Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	4.6MB
Покупки	2
Дата загрузки	08 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	География

Shimoliy Amerika

XULOSA
Shunday qilib, Shimoliy Amerikaning yevropaliklar tomonidan kashf
etilishi X asrda, ya’ni Kristofer Kolumbning Normanlar (shimoliy odamlar)
birinchi ekspeditsiyasidan yarim ming yil oldin boshlangan. Norvegiya
mustamlakachilarining Grenlandiyaning ochilishiga olib kelgan g’arbga harakati
Islandiyadan boshlandi.
Amerikaning kashf etilgan yili deb hisoblangan 1492-yilda X.Kolumb
Bagama, Kuba va Gaitini kashf etgandan so’ng, sohil chizig’i va qit’aning ichki
qismini eng faol tadqiq qilish ispan, ingliz va fransuzlar tomonidan amalga
oshirildi. sayohatchilar.
1784-95 yillarda. Rossiyalik tadqiqotchilar va tadbirkorlar Alyaska bo’ylab
tadqiqot ishlarini yakunladilar. Bunga Alyaska va boshqa mintaqalarda olib borgan
kuzatishlari natijalari keyinchalik ko plab tillarga tarjima qilingan ma ruzadaʻ ʼ
bayon etilgan G. I. Shelixov va Kodiak orolining geografik tavsifini tuzgan va
o rgangan tadbirkor A. A. Baranov katta hissa qo shgan. mo’yna savdosini
ʻ ʻ
rivojlantirish va foydali qazilmalarni qidirish maqsadida Alyaska ko’rfazining
shimoliy va sharqiy qirg’oqlari. Baranov tomonidan jihozlangan ekspeditsiyalar
Kaliforniyaga etib bordi va u erda Ross posyolkasiga asos soldi.
1874 yilda ingliz sayyohi T. Belt hayratlanarli gipotezani aytdi, unga ko’ra
"Amerika" nomi tarixan Nikaragua ko’li bo’yida yashagan amerikaliklarning hind
qabilasi nomiga borib taqaladi. Ko’rinishidan, amerikaliklar oltin qazib olish va
qayta ishlash bilan shug’ullangan, ular 1502 yilda Atlantikaning Nikaragua
qirg’oqlariga yaqinlashgan Kolumb ekspeditsiyasidan yashirmagan. 1. Shimoliy
Amerikaning yevropaliklar tomonidan kashf etilishining boshlanishi 10-asrda -
Xristofor Kolumbning birinchi ekspeditsiyasidan yarim ming yil oldin - normanlar
(shimoliy odamlar) qo’yilgan. Norvegiya mustamlakachilarining Grenlandiyaning
ochilishiga olib kelgan g’arbga ko’chishi 16-asr o’rtalarida ispanlar tomonidan
Shimoliy Amerikaning ichki hududlari - Missisipi va Kolorado daryolari
havzalarini ochishga olib keldi.
21

2-rasm. Shimoliy Amerika geologic xaritasi
11

MUN DA RIJ A :
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. SHIMOLIY AMERIKA .......................................................................................................................... 4
1.1. Geografik o’rni,tabiiy sharoiti, o’rganilish tarixi .................................................................................... 4
1.2. Shimoliy Amerika geologik tuzilishi ....................................................................................................... 7
II BOB. SHIMOLIY AMERIKA RELYEFI .......................................................................................................... 12
2.1. Relyefi hosil qiluvchi omillar ............................................................................................................... 12
2.2. Relyefning asosiy shakllari .................................................................................................................. 16
XULOSA ...................................................................................................................................................... 21
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 23
2

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o‘qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
G U LI ST O N - 2 02 4
1

2.2. Relyefning asosiy shakllari
Shimoliy Amerika relyefining o’ziga xos xususiyati shundaki, u qarama-
qarshi ko’rinishlarga ega.
Materikning markaziy qismi uzluksiz tekisliklardan iborat bo lib, ba ziʻ ʼ
joylarda tepalikli xarakterga ega. Sharqdan qit’a past tizmalari bo’lgan past
qadimiy, tekislangan tog’lar tizmasi bilan o’ralgan, bu tog’lar Appalachi deb
ataladi.
Markaziy tekisliklarning g’arbida Kordilyera tog’ tizimi joylashgan bo’lib,
uning alohida cho’qqilarining balandligi olti ming metrdan oshadi. U Shimoliy
Amerikaning butun g’arbiy qirg’oqlari bo’ylab o’tadi. Kristalli podval Shimoliy
Amerika platformasining asosini tashkil qiladi; Kanada qalqoni va Laurentiya
tog’lari rel’ef tabiatiga ko’ra o’xshashdir.
Kanada qalqoni janubida, plastinkaning g’arbiy mintaqasida Markaziy va
Buyuk tekisliklar hosil bo’lgan. Buyuk tekisliklar o’n besh ming metr balandlikda
joylashgan bo’lib, ularning uzunligi janubdan shimolga uch yarim ming kilometrni
tashkil qiladi. Bunday ko’tarilish Kordilyerlarning burmalanishi hududida er
qobig’idagi jarayonlar bilan ta’minlangan.
Markaziy tekisliklar Laurentian pasttekisligidan janubda va yana ikkita
pasttekislik: Meksika va Atlantika materikning janubida joylashgan.
Shimoliy Amerika relyef shakllarining xususiyatlari.
Shimoliy Amerika qit’asining yuzasi taxminan to’rt yarim milliard yil
davomida shakllangan va uning rel’efining xususiyatlari ushbu hududning
geologik o’zgarishlari bilan bog’liq. Materikning asosini qadimgi Shimoliy
Amerika platosi tashkil etadi va uning geometriyasi to’lqinsimon tuzilishga
bog’liq. Relyefni qurishda tashqi omillar asosiy rol o’ynagan.
Ming yillar oldin hududning shimoliy hududlari kuchli muzliklar bilan
to’ldirilgan, ayniqsa tog’larda. Muzliklarning katta qismlari bir-biri bilan qo’shilib,
janubga qarab tekisliklarga siljiy boshladi va bu asrlar davomida davom etdi. Ko’p
tonnalik muzlik tepalikli er bo’ylab harakatlanib, turli xil toshlar, vayronalar, qum
16

va loy uyumlarini sindirib, ushladi. Bu tarkibiy qismlarning barchasi muzni
singdirdi, endi u har qanday tosh aralashmasidan iborat edi. Janub tomonda muzlik
sekin eriydi, ayniqsa yozda.
Shakllangan oqimlar blok ostidan tosh, loy, qum olib chiqdi. Muzlik uzoq
janubga, Missuri va Ogayo vodiylariga yaqin joyda harakat qilishni to’xtatdi va
ming yildan keyin eriy boshladi. Ko’p sonli oqimlar qumli tepaliklar va
qirg’oqlarning paydo bo’lishiga hissa qo’shdi, erish suvlari muzliklar kesib
tashlagan chuqurliklarni to’ldirib, chuqurliklarda ko’llar hosil qildi. Okeandan
Meksika ko’rfaziga qadar materikning sharqiy tomoni keng tekisliklar va
balandliklar bilan to’ldirilgan. Shunday qilib, Shimoliy Amerikaning relefi,
ayniqsa shimoliy va markaziy qismlarida, qit’aning ko’p qismida mavjud bo’lgan
muzlik tufayli shakllangan.
Yer osti va er usti suvlari, shamol ham hozirgi relyefda ishlagan. Misol
uchun, Kolorado daryosi o’n olti kilometr chuqurlik va to’rt yuz kilometr
uzunlikdagi Katta Kanyonning yaratilishiga hissa qo’shdi. Yuqorida tilga olingan
Mamont sayyorasidagi eng katta g’or yer osti suvlari yordamida hosil bo’lgan.
Shamol ishi tufayli ko’plab qumtepalar, tepaliklar, tepaliklar yaratilgan.
Shimoliy Amerikaning relyef shakllari.
Shartli ravishda Shimoliy Amerikani uch xil mintaqadan iborat deb
tasavvur qilish mumkin: janubi-sharqiy - bu erda Appalachi tog’lari, Meksika va
Atlantika pasttekisliklari - bu qadimgi burmalanish joylari, Gersin davridan
boshlanadi; materikning shimoliy va markaziy qismlari, qadimgi platformada hosil
bo’lgan tekisliklar egallagan, ularga quyidagilar kiradi: Labrador, Grenlandiya,
Kanada qalqoni; g’arbiy - asosan mezozoy davrida yaratilgan va Kordilyera tog’
tizimi bilan ifodalangan. Kordilyeralar o’zlarining ba’zi bo’limlarida bugungi
kungacha shakllanishda davom etmoqda.
Shimoliy Amerikaning g’arbiy qismida Tinch okeani sohilida tektonik
jarayonlar o’z faoliyatini davom ettirmoqda, shuningdek, ko’plab vulqonlar, shu
jumladan faol vulqonlar mavjud. Tektonik yoriqlar bo’lgan hududlarda zilzilalar
bo’lishi mumkin.
17

tarkibida ko’p miqdorda mineral-lar uchraydi; bu minerallardan ko’plari sanoatda
muhim ahamiyatga ega.
Platforma jinslarining absolyut yoshini o’rganish natijasp Buyuk ko’llar
atrofi platformaning eng qadimiyqismi ekanligi aniqlandi, bu yerlarda otqindi va
metamorfik jinslarning yoshi 2500 mln yildan ham ortiq. Bu yadro atrofida
geosinklinal havzalar bo’lgan, bu havzalar kembriydan oldin, biroq kalqonning
markaziy qismlarn paydo bo’lmasdan ancha keyin tarkib topgan. Yeshroq
strukturalar asta – sekin markaziy yadroga qo’shila borganidan uning maydoni
tobora kengaya boshlagan. Katta Ayiq ko’li atrofidagi burmali strukturalarining
yoshi 1250 – 1450 mln. yilga, San – Lavrentiy daryosi vodiysidan shimoli –
sharqdagi joylarning yoshi 950–1100 mln. yilga barobar. Shunday qilib, Shimoliy
Amerika kristall jinslar qalqoninnn: tarkib topish tarixi bu qalqonning bundan
boshqa yoshroq barcha qismlarining tarkib topish tarixiga ko’ra kamroq davom
etgan.
Platforma jinslarining absolyut yoshini o’rganish natijasida, Buyuk ko’llar
atrofi platformaning eng qadimiyqismi ekanligi aniqlandi, bu yerlarda otqindi va
metamorfik jinslarning yoshi 2500 mln. yildan ham ortiq. Bu yadro atrofida
geosinklinal havzalar bo’lgan. bu havzalar kembriydan oldin, biroq qalqonning
markaziy qismlari paydo bo’lmasdan ancha keyin tarkib topgan. Yoshroq
strukturalar asta – sekin markaziy yadroga qo’shila borganidan uning maydoni
tobora kengaya boshlagan. Katta Ayiq ko’li atrofidagi burmali strukturalarning
yoshi 1250 – 1450 mln. yilga, San-Lavrentiy daryosi vodiysidan shimoli-sharqdagi
joylarning yoshi 950 – 1100 mln. yilga barobar. Shunday qilib, Shimoliy Amerika
kristall jinslar qalqonining tarkib topish tarixi bu qalqonning bundan boshqa
yoshroq barcha qism-larining tarkib topish tarixiga ko’ra kamroq davom etgan.
Paleozoy va mezozoy burmali strukturalari. Paleozoyga kelgan-zyoq
platformaning janubiy, g’arbiy va shimoliy qismlarini transsessiya bosgan, natijada
kristall jinsli fundamentda cho’kindi jinslar – qumtoshlar, dolomitlar va
ohaktoshlar to’planib qolgan.
9

Janubiy Amerika ografiyasining asosiy farqi ana shunda. Yevrosiyodan farqli
o’laroq, bu materiklarning markazii va sharqiy qismlari yo tekislik, yoki yassi
tog’liklardir, ularning g’arbiy chekkalari esa tog’lardan iborat.
Shimoliy Amerika , Yerning g arbiy yarimsharidaʻ joylashgan qit a ʼ , G arbiy ʻ
yarimsharning shimoliy qismidagi materik, Amerika qit asining
ʼ shimoliy yarmi.
Shimoldan Shimoliy Muz okeani chuqur kirib borgan Gudzon qo ltig i bilan, sharq
ʻ ʻ
va janubi-sharqdan Atlantika okeani , g arbdan
ʻ Tinch okeani va ularning qo ltiqlari ʻ
bilan o ralgan. Chekka nuqtalari: shimoldada Merchison burni (71°50 shimoliy
ʻ
kenglik.), g arbda Shahzoda Wales burni (168° g arbiy uzunlik.), sharqda Sent
ʻ ʻ
Charlz burni (55°40° g arbiy uzunlik.), janubda Panama bo yni orqali
ʻ ʻ Janubiy
Amerika materigi bilan tutash. Shimoliy Amerikaga Markaziy Amerikani ham
kiritadilar. Maydoni 20,36 million km², orollari bilan 24,25 million km². Yirik
orollari: Grenlandiya , Kanada Arktika arxipelagi, VestIndiya va materikning
g arbiy qirg oqlari yaqinidagi orollar: Aleut, Qirolicha Charlotte, Vankuver va
ʻ ʻ
boshqalar Yirik yarim orollari: shimoldada Butiya, Melvill, sharqsa Labrador,
Florida , Yukatan, g arbda
ʻ Kaliforniya , Alyaska , Syuard.
Shimoliy Amerikaning qirg oqlari notekis parchalangan. Tog li hududlar
ʻ ʻ
qirg oqlari (Grenlandiya, Kanada Arktika arxipelagining sharqiy qismi, Kanada va
ʻ
Alyaska janubning Tinch okean sohil qismi) nisbatan kuchli parchalangan bo lib,
ʻ
muzliktektonik va muzlikerozion tiplarga mansub, ford ko p. 43° shimoldan
ʻ
janubda Atlantika okeani qirg oqlari akkumulyativ, laguna tipli, estuariy va delta
ʻ
ko p
ʻ .
Normannlar Grenlandiyaga o rnashib olgach, 11—13-asrlarda
ʻ
Nyufaundlend orol, Labrador yarim orolning sohillari, shuningdek, Baffin
dengizida 74° shahrik.gacha bordilar, lekin bu kashfiyotlar o sha davrda
ʻ
yevropaliklarga ma lum bo lmagan. 1492—1503-yillarda
ʼ ʻ Christopher Columbus
boshliq 4 ispan ekspeditsiyasi Bagama orollari, Kuba, Gaiti, Kichik Antil, Puerto
Riko, Yamayka orolari hamda Gonduras, Nikaragua, Kosta Rika, Panama bo yni
ʻ
sohillarigacha yetib bordi. 1497—98 yillarda J. va S. Kabot Shimoliy Amerikaning
sharqiy qirg oqlari bo ylab suzdilar. 1500—01 yillarda portugal G.Kortirial va
ʻ ʻ
5

I BOB. SHIMOLIY AMERIKA
1.1. Geografik o’rni,tabiiy sharoiti, o’rganilish tarixi
Amerika qit’asi ikki materik — Shimoliy va Janubiy Amerika materiklarini
o’z ichiga oladi. Teuantepek va Panama bo’yinlari ora-sida joylashgan Markazii
Amerikani yo Shimoliy Amerika yoki Janubiy Amerikaga kiritadilar.
Butiya yarim orolidagi Merchison burni (71 0
5′ shimoliy kenglik) Shimoliy
Amerikaning eng shimoliy nuqtasi, Alyaska yarim orolidagi Prins Uels burni (168 0
40′ g’arbiy uzoqlik) eng g’arbiy nuqtasi. Labrador yarim orolidagi Charlz burni
(55 0
4′ (g’arbiy uzoqlik) eng sharqiy nuqtasidir.
Panama burnini materikning janubiy chegarasi deb hisoblasak, materikning
maydoni 20360 ming km 2
ni tashkil etadi. Grenlandiya (2176 ming km 2
), Kanada
Arktika arxipelagi (1300 ming km 2
), Vest-Indiya orollari (2400 ming km 2
) va
boshqalarni Shimoliy Amerika tarkibiga kiritadilar.
Geologik tarix davomida Shimoliy Amerika bilan Janubiy Amerika har
doim ham bir-biriga qo’shilib turmagan va shuning uchun har bir materik tabiati
mustaqil ravishda taraqqiy etgan. Bu materiklar geologik tuzilishining bir – biriga
o’xshamasligi ana shuning oqibatidir. Bu farq materiklarning har birida mustaqil
qadimgi negiz (yadro) lar bo’lishi va ular atrofini yoshroq. burmali tog’lar o’rab
turishida ko’rinadi. Shimoliy Amerika materigi bilan Janubiy Amerika materigi
hozirgi vaqtda quruqlik orqali shu qadar kam tutashganki, ularning geografik
zonalari bir-birlariga hech ham o’xshauaydi; har bir materik o’ziga xos va
mukammal geografik zonalarga ega bo’lib, bu zonalar okean bo’yi va materik
ichki sektorlarini qamrab oladi.
Shunga qaramasdan, har ikkala materik bir qancha umumiy tabiiy siyatlarga
ega.
Shimoliy Amerika bilan Janubiy Amerikani bir butun tog’ sistemasi
Kordilyera tog’lari bir – biriga qo’shib turadi. Ana shu tog’ temasi tufayli har
ikkala materikda orografiyaning asosiy elementlari meridional yo’nalgan bo’lib,
asimmetrikdir Yevrosiyoning eografik tueilishidan Shimoliy Amerika bilan
4

strukturaviy chiziqlarsiz, tog -muzlik relyef shakllari keng rivojlangan. Janubiyʻ
Appalachi tog’lari geologik va geomorfologik jihatdan bir-biridan farq qiluvchi
uzunlamasına zonalardan iborat. Daryo vodiylari bilan chuqur bo lingan Appalachi
ʻ
platosi sharqqa nisbatan tipik Appalachi (inversiya) relefi bo lgan cho kindi jinslar
ʻ ʻ
zonasi bilan almashinadi. U sinklinal tuzilishga ega parallel tizmalar va antiklinal
qurilgan vodiylar bilan ifodalanadi. Bunday relyef turli zichlikdagi jinslardan
tashkil topgan tog tizimining uzoq muddat yemirilishi natijasida hosil bo lgan.
ʻ ʻ
Keyingi o’rinda eng baland kristall zona (Mitchell tog’i, Moviy tizma - 2037 m) va
nihoyat, Atlantika pasttekisligiga o’tkir qirrasi bilan kesilgan Piedmont deb
nomlangan tog’ etaklari platosi keladi.
Appalachiansning pastki kengaytmasi cho’kindi konlari qatlami ostida,
shuningdek, Vashita tizimining muhim qismi ostida ko’milgan. Ikkinchisining eng
katta bo’laklari past (900 m gacha) Vashito tog’larida va Kordilyer tizimi bilan
chegarada joylashgan Marafon massivida chiqib turadi. Shimoliy Amerikaning
janubi-sharqiy va janubiy chekkalari paleozoy tuzilmalarining cho’kishi va qalin
mezo-kaynozoy cho’kindi qoplamining tarqalishi hududini ifodalaydi.
Florida, Bagama orollari va Yukatan mintaqalaridagi buklangan
podvalning ko’tarilishi cho’kish maydonini bir tomondan Atlantika tubiga va
Meksikaga (Golf qirg’og’i) bo’lib, Missisipi sineklizasini davom ettiradi, boshqa
tomondan. Relyefda bu oluklar qirg’oq pasttekisliklariga to’g’ri keladi. Balandligi
100 m dan kam bo’lgan deyarli mukammal tekis sirtni ozgina kesilgan daryo
vodiylari kesib o’tadi. Dengiz yaqinida daryolar o’z cho’kindilarida, ba’zan uning
atrofidan yuqorida oqadi.
Missisipi pasttekisligi allyuvial to planish qatlami bilan qoplangan. Ular
ʻ
ulkan, doimiy o’sib borayotgan Missisipi deltasida o’zlarining eng katta kuchlariga
erishadilar. Atlantika qirg og i pastda joylashgan bo lib, qator-qator qumtepalar,
ʻ ʻ ʻ
tupuriklar va shollardan iborat. Lagun sohillari Meksika ko’rfazi va Atlantika
okeaniga xosdir. Nyu-Yorkning janubidagi qirg’oq tekisligi chuqur daryolar va
estuariylar bilan ajratilgan. Natijada, Atlantika tekisligining bu qismi deyarli bir-
biridan ajralgan yarim orollarning bir nechta qismlariga bo’linadi.
14

1504-yilda fransuz dengizchilari SanLavrentiy qo ltig igacha kirdilar. 1513-yildaʻ ʻ
ispanlar Florida yarim orolni kashf qiddilar. 1609-yil fransuz S.Shamplen Shim.
Appalachi tog lari, 1615—48 yillarda uning agentlari Buyuk ko llargacha yetib
ʻ ʻ
bordilar. 1648-yil F. Popov va S.Dejnyov Chukotka dengizidan Tinch okeanga
o tib, Shimoliy Amerika tor bo g oz orqali Osiyodan ajralib turganligini
ʻ ʻ ʻ
aniqladilar. Shundan so ng Shimoliy Amerika ayrim qismlarining yevropalik
ʻ
sayyohlar va maxsus ekspeditsiyalar tomonidan kashf qilinishi, o rganilishi,
ʻ
mustamlakaga aylantirilishi 19-asrning 2-yarmigacha davom etdi. 19-asr oxiri va
20-asr boshlarida J.Pouell, J.Douson, A.Bruks va boshqalar amerikalik va
kanadalik geologlar Qoyali tog lar, Lavrentiy qirlari, Yukon platosi, Alyaska
ʻ
tizmasi (MakKinli — eng baland cho qqisi bilan), Bruks tizmalarini o rganishini
ʻ ʻ
poyoniga yetkazdilar.
1-rasm. Shimoliy Amerikaning siyosiy xaritasi
6

Shunday qilib, Markaziy tekisliklar morfostrukturalarining asosiy turlari
qatlamli tepalik yoki qiyalik tekisliklardir. Shimoliy yarmida sirt muzlik-
akkumulyatorli shakllar bilan murakkablashadi: terminal morenali tepaliklar,
barabanlar. Ko’llar atrofida keng akkumulyativ pasttekisliklar mavjud. Janubiy
yarmi juda zich daryolar va jarliklar tarmog’iga ega bo’lgan eroziya shakllarining
ustunligi bilan tavsiflanadi. Ekstremal janubda karst relyef shakllari rivojlangan.
Kordilyera bilan chegaradosh bo ylab Buyuk tekisliklar shimoldan janubgaʻ
cho zilgan. Buyuk tekisliklar zamonaviy relyefda sharqqa qiyshaygan va to siq
ʻ ʻ
bilan chegaralangan tog tog li qatlamli platoni hosil qiladi. Kordilyera etagida
ʻ ʻ
platoning balandligi 1200-1700 m ga etadi, poydevori 1000 m chuqurlikda cho kib
ʻ
ketgan.Markaziy tekisliklarda bo lgani kabi shimoliy rayonlar esa muzlik-
ʻ
akkumulyativ relefi bilan ajralib turadi, janubiy hududlar esa erozivdir.
Grenlandiyaning shimolida va Ellesmir va Melvil orollarida Innuit tizimining
tog’li tuzilmalari 3000 m balandlikka ko’tariladi. Innuit tog’larining ko’tarilishi
hozirgi vaqtda davom etmoqda, ular Shimoliy Muz okeanining tubida Lomonosov
tizmasi bilan davom etmoqda.
Platformaning paleozoy hoshiyasidagi navbatdagi bo g in quyi paleozoyda
ʻ ʻ
paydo bo lgan va so nggi harakatlar natijasida deyarli 3000 m balandlikka yetgan
ʻ ʻ
Sharqiy Grenlandiya burmalar tizimining tog laridir. Bu tog’lar relyefining muhim
ʻ
xususiyati bazalt platolari va bo’r davrining oxirida va paleogenda yirik yoriqlar
chetida hosil bo’lgan boshqa vulkanogen shakllardir. Sharqiy Grenlandiya
tog’larining janubida platformaning buklangan ramkasi uzilib, keyin yana paydo
bo’ladi - bular Nyufaundlend tog’lari, Appalachi tog’lari va ularning janubi-
g’arbiy qismidagi davomi - Vashita pasttekisligi.
Appalachining eng janubiy qismi quyi va yuqori paleozoyda burmalangan.
Ularning shimoliy qismi Nyufaundlend oroli bilan birgalikda faqat paleozoyning
birinchi yarmida burmalanishni boshdan kechirgan. Ularning orasidagi chegara Eri
ko’lidan va Gudzon daryosi vodiysi bo’ylab o’tadigan chuqur tektonik depressiya
hisoblanadi. Tushkunlikdan shimolda 2000 m ga etmaydigan past tog lar
ʻ
ko tarilib, kristall va metamorfik jinslardan tashkil topgan, aniq belgilangan
ʻ
13

1.2. Shimoliy Amerika geologik tuzilishi
Materik yer yuzasi asimmetrik tuzilishga ega: g arbiy qismi Kordilyera togʻ ʻ
sistemasi, sharqi — keng tekisliklar va past tog lardan iborat. Materik g arbining
ʻ ʻ
o rtacha balandligi 1700 m, sharqida 200–300 m chamasida. Shimoliy
ʻ
Amerikaning o rtacha balandligi 720 m. Shimol va shimoli-sharqda Lavrentiy
ʻ
qirlari, undan janubfada, asosan, Amerika Qo shma Shtatlari
ʻ hududidagi Markaziy
tekisliklar g arbda nisbatan baland (500–1500 m) Buyuk tekisliklarga o tib boradi.
ʻ ʻ
Ulardan shimoldada Makenzi pasttekisligi joylashgan. Tekislik janubi-sharqda
Appalachi tog lari bilan o ralgan. Bu tog lar janubi-g arbdan shimoli-sharqqa
ʻ ʻ ʻ ʻ
Nyufaundlend orolgacha cho zilgan.
ʻ Kanada Arktika arxipelagining sharqiy qismi,
Grenlandiyaning sohil qismi relyefi ham tog li.
ʻ Tog lar g arbga tomon pasayib ʻ ʻ
boradi va plato hamda pasttekisliklar bilan almashinadi. Materikning janubi-
sharqiy chekkalari sharqda Atlantika bo yi pasttekisligi va jan.da Meksikabo yi
ʻ ʻ
pasttekisligi kabi qirg oqbo yi pasttekisliklaridan iborat.
ʻ ʻ
Kordilyera tog lari shim.g arbdan jan.sharqqa cho zilgan Bruks, Makenzi,
ʻ ʻ ʻ
Qoyali tog lar va Sharqiy SyerraMadre kabi bir qancha yoysimon tizmalardan
ʻ
iborat. Ulardan g arbda balandligi 1000–2000 m liichki yassitog (Yukon, Katta
ʻ ʻ
Havza va boshqalar) va platolar (Britaniya Kolumbiyasi, Kolumbiya , Kolorado )
mintaqasi joylashgan. Yassitog liklar supasimon tekisliklar, tizmalar va soyliklar
ʻ
(Ajal vodiysi — 85 m) dan iborat. Yassitog va platolar g arbda Kordilyera
ʻ ʻ
tog larining eng baland tizmalariga tutash. Shimoliy Amerikadagi eng baland
ʻ
nuqta ham Kordilyera tog larining Alyaska tizmasida (MakKinli cho qqisi, 6193
ʻ ʻ
m). Meksika tog ligidan jan.da Kordilyera tog lari ikki tarmoqqa ajralib, biri suv
ʻ ʻ
osti tizmalari va VestIndiya orollarini hosil qilib, Venesuela And tog lariga,
ʻ
ikkinchisi Teuantepek va Panama bo yinlari orqali And tog lariga ulanib ketadi.
ʻ ʻ
Shimoliy Amerika relyefi joyning geologik yoshi, kontinental rivojlanishi
tarixiga qarab turlichadir. Lavrentiy qirlarining geologik strukturasi juda qadimgi,
relyefi paleozoy boshlaridan shakllangan. To rtlamchi davrda muz bosishi
ʻ
natijasida qirning markaziy qismi cho kkan, Gudzon qo ltig i botig i vujudga
ʻ ʻ ʻ ʻ
7

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Evropaliklar Markaziy Amerikaga kelishidan
oldin, Atsteklarning kuchli hind davlatlari (zamonaviy Meksika hududida) va
Inklar (Peruda) va hatto undan oldin Yukatan yarim orolida va zamonaviy
Gvatemala hududida shakllanishga muvaffaq bo’lishdi. , sirli Mayya
tsivilizatsiyasi gullab-yashnadi va eramizning 900-yillarida sirli ravishda yo’q
bo’lib ketdi. Biroq, hozir Qo’shma Shtatlar tomonidan bosib olingan hududda hind
shtatlari yo’q edi va mahalliy aholi ibtidoiy jamoa tuzumi bosqichida edi. Shimoliy
Amerika hindularining aksariyati ov qildilar, baliq tutdilar va tabiat sovg’alarini
yig’dilar. Ogayo va Missisipi daryolari vodiylarida yashovchi qabilalar
dehqonchilik bilan shug ullangan. ʻ
Taxminan 20 ming yil oldin, Osiyo va Amerikani ajratib turuvchi Bering
bo’g’ozi paydo bo’lishidan oldin, Alyaska va Sibir quruqlik chizig’i bilan
bog’langan. Ushbu isthmus orqali Shimoliy-Sharqiy Osiyoning qadimgi qabilalari
Amerikaga, qadimgi dunyodan kelgan birinchi muhojirlar bo’lib, ular yangi qit’ani
kashf qilish sharafiga ega ekanliklariga shubha qilmaganlar. Osiyoning tub aholisi
janubga qarab, ikkala Amerika hududi bo’ylab joylashdi.
Kurs ishining maqsadi. Shimoly Amerika materigining geologik tuzilishi,
o’rganilish tarixi, relyef tuzilishi haqida umumniy ma’lumotlar yig’ish va uni tahlil
qilish.
Kurs ishining vazifalari:
- Shimoliy Amerika haqida umumiy;
- Uning o’rganilish tarixini aniqlash;
- Shimoly Amerikaning relyef tuzilishini o’rganish;
- Yakuniy xulosa va jadval tuzish.
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
takliflar,foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatilardan iborat
3

Shimoliy Amerikaning dominant relyef shakllari.
Shimoliy Amerikada relyef shakllari asosan tekisliklar va tog’lardir.
Materikning butun g’arbiy qirg’og’ini Kordilyera tog’lari egallaydi, ular
shimoldan janubga, oltmish beshinchi paralleldan o’ninchi parallelgacha
cho’zilgan.
Qit’aning markazida Buyuk va Markaziy tekisliklar cho’zilgan va ular ellik
beshinchi va o’ttizinchi parallellar orasida joylashgan.
Appalachi (eng qadimiy tog’lar) shimoli-sharqdan janubi-g’arbga
cho’zilgan va ularning joylashuvi qirq sakkizinchi va o’ttiz uchinchi parallellar
orasida.
MakKinli tog’i Alyaskaning markazidagi eng baland tog’dir. U olti ming
bir yuz to’qson metr balandlikka etadi. O’lim vodiysi tog’lararo chuqurlik bo’lib,
uning chuqurligi sakson olti metrni tashkil etadi, bu materikdagi eng past joy
bo’lib, Mojave cho’li va Buyuk havzasi hududida joylashgan. Balandlik farqi olti
ming ikki yuz etmish olti metr.
Shimoliy Amerikaning yirik relyef shakllari.
Shimoliy Amerikaning fizik xaritasini ushbu hududning tektonik xaritasi
bilan solishtirsak, Shimoliy Amerika platformasi Markaziy va Buyuk
tekisliklarning asosini tashkil etishi ko’rinib turibdi, shuning uchun relefning
aksariyati tekis, faqat sharqda. past Appalachi tog’lari va g’arbiy tomonda litosfera
plitalarining aloqa chizig’ida joylashgan ko’chma hudud xaritada Kordilyera
tog’lariga aylanadi. Kordilleralar Tinch okeanining g’arbiy qismida joylashgan
bo’lib, ular Tinch okeani va Shimoliy Amerika kontinentalining ikkita plitasining
tutashgan joyida hosil bo’lgan, tog’lar balandligi juda katta bo’lib chiqdi va
ularning paydo bo’lish jarayoni. shakllantirish hozirgacha tugallanmagan, u hali
ham davom etmoqda.
Shimoliy Amerika tekisliklari.
Qit’aning eng qadimiy hududi - kontinental Shimoliy Amerika plitasining
markazi - Kanada kristalli qalqoni, u Laurentian tog’iga to’g’ri keladi, u erda eng
baland nuqtalari besh yuzdan etti yuz metrgacha, eng pasti esa yuzdan ikkigacha
18

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. O’zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida”gi 2015-yil 22-
maydagi O’RQ-385-sonli qoniniga muvofik qabul qilindi. Xalq so’zi, 2015 yil 23
may.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 bet.
4. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 48 bet.
5 . Lipes Y.G. Geografiya mirovogo xozyaystva. Moskva «Vlados», 1999 y.
6 . Sosialno-ekonomicheskaya geografiyu zarubejnogo mira. Pod red.
V.V.Volskogo. Moskva Kron-press, 1998 y.
7 . Mironenko N.S. Vvedeniye v geografiyu mirovogo xozyaystva. Moskva 1995 y.
8 . Baburin V.A, Mazurov Y.L. Geograficheskiye osnovi upravleniya. Moskva
2000 y.
23

etadi. yuz metr. Qattiq jinslar chiqib ketadigan joylarda tepalikning nisbatan tekis
yuzasi gumbaz va qirlar shaklidagi tartibsizliklarga ega. Muzliklarning faolligi
natijasida tektonik hodisalar natijasida hosil bo’lgan ko’llar ko’p.
Grenlandiya va Kanada Arktika arxipelagining orollari bir xil qalqon
tekisliklari bo’lib, ular muz qatlami ostida, dengiz sathidan past bo’lgan joylarda
yotadi. Bu tekisliklar taglik tipiga kiradi.
Markaziy tekisliklar Kanada qalqonining janubida joylashgan bo’lib, ular
qalin cho’kindi jinslar qatlami bilan qoplangan qadimgi plitalar ustida yotadi va
shuning uchun Markaziy tekisliklarning relyefi, Laurentiya tog’idan farqli o’laroq,
unchalik tepalik emas. Qadimgi platforma tarkibida yumshoq lyssga o xshash togʻ ʻ
jinslari mavjudligi sababli markaziy tekisliklarda jarliklar va jarliklar tarmog i
ʻ
joylashgan.
Ular osongina yuvilib, jar-nurli relefi hosil qiladi. Sharqiy mintaqada
ohaktosh tipidagi jinslar ustunlik qiladi, bu esa karst relyef shakllarini yaratishga
yordam beradi, bunga Mamont g’ori misol bo’la oladi. Mamont g’ori dunyodagi
eng uzun g’or bo’lib, uning uzunligi hali aniq ma’lum emas, ammo g’orning
allaqachon o’rganilgan qismlari taxminan olti yuz kilometrni tashkil qiladi. Unda
ko’plab er osti tunnellari va bir nechta katta zallar mavjud.
Tegishli tabiiy sharoitlar va tekis relyefi, kerakli miqdordagi
yog’ingarchilik miqdori va tegishli tuproq tarkibi tufayli Markaziy tekisliklar
qishloq xo’jaligiga mos keladi va bu hududning katta qismini qishloq joylari
egallaydi. Bir nechta cho’l hududlari qoldi.
Kordilyera etagida Buyuk tekisliklar deb nomlangan baland plato
cho’zilgan. Uning relyefi sharqqa bir oz qiyshaygan va tarkibida bo sh jinslar
ʻ
mavjud bo lganligi sababli notekis tuzilishga ega. Bu joylarda mavjud bo’lgan
ʻ
shamollar va suv oqimlari Buyuk tekisliklar yuzasida g’alati naqsh yaratdi.
Tog’ cho’qqilarida hosil bo’lgan buloqlar vodiyga kirgandan keyin
yumshoq qoyalarga tushib, chuqur izlar qoldiradi. Bu yerdagi daryolarning
chuqurligi uch yuz metrga etadi va daryolar atrofida butun hudud atigi ikki baravar
kichikroq chuqurliklar bilan qoplangan. Ushbu tashrif buyurilgan joylar qishloq
19

2. Xristofor Kolumb noma’lum yerlarni yanada kashf qilish, ularni bosib
olish va mustamlaka qilish tashabbusi bilan chiqdi. Birinchi marta Atlantika
okeanining kengligi ishonchli tarzda ma’lum bo’ldi; sharqdan g’arbga oqim
mavjudligi aniqlandi, Sargasso dengizi topildi va birinchi marta magnit ignaning
tushunarsiz harakati qayd etildi.
3. Kristofer Kolumbning marshrutlarini o’rganar ekan, aynan u Shimoliy
Amerika qirg’oqlarini eng aniq aniqlagan, Karib dengizidagi ko’plab orollarni
kashf etgan va Amerika materik qirg’oqlarining bir qismini o’rganganligi
aniqlandi.
Amerikaning kashf etilishi evropaliklar hayotiga katta ta’sir ko’rsatdi. Gap
shundaki, kartoshka, pomidor, makkajo’xori, yerfıstığı, qovoq va boshqa
o’simliklar Amerikadan Eski Dunyoga olib kelingan, ularsiz zamonaviy
evropaliklarning ovqatlanishini tasavvur qilib bo’lmaydi. Dunyoqarash tubdan
o’zgardi: Kolumbning ekspeditsiyalaridan so’ng boshlangan okean bo’ylab
muntazam aloqalar turli xalqlarning madaniyati qanchalik farq qilishi
mumkinligini tushunishga olib keldi. Amerika hindulari va ularning turmush tarzi
evropaliklar uchun ayniqsa hayratlanarli bo’lib tuyuldi, chunki ular asrlar
davomida Injil va qadimgi mualliflarning yozuvlari asosida shakllangan dunyo
manzarasiga mos kelmadi.
22

xo’jaligida foydalanish uchun mutlaqo mo’ljallanmagan va shuning uchun ular
"yomon erlar" deb ataladi. Bu hududda iqlim asosan quruq. Ayrim hududlarda
yaylovlarga ruxsat berilgan, ba zi joylarda sug orish imkoniyati bo lsa, dalalarʼ ʻ ʻ
ekin maydonlari uchun dehqonchilikka beriladi.
Meksika qo ltig i sohillarida, Missisipi daryosining quyi oqimi bo ylab,
ʻ ʻ ʻ
Florida yarim orolida va Atlantika okeani sohillarida “Sohil tekisliklari” deb
ataladigan pasttekisliklar bor. Bu pasttekisliklar loy, ohaktosh va qumtoshlarning
qalin qatlamlari tomonidan yaratilgan. Bu yerda neft va boshqa foydali
qazilmalarni qazib olish mumkin. Nam iqlim va tekis relyef sharoitida tabiat
sharoitlari juda qulay, ammo kuchli bo’ronlar va yomg’irlar tez-tez sodir bo’lib,
katta ofatlarga olib keladi. Bu tropik siklonlar bilan bog’liq.
Shimoliy Amerikaning tog’tizmalari.
Shimoliy Amerikaning butun g’arbiy qismini Kordilyer egallaydi, ular juda
katta uzunlikka ega. Bu materikning eng yosh hududi, garchi Kordilyera mezozoy
davrida shakllana boshlagan. Tog’lar hatto okean tubidan ham paydo bo’lishi
mumkin bo’lgan ko’plab yoriqlar bilan kesilgan. Bu yoriqlar bizning davrimizda er
qobig’ida sodir bo’layotgan jarayonlar - tektonik faollik va vulqon otilishida
ishtirok etadi.
Bu tog tizmasi ichida uchta qator tizmalar kuzatiladi. Kordilyera, eng
ʻ
g’arbiy qismi birinchi qator, sharqiy mintaqani ikkinchi qator - Rokki tog’lari
egallaydi. Shimoldan tizmalar birlashadi, lekin markazda ular bo’linib, platolar va
baland tog’lar chizig’ini yaratadilar, ular Kolorado platosi va Buyuk havzaga
tegishli - bu tizmalarning uchinchi kamari. Bunday baland tog’lar tufayli okean
havo oqimlari materikga kirmaydi va barcha yog’ingarchilik g’arbiy qirg’oq
mintaqalariga tushadi. Tog’lar shimoldan janubga yuzlab kilometrga cho’zilganligi
sababli, iqlim zonalari o’zgarganidek, ularning relyefi ham o’zgaradi.
20

Materikning butun g arbi, Alyaskadan Panama Istmusigacha, shuningdek,ʻ
Antil orografik orografik jihatdan Kordilyera orogenik kamariga kiradi. Uning
zamonaviy relefi uzoq vaqt davomida, yura davridan to neogenning ikkinchi
yarmigacha aniqlangan va relyefning shakllanishida vertikal harakatlar, yoriqlar va
vulkanizm, shuningdek, to rtlamchi muzlik katta rol o ynagan.
ʻ ʻ
Zamonaviy Kordilyeralarning kengligi 800-1600 km va uzunligi 9000 km
ga etadi. Biroq, bu ulkan tog’ zonasidagi genezis va relyef shakllari bir xil emas.
Kordilyeraning asosiy qismi (Kaliforniya shimolida) (Janubiy Amerikaning And
tog lari kabi) Shimoliy Amerika kontinental plitasining chekka qismi Tinch okeani
ʻ
plitasi tomon harakatlanayotganda siqilib, burmalarga burmalanishi natijasida hosil
bo lgan. Uning tuzilishida okean qobig’ining bo’laklari yo’q va andezit vulqonizmi
ʻ
hukmronlik qiladi. Kordilyeradagi asosiy tog qurilishi Yuraning oxiridan
ʻ
paleogenning boshlarigacha bo lgan va nihoyat ularning tuzilishi va relyefi
ʻ
neogen-to rtlamchi davrda shakllangan.
ʻ
Kordilyeraning Karib dengizi qismi Tetisning g’arbiy qismi ekanligiga
ishoniladi. Uning shakllanishi kontinental Shimoliy va Janubiy Amerika
plitalarining o’zaro ta’siri bilan bog’liq. O’z tuzilishiga ko’ra, u Evrosiyoning Alp
tog’lari kamariga yaqinroq.
Kordilyeraning Kaliforniya segmenti Kordilyeraning qolgan qismiga
qaraganda ancha murakkab tuzilishga ega va, shubhasiz, Kordilyer va Alp tog’lari
o’rtasida o’tish joyi bo’lgan tog’ qurilishi turiga kiradi. Alyaskadan
Kaliforniyagacha, Kordileraning Tinch okeani plitasi bilan tutashgan joyida
ko’ndalang yoriqlar zonalari mavjud bo’lib, ularning eng faoli Kaliforniyadagi San
Andreasdir. Kordilyera morfostrukturalarining asosiy turlari blokli va burma-blokli
tizmalar, vulqon tog’lari, denudatsiya, lava, to’shakli platolar (Kolorado), yosh
oluklarning akkumulyativ tekisliklari va rift zonalaridir.
15

kelgan. Appalachi tog larining relyefi tog jinslarini daryolar yuvib ketishiʻ ʻ
natijasida hozirgi shaklini olgan. Arktika orollaridagi tog lar mezokaynozoyda
ʻ
shakllangan. Grenlandiya orolda o sha paytda otilib chiqqan bazaltlardan baland
ʻ
tog lik hosil bo lgan. qadimiy va hozirgi muzliklar relyefning nihoyatda
ʻ ʻ
parchalanib ketishiga sabab bo lgan. Aleut tizmasi, Vrangel massivi, Kaskad
ʻ
tog lari vulkan otilishi natijasida hosil bo lgan.
ʻ ʻ
Shimoliy Amerikaning markaziy katta qismi hamda Grenlandiya orolning
shim. va shimoli-sharqidan boshqa joylari tokembriy davriga mansub Shimoliy
Amerika (Kanada) platformasi joylashgan. Uni kaledon, gersin, mezozoykaynozoy
yoshidagi tog tizmalari o rab olgan. Atlantikabo yi va
ʻ ʻ ʻ Meksika bo yi ʻ
pasttekisliklari mezozoykaynozoy jinslari bilan qoplangan paleozoy zaminli
platformaning plitalaridir. Shimoliy Amerikada foydali qazilmalar aksari Kanada
qalqoni va Kordilyera tog larida. Tokembriy Kanada qalqonida temir rudasining
ʻ
yirik konlari, sulfid, mis, nikel va uran rudalari, shuningdek, oltin va rangli metall
konlari, chekka qismlarida neft va gaz hamda toshko mir konlari ko p uchraydi.
ʻ ʻ
Kordilyera tog larida
ʻ oltin , kumush , mis , rux , qo rg oshin ʻ ʻ , molibden , simob ,
volfram rudalari keng tarqalgan, kamroq miqdorda temir rudasi topilgan. Qoyali
tog larda
ʻ neft va gaz , fosforit konlari ochilgan.
Qisman boshqa materiklarga ham xos bo’lgan xususnyat — asosni geologik
strukturalariing konsentrik tarzda joylashnshi Shimoliy Amerika misolida yaqqol
ko’rinadi. Materikning markaziy qismlari chekka qismlariga nisbatan hamma joyi
bir xil tuzilgan va, shu bilan birga, eng qadimiydir. Bu hol tasodifiy bo’lmay,
materikning o’ziga xos xaraqqiyot tarixi oqibatidir.
Kembriydan oldingi strukturalar. Shimoliy Amerikaning zamanida qadimgi
struktura — arxey-proterozoy yadrosi — Kanada qalqonini o’z ichiga oladigan
Shimoliy Amerika platformasi yotadi.
Kanada qalqoni litologik tarkibiga ko’ra Skandinaviya qalqoniga o’xshab
ketadi. Kanada qalqoni jinslari kuchli metamorfizmlashgan; shuning uchun ham
hamma joyda kristall tuzilishdadir. Bu jinslar granit – gneys kompleksi deb atalib,
8

II BOB. SHIMOLIY AMERIKA RELYEFI
2.1. Relyefi hosil qiluvchi omillar
V.E.ning so’zlariga ko’ra. Xayna, Shimoliy Amerika, boshqa qit’alar bilan
solishtirganda, strukturaning eng katta simmetriyasi va struktura va relyef
o’rtasidagi eng to’liq mosligi bilan ajralib turadi. Materikning markaziy,
gipsometrik jihatdan past va eng barqaror qismi (platforma) har xil yoshdagi - erta
va kech paleozoy va mezo-kaynozoyning burmali tuzilmalari bilan o’ralgan.
Materikning eng qadimiy qismi kontinental Shimoliy Amerika plitasining
yadrosi - Kanada kristalli qalqoni bo’lib, u rel’efida eng baland joylarda balandligi
500-700 m va 100-200 m bo’lgan Laurentian tog’ining tubiga to’g’ri keladi. -
nisbatan pastroq joylarda. Tepalikning qadimiy tekislangan yuzasi eng qattiq
jinslarning chiqishlariga mos keladigan gumbazlar va tizmalar bilan
murakkablashadi. U ko’plab ko’llar bilan ajralib turadi - tektonik jarayonlar va
muzliklarning faolligi, shuningdek, muzlik-eksratatsiya va muzlik-kumulyativ
shakllar. Grenlandiya va Kanada Arktika arxipelagining orollarida qalqonning er
osti tekisliklari qit’a muzining qalinligi ostida joylashgan va ular qisman okean
sathidan pastga tushgan. Gudzon ko rfazining keng merosxo r havzasiningʻ ʻ
chekkalari bo ylab va quyi Makkenzi havzasida pastki paleozoy cho kindi
ʻ ʻ
qatlamlaridan tashkil topgan va tepasida muzlikdan keyingi transgressiya
yotqiziqlari bilan qoplangan qatlam-akkumulyativ tekisliklar keng tarqalgan.
Qalqonning janubidagi hudud Markaziy tekisliklar deb ataladi va tuzilishi
jihatidan u paleozoy dengiz yotqiziqlari qalin qoplamiga ega bo’lgan plastinkaga
to’g’ri keladi. Sirt kristall podvalning ko’tarilishlari va sineklizalarga mos
keladigan gumbazlar bilan murakkablashadi. Eng katta ko’tarilish - Ozark platosi -
700 m dan oshadi.Uning yuqori qismida kristalli erto’la yuzaga chiqadi. Shimolda,
kristall qalqonning chekkasi mintaqasida turli xil zichlikdagi cho’kindi jinslar qiya
yotadi va u erda kuestalar paydo bo’lgan. Niagara daryosi chorrahasida Niagara
sharsharasini hosil qilgan Siluriya toshlarining eng diqqatga sazovor joyidir.
12

Купить