B.A. Tarixdan saboqlar. – B. 332; A’zamova G.A. Xivaning
xonlik poytaxtiga aylanishi va rivojlanishiga oid ba’zi ma’lumotlar (XVI–asrning birinchi yarmi) // O‘zbekistonda
ijtimoiy fanlar. ― Toshkent, 1997. – № 7-8. – B. 85.
3 Ahmedov B.A. Tarixdan saboqlar. – B. 332.
23

barpo etilgan. Rivoyatlarga qaraganda XIV asrda Xivada yashagan ushbu dindor
shaxsning ismi-sharifi ― Shayx Muxtor Vali bo’lgan 1
.
Xorazm vohasidagi xalq ozodlik harakati kuchaygan bir sharoitda vujudga
kelgan xonlikning mustahkamalanishi murakkab bir siyosiy vaziyatga to’g’ri
kelgan. Yangi davlatni boshqarishga bosh bo’lgan arboblar va ularning avlodlari
orasidagi doimiy nizolar kuchaygan bir vaqtda, Mavorounnahrda eng kuchli
saltanat shaklida tan olingan Buxoro xonligi bilan munosabatlar o’ta keskin bir
vaziyatlarni vujudga keltirgan. Natijada ikki o’rtadagi harbiy to’qnashuvlar
minglab odamlarning taqdiriga halokatli ta’sir ko’rsatgan.
Xorazmga ko’chib kelgan va soni ortib borayotgan o’zbek urug’lari orasidagi
ziddiyatlar mahalliy aholi (sart) lar va turkmanlarning o’zaro munosabatlariga
ham salbiy ta’sir ko’rsatgan. Amudaryo irmoqlariga yaqin ye rlarni o’zlashtirgan
mahalliy o’troq aholi dehqonchilik bilan shug’ullanib, bog’u–rog’lar,
bug’doyzorlar barpo etgan bir vaqtda asosan chorvachilik bilan mashg’ul
ko’chmanchilarning hayoti, turmush tarzi, urf–odatlari yangi bir etnik muhitni
shakllantira boshladi.
Xiva xonligining dastlabki salkam bir asr davomidagi ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy taraqqiyoti negizida boshqaruv tajribasi to’plandi. Unga asoslangan
holda Xorazm vohasi va uning atrofidagi hududlarda markazlashgan boshqaruv
usullarining kuchayishi va davlatchilik asoslarini mustahkamlash uchun sharoit
ham ye tila boshladi. Ushbu holat birinchi navbatda yirik davlat arboblarining
siyosiy maydonga kirib kelganligida ko’rinadi.
24

II BOB . Xonlikda siyosiy vaziyatning keskinlashuvi
2.1 Arab Muhammadxon va uning avlodlari davrida xonlikning
mustahkamlanishi hamda siyosiy inqiroz oqibatlari.
1602 yilda Xiva xonligi taxtiga Arab Muhammadxon ko’tarildi. Shu yili
saratonda Urganchga 1000 ga yaqin O’rol kazaklari hujum qildilar 1
. Shaharda
oddiy xalqdan boshqa odam yo’q edi. Yov mingdan ortiq odamlarni o’ldirdi,
yana shuncha qiz–juvonlarni olib ketishga hozirlandi. Ammo ular yurtiga qaytib
ketishga ulgurmadilar.
Urganch fojeasi haqida xabarni olgan Arab Muhammadxon lashkarlari bilan 7
kun deganda yetib keldi. Xon qo’shinlari dushmanni ta’qib etib, To’q qal’asi
atroflariga quvib chiqardi. Bosqinchilar bu yerda yog’ochdan istehkom qurib,
baliq ovlab tirikchilik qilib turdilar. Ularni qamal qilgan Arab Muhammadxon 15
kun deganda tor–mor keltirdi 2
. Urganch va Mizdahqon oralig’idagi unumdor
yerlarni ko’rgan xon, qozongan zafari sharafiga yangi ye rlarni o’zlashtirish
maqsadida To’q qal’asi yaqinida katta kanal qazdirdi 3
.
Muarrix Abulg’ozining yozishicha, 1603 yilda shimoliy Xorazmga qolmiqlar
bostirib keldi. Ular Xojako’li va Shayx Jalil tog’ining orasidan o’tib, to To’q
qal’asigacha daryoning ikki tarafida o’tirgan elni bosdi. Dushmanga qarshi
harakat qilgan Arab Muhammadxon Aburichi degan joygacha qolmiqlarni quvib
borib, asir va mollarni olib qaytdi 4
. Yana 10–12 yildan keyin qolmiqlar
Xorazmga ikkinchi marta bostirib keldilar. Qolmiqlar ketidan yuborilgan askarlar
bosqinchilarga yeta olmasdan orqaga quruq qaytdilar.
Arab Muhammadxon hukmronligining dastlabki yillarida toju–taxt uchun kurash
davom etdi. Nayman urug’i vakillari xon o’rniga Xisrav sulton ismli Elbarsxon
avlodiga mansub amaldorni qo’yishni rejalashtirdilar. Movarounnahrdan Xivaga
keltirilgan Xisrav sultonni taxtga ko’tarish haqidagi maslahatda qatnashgan ikki
kishi sheriklarini sotib qo’ydi. Natijada Arab Muhammadxon Xisrav sultonni
tutib olib, o’ldirishga hukm qildi. Bu ishni Xisrav sultonning inisi Bobo mirzo
amalga oshirdi.
Oradan ikki yil o’tib, uyg’ur urug’i oqsoqoli Ponash mirzo fatvosi bilan
25

Samarqanddan Hasanqulixon avlodidan bo’lgan Solih sulton degan kishini
yashirin ravishda Urganchga olib keldilar. Isyondan xabar topgan Arab
Muhammadxon tezda Xivadan Urganchga boradi va xalqni maslahatga
chorlaydi. Urganchliklar uni yoqladilar va qozoqlar oldiga borgan 200 ga yaqin
odamlar ham qochib ketdilar. Qo’lga olingan Solih sulton o’ldirildi. Xon
isyonchilarni jazolash yoki avf etishni fuqaroning o’ziga havola qildi 1
.
1616 yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab Muhammadxonning
o’g’illari ham qo’shildilar. Uning Isfandiyorxon, Habash, Elbars, Abulg’ozi,
Sharif Muhammad, Xorazmshoh va Afg’on sulton ismli ye tti nafar o’g’li bor
edi. Otasining taxtga o’tirganiga 14 yil bo’lganda o’g’illari 16 yoshli Habash va
14 yoshli Elbars sultonlar bilan yov bo’lib qoldilar. Otasi Urganchga ketgan
vaqtida ular qo’shin to’plab, Xurosonni talab qaytdilar. Arab Muhammadxon
Vazir qal’asini o’g’illariga berganini e’lon qildi. O’z navbatida, Elbars 4 ming
navkari bilan Xivaga kelib otasini ko’rib ketdi. Oradan 5 yil o’tgach, Elbars
sulton Obivardga yurish qilishni rejalashtirdi va otasidan yordam olish uchun
Xivaga keldi. Ammo bu vaqtda xon Urganchga ketgandi. Elbars navkarlari xonni
tutib, Xivaga olib keldilar. Elbars otasini bir uyga qamab, oldiga soqchi qo’ydi.
O’ttiz yildan buyon yig’ilib kelinayotgan xazinani va otasi beklarining molini
tortib oldi. So’ngra o’margan mollarini olib, Vazirga otlandi. Ammo uning zafari
uzoq davom etmadi.
Elbars Xivada zo’ravonlik qilayotgan daqiqalarda Isfandiyor sulton Hazoraspda,
Habash, Abulg’ozi va Sharif Muhammad sultonlar Urganchda 14
lashkar
to’plash bilan ovora edilar. Oqsoqollar aka-ukalarning qon to’kishlariga fatvo
bermadilar. Elbars shu bahona bilan Arab Muhammadning jonini uzishi mumkin
deb havfsiradilar. Elbars Xivani tark etgandan keyin Arab Muhammadxon
Urganchga keldi. Bu yerdagi o’g’illari bilan Elbars sulton ustiga yurish qildi.
Natijada uning uy-joyi va eli qirg’in qilindi, o’zi esa 5–6 kishisi bilan qir–adirga
chiqib ketdi.
O’g’illari Elbars va Habash sultonning noo’rin ishlari Arab Muhammadxonga
14
1 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B.162.
26

tinchlik bermasdi. Xon lashkar to’plash va Vazirga yurishga farmon berdi. Bu
haqda xabar topgan Elbars va Habash ham kuch to’plab, Xivaga yurish
boshladilar. Toshli Yarmish arig’i soqasiga yetganda har ikki tomon o’rtasida
janglar boshlandi. Habash sulton asir tushgan otasi Arab Muhammadxonning
ko’zini o’yish to’g’risida farmon berdi va keksa xonni Xivaga keltirib, qamab
qo’ydilar 1
. 15
Yengilgan Isfandiyor, Sharif Muhammad va Xorazmshoh sultonlar Hazorasp
qal’asiga yashirindilar. Abulg’ozi avval Katga qochdi, keyin esa Buxoro xoni
Imomquli huzuriga jo’nab ketdi 2
.
Habash va Elbars sultonlarning kuchlari Hazorasp qal’asini 40 kun qamal qilib
turdi. Kuch bilan qal’ani bo’ysundirishga ko’zlari ye tmagach, muzokara
boshladilar. Natijada Isfandiyor sultonga Makkaga ketishga ruxsat berildi. Sharif
Muhammad sultonga Kat shahri topshirildi. Arab Muhammadxonning kichik
o’g’illari — Xorazmshoh sulton 12 yoshda va Afg’on sulton 10 yoshda
bo’lganligi sababli Xivada onalari qaramog’ida qoldirildi. Habash sulton
Urganch va Vazirni, Elbars sulton esa Xiva va Hazoraspni boshqardilar 3
.
O’g’illari yurt bo’lishayotganini ko’rish nasib qilmagan Arab Muhammadxonni
uch zaifasi va ikki kenja farzandlari bilan Qumqal’ada tutqinlikda ushlab
turishardi. Bir yildan keyin Elbars sulton akasi Habashga aytmay otasi va kichik
inilarini Xivaga olib keldi. Shu ye rda otasi Arab Muhammadxon, ukasi
Xorazmshoh sulton, akasi Isfandiyorning 3 va 1,5 yashar o’g’illarini o’ldirtirdi.
Kichik inisi Afg’onni akam o’ldirsin deb Habash sulton oldiga yubordi. Ammo
bu norasida bolaning nima aybi bor deya Habash sulton uni Rossiyaga jo’natib
yubordi. O’zga yurtda Afg’on sulton 30 yil umr ko’rdi va nasl qoldirmasdan
dunyodan o’tib ketdi.
Isfandiyor Makkaga bormadi va Isfahonda shoh Abbos I (1587–1629) huzurida
biroz turgach, ruxsat olib yurtiga qaytishga harakat qildi. U Durun shahri va
Abulxon tog’lariga kelgan vaqtida 300 ga yaqin lashkar to’pladi. Unga
15
1 Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B.164.
2 O‘sha joyda. – B. 165.
3 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. – B. 218.
27

turkmanlarning taka, sariq. yovmut 2
urug’laridan yana 80 ga yaqin yigitlar kelib
qo’shildilar 3
. Tez orada Habash sulton To’q qal’asi yaqinida suv bo’yida turibdi,
degan ma’lumot olindi. Isfandiyorxon yarim kechada inisi uyiga bostirib
borganda, Habash uyida yo’q edi. Shu kechasi u bir navkarining uyida tunagan
bo’lib, voqeadan xabar topgach, qochib Elbarsxon oldiga keldi. Og’a-inilar kuch
to’plab Isfandiyor ustiga yurdilar. Ular kelguncha Elbarsxonning qaynotasi,
Baqirg’onlik Sayyid ota avlodidan bo’lgan Nazarxo’ja ismli amaldor juda ko’p
odamlarni to’plab, Isfandiyor sultonga qarshi kurashga ko’tardi 4
.
Isfandiyor sulton Nazarxo’jani Mang’ishloqgacha quvib bordi. Qaytib kelgach,
Urganch yaqinida 23 kun davomida Habash va Elbars bilan jang qildi. Elbars
qo’lga olinib, qatl qilindi. Habash esa Sirdaryo bo’ylaridagi qoraqalpoqlar oldiga
bordi. U ye rda bir vaqtlar o’zi iltifot ko’rsatgan mang’it mirzolaridan Shaynak
ismli amaldor bor edi. Undan madad va iltifot kutgan Habash g’aflatda qolib,
aldandi. Shaynak o’z homiysi va navkarlarini tutib, Isfandiyorga topshirdi. U.
Habashni o’ldirdi 5
.
Oradan ikki oy o’tgach, Isfandiyor sulton nayman elini qirdi. O’zbeklar uch
bo’lakka bo’linib, biri — mang’it, biri — qozoqlar yurti va yana biri —
Movarounnahrga ko’chib ketdi. Uch yildan keyin Amudaryoning Orolga
quyadigan y e rlariga 3 ming uylik o’zbeklar qaytib keldi. Buxoroda turgan yana
3 ming uylik o’zbeklar Katga ko’chib kelganlarida, Isfandiyor daryodan o’tib,
ularning barchasini qilichdan o’tkazdi. Inilariga o’xshab qon to’kib, minglagan
jasadlarni pillapoya qilib, taxtga chiqqan Isfandiyorxon 16 yil hukmronlik qildi 1
.
1643 yilda Orol o’zbeklari Abulg’ozini xon qilib ko’tardilar 2
. Ammo
Xorazmning barcha hududlarini bir vaqtda birlashtirish imkoni bo’lmadi. Chunki
Isfandiyordan qolgan o’g’illari Yushan va Ashraf sultonlarga berilgan ye rlar
Buxoro xoni Nodir Muhammad ta’sirida edi. Shu bois Abulg’ozi bir necha bor
Xiva ustiga yurib, bo’ysunmagan odamlarni qirdi. Xiva qa’lasi yaqinida Buxoro
xonining nevarasi Qosim sulton qo’shinlari bilan bo’lgan jangda Abulg’ozi
lashkarlari jasorat ko’rsatib, g’alaba qozondilar.
Qosim sulton boshliq buxoroliklarning Xiva ostonasidagi mag’lubiyatidan xabar
28

topgan Nodir Muhammad 1644 yilda Xorazmga Yoqub Tavsat ismli amaldorni
yubordi, ammo u ham ye ngildi. Shu orada Buxoro beklari Nodir Muhammadni
taxtdan ag’darib, o’rniga o’g’li Abdulazizni ko’tardilar 3
.
2.2 Xonlikda siyosiy inqiroz va uning oqibatlati
1644 yilda Abulg’ozi Xivaga kelib, xon taxtiga rasman chiqdi. Xon barcha
turkmanlarning gunohini o’tgani va ularning o’z ye rlariga qaytib kelishlari
mumkinligi haqida xabar tarqatdi. Ammo uning qarorgohiga 2 mingga yaqin
turkmanlar yig’ilgach, ularni qirib tashlash va o’g’il–qizlarini asir olib, Xivaga
jo’natishni buyurdi.
Xorazm vohasidagi turkmanlarni tor–mor keltirgandan keyin Abulg’ozi 1646
yilda Tajan vohasidagi turkmanlar ustiga yurish qildi. Ularni ham jazolab,
ko’plarini o’lja olib qaytdi. Keyinchalik Tajandan qochgan va Xivadan borgan
turkmanlar Qizil Arvotning janubiy–sharqiy tarafidagi Bomiburma degan joyda
to’planganini eshitgan Abulg’ozi yana qo’shin to’pladi. Turkmanlar o’z bola–
chaqalarini Qoraqusti degan ye rga jo’natib, o’zlari toshdan qal’a qurib,
Bomiburmada jang qilishga tayyor turdilar. Turkmanlar harchand urinmasinlar,
bu to’qnashuvda ham xon qo’shinlari g’alaba qildi 1
.
Kelgusi yili janubiy Xorazmdagi yirik qal’a hisoblangan Katni qolmiqlarning
qo’shut urug’idan bo’lgan Durdi Toyshi odamlari talab ketdi. Ularning izidan
qo’shin bilan ta’qib qilgan Abulg’ozi 15 kun deganda Yugrukbosh degan joyda
talonchilar orqasidan ye tdi. Yarim kunlik jangu– jadaldan keyin qolmiqlar
qochib ketdilar. Biroz dam olgach, xon qo’shinlari yana bir hafta davomida
qolmiqlarni ta’qib qilishni davom ettirdi. Natijada qolmiqlar ko’plab ot va
tuyalari, bosqinchilik bilan talagan mol– mulklaridan ayrilib, faqat bir qismi jon
saqlashga muvaffaq bo’ldilar, xolos 2
.
Xivaga qaytgan Abulg’ozi Atrek daryosi bo’yida yashayotgan turkmanlarning
Odiy sardor boshliq bayraj urug’i ustiga yurish qildi. Abulg’ozi odamlari
bayrajlar eliga savdo ishlari bilan ketayotgan Avnash ismli taka turkmanning
karvoniga duch keldilar. Olingan ma’lumotlar asosida xon bayrajlar ustiga yurish
29

qildi. Abulg’ozining shu janggi haqida Urganchjiy shunday yozgandi: “Andag’
urush bo’ldikim, hargiz mundag’ bo’lmay erdi. Nogoh xoni jannat makonning bir
quli Odiy bayramni miltiq bilan uzub yiqitdi. Andin so’ng o’ttiz yigit ko’tarila ot
soldilar. Taqi turkmanlarni o’lturub, o’g’lon–ushoqini o’lja va asir qilib, xonga
olib keldilar. Xon ham bu yigitlarga in’omlar berdi. Taqi bir necha kundin so’ng
fath va nusrat bilan qaytib Xevaqga tushdilar” 3 . 16
.
Keyingi yili Abulg’ozi turkmanlarning yimrayli (emireli) va sariq urug’larini
bo’ysundirdi.
Xonlikning shimoliy va sharqiy hududlari havfsizligini ta’minlash ham
Abulg’ozining e’tiborida turardi. 1655 yilda qolmiqlarning turg’avut urug’idan
Mergan To’yshi va O’qchurtaba Tag’ul ismli yetakchilari Hazoraspning bir
qancha qishloqlarini talagandan keyin, Sadvar va Darg’anota qishloqlari
aholisining mol–mulkini talon-taroj etdi. Bu haqdagi xabarni eshitgan Abulg’ozi
qolmiqlarning 10 kun oldin yurtiga qaytib ketganligi haqidagi axborotga
qaramasdan ularni ta’qib qilishga qaror qildi. Katta talofat berib, qochishni
davom ettirayotgan qolmiqlarning asosiy kuchlari Sangin rabot degan joyga
yashirindilar. Urushga yuragi betlamagan qolmiqlar xonga odam yuborib,
“Buxoroga boramiz deb, adashib sizning yurtingizga borib qolibmiz, bizni
kechiring” deya yalindilar. Shundan so’ng talagan mol– hollarini oldiga solib,
qilichlarini bo’yniga osib, xon oldiga kelgan qolmiqlarni kechirdilar. Ular
bundan keyin hech qachon Xiva xoni yerlariga huruj qilmaslikka ont ichdilar 1
.
Akademik B.Ahmedov yozgandi: “Abulg’ozi hammasi bo’lib yigirma yil
atrofida xonlik masnadida o’tirdi. Lekin boshqa hukmdorlarga o’xshab huzur–
halovat ko’rmadi. Umri ko’proq urush–talashlarda o’tdi” 2
. Darhaqiqat, Abulg’ozi
butun umrini taxt uchun kurash va jangu–jadallarga bag’ishlagan fotih desa,
mubolag’a bo’lmas. Ammo u davlat arbobi sifatida ham juda katta qobiliyatli
inson edi. Dastavval u xonlikda boshqaruv tizimini mustahkamlashga e’tiborni
qaratadi. Tez orada turkmanlarning nufuzli amaldorlarini boshqaruv ishlaridan
chetlashtirdi, ularning mol-mulki, yer- suvi tortib olindi. Ayrim bo’ysunmagan
16 .3
Abulg‘ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. – B.183.
2 Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. – B. 219.
30

turkmanlar Axal–Taka va Mang’ishloq hududlariga qochishga majbur bo’ldilar.
Xonlikni boshqarishda o’zbeklarning mavqei ortib bordi 3
va ularning 360 vakili
xon saroyida turli lavozimlarga ko’tarilganini Munis “Firdavs ul-iqbol” asarida
keltiradi (28 a
). Xon yangi amaldorlardan 32 nafarini mahram qilib, o’z yoniga
oldi 4
.
Xorazmga Dashti Qipchoqdan kelgan ko’chmanchi qabilalarni o’troqlashtirish
tadbirlari ham Abulg’ozining ichki siyosatida muhim o’rin egalladi. Ular to’rtta
guruhga bo’linib, Buxoro bilan chegara bo’lgan Doyaxotun (Darg’onota
yaqinida) dan tortib, to Orolgacha bo’lgan yerlarga joylashtirdi. To’pa deb
atalgan bu guruhlarning kattalaridan biri — uyg’ur va nayman qabilalari tashkil
qilib, ularga do’rman, yuz, ming, shayx, burloq kabi kichik urug’lar ham
qo’shildi. Uyg’urlarga Hazorasp bekligining chekka qishlog’i Pitnakdan tortib,
Yangiariqqacha bo’lgan yerlar, naymanlarga esa Yangiariqdan to Gurlangacha
bo’lgan hududlar ajratildi.
Qiyot–qo’ng’irotlar to’pasiga o’zbeklarning jaloyir va turkmanlarning alieli
urug’lari ham birlashtirilgan bo’lib, ularga Shovotdan Qo’ng’irotning Quyg’un
degan joyigacha bo’lgan yerlar ajratildi. Uchinchi to’paga — nukus- mang’it
qabilalari birlashtirilib, ularga kenagas va xo’jaeli urug’i kiritildi. Qang’li–
qipchoqlar alohida to’paga ajratilgan bo’lib, unga ko’chmanchilarning yana bir
nechta urug’lari birlashtirildi 1
.
Gurlandan to Lavzan kanaligacha bo’lgan hududlar hamda Amudaryoning quyi
qismida nukus va mang’it qabilalari joylashtirildi. Amudaryoning so’l sohilidagi
Qipchoq atrofi, Xo’jayli va Ko’ko’zak oralig’ida qang’li hamda qipchoq
qabilalari joylashtirildi. Ular tarkibida Dashti Qipchoqdan kelgan o’zbeklarning
14 urug’i ham o’rnashtirildi 2
.
Xiva atrofiga joylashtirilgan qipchoq va qo’ng’irot o’zbeklariga alohida ye rlar
ajratilib, ularning o’troqlashuv jarayoni sal kam ikki asr davom etdi. Shu orada
Orolbo’yi va Quyi Amudaryo hududlariga joylashgan qoraqalpoqlar ham o’zbek
urug’lari bilan aralashgan holda qon–qardoshlik rishtalarini shakllantirdilar.
O’zbeklarning Xorazmga ko’chib kelishi va o’troq hayotga o’tishi jarayonida
31

dehqonchilik sohasi sezilarli darajada rivojlana boshladi. Aholi sonining
oshishi va oziq–ovqatga bo’lgan zarurat ekin maydonlari uchun yangi ye rlarni
o’zlashtirish, sug’orish ehtiyojlarini qondirish maqsadida yangi nahr (kanal) va
ariqlar qazish, qishloq (kent) va shaharlar qurish ishlarini mislsiz kengaytirdi.
Shu bilan bir qatorda tabiatning injiqlarini va o’zgarib turishini hisobga olishga
ham to’g’ri keldi. Xususan, Amudaryo o’zanining o’zgarishi natijasida O’zboy,
Daryolik, Qo’nadaryo havzasidagi Urganch, Vazir, Devkeskan, Aqcha kelin,
Shohsanam kabi qal’alar bilan bir qatorda kishloq va ovullar aholisi ichimlik
shuningdek dehqonchilik uchun zarur bo’lgan suv tanqisligini seza boshladilar.
Xon topshirig’i bilan Vazir qal’asi aholisi Gurlan qal’asi yaqinida tiklangan
Kichik Vazir qishlog’iga ko’chirildi. Abulg’ozi 1646 yilda Urganch- arna arig’ini
qazdirdi va uning yaqinida asos solingan qal’aga Yangi Urganch deb nom berdi.
Bu ye rga Ko’hna Urganch aholisining bir qismi ko’chirib keltirildi. Shundan
biroz keyin G’oziobod kanali ham qazilib, uning yaqinida chegara istehkomi
hisoblangan qal’a tiklandi.
Bunyodkorlik ishlari bilan shug’ullangan Abulg’ozi tarixchi va tabib olim
sifatida o’zidan bebaho meros qoldirdi. Taxminan 1657 yilda Abulg’ozi
tabobatga oid “Manafi’ ul–inson” (“Insonga foydali narsalar”) nomli asar yozdi.
Kitob 4 qism va 21 bobdan iborat bo’lib, uning muallifi “Illatga iloj qilmoqni
mo’tabar kitoblardan jam qilib, ul illatlarni bayon etib, so’ngra chorasini bayon
qildim. Shoyadkim, dardlaridan xolos bo’lg’aylar” 1
, 17
— deb yozgandi.
1658–1661 yillarda Abulg’ozi “Shajarayi tarokima” (“Turkmanlar shajarasi”)
nomli bir kitob, 1663–1664 yillarda “Shajarai turk va mo’g’ul” nomli yana bir
tarixiy asarni yozgan. “Shajarayi turk” asarida Abulg’ozi o’zining ulug’
hukmdorlar avlodidan ekanligi va Xorazmning xon unvonidagi haqiqiy hukmdori
ekanligini isbotlashga harakat qilib, o’z ismiga Chingiziy, al–Xorazmiy kabi
taxalluslarni qo’shib yozishga intilgan.
1663 yilda taxtga chiqqan Anusha Muhammadxon (1663–1687) Xiva xonligi
mavqei va qudratini oshirish maqsadida otasi ishlarini davom ettirdi 1
. U Buxoro,
17
1 Mahmudov M. Xorazm: tarix, odamlar, voqealar. ― Urganch, 2004. – B. 148.
32

Samarqand, Xurosonga bir necha bor harbiy yurishlar uyushtirdi. Xonning harbiy
yurishlarida jasorat ko’rsatgan turkmanlarga nisbatan munosabat yaxshi tomonga
o’zgardi. Xon turkmanlarga Xorazm vohasi va uning atroflariga ko’chib
kelishiga ruxsat berdi.
1687 yilda saroy a’yonlari uyushtirgan fitnaning qurboni bo’lgan Anushaxon
o’rniga taxtga o’g’li Xudoydod (1687–1688) o’tqazildi. Yangi xonning
hukmronlik davri uzoq bo’lmadi. Siyosatda bilimdon va xalqqa adolatli xon
sifatida obro’ orttira boshlagan Xudoydodni inisi Arangxon shahid etdi.
Arangxon (1688–1695) davrida Xivada amaldor Muhammad Rizo
Xo’jamberdibiyning mavqei katta bo’lib, uning mablag’i evaziga madrasa bino
qilindi. Ammo xonning noto’g’ri siyosati oqibatida yurtda ichki nizolar
kuchayib, aholining hayoti og’irlashib bordi.
1695 yilda Amir Sayyid inoqning o’g’li Odina Muhammad boshliq qo’ng’irot
o’zbeklari xonga bo’ysunmay qo’ydilar. Ular o’zbeklarning mang’it, qang’li,
qipchoq, xo’jaeli urug’laridan to’plagan askar va Darg’onota turkmanlari
yordamida Xivani egalladilar. Arangxon o’ldirilib, taxtga Hojimxon naslidan
bo’lgan Jo’jixonni (1695–1698) o’tqazdilar. Keyingi 15 yilda Xiva xonligi
taxtida 10 ga yaqin hukmdorlar almashdi Valixon (1698–1699), Shoh Niyozxon
(1699–1702) 2
, Shobaxtxon (1702–1703), Sayyid
Alixon (1703–1705), Musoxon (1705–1706) 3
, Yodgorxon (1706–1713) va h.) 4
.
Siyosiy barqarorlikning yo’qligi va xalq ahvolining og’irlashib borayotganligi
noroziliklarni haddan tashqari kuchaytirib yubordi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak Abulg’ozi hokimiyat tepasiga kelgan birinchi
kundan boshlab asosiy e’tiborni davlatni mustahkamlash masalasiga qaratdi.
Xiva tarixchisi Munisning ko’rsatishicha, Abulg’ozixon ma’muriy islohot
o’tkazib, xonlikning markaziy boshqaruv tizimini batamom yangidan tashkil
etdi. Ya’ni, saroyda 32 ta markaziy boshqaruv lavozimlarini tashkil etib, ular
tubandagicha taqsim etildi: 2 ta shayxulislom, 1 ta mutavalli, 1 ta noyib, 4 ta
otaliq, 4 ta inoq, 4 ta mirob, 4 ta biy, 1 ta parvonachi, 2 ta aka, 2 ta arbob, 4 ta
chig’atoy inoqi, 1 ta vazir va yana 1 ta qushbegi lavozimlaridir. Shu bilan
33

.Abulg’ozi o’zbeklarni va yerli aholining nufuzli vakillarini davlat boshqaruv
ishlariga jalb etib, ular orasida ma’lum barqarorlikni vujudga keltirdi. Davlat
hokimiyatini mustahkamlab olishi Abulg’oziga ichki va tashqi siyosatni keng
ko’lamda amalga oshirish imkoniyatini berdi. Abulg’ozixonning ichki siyosat
borasida o’tkazgan eng muhim tadbirlaridan yana biri — o’zbek urug’–
qabilalarini butun voha bo’ylab qayta joylashtirish siyosati bo’ldi.
XVII–XVIII asrlarda ko’chmanchilarning o’troqlashish jarayoni Orol bo’yidagi
o’zbeklar va qoraqalpoq qabilalari orasida ham kuchaydi. Ularning ommaviy
o’troqlashuvi va ularning dehqonchilik hayotiga o’ta borishi bilan Xorazmda
sug’oriladigan ekin maydonlarni o’zlashtirish, yangi ariqlar chiqarish, yangi
shahar va qishloqlar bunyod etish zaruriyatini tug’dirdi.
Ko’hna Urganch shahri aholisi uchun 1646 yilda Yangi Urganch shahrining
barpo etilishi Abulg’ozixonning muhim bunyodkorlik ishlaridan biri bo’lgan.
Tez orada bu shahar xonlikning yirik savdo va hunarmandchilik markaziga
aylangan. Shu bilan bir qatorda ilgari Gurlanga ko’chirib keltirilgan Vazir shahri
aholisi ham Amudaryo yaqinida dehqonchilik ishlarini davom ettirmoqda edilar.
Otasining bunyodkorlik ishlarini davom ettirgan Anushaxon tomonidan
Shohobod va Yormish kanallarining qazdirilishi ko’pgina iqtisodiy-xo’jalik
muammolarini hal qilish bilan birga, ijtimoiy-siyosiy masalalarda ham tartib
o’rnatilishiga yordam bergan. Lekin, keyingi davrda mamlakatda yuz bergan
siyosiy inqirozlar ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklarni keltirib chiqargan 1 .

XVII asr ikkinchi yarmida kuchaygan siyosiy inqiroz, xonlik taxtida
qo’g’irchoq hukmdorlarning tez-tez almashib turishi («xon bo’lish o’yini»),
shuningdek, Xorazmda tarqalgan qahatchilik va yuqumli kasalliklar, turkman
yovmutlarining bosqini xalqni og’ir ahvolga solgan. Hatto “dehqonlarda sotish
uchun g’alla va boshqa xo’jalik mahsulotlari, shahar xalqida pul,
hunarmandlarda qayta ishlash uchun xom–ashyo, savdogarlarda sotish uchun
mollar qolmagan, dahshatli ochlik oqibatida ommaviy ravishda yosh bolalarni
34

soti sh hollari av j olgan” 2 . 18
Arab Muhammadxon va uning vorislari davrida Xiva xonligida nisbatan siyosiy
barqarorlik o’rnatilib, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun sharoit yaratilgan,
qo’shni davlatlar bilan do’stona munosabatlar yo’lga qo’yilgan. Jumladan,
Abulg’ozixon va uning vorisi Anushaxon davrida amalga oshirilgan chora-
tadbirlar mamlakatdan chiqib ketgan o’zbek urug’larini qaytarish va ularning
mavqeini ko’tarish uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Ushbu islohot nafaqat
qabilalar o’rtasidagi kurashlarga barham berish, balki ko’chmanchi va yarim
ko’chmanchi qabilalarning o’troqlashish jarayonini kuchaytirish maqsadini ham
ko’zda tutgan edi 3
.
XVI–asr boshlarida tashkil topgan Xiva xonligidagi beqaror siyosiy vaziyat,
mansab va taxt talashuvlar, soliqlar va ortiqcha majburiyatlarning ko’pligi
inqiroz holatlarini yanada chuqurlashtirishga sabab bo’lgandi. Natijada XVIII asr
ikkinchi yarmiga kelib xonlikning siyosiy birligi susaydi, uning tashqi va ichki
munosabatlari mushkul bir holatga tushdi. Kuchli siyosiy arboblarning yo’qligi,
iqtisodiy jihatdan mustahkam tayanchlarning buzilishi mamlakatning qaramligi
va harbiy jihatdan ojizlanishiga sabab bo’ldi. Vujudga kelgan vaziyat qattiqqo’l
va uzoqni ko’ra biladigan qobiliyatli davlat arboblarining siyosiy kurash
minbariga chiqarishni talab qilardi.
18
2 Otajonov M. Xiva xonligiga doir materiallar … – B. 26.
35

Xulosa
O’zbek davlatchiligining muhim bosqichlaridan biri va o’rta asrlardagi tayanchi
Xiva xonligi hisoblanadi. Ajnabiylarning bosqinchiligiga qarshi kurash
jarayonida shakllangan Xorazm vohasidagi ushbu davlat to’rt asrdan ko’proq
vaqt davomida o’lkadagi barcha siyosiy, iqtisodiy, madaniy jarayonlarga o’z
ta’sirini o’tkazib keldi. Xiva xonligi Eron davlati, Buxoro xonligi, qozoq juzlari
va Rossiya bilan tashqi diplomatiya hamda savdo– sotiq munosabatlarida
sezilarli darajada yutuqlarga erishdi.
Manbalar, ilmiy adabiyot, arxiv hujjatlaridan foydalangan holda, Xiva xonligi
tarixini XVI- asrdan XX asrning boshlarigacha milliy istiqlol mafkurasi nuqtai
nazaridan o’rganish asosida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi:
1. Buyuk Xorazmshohlar davlati tanazzulidan keyin mo’g’ullar tomonidan
bo’lib tashlangan, Temur va temuriylar davlatining viloyat darajasidagi
ma’muriy hududga aylangan Xorazm hududi XV asr oxiri XVI asr boshlaridagi
siyosiy inqirozlar sababli yana mustaqil davlatga aylandi. O’zbek
davlatchiligining tamal toshlari qo’yilgan Xorazm hududida mustaqil davlatning
yangidan paydo bo’lishi o’ziga xos ijobiy ahamiyat kasb etadi.
2. Yangi davlatning markazlashgan boshqaruv tizimiga ega bo’lish jarayoni
140 yil davom etgan bo’lsa, uning markazi, poytaxtni tanlash masalasi ham
100 yilga yaqin vaqtni o’z ichiga oldi. Nihoyat Hoji Muhammadxon (Hojimxon)
va uning vorisi Arabmuhammad davrida Xiva shahri davlatning poytaxti sifatida
qaror topdi. 1602 yildan boshlab mamlakatning markazi sifatida Xiva shahri
rasmiylashtirildi va Xorazmdagi davlatning nomi ham u bilan bog’lanadigan
bo’ldi.
3. O’rta Osiyoning xonliklarga bo’linib ketishi natijasida ichki nizo va
tinimsiz urushlar davom etdi. Hatto hukmdorlarning ko’plari o’z farzandlari
qo’lida shahid bo’ldilar. Urug’–qabilalar o’rtasidagi etnik qarama–qarshiliklar
bir xalq bo’lib jipslashishga imkon bermadi. Shu
bilan bir qatorda Xorazm vohasidagi o’troq va ko’chmanchi chorvador aholi
36

o’rtasida azaldan saqlanib kelayotgan iqtisodiy va siyosiy mojarolar,
fuqarolarning tinchlik va osoyishtaligiga doimo raxna solib turardi.
4. Xiva xonligining butun tarixi davlat boshqaruvini tashkil etishda urug’–
aymoqchilik munosabatlariga tayanilganligidan dalolat beradi. Xorazm vohasini
eroniy qizilboshlar bosqinidan ozod qilishga qaratilgan xalq harakati jarayonida
yordamga otlangan o’zbeklar o’z urug’–qabiladoshlarini ham Mang’ishloq va
Ustyurt orqali vohaga kelishlariga sharoit yaratganlar. Yangi kelgan o’zbeklarni
etnik xususiyatlariga qarab joylashtirish qariyib bir yarim asrdan keyin ―
Abulg’ozi Bahodirxon davrida amalga oshirilgan. XVII asrning o’rtalarida joriy
etilgan ma’muriy–etnik tadbirlar deyarlik xonlik tuzumi tugatilguncha saqlanib
qolgan. Ya’ni Xorazm hududida markazlashgan davlatning tashkil topishi, uning
mustahkamlanishi, iqtisodiy va madaniy yuksalishi, xalqaro miqyosda
mustahkam o’rin egallashida Arabmuhammadxon va uning avlodlari, ayniqsa,
Abulg’ozi Bahodirxonning xizmatlari katta bo’lgan.
Xiva xonligi Markaziy Osiyoda shakllangan davlat sifatida mazkur hududdagi
barcha mamlakatlar bilan turli sohalarda aloqalar olib borgan. Xiva Buxoro
amirligi, Qo’qon xonligi, Eron va Rossiya bilan elchilik munosabatlari, savdo-
sotiq aloqalarini olib borgan.
Xiva xonligi tarixiga oid ma’lumotlar va ularning tahlili quyidagi
tavsiyalarni ilgari surishga asos bo’ladi:
1. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini qurish tomon dadil
harakat qilayotgan mustaqil O’zbekistonda Xiva xonligidagi boshqaruv tizimi
saboqlarini e’tiborga olish foydadan holi bo’lmasdi. Ya’ni tarixiy tajribadan kelib
chiqqan holda mustaqil o’zbek davlatchiligining asoslarini mustahkamlashda va
rahbar xodimlarni tanlashda qarindosh–urug’chilik, mahalliychilik kabi asrlar
osha o’tib kelayotgan noxush usullardan voz kechish tavsiya etiladi. Buni
davlatimiz rahbari milliy xavfsizlikka tahdid soluvchi omillardan deb talqin
qilgan. Davlatni boshqaruv ishlariga barcha millat va elatlarning eng qobiliyatli,
bilimli va tajribali vakillari o’zining yuksak ma’naviyati, ahloqi, Vatanga
sadoqatiga qarab. keng jalb etilishi maqsadga muvofiqdir.
37

2. O’lkadagi milliy ozodlik harakati tarixidan muhim o’rin egallagan va
chorizmning mustamlakachilik zulmiga qarshi 1916 yilda ro’y bergan xalq
qo’zg’oloni o’z sabab va oqibatlari bilan Xiva xonligida shu yili ko’tarilgan
qo’zg’olondan tubdan farq qiladi. Mahalliy katta yer egalari, mulkdorlar va din
peshvolarining manfaatlarini himoya qilgan xon va amaldorlarning zo’ravonligi,
yaramas harakatlariga qarshi norozilik sifatida boshlangan xalq harakati
qobiliyatli va qat’iyatli siyosiy ye takchilari bo’lmaganligi, aholining barcha
qatlamlarini qamrab ololmaganligi, chor ma’murlarining qo’zg’olonni
bostirishda harbiy yordam ko’rsatganligi natijasida mag’lubiyatga uchradi.
Istiqlol yaratgan bugungi imkoniyatlardan foydalangan holda Xiva xonligidagi
ozodlik harakatlari (Eron hukmdorlari Ismoil Safaviy va Nodirshoh bosqinlari,
qolmiqlar va chor qo’shinlarining xurujlari, xon istibdodiga qarshi o’zbek,
turkman, qozoq va qoraqalpoqlarning qo’zg’olonlari) tarixi alohida mavzu
sifatida tadqiq etishga loyiq muammo hisoblanadi.
Yurtboshimiz I.A.Karimov: “Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini o’z maqsad–
muddaolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida
rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada
tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, tarixiy xotira tuyg’usi
to’laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o’tgan yo’l o’zining barcha
muvaffaqiyat va zafarlari, yo’qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan
xolis va haqqoniy o’rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo’ladi” 1
, – deb
yozadi. Demak, istiqbolda butun mamlakatimiz kabi uning o’ziga xos o’rni
bo’lgan Xorazmdagi siyosiy jarayonlar tarixini yanada kengroq va chuqurroq
tadqiq qilish xalqimizning o’zligini anglash, milliy qadriyatlarini tiklash, ulug’
ajdodlarimizning siymosi va ularning buyuk ishlarini tarix sahifalarida tiklash
imkonini beradi. Bu esa o’sib kelayotgan yosh avlodni ajdodlar ishiga sadoqat,
Vatanga cheksiz muhabbat ruhida tarbiyalash, istiqlolni mustahkamlash uchun
kurashga yanada dadilroq safarbar etishga xizmat qiladi. 19
III Adabiyotlar
19
1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. ― Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B.97.
38

3.1. Ahmedov B.A. Tarixdan saboqlar. ― Toshkent: O’qituvchi, 1994. – 430 b.
3.2. Abdurasulov A. Xiva. Tarixiy-etnografik ocherklar. ― Toshkent:
O’zbekiston, 1997. – 142 b.
3.3. Bartold V.V. Ocherk istorii turkmenskogo naroda // Sochinenie. ― T. II.
―Ch. I. ― M.: Nauka, 1963
3.4. Djenkinson A . Puteshestvie v Srednyuyu Aziyu 1558-1560 gg // V kn .:
Angliyskie puteshestvenniki v Moskovskom gosudarstve v XVI v . Perevod s
angliyskogo L . Gote . ― L ., 1932.
3.5. Veselovskiy N.I. Priem v Rosii i otpusk Sredneaziatskix poslov v XVII–XVIII
stoletie. ― SPb., 1884.
3.6. Gulyamov X.G. Srednyaya Aziya i Rossiya: istoki formirovaniya
mejgosudarstvennыx otnosheniy (nachalo XVIII veka). ― Tashkent: Universitet.
2005
3.7. Maksheev A.I. Istoricheskiy obzor Turkestana i nastupatelnogo dvijeniya v
nego russkix. ― SPb., 1890. – 376 s.
3.8. Mustabid tuzumning O’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix
shohidligi va saboqlari (1865–1990 yy.). ― Toshkent: Sharq, 2000.
3.9. Sayyid Hamidjon to’ra Komyob. Tavorix ul-xavonin. ― Toshkent:
Akademiya, 2003. – 116 b
3.10. Munirov Q. Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlari. —
Toshkent Fan, 1960. – B. 6.
3.11. Yuldashev M.Yu. K istorii krestyan Xivы XIX veka. ― Tashkent:
Fan, 1966. – 36 s.
3.12. G’ulomov Ya. Xorazmning sug’orilish tarixi…― Toshkent: O’zFAN,
1959.
39

Shayboniylar hukmronligi davrida Xiva xonligi

Sotib olish