Shimoliy atlantika (NATO) blokining vujudga kelish sabablari va oqibatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	117.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Shimoliy atlantika (NATO) blokining vujudga kelish sabablari va oqibatlari

Sotib olish

SHIMOLIY ATLANTIKA (NATO) BLOKINING VUJUDGA KELISH
SABABLARI VA OQIBATLARI
1

MUNDARIJA
KIRISH ......................................................................................................................... 3
I BOB. SHIMOLIY ATLANTIKA ITTIFOQI TASHKIL TOPISHINING
DASTLABKI DAVRI .................................................................................................. 5
I.1. NATOning tashkil topish tarixi ............................................................................ 5
I.2 Ittifoqning mohiyati ................................................................................................................. 8
II BOB. ZAMONAVIY BLOK TUSHUNCHASI ..................................................................... 13
I.1. NATOning boshqa davlatlarga nisbatan siyosati .................................................................. 13
XULOSA ..................................................................................................................................... 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ................................................................. 29
2

KIRISH
Tanlagan muammo “Yevropa va Amerika davlatlarining zamonaviy tarixi”
kursida asosiy o‘rinni egallaydi. Uning ahamiyati shundaki, NATO Qo'shma
Shtatlarning Yevropa xavfsizligi masalalarida ishtirok etishini ta'minlovchi asosiy
vosita bo'lib qolmoqda. Bugungi kunda NATO 28 davlatni o'z ichiga olgan xalqaro
tashkilot bo'lib, uning ta'siri nafaqat Yevro-Atlantika mintaqasida, balki dunyoning
boshqa hududlarida ham seziladi. Ushbu tashkilot a'zolari orasida siyosiy jihatdan eng
nufuzli, iqtisodiy jihatdan qudratli va harbiy jihatdan kuchli G'arb davlatlari bor, ular
orasida uchta yadroviy davlat (AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya) BMT Xavfsizlik
Kengashining doimiy a'zolaridir.
NATO nafaqat ma'lum bir davlatning kuchini, balki ushbu kuch xizmatga
topshirilgan qadriyatlarni ham himoya qilishga mo'ljallangan ittifoqdir. NATO davlat
suverenitetini yoki kimningdir geosiyosiy manfaatlarini emas, balki insoniyat
madaniyati va tsivilizatsiyasining ma'lum bir turini himoya qiladi.
Bugungi kunda Shimoliy Atlantika alyansi hududi sayyoramizdagi eng xavfsiz
va barqaror hisoblanadi. Bundan tashqari, Shimoliy Atlantika alyansi boshqa xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi, buning natijasida u o'z maqsadlariga eng samarali
erishadi.
NATO ittifoqi Yevropaning deyarli har bir davlati bilan tobora mustahkam
hamkorlikni rivojlantirmoqda, bu orqali barcha davlatlar xavfsizlikka hissa qo'shishi
mumkin. Tashqi va ichki moslashuv orqali NATO butun Yevro-Atlantika mintaqasida
xavfsizlikni ta'minlashga tayyor bo'ladi. Bu vazifani bajarish orqali ittifoq hamma
joyda tinchlik, demokratiya va iqtisodiy farovonlik qaror topishi uchun zarur zamin
yaratadi. Bu NATOning XXI asrdagi roli va NATO nafaqat qodir, balki uni
bajarishga tayyor.
Muammoning ilmiy rivojlanish darajasi. Tarixshunoslikning keyingi yillardagi
muvaffaqiyatlari tarix fanining tarixiy fan sifatidagi fanini keng tushunishni
shakllantirishga olib keldi. Tarixshunoslik predmetini bunday tushunish tarixni va
3

butun tarixiy jarayonni o'rganishni o'z ichiga oladi.
Ushbu mavzu keng va xilma-xil tarixshunoslikka ega; NATO tarixi va
zamonaviyligi taniqli mualliflarning asarlarini o'z ichiga olgan keng ma'lumotlar
bazasini yaratdi.
Shunday ishlardan biri Piter Kalvokoressining "1945 yildan keyingi jahon
siyosati" kitobidir.
Kitob muallifi Piter Kalvokoressi o'ziga xos tarzda afsonaviy shaxsdir.
Britaniyalik Hindistonda tug'ilgan, Oksford bitiruvchisi, Ikkinchi Jahon urushi
davrida Britaniya razvedkasi xodimi, Nyurnberg tribunalining tergov komissiyasi
a'zosi, buyuk Arnold Toynbining talabasi, Qirollik xalqaro munosabatlar instituti
xodimi, boshliq Xalqaro strategik tadqiqotlar institutining Afrika bo limi, mashhurʻ
ingliz nashriyoti “Penguin” bosh direktori, Buyuk Britaniya Ochiq universitetining
faxriy doktori, London kutubxona kengashi raisi. Yigirmalab kitoblar muallifi, u
xalqaro munosabatlar tarixchilari orasida shubhasiz obro'ga ega edi.
Kitob jahon siyosati tarixini yaxlit bir butun – milliy, mintaqaviy va global
miqyosda muammoli-xronologik tamoyilga asoslangan holda o‘rganish bo‘yicha
fundamental tuzilgan. Uni dunyodagi eng nufuzli xalqaro tarixchilardan biri yozgan.
20-asrning ikkinchi yarmini qamrab olgan asar o zining yuksak faktik boyligi va
ʻ
ilmiy yaxlitligi, “sovuq urush” davridagi xalqaro mojarolar va ziddiyatlarni yoritishda
muallifning xolisligi bilan ajralib turadi. Ko'pgina mamlakatlardagi universitetlarda u
jahon siyosatiga asosiy kirish sifatida qo'llaniladi. 1-kitobda asarning uch qismi
mavjud: jahon kuchlari va dunyo tartibi; Yevropa, Yaqin Sharq.
Mening ishimdagi hudud ham, xronologiya ham keng doirani egallaydi.
Tadqiqotning maqsadi NATO tarixi va zamonaviyligini o'rganishdir.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish kerak:
- Shimoliy Atlantika alyansi shakllanishining dastlabki davrini tavsiflash;
4

I BOB. SHIMOLIY ATLANTIKA ITTIFOQI TASHKIL TOPISHINING
DASTLABKI DAVRI
I.1. NATOning tashkil topish tarixi
Ikkinchi jahon urushidan keyin Sharqiy Yevropa Sovuq urush natijasida yuzaga
kelgan mafkuraviy va siyosiy tafovutlar tufayli G arbiy Yevropadan ajralib chiqdi.ʻ
Sharqiy Yevropa Sovet Ittifoqi hukmronligi ostiga o'tdi. 1949 yilda Atlantikaning har
ikki tomonida joylashgan o'n ikki davlat Sovet Ittifoqining Sharqiy Evropadagi
nazoratini qit'aning boshqa qismlariga kengaytirishga urinishlariga qarshi turish
uchun Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkilotini tuzdilar.
1947 yildan 1952 yilgacha bo'lgan davrda. Marshall rejasi G‘arbiy Yevropa
davlatlarining iqtisodiy barqarorlashuvi uchun mablag‘ ajratdi. NATOning harbiy-
siyosiy ittifoq sifatidagi roli tajovuzning har qanday shakliga qarshi jamoaviy
mudofaani ta'minlash va demokratiyani rivojlantirish va iqtisodiy o'sish uchun
xavfsizlikni ta'minlashdan iborat edi. O'sha paytdagi AQSh prezidenti Garri S.
Trumanning so'zlariga ko'ra, Marshall rejasi va NATO "bir yong'oqning ikki yarmi"
edi. 1
NATOning ta'sischi davlatlari (Belgiya, Buyuk Britaniya, Daniya, Islandiya,
Italiya, Kanada, Lyuksemburg, Niderlandiya, Norvegiya, Portugaliya, AQSh va
Frantsiya) ulardan biriga qarshi harbiy tajovuz sodir bo'lgan taqdirda bir-birlarini
himoya qilishga va'da berishdi. . Shimoliy Amerikani G arbiy Yevropani mudofaa
ʻ
qilishga bog lab, Ittifoq G arbiy Yevropaga siyosiy yoki harbiy bosim o tkazishga
ʻ ʻ ʻ
qaratilgan har qanday urinish muvaffaqiyatsizlikka uchraganini ko rsatdi. Shu bilan
ʻ
birga, u turli mamlakatlarning mudofaa siyosatining integratsiyalashuvi va o'zaro
bog'liqligini bosqichma-bosqich mustahkamlashga yordam berdi. 2
50-yillarning boshlariga kelib, Koreya urushining boshlanishiga olib kelgan
xalqaro voqealar rivoji G'arbning SSSRning ekspansionistik ambitsiyalari haqidagi
1
А. Васильев «Факелы персидского залива» М., 1976
2
Занегин Б.Н. США в региональных конфликтах: малые войны и большая политика. //США - Канада:
экономика, политика, культура. - 2002.
5

qo'rquvini aniq tasdiqladi. Shunga ko'ra, NATOga a'zo davlatlar umumiy mudofaa
majburiyatlarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan harbiy tuzilmalarni qurish
bo'yicha sa'y-harakatlarini kuchaytirdilar. Yevropa hukumatlarining iltimosiga binoan
Shimoliy Amerika qo‘shinlarining Yevropa tuprog‘ida bo‘lishi SSSRni tajovuz
muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkinligi haqidagi fikrdan voz kechishga majbur qildi.
Bundan tashqari, vaqt o'tishi bilan NATOga a'zo davlatlar soni ko'paydi. 1952 yilda
Ittifoqqa Gretsiya va Turkiya, uch yildan keyin Germaniya Federativ Respublikasi,
1982 yilda esa Ispaniya qo'shildi.
Ittifoq tufayli G'arbiy Evropa va Shimoliy Amerika nafaqat o'z mustaqilligini
birgalikda himoya qildi, balki misli ko'rilmagan barqarorlik darajasiga erishdi.
Bundan tashqari, NATO tomonidan ta'minlangan xavfsizlik Yevropa iqtisodiy
hamkorligi va integratsiyasi uchun asos bo'lgan "farovonlik kislorodi" sifatida aytildi.
90-yillarning boshlarida NATO ham Sovuq urushni tugatishga va shu bilan birga
Yevropaning bo linishiga yordam berdi.ʻ
1947-49 yillardagi bir qator voqealar. xalqaro vaziyatni keskinlashtirdi. Bularga
Norvegiya, Gretsiya, Turkiya suverenitetiga tahdidlar, 1948-yilda
Chexoslovakiyadagi davlat to‘ntarishi va G‘arbiy Berlin blokadasi kiradi. 1948 yil
mart oyida Bryussel shartnomasini imzolash orqali G'arbiy Evropaning beshta davlati
- Belgiya, Buyuk Britaniya, Lyuksemburg, Niderlandiya va Frantsiya umumiy
mudofaa tizimini yaratdilar. 3
Shundan so‘ng AQSh va Kanada bilan yagona Shimoliy Atlantika ittifoqini
yaratish bo‘yicha muzokaralar olib borildi. Ushbu muzokaralar 1949 yil aprel oyida
o'n ikki davlat: Belgiya, Buyuk Britaniya, Daniya, Islandiya, Italiya, Kanada,
Lyuksemburg, Niderlandiya, Norvegiya, Portugaliya, AQSh va Frantsiya uchun
umumiy mudofaa tizimini joriy etgan Vashington shartnomasining imzolanishi bilan
yakunlandi. 50-yillarning boshlarida xalqaro voqealar rivoji NATOga a'zo davlatlarni
Shimoliy Atlantika Shartnomasi asosida Shimoliy Atlantika Shartnomasi Tashkiloti -
3
Казанцев Б.Б. Почему в Москве против расширения НАТО // Международная жизнь. - 1998.
6

NATOni yaratishga undadi. NATOning tashkil etilishi 1952 yilda kuchga kirgan bir
qator qo'shimcha kelishuvlar bilan rasmiylashtirildi.
1952 yilda Gretsiya va Turkiya Shimoliy Atlantika shartnomasiga qo'shildi.
1955 yilda Germaniya Federativ Respublikasi ittifoqqa qo'shildi, 1982 yilda Ispaniya
ham NATOga a'zo bo'ldi. 1999 yilda Chexiya, Vengriya va Polsha NATOga qo'shildi.
2004 yil - Bolgariya, Latviya, Litva, Estoniya, Ruminiya, Sloveniya, Slovakiya. 1967
yilda NATO Yadro direktsiyasini tashkil etish bilan bog'liq ichki inqiroz natijasida
Frantsiya NATOning to'liq a'zosi bo'lib qolgan holda, Alyansning harbiy tashkilotidan
chiqdi. Shunday qilib, bugungi kunda Alyans 26 a'zoga ega. 4
NATOning asosiy maqsadi BMT Nizomi tamoyillariga muvofiq Yevropa va
Shimoliy Amerikadagi barcha a zolarining erkinligi va xavfsizligini kafolatlashdanʼ
iborat. Bu maqsadga erishish uchun NATO o zining siyosiy ta siri va harbiy
ʻ ʼ
imkoniyatlaridan o ziga a zo davlatlar oldida turgan xavfsizlik muammolari tabiatiga
ʻ ʼ
mos ravishda foydalanadi.
1999 yilda nashr etilgan joriy Strategik kontseptsiya NATOning asosiy
maqsadlarini quyidagicha belgilaydi:
Evro-Atlantika mintaqasida barqarorlikning asosi sifatida harakat qilish;
xavfsizlik masalalari bo'yicha maslahatlashuvlar uchun forum bo'lib xizmat
qiladi;
NATOga a'zo har qanday davlatga qarshi har qanday tajovuz tahdidini oldini
olish va undan himoya qilish;
nizolarning samarali oldini olishga hissa qo'shish va inqirozni boshqarishda faol
ishtirok etish; 5
Yevro-Atlantika mintaqasidagi boshqa davlatlar bilan har tomonlama sheriklik,
hamkorlik va muloqotni rivojlantirishga ko‘maklashish.
4
Качалова Т.Г. Невоенные аспекты деятельности НАТО/ДА МИД России, М., 2003.
5
Казанцев Б.Б. Почему в Москве против расширения НАТО // Международная жизнь. - 1998.
7

I.2 Ittifoqning mohiyati
NATO hukumatlararo tashkilot bo'lib, hech qanday milliy funktsiyalarga ega
emas. U faqat o'z ob'ektlarining hech bir a'zosi qilmagan narsani qila oladi.
Hukumatlararo tuzilma sifatida uning ixtiyorida juda oz sonli harbiy va fuqarolik
xodimlari - taxminan 12 ming kishi mavjud. Bu NATOdagi milliy missiyalardagi
diplomatik xodimlarning umumiy sonidan kamroq. Ma'muriy ish yuki nuqtai
nazaridan, ya'ni NATO uchun tashkilot sifatida ishlaydiganlar sonining NATOning
milliy hukumatlar va diplomatik vakolatxonalardagi faoliyatini boshqaradigan
odamlar soniga nisbati jihatidan NATO juda samarali tashkilotdir. Taqqoslash uchun:
Yevropa Ittifoqi markaziy organlarida faqat tarjimonlar soni 10 mingga yaqin.
NATOning asosiy qarorlari milliy delegatsiyalar a zolaridan iborat qo mitalarʼ ʻ
tomonidan tayyorlanadi va qabul qilinadi. Bu xalqaro klub sifatida Alyansning o'zagi.
Millatlararo qo'mitalar ishi Bosh kotibga bo'ysunadigan fuqarolik xodimlari (xalqaro
rasmiylar) va NATO Harbiy qo'mitasi tomonidan boshqariladigan integratsiyalashgan
qo'mondonlik tuzilmasi tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. NATOning harbiy
qurollarga ega xalqaro klub sifatidagi ta'rifi juda to'g'ri. Bundan tashqari, urush
paytida umumiy qo'mondonlikka o'tkazilishi kerak bo'lgan harbiy kuchlarning ulushi
milliy nazorat ostida qolgan kuchlar sonidan sezilarli darajada kichikdir. Tinchlik
davrida markaziy qo'mondonlikka bo'ysunadigan harbiy kuchlar soni juda kam - bir
necha ming harbiy xizmatchi. Xuddi shu narsani umumiy byudjetlar haqida ham
aytish mumkin - ular a'zo davlatlarning umumiy harbiy xarajatlari bilan solishtirganda
juda kichik. 6
Shimoliy Atlantika Kengashi (NAC) real siyosiy kuch va qaror qabul qilish
huquqiga ega. U haftada kamida bir marta yig'iladigan barcha a'zo davlatlarning
doimiy vakillaridan iborat. NATO Kengashi sessiyalari ham yuqori darajalarda –
tashqi ishlar vazirlari, mudofaa vazirlari yoki hukumat rahbarlari ishtirokida
o‘tkaziladi, biroq uning vakolatlari va qarorlar qabul qilish huquqi o‘zgarmaydi,
6
Качалова Т.Г. Невоенные аспекты деятельности НАТО/ДА МИД России, М., 2003.
8

qarorlar vakillik darajasidan qat’iy nazar bir xil maqom va yuridik kuchga ega.
Har bir hukumat Shimoliy Atlantika Kengashida elchi darajasidagi doimiy
vakil tomonidan taqdim etiladi. Barcha doimiy vakillar o'z ishlarida siyosiy va harbiy
xizmatchilarga yoki NATO missiyasi xodimlariga tayanadilar, ularning soni
mamlakatdan mamlakatga farq qilishi mumkin.
Doimiy vakillardan tashkil topgan NATO Kengashi yig'ilishi ko'pincha
"Shimoliy Atlantika Kengashining doimiy sessiyasi" deb ataladi. Shimoliy Atlantika
Kengashi yiliga ikki marta, ba'zan esa tez-tez vazirlar darajasida yig'iladi, har bir
NATO mamlakati tashqi ishlar vaziri tomonidan vakillik qiladi.
Davlat va hukumat rahbarlari ishtirokidagi yuqori darajadagi uchrashuvlar
(sammitlar) ayniqsa muhim masalalarni hal qilish zarurati tug‘ilganda yoki NATO
rivojlanishidagi burilish nuqtalarida o‘tkaziladi. 7
Doimiy vakillar o z poytaxtlaridan kelgan ko rsatmalar asosida harakatʻ ʻ
qiladilar, NATO Kengashidagi hamkasblariga o z hukumatlarining qarashlari va
ʻ
siyosiy qarorlarini yetkazadilar va tushuntiradilar. Bundan tashqari, ular o'z
mamlakatlari rahbariyatiga boshqa hukumatlarning nuqtai nazari va pozitsiyalari
to'g'risida hisobot beradilar, yangi voqealar, ayrim muhim masalalar bo'yicha
konsensusni shakllantirish jarayoni yoki ayrim mamlakatlarning ayrim sohalardagi
pozitsiyalaridagi farqlar haqida hisobot beradilar.
Har qanday harakatlar bo'yicha qarorlar fikr birligi va umumiy kelishuv asosida
qabul qilinadi. NATOda ovoz berish yoki ko'pchilik tomonidan qaror qabul qilish
tartibi yo'q. NATO Kengashi yig'ilishlarida yoki uning quyi qo'mitalaridagi har bir
davlat to'liq mustaqil va o'z qarorlari uchun to'liq javobgar bo'lib qoladi.
Kengash ishini siyosatning muayyan yo'nalishlari uchun mas'ul bo'lgan quyi
qo'mitalar tayyorlaydi.
Mudofaa rejalashtirish qo'mitasida ishtirok etuvchi NATO mudofaa vazirlari
Yadroviy rejalashtirish guruhi (NPG) doirasida muntazam yig'ilishlar o'tkazadilar,
7
Качалова Т.Г. Невоенные аспекты деятельности НАТО/ДА МИД России, М., 2003.
9

ularda yadroviy kuchlar bilan bog'liq muayyan siyosat masalalari muhokama qilinadi.
Ushbu uchrashuvlar yadroviy qurol siyosatining keng ko'lamli masalalarini, jumladan,
yadroviy qurollar, aloqa va axborot tizimlarining xavfsizligi, xavfsizligi va saqlanib
qolishi, yadroviy kuchlarni joylashtirish, shuningdek, yadroviy qurollarni nazorat
qilish va yadroviy qurollarning tarqalishi kabi umumiy manfaatlarga ega bo'lgan
kengroq masalalarni qamrab oladi. yadro qurollari. Yadroviy rejalashtirish guruhining
ishi NSG shtab-kvartirasi jamoasi tomonidan qo'llab-quvvatlanadi.
Ushbu qo'mitalar faoliyati ko'plab yordamchi tuzilmalar tomonidan qo'llab-
quvvatlanadi.
Doimiy vakillar va milliy delegatsiyalar. Har bir NATO mamlakati Shimoliy
Atlantika Kengashida elchi yoki doimiy vakil tomonidan taqdim etiladi, uni
NATOning turli qo'mitalaridagi o'z mamlakatlarini vakili bo'lgan maslahatchilar va
mansabdor shaxslardan iborat milliy delegatsiya qo'llab-quvvatlaydi. Bu
delegatsiyalar ko'p jihatdan kichik elchixonalarga o'xshaydi. Ularning bir shtab-
kvartirada joylashgani bir-biri bilan, shuningdek, NATO xalqaro kotibiyatlari a zolariʼ
va hamkor davlatlar vakillari bilan oson va tez, rasmiy va norasmiy muloqot qilish
imkonini beradi. 8
NATO Bosh kotibi nufuzli xalqaro davlat arbobi bo lib, NATOga a zo
ʻ ʼ
davlatlar hukumatlari tomonidan Shimoliy Atlantika Kengashi, Mudofaa rejalashtirish
qo mitasi va Yadroviy rejalashtirish guruhining raisi, shuningdek, NATOning boshqa
ʻ
yirik qo mitalarining nominal raisi lavozimlarida ishlash uchun ishonib topshirilgan.
ʻ
U NATO bosh kotibi va bosh ijrochi direktori lavozimlarini egallaydi. Bundan
tashqari, Bosh kotib Yevro-Atlantika sheriklik kengashi va O'rta er dengizi hamkorlik
guruhining raisi va NATO-Rossiya doimiy vakolatxonasi hamraislari (Rossiya vakili
va NATO mamlakati vakili bilan faxriy rais vazifasini bajaruvchi) hisoblanadi.
Qo'shma kengash. Shuningdek, u Ukraina vakili bilan birgalikda NATO-Ukraina
komissiyasiga hamraislik qiladi.
8
Качалова Т.Г. Невоенные аспекты деятельности НАТО/ДА МИД России, М., 2003.
10

Shimoliy Atlantika Kengashi va unga bo'ysunuvchi qo'mitalar ishi Xalqaro
Kotibiyat yordamida amalga oshiriladi. U NATO tomonidan to'g'ridan-to'g'ri
yollangan yoki ularning hukumatlari tomonidan yuborilgan turli a'zo davlatlar
xodimlaridan iborat. Xalqaro kotibiyat a zolari NATO Bosh kotibiga hisobotʼ
beradilar va o z faoliyati davomida tashkilotga sodiq qoladilar. Doimiy vakillardan
ʻ
tashkil topgan NATO Kengashi yig'ilishi ko'pincha "Shimoliy Atlantika Kengashining
doimiy sessiyasi" deb ataladi. Shimoliy Atlantika Kengashi yiliga ikki marta, ba'zan
esa tez-tez vazirlar darajasida yig'iladi, har bir NATO mamlakati tashqi ishlar vaziri
tomonidan vakillik qiladi.
Davlat va hukumat rahbarlari ishtirokidagi yuqori darajadagi uchrashuvlar
(sammitlar) ayniqsa muhim masalalarni hal qilish zarurati tug‘ilganda yoki NATO
rivojlanishidagi burilish nuqtalarida o‘tkaziladi. 9
Doimiy vakillar o z poytaxtlaridan kelgan ko rsatmalar asosida harakat
ʻ ʻ
qiladilar, NATO Kengashidagi hamkasblariga o z hukumatlarining qarashlari va
ʻ
siyosiy qarorlarini yetkazadilar va tushuntiradilar. Bundan tashqari, ular o'z
mamlakatlari rahbariyatiga boshqa hukumatlarning nuqtai nazari va pozitsiyalari
to'g'risida hisobot beradilar, yangi voqealar, ayrim muhim masalalar bo'yicha
konsensusni shakllantirish jarayoni yoki ayrim mamlakatlarning ayrim sohalardagi
pozitsiyalaridagi farqlar haqida hisobot beradilar.
Harbiy qo'mita jamoaviy harbiy operatsiyalarni rejalashtirish uchun javobgardir
va Bosh shtab boshliqlari (CHG) darajasida muntazam yig'ilishlar o'tkazadi. Qurolli
kuchlarga ega bo'lmagan Islandiyani bunday yig'ilishlarda fuqarolik rasmiysi vakil
qiladi. Fransiyaning maxsus vakili bor. Qo mita NATOning eng yuqori harbiy organi
ʻ
bo lib, Shimoliy Atlantika Kengashi, STOC va NSGning umumiy siyosiy rahbariyati
ʻ
ostida ishlaydi.
Bosh shtab boshliqlari (CHG) darajasidagi Harbiy qo'mita odatda yiliga uch
9
Качалова Т.Г. Невоенные аспекты деятельности НАТО/ДА МИД России, М., 2003.
11

marta yig'iladi. Harbiy qo mita yig ilishlarining ikkitasi Bryusselda, biri esaʻ ʻ
NATOning boshqa davlatlarida navbat bilan o tkaziladi.
ʻ
Xalqaro Harbiy shtab (IMS)ni NATOga a zo davlatlar tomonidan Xalqaro
ʼ
harbiy shtab boshlig i (IMS) lavozimiga ko rsatgan nomzodlar orasidan Harbiy
ʻ ʻ
qo mita tomonidan saylanadigan general yoki admiral boshqaradi. Uning rahbarligida
ʻ
MHS harbiy masalalar bo'yicha siyosatni rejalashtirish va baholash, Harbiy qo'mitada
ko'rib chiqish uchun tegishli tavsiyalar berish uchun javobgardir. Shuningdek, u
Harbiy qo‘mita siyosati va qarorlarining amalda to‘g‘ri tatbiq etilishini ta’minlaydi. 10
Yangi qo‘mondonlik tuzilmasi ikkita strategik darajadagi harbiy
qo‘mondonlikni o‘z ichiga oladi. Birinchisi, barcha tezkor qo'mondonliklarga
bo'ysunadigan Ittifoq qo'mondonligi operatsiyasi (ACO) Evropa Ittifoqi Oliy
qo'mondonligining Mons yaqinidagi shtab-kvartirasida joylashgan bo'lib, tezkor
faoliyat uchun javobgardir. Qo'shma operatsiyalar qo'mondonligi qisqa muddatli
operatsiyalar uchun talablarni ishlab chiqmoqda. Operatsion darajada Italiya va
Niderlandiyada ikkita doimiy Qo'shma kuch qo'mondonligi (JFC) mavjud bo'lib, ular
Ko'p millatli qo'shma ishchi kuchning (MJTF) quruqlikdagi shtab-kvartirasini tashkil
qiladi. Shuningdek, Portugaliyada kichikroq, ammo yuqori samarali doimiy Qo'shma
shtab (JHQ) mavjud bo'lib, undan MOOTS dengiz floti shtab-kvartirasi tashkil etilishi
mumkin. Taktik darajada, o'n uchtadan oltita shtab-kvartira qolmoqda, ular yirik
aralash tuzilmalarni boshqarish uchun mo'ljallangan. 11
10
Качалова Т.Г. Невоенные аспекты деятельности НАТО/ДА МИД России, М., 2003.
11
Качалова Т.Г. Невоенные аспекты деятельности НАТО/ДА МИД России, М., 2003.
12

II BOB. ZAMONAVIY BLOK TUSHUNCHASI
I.1. NATOning boshqa davlatlarga nisbatan siyosati
Trumen o'z prezidentligining ikkinchi muddati boshlangan kundagi nutqida
Shimoliy Atlantika paktining tuzilganligini rasman e'lon qildi, Amerikaning boshqa
mamlakatlarga yordami deb ataladigan to'rt bandlik dasturini, 4-bandni ilgari surdi.
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida amerika kapitalining rolini kuchli
oshirishni ta'minladi
Trumen o'z dasturining 4-bandida kommunizmning kuchayib borayotgan
ta'siriga qarshi amaliy choralar ko'rsatilganligini ta'kidladi va 4-band g'oyasi nashr
etilganidan ikki-uch yil oldin paydo bo'lganligini tasdiqladi. Bu Marshall rejasining
paydo bo'lishi bilan paydo bo'lgan. Bu ikkala voqea ham sof siyosiy xususiyatga ega
edi. Marshall rejasi ham, 4-band ham Sovuq urushda qurol sifatida mo'ljallangan edi.
Biroq yirik monopoliyalarning matbuoti masalaning mohiyatini yanada
ochiqroq tushuntirdi. Shunday qilib, AQSH moliya kapitali organi “4-band”ga
bag ishlangan tahririyat maqolasida Xitoy kapitalizmiga yo qotishdan afsuslanib,ʻ ʻ
xavotir bilan shunday yozadi: “Xitoy hech bo lmaganda yaqin vaqt ichida
ʻ
“yo qolgan” deb hisoblanadi. "4-nuqta" operatsiyalari hozirda Yaqin, O'rta va Uzoq
ʻ
Sharqda qolgan yoki saqlanib qolishi mumkin bo'lgan narsalarni saqlash vositasi
sifatida tayyorlanmoqda. Shu nuqtai nazardan qaralsa, masala iqtisodiy emas, siyosiy
ekani ayon bo‘ladi”.
Prezident Trumen o'zining "4-bandi"ni e'lon qilganida, reaktsion Vashington
jurnali butun Osiyo Sharqida AQSh siyosatiga ishonchsizlik kuchayib borayotganini
ta'kidlab, shunday e'tirof etdi: "Osiyodagi odamlar AQShning Yaponiya kuchini
tiklashga qaratilgan siyosatidan qo'rqishadi. Ular Amerikaning Xitoydagi rolidan
nafratlanadilar va AQShning Indoneziya, Indochina va mahalliy rahbarlar mustaqillik
uchun kurashayotgan boshqa hududlardagi niyatlaridan shubhalanadilar”.
1949 yil 24 iyunda AQSh Kongressiga AQSh kapitalining rivojlanayotgan
mamlakatlar iqtisodiyotidagi ishtiroki to'g'risida maxsus xabarida Trumen bu
13

mamlakatlar Sovuq urush davrida Vashingtonning tashqi siyosati uchun juda muhim
ekanligini ta'kidlab, har yili taklif qilingan. Iqtisodiy jihatdan qoloq mamlakatlarga
xususiy kapital eksportini rag'batlantirishning mumkin bo'lgan yo'li, bu operatsiyalar
uchun davlat o'z zimmasiga oladi. 12
Keyinchalik Trumen yozganidek, u kam rivojlangan mamlakatlar rivojlanishiga
ko'maklashish Qo'shma Shtatlarda kapitalizmni saqlab qolish va mustahkamlashda
asosiy rol o'ynashiga ishongan: "Sog'lom aql menga bu mamlakatlarning rivojlanishi
ko'pchilik uchun sanoat korxonalarimiz ishini qo'llab-quvvatlashini aytdi. avlodlar.
Mesopotamiya, Eron, Hindiston, Shimoliy Afrika va Janubiy Amerikaning katta
hududlari kabi hududlarning resurslari deyarli buzilmagan”. "Taxminlarga ko'ra, - deb
yozadi u, - Osiyo va Afrikada turmush darajasining bor-yo'g'i 2 foizga o'sishi tovar va
xizmatlarga bo'lgan talabni shunchalik oshiradiki, AQSh, Angliya va Frantsiyaning
sanoat korxonalari to'liq ehtiyojga ega bo'ladilar. bir asr ichida buyurtmalar bilan
ta'minlangan.
Shunday qilib, xususiy kapitalga ishonch hosil qilish va uning rivojlanayotgan
mamlakatlarga sarmoya kiritishni rag'batlantirish bahonasi bilan "4-band"ni
ma'qullagan Kongress qonun loyihasi, odatda, mustamlakalarda bo'lgani kabi,
AQShning ushbu mamlakatlar hayotiga aralashuvini nazarda tutadi.
1953 yil mart oyidan keyin Sharqiy Evropada SSSR va uning ittifoqchilari
o'rtasidagi munosabatlardagi ba'zi nomutanosibliklar tufayli sotsialistik lagerning
ayrim mamlakatlarida ommaviy norozilik alomatlari paydo bo'ldi.
Chexoslovakiyaning ba'zi shaharlarida ish tashlashlar va namoyishlar bo'lib o'tdi,
Vengriyadagi vaziyat yomonlashdi. Eng jiddiy tartibsizliklar 1953 yil iyun oyida
GDRda sodir bo'ldi, u erda turmush darajasining yomonlashuvi natijasida yuzaga
kelgan ish tashlashlar va namoyishlar mamlakatni umumiy ish tashlash yoqasiga olib
keldi. Sovet hukumati GDRga tanklar kiritishga majbur bo'ldi, bu esa politsiya
yordamida ishchilarning noroziligini bostirdi. I.V.Stalin vafotidan keyin yangi Sovet
12
Качалова Т.Г. Невоенные аспекты деятельности НАТО/ДА МИД России, М., 2003.
14

rahbariyati sotsialistik mamlakatlar rahbarlari bilan muzokaralar olib borish va
shaxsan tanishish maqsadida bir qancha xorijga safarlar uyushtirdi. Ushbu sayohatlar
natijasida 1955 yilda Varshava Shartnomasi tashkiloti tuzildi, unga Sharqiy
Evropaning deyarli barcha mamlakatlari, an'anaviy ravishda qo'shilmaslik siyosatiga
amal qilgan Yugoslaviyadan tashqari barcha davlatlar kirdi. Ichki ishlar departamenti
tarkibida Sharqiy Yevropa davlatlarining tashqi siyosiy faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi organ - Qurolli Kuchlarning yagona qo mondonligi va Siyosiyʻ
maslahat qo mitasi tuzildi. Sovet armiyasining vakillari Ichki ishlar boshqarmasining
ʻ
barcha harbiy-siyosiy tuzilmalarida hal qiluvchi rol o'ynadi. Shunday qilib, faqat Ichki
ishlar vazirligi NATO blokiga qarshilik ko'rsatishga qodir edi. 13
Shimoliy Atlantika pakti va uning harbiy kuchlarining yaratilishi, G'arbiy
Germaniyaning remilitarizatsiyasi bilan birga, xalqaro keskinlikni keskin oshirdi.
AQSH hukumati Ikkinchi jahon urushida g olib bo lgan buyuk davlatlar o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
mavjud kelishuvlarga zid ravishda G arbiy Germaniyani remilitarizatsiya qilish uchun
ʻ
barcha choralarni ko rgan bo lsada, Sovet Ittifoqi hukumati Germaniya masalasini hal
ʻ ʻ
qilish uchun barcha sa y-harakatlarni amalga oshirdi. Germaniya Federativ
ʼ
Respublikasi keng jamoatchilik uchun xavfli bo'lgan harbiylashtirilgan davlatga
aylanishidan.
1950 yil oktyabr oyida Sovet Ittifoqi va xalq demokratik davlatlari tashqi ishlar
vazirlarining Pragada bo'lib o'tgan yig'ilishida Germaniya masalasini hal qilish dasturi
ishlab chiqildi va taklif qilindi, ushbu dasturning 3-bandida shunday deyilgan edi:
"Tinchlik shartnomasini darhol tuzish. Germaniya Potsdam kelishuviga muvofiq
nemis davlatining birligini tiklash bilan, tinchlik shartnomasi tuzilganidan keyin bir
yil ichida barcha kuchlarning bosqinchi kuchlari Germaniyadan olib chiqilishi kerak.
Bunday taklif, tabiiyki, Amerikaning G'arbiy Germaniyani qurollantirish rejalariga
to'g'ri kelmasdi. Bu oqibatlarsiz qoldi.
13
Котляр B.C. Международное право и современные стратегические концепции США и НАТО. - М.: Научная
книга.- 2007. - С. 123; 148; 187.
15

1952 yil mart Sovet hukumati AQSH, Angliya va Fransiyaga yuborgan
notalarida birlashgan Germaniyani tiklash va nemis xalqining irodasini ifodalovchi
umumgerman hukumatini tuzishni taklif qildi. Qayta tiklangan birlashgan Germaniya
hech qanday koalitsiya yoki harbiy ittifoqlarga kirmasdan to'liq mustaqil bo'lishi
kerak edi. Butun Germaniya hukumati shtat bo'ylab shaxslar va tashkilotlarga to'liq
fuqarolik erkinliklarini kafolatlashi, shu bilan birga demokratiya va tinchlikni saqlash
ishiga dushman bo'lgan tashkilotlarning mavjudligiga yo'l qo'ymasligi kerak edi.
AQSh hukumati bu taklifni "yangi narsa yo'q" deb rad etdi.
Valter Lippmann bu javobni sharhlar ekan, Davlat departamenti Germaniya
Federativ Respublikasi NATOga yakuniy ishtirok etgunga qadar Germaniyada
umumiy saylovlar tashkil etilishiga to'sqinlik qiladi, deb yozdi.
Shunday qilib, Sovet Ittifoqining Germaniya muammosini hal qilishga va
xalqaro keskinlikni yumshatishga qaratilgan sa'y-harakatlari Vashingtonda javob
topmadi.
Birinchi inqiroz 1950 yilda NATO tuzilganidan bir yil o'tib boshlandi - bu
Koreyadagi inqiroz edi. AQSh harbiy qo'mondonligi atom qurolidan foydalanishni
maqsad qilgan, faqat SSSRning shunga o'xshash javob choralari qo'rquvi bilan ushlab
turilgan. Hozirgi sharoitda SSSR Koreyaga harbiy-texnik yordam ko'rsatishni zarur
deb hisobladi. KXDRga SSSRdan tashqari XXR va boshqa sotsialistik davlatlar
yordam ko‘rsatdi. 1951 yil o'rtalariga kelib Koreyadagi vaziyat barqarorlashdi,
tinchlik muzokaralari boshlandi, natijada 1953 yil 27 iyulda sulh shartnomasi
imzolandi. 14
SSSR oliy rahbariyatining o'zgarishi va Xrushchev Erimasi tufayli 1954 yilda
AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya va SSSR tashqi ishlar vazirlarining uchrashuvi
bo'lib o'tdi. Evropada kollektiv xavfsizlik va bir qator inqirozlar bilan bog'liq bir qator
masalalar bo'yicha. G'arb vakillari yig'ilishda NATOning mudofaa xarakterini ilgari
14
Котляр B.C. Международное право и современные стратегические концепции США и НАТО. - М.: Научная
книга.- 2007. - С. 123; 148; 187.
16

surganligi sababli, yig'ilishdan so'ng Sovet hukumati SSSRning NATOga qo'shilishi
va AQSh ishtirokida Evropada kollektiv xavfsizlik to'g'risida shartnoma tuzish taklifi
bilan chiqdi. Bu takliflarning barchasi G'arb tomonidan rad etildi. NATO Sovet
Ittifoqining NATO va Varshava shartnomasi mamlakatlari o'rtasida hujum qilmaslik
to'g'risidagi bitimni tuzish bo'yicha muzokaralarni boshlash bo'yicha barcha keyingi
tashabbuslarini rad etdi va bu tashabbuslarni tashviqot deb e'lon qildi.
Eng xavfli xalqaro inqiroz 1962 yil kuzida Kuba atrofidagi vaziyat bilan bog'liq
holda yuzaga keldi. Kubadagi inqilobdan va u erda sotsializm o'rnatilgandan so'ng,
Sovet Ittifoqi Kubaning AQShga hududiy yaqinligi tufayli u erda atom raketalarini
joylashtirdi. Bunga javoban Qo'shma Shtatlar o'z flotini orolga tortib oldi va
ultimatum qo'ydi. Muzokaralar boshida murosaga erishildi va yadroviy raketalar
Kubadan olib chiqildi. Karib dengizi va Koreya inqirozi davrida AQSh va SSSR
rahbarlari, o'zaro dushmanlikka qaramay, barcha oqibatlari bilan yadro urushiga olib
kelishi mumkin bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri harbiy to'qnashuvdan qochishga muvaffaq
bo'lishdi.
Keling, Bolqon mintaqasi qadim zamonlardan beri Rossiyaning bevosita
siyosiy, harbiy va iqtisodiy manfaatlari zonasi bo'lganligidan boshlaylik. Birinchi va
Ikkinchi jahon urushlari aynan Bolqondan boshlangan. Ammo AQSh va NATO u
yerda aniq nimani unutdi, ularga olis yurtda nima kerak? Shunday qilib, keling,
NATO siyosatini va 1999 yil 24 martda Bolqonda sodir bo'lgan voqealarni
tushunishga harakat qilaylik.
Kosovodagi genotsiddan xavotir olgan NATO BMT rezolyutsiyasini
kutmasdan mustaqil chora ko'rdi. Alyansning 19 davlatidan 8 tasining qurolli kuchlari
amaliyotda bevosita ishtirok etmoqda, qolganlari zarur yordam ko‘rsatmoqda. Keng
jamoatchilik BMT Xavfsizlik Kengashidagi tuzilma, funksiyalar va qarorlar qabul
qilish mexanizmini, bugungi NATOda qarorlar qanday qabul qilinishini tasavvur
qiladi – B.Klinton va NATOning boshqa yetakchilaridan boshqa hech kim haqiqatdan
ham bilmaydi. Alyansning asosiy hujjatlarini ko‘zdan kechirar ekanman, men
17

Miloshevichga qarshi urush boshlash uchun hech qanday jiddiy sabab topmadim,
balki hozir hammamiz ko‘rib turganimizdek, butun bir xalqqa qarshi. 15
Yugoslaviyadagi hozirgi mojaroni tahlil qilib, men shunday xulosaga keldimki,
Ittifoq suveren Yugoslaviyaga tajovuz qilish orqali yangi dunyo tartibini o'rnatishga,
o'zini dunyo jandarmi rolida o'rnatishga harakat qilmoqda. hech qanday ustunlik yo'q
va jamoatchilik fikri e'tibordan chetda qolishi mumkin. Xususan, bu keyingi ming
yillik uchun NATO doktrinasini o'zgartirishni nazarda tutadi, bu NATOning yubiley
sammitida Alyans davlat rahbarlari tomonidan tasdiqlangan. Ushbu yangi doktrinada
BMT Xavfsizlik Kengashi ruxsatisiz Alyansdan tashqarida kuch ishlatish nazarda
tutilgan. Shunday qilib, NATO NATO blokiga kirmaydigan davlatlar tomonidan
oldindan aytib bo'lmaydigan harakatlarga olib keladi.
XX-XXI asrlar oxirida. Dunyo geosiyosiy vaziyatning rivojlanish istiqbollarida
o'ta noaniqlik va butun dunyo tartibida katta o'zgarishlarni kutish bilan tavsiflangan
jazavaning eng qiyin va qarama-qarshi davrlaridan biriga kirdi.
1991 yilda Varshava Shartnomasi Tashkilotining harbiy tuzilmalari o'z
faoliyatini to'xtatdi va Sovet Ittifoqi parchalandi. Bu Yevropa va dunyodagi butun
strategik va siyosiy vaziyatni keskin o'zgartirdi. Bipolyar dunyodan bir qutbli
dunyoga o'tish amalda boshlandi.
Sovuq urush rasman yakunlandi, bu aslida Rossiyaning mag'lubiyati bilan
yakunlandi. Biroq, uning geosiyosiy maqsadlari va uni amalga oshirishning yashirin
mexanizmlari davlatlararo munosabatlar rivojiga ta'sir qilishda davom etmoqda.
Qo'shma Shtatlar NATOning harbiy-siyosiy blokiga tayangan holda o'zining
bo'linmas jahon yetakchiligini ta'minlashga qaratilgan sa'y-harakatlarini jadalladi.
O'zini jadal qurollantirib, jahon diplomatiyasi amaliyotiga o'z standartini
kiritgan Qo'shma Shtatlar BMT, YXHT va jahon jamoatchilik fikrini e'tiborsiz
qoldirib, o'zining doimiy ravishda "o't va qilich bilan" jazolashga tayyorligini ko'rsata
15
Котляр B.C. Международное право и современные стратегические концепции США и НАТО. - М.: Научная
книга.- 2007. - С. 123; 148; 187.
18

boshladi. "Yangi dunyo tartibi." Va ular haqiqatan ham - Iroqda, Liviyada, Bosniya va
Gertsegovinada va nihoyat Yugoslaviya Federativ Respublikasida.
Tabiiyki, savol tug'ildi: Shimoliy Atlantika alyansi bu tizimda qanday o'rin
egallaydi, u omon qoladimi yoki tarqaladimi? Shu bilan birga, eslatib o'tish kerakki,
NATO bloki o'zidan oldingi barcha bloklardan sezilarli darajada farq qiladi,
birinchidan, u barcha yirik G'arb kuchlarini birlashtirgan, ikkinchidan, tinchlik
davrida u allaqachon doimiy harbiy tashkilotga ega, birlashgan. qo'mondonlik va
shtab-kvartiralar, birlashgan qurolli kuchlar, oldingi bloklarda esa birlashgan
qo'mondonlik organlari va birlashgan qurolli kuchlarni shakllantirish faqat urush
boshlanishi bilan boshlangan.
Biroq, blok tarqatib yuborilmadi, chunki uning rahbarlari uning Sovuq urush
qurolidan qit'ada tinchlik va hamjihatlik quroliga aylanishiga ishontirishdi.
Rossiya va NATO o'rtasidagi hamkorlik 1994 yil boshida NATO Kengashining
Bryussel sessiyasi qarorlari qabul qilingunga qadar ushbu yo'nalishda rivojlandi,
o'shanda ikkita g'oya paydo bo'ldi: birinchisi, tinchlikka erishish uchun hamkorlik
dasturini yaratish "Tinchlik yo'lida hamkorlik" (PPP). NATO tizimiga qo'shilish va
shu bilan birga blokirovka qilish uning vakolatidan tashqariga chiqish imkoniyati;
ikkinchisi, Alyansning inqirozli vaziyatlarga, xususan, 1990-yillar boshidagi sobiq
Yugoslaviyadagi mojarolarga javob berish imkoniyatlarini kengaytirish. Bularning
hech biri bir vaqtning o'zida Rossiya tomonidan Sovuq Urush oxirida ishlab chiqilgan
xatti-harakatlar qoidalarini bir tomonlama o'zgartirishga urinish sifatida e'tiroz
bildirilmagan.
Rossiya diplomatiyasi aslida NATOning Yevropadagi harbiy-siyosiy
hukmronligi bilan kelishib oldi. NATOning strategik kontseptsiyasiga kiritilgan
yuqoridagi g'oyalar hayotiyligini tan oldi, uning Yevropadagi mojarolarni hal qilishda
ustuvorligi, xalqaro tashkilotlarni chetlab o'tib, ichki ishlarga aralashish huquqi bilan
kelishildi. 16
16
Котляр B.C. Международное право и современные стратегические концепции США и НАТО. - М.: Научная
19

1997 yilda "Rossiya va NATO o'rtasidagi munosabatlar to'g'risida ta'sis akti"
imzolandi. Ushbu aktning imzolanishi faqat siyosiy deklarativ harakat bo'lsa-da, u
mohiyatan NATO rejalarini amalga oshirishga ruxsat berdi.
Natijada, birinchidan, NATO tuzilmasiga uchta yangi a’zo – Vengriya, Chexiya
va Polsha kiritildi. Ushbu qadamning natijasi shundaki, NATO harbiy guruhi, shu
jumladan aviatsiya ham Sharqqa 650-750 km oldinga siljidi va NATO havo kuchlari
tarkibi 17-20% ga oshdi. NATO ixtiyorida Sovet Armiyasi tomonidan qurilgan va
ushbu davlatlar hududida qoldirilgan keng infratuzilmaga ega bo'lgan keng
aerodromlar tarmog'i (290 ga yaqin), harbiy bazalar mavjud. Ulardan foydalanish,
agar kerak bo'lsa, NATOga Volga va Uralsgacha raketa va bomba zarbalari berish va
Rossiya strategik raketalarining pozitsiyalariga zarba berish imkonini beradi.
Ikkinchidan, himoyasiz Yugoslaviyaga qilingan eng shafqatsiz, asossiz raketa va
bomba hujumlari mavjud xalqaro xavfsizlik tizimini amalda buzib tashladi, xalqaro
huquq normalarini oyoq osti qildi va BMT, YXHT va Xavfsizlik Kengashini chetga
surib qo'ydi. Shunday qilib, 21-asrda yangi dunyo tartibi modeliga jiddiy ariza berildi:
Qo'shma Shtatlar boshchiligidagi bir qutbli dunyo; NATO xalqaro jandarm va "oliy
sudya" sifatida; norozilikni "tinchlantiruvchi" universal vosita sifatida kuch
boshqaruvi; diktatura va shantaj jahon hamjamiyatining dissident a'zolari bilan
muloqot qilish shaklidir.
AQSh prezidenti Bill Klinton 1999 yil 23 iyunda aytganidek, "NATO, agar
kerak bo'lsa, Yugoslaviyaga o'xshash harbiy operatsiyani istalgan vaqtda va
dunyoning istalgan nuqtasida - Afrika yoki Markaziy Evropada amalga oshirishi
mumkin".
Shunday qilib, AQSh va NATO Iroq, Yugoslaviyaga asossiz hujumlar
uyushtirish va shunga o'xshash bayonotlar berish orqali dunyo hamjamiyatini bir
qutbli dunyo amalda bo'lib qolgan va Vashington NATO bilan ittifoqchilikda hukm
qiladi va hukm qiladi, degan fikrga ko'niktirishga harakat qilmoqda. BMT va EXHT
книга.- 2007. - С. 123; 148; 187.
20

tomonidan hech qanday ishtiroki bo'lmagan barchani jazolash.
Yangi Yevropa xavfsizlik tizimi 1989 yilda shakllana boshladi. Vashington va
bir qator yetakchi Yevropa davlatlarining fikricha, uning asosini Yevropa Ittifoqi va
NATO tashkil etishi, YeXHT va BMT kabi institutlarni esa ikkinchi o‘ringa qo‘yish
kerak. Evropa Ittifoqi va NATOga a'zo bo'lmagan Rossiya kabi. 17
Shu bilan birga, Qo'shma Shtatlar ushbu tuzilmaning yetakchi davlati sifatida
tan olinishi va barcha xalqaro munosabatlar uning manfaatlariga yo'naltirilishi kerak.
1999 yil aprel oyida Vashington sessiyasida qabul qilingan NATOning yangi
harbiy-strategik kontseptsiyasi ham ushbu tuzilma va tartibni mustahkamlashga
qaratilgan bo'lib, alyans rahbariyati NATOning Yevropa va dunyodagi tubdan
o'zgargan vaziyatga javobi sifatida taqdim etadi. umuman olganda, Yevro-Atlantika
mintaqasi va uning atrofidagi mintaqaviy va mahalliy mojarolarni hal qilish vazifasini
ta'kidlab, "etnik va siyosiy adovat natijasida" "ittifoqning chekkasidagi" inqirozlar,
hududiy nizolar, islohotlarga noadekvat yoki muvaffaqiyatsiz urinishlar, inson
huquqlarining buzilishi va davlatlarning qulashi.
Bu, shuningdek, yadroviy, kimyoviy va bakteriologik qurollar va ularni etkazib
berish vositalarining tarqalishiga qarshi kurash muammolarini, shuningdek, qurol
ishlab chiqarishda qo'llanilishi mumkin bo'lgan texnologiyalarning global tarqalishini
o'z ichiga oladi. Konsepsiyada aytilishicha, blokning xavfsizlik manfaatlariga
terrorizm, sabotaj, uyushgan jinoyatchilik va hayotiy resurslarni yetkazib berishdagi
uzilishlar ham tahdid solishi mumkin. Shuning uchun bu omillarning barchasi
NATOning harbiy javobini belgilashi mumkin.
Konsepsiya xavfsizlik va mudofaa sohasida “Yevropa o‘ziga xosligini”
rivojlantirishga katta e’tibor beradi. Qayd etilishicha, bu jarayon NATO, WEI va
kerak bo‘lsa, Yevropa Ittifoqi o‘rtasida yaqin hamkorlikni talab qiladi.
Yevropa Ittifoqi va NATO a zosi bo lmagan Rossiya o zining hayotiyʼ ʻ ʻ
17
Котляр B.C. Международное право и современные стратегические концепции США и НАТО. - М.: Научная
книга.- 2007. - С. 123; 148; 187.
21

manfaatlariga bevosita daxldor bo lgan qarorlar qabul qilishda ishtirok eta olmayʻ
qolish xavfiga duch kelmoqda.
NATOning yangi strategik kontseptsiyasida ta'kidlanganidek, "yangi Yevropa
tug'ilmoqda va bunda NATOning negizi bo'lgan Yevro-Atlantika xavfsizlik tuzilmasi
rivojlanmoqda". Shunday qilib, Shimoliy Atlantika bloki Yevropada Xavfsizlik va
Hamkorlik Tashkiloti faoliyat yuritayotgan qit'ada xavfsizlikning asosi bo'lishini
da'vo qilmoqda. Shunday qilib, NATO harbiy faoliyat doirasini kengaytirib, ushbu
umumevropa tuzilmasini chetga surishga intiladi.
NATOni jamoaviy mudofaa tashkilotidan jamoaviy xavfsizlik tashkilotiga
aylantirishga chaqirishlar samarasiz bo'ldi.
G'arbning yetakchi davlatlarining harbiy-siyosiy ittifoqi sifatida Shimoliy
Atlantika alyansi hech qachon o'zining asosiy vazifasidan - nomaqbul davlatlarga
bosim siyosatining dirijyori bo'lishdan voz kecha olmaydi, bu NATOning yangi
strategik konsepsiyasida yana bir bor tasdiqlandi. bu blokka Shimoliy Atlantika
ittifoqiga a'zo bo'lgan davlatlar hududidan ancha uzoqda bo'lgan inqirozlarga "javob
operatsiyalarini" o'tkazish huquqini beradi.
Shunga qaramay, NATO bloki Yevropa xavfsizlik tizimining ajralmas qismiga
aylandi va yaqin kelajakda uni yo'q qilish dargumon. Katta ehtimol bilan, Rossiya
NATO bilan birga yashashi va u bilan muayyan munosabatlar o'rnatishi kerak bo'ladi.
To'liq sheriklar emas, ittifoqchilar emas, balki dushman ham emas. Ko'pgina Evropa
mamlakatlarida qo'rquvni tinchlantirish vositasi sifatida NATO o'zini isbotladi.
Shuningdek, u alohida Evropa davlatlarining "mudofaasini milliylashtirish" ni
cheklashda muhim rol o'ynadi, bu albatta qurollanish poygasiga olib keladi. Ammo
blokning Yugoslaviyaga qilgan ishlaridan keyin unga nisbatan munosabat boshqacha
bo'lishi kerakligi o'z-o'zidan ma'lum.
NATOning fazoviy harakat doirasini kengaytirish masalasi to'g'ridan-to'g'ri
ko'tarilmaydi. Biroq, yangi kontseptsiyaning bir qator qoidalaridan darhol ma'lum
bo'ladiki, blokning ko'lamini Vashington shartnomasida saraton tropikidan shimolda
22

joylashgan Shimoliy Atlantika mintaqasi sifatida belgilangan mintaqadan tashqariga
kengaytirish ko'zda tutilgan.
Shunday qilib, shartnoma "qayerdan bo'lishidan qat'i nazar" ishtirokchi-
davlatlar hududiga hujumni qaytarishni nazarda tutganiga ishora qilib, kontseptsiya
mualliflari "ittifoq uchun xavfsizlik masalalari ushbu masalani ko'rib chiqishni talab
qiladi", deb ta'kidlaydilar. global miqyosda." Shu munosabat bilan, hujjat alyansning
qurolli kuchlari jamoaviy mudofaa bo'yicha "va inqirozli vaziyatlarda operatsiyalarni
o'tkazish" bo'yicha o'z majburiyatlarini bajarishini nazarda tutadi, ular ba'zan "odatiy
joylashgan hududlardan uzoqda, shu jumladan NATO mamlakatlari hududidan
tashqarida" paydo bo'ladi. ”
NATOning ommaviy qirg'in qurollarining tarqalishiga qarshi kurashish
funktsiyalarini o'zlashtirgani alyansning o'z harakatlarini amalga oshirish niyatini aniq
aks ettiradi.
Bu to'g'ridan-to'g'ri Konsepsiyaning 56-bandida ko'rsatilgan: "Alyansning
yadroviy, kimyoviy va bakteriologik qurollarning tarqalishi xavfi va potentsial
tahdidlariga qarshi qaratilgan mudofaa faoliyatini, shu jumladan raketaga qarshi
mudofaa bo'yicha ishlar orqali takomillashtirishni davom ettirish kerak. NATO
kuchlari Alyans chegaralaridan tashqarida joylashtirilishi mumkinligi sababli, bu
kuchlar uchun mavjud imkoniyatlar moslashuvchan, harakatchan, tez
joylashtiriladigan va omon qoladigan bo'lishi kerak."
Shunday qilib, biz "yangi NATO", ya'ni jamoaviy mudofaa va milliy hududlar
ehtiyojlari bilan cheklanib qolmasdan, balki mintaqaviy tuzilmadan ko'proq narsani
da'vo qiladigan tashkilotning tug'ilishini to'liq ta'kidlashimiz mumkin.
NATOning yangi strategik kontseptsiyasida "umumiy manfaatlar" yoki barcha
mamlakatlar uchun teng xavfsizlik haqida bir so'z yo'q. AQShning jahonning yetakchi
davlati sifatidagi milliy xavfsizlik strategiyasida aniqlik bilan shunday deyilgan:
“Bizning milliy xavfsizlik strategiyamiz Amerika manfaatlari va qadriyatlaridan kelib
chiqqan holda shakllangan, Qo‘shma Shtatlar sayyoraviy miqyosda demokratiyani
23

himoya qilish uchun global mas’uliyatni e’lon qiladi, va dunyoning barcha
mintaqalarida hayotiy manfaatlarga ega”. Endi NATOning yangi strategik
kontseptsiyasi mudofaaga emas, balki uning mas'uliyati doirasidan tashqaridagi
profilaktik harakatlarga, ya'ni deyarli faqat kuchlarni prognoz qilishga qaratilgan.
Siyosatda asosiy e'tibor harbiy kuchga qaratilgan. 18
Dunyo aholisining atigi 12 foizini tashkil etadigan NATO mamlakatlari barcha
harbiy xizmatchilarning 21 foizini, oddiy qurollarning 40 foizini, yadro qurolining 45
foizini, dunyodagi barcha harbiy xarajatlarning 56 foizini, harbiy modernizatsiyaning
80 foizini tashkil qiladi. xarajatlar va barcha xarajatlarning 90% ilmiy-tadqiqot
ishlariga sarflanadi. NATO davlatlarining harbiy xarajatlari jahondagi o rtachaʻ
ko rsatkichdan o rtacha 4,5 baravar yuqori bo lib, bu ularga har bir askarga yiliga
ʻ ʻ ʻ
o rtacha 100 ming dollar sarflash imkonini beradi. Shunday qilib, Sovuq urush
ʻ
tugaganidan keyin NATOning harbiy salohiyatining mutlaq miqdoriy qisqarishi
fonida alyansni harbiylashtirishda keskin nisbiy sifat o'sishi kuzatilmoqda.
Harbiy ekspertlarning ma'lumotlariga ko'ra, NATO blokining qurolli kuchlarida
2,9 millionga yaqin shaxsiy tarkib, 50 tagacha jangovar diviziya va 100 ta alohida
brigadalar, 16,5 mingtagacha tanklar, 25 mingta turli kalibrli qurollar, 5 mingdan ortiq
jangovar samolyotlar mavjud.
Alyansning yadro strategiyasida hech qanday o'zgarishlar qayd etilmagan.
NATOdan tashqarida kuchli yadroviy kuchlarning mavjudligi (Rossiyaga aniq ishora,
shuningdek, Hindiston va Pokiston tomonidan o'tkazilgan yadro sinovlari) ham
"yadroviy to'xtatib turish" doktrinasini saqlab qolish uchun muhim omil hisoblanadi.
Konsepsiyada qayd etilishicha, alyansning yetarli yadroviy quvvatini saqlab
qolish Yevropa NATO davlatlaridan yadroviy kuchlar faoliyatini jamoaviy
rejalashtirish va ularni tinchlik davrida o‘z hududiga joylashtirishda keng ishtirok
etishini talab qiladi. “Yevropada joylashgan va NATOga bo ysunuvchi yadroviy
ʻ
18
Котляр B.C. Международное право и современные стратегические концепции США и НАТО. - М.: Научная
книга.- 2007. - С. 123; 148; 187.
24

kuchlar alyansning yevropalik va amerikalik a zolari o rtasida muhim siyosiy vaʼ ʻ
harbiy aloqani yaratadi. Shunday ekan, ittifoq Yevropada o‘zining adekvat darajasini
saqlab qoladi”.
AQShning NATOdagi yetakchilik rolini kuchaytirish va Yevropa qit'asida
Amerika hukmronligini saqlab qolish istiqboli ham yaqqol ko'rinib turibdi. Qo'shma
Shtatlarning qudratli harbiy salohiyati va uning dunyoda yagona etakchilikka da'vosi,
shubhasiz, NATOning Amerika strategik ko'rsatmalariga muvofiqligi yo'nalishidagi
harbiy strategiyasini shakllantirishga ta'sir qiladi.
Bu yangi kontseptsiyada aniq ifodalangan: "Qo'shma Shtatlarning oddiy va
yadroviy kuchlarining Evropada mavjudligi Shimoliy Amerika xavfsizligi bilan
ajralmas bog'liq bo'lgan Yevropa xavfsizligi uchun muhim bo'lib qolmoqda".
Yangi kontseptsiyada Rossiya haqida juda oz narsa aytilgan. Hamkorlikka oid
qismda “Rossiya Yevro-Atlantika xavfsizligini ta minlashda o ziga xos rol o ynaydi”
ʼ ʻ ʻ
va u bilan NATO o rtasidagi barqaror munosabatlar zarurligi ta kidlanadi. Biroq,
ʻ ʼ
NATO harbiy-siyosiy rahbariyatining Rossiyani hozirda o'zining dushmani deb
hisoblamasligi haqidagi ushbu va boshqa bayonotlariga qaramay, amalda alyansning
Birlashgan Qurolli Kuchlari, xususan, Rossiya Federatsiyasi bilan mumkin bo'lgan
qarama-qarshilikni nishonga olmoqda. Buning sababi shundaki, Rossiya zamonaviy
jahon hamjamiyatida alyansdagi har qanday davlatni, shu jumladan AQShni ham yo'q
qilish uchun etarli salohiyatga, shu jumladan yadroviy salohiyatga ega bo'lgan yagona
kuchdir. Shuning uchun, NATOga ko'ra, bu "xavf" deb ataladigan narsaning asosiy
manbai. Ushbu "xavf" darajasi Rossiya Federatsiyasidagi oldindan aytib bo'lmaydigan
vaziyatning beqarorligi tufayli ortib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, Rossiyaning
maksimal darajada zaiflashishi va qulashi, uning resurslarini o'zlashtirishi, yadroviy
salohiyati ustidan nazoratni o'rnatishi bilan NATO manfaatlari qondiriladi, G'arb
kuchli va boy Rossiyadan manfaatdor degan bayonotlar shunchaki
ikkiyuzlamachilikdir. G'arb moliyaviy doiralari Rossiyani o'zlarining siyosiy
aravalariga mahkam bog'lab, uni XVF kreditlariga to'liq qaram qilib qo'yishga
25

muvaffaq bo'lishdi.
NATOning yangi strategiyasi va Yugoslaviyani vahshiylarcha bombardimon
qilish Yevropadagi harbiy-siyosiy vaziyatni tubdan o‘zgartirmoqda. Ular alyansning
o'z xohishiga ko'ra inqirozli vaziyatni suveren davlatga qurol kuchi bilan hal qilish
bo'yicha o'z versiyasini yuklashga tayyorligini namoyish etadi. Binobarin, hozirgi
vaqtda, global harbiy qarama-qarshilik tugaganidan deyarli o'n yil o'tgandan so'ng,
rivojlanayotgan harbiy ittifoq mavjudligi haqiqati (sovuq urush natijasida yaratilgan)
va uning yo'qligi o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni ta'kidlash mumkin. xayoliy emas,
balki haqiqiy dushman o'zining cho'qqisiga yaqinlashdi. Va NATO rahbariyati yangi
dushman yaratish, blok uchun yangi vazifalarni o'ylab topish va harbiy harakatlarni
amalga oshirishga qaror qilish orqali bu qarama-qarshilikka yechim topishga mahkum
edi. 19
Ittifoqni saqlab qolish uchun bugungi kunda alyans rahbariyatiga zudlik bilan
haqiqiy, aniq dushmanning mavjudligi va undan kelib chiqadigan tahdid butun
dunyoga taqdim etilishi mumkin edi. Va ular buni Yugoslaviyada topdilar. Bu ittifoq
endi yer sharining u yoki bu nuqtasida kuch ishlatmasligiga kafolat yo‘q.
Har holda, alyansning yangi konsepsiyasi voqealarning bunday rivojlanishi
mumkinligini tasdiqlaydi. Chunki u ikki narsani qonuniylashtirdi. Birinchidan,
NATOning BMT Nizomi bilan ruxsat etilgan mintaqaviy tashkilot doirasidan amalda
chiqishi, bu alyansning global mas'uliyatli blokga aylanishi. Ikkinchidan, bu
kontseptsiya harbiy kuchni tashqi siyosatning haqiqiy (ishlatilgan) vositasi sifatidagi
funksiyasiga qaytardi.
19
Котляр B.C. Международное право и современные стратегические концепции США и НАТО. - М.: Научная
книга.- 2007. - С. 123; 148; 187.
26

XULOSA
NATOning yaratilishi Sovuq urushning natijasi edi va shuning uchun uning
barcha faoliyati Sovet Ittifoqi va boshqa sotsialistik mamlakatlarga qarshi turishga
qaratilgan edi. Sovuq urushning tugashi va 1991 yilda Varshava shartnomasining
parchalanishi bilan NATOning Yevropa harbiy ishlaridagi roli noaniq bo'lib qoldi.
NATOning Yevropadagi faoliyatining diqqat markazida qit'a xavfsizligiga kamroq
tahdid soladigan siyosatni rejalashtirish maqsadida Yevropada Xavfsizlik va
Hamkorlik Tashkiloti (YXHT) kabi Yevropa tashkilotlari bilan hamkorlikka
yo'naltirildi. Hozirgi vaqtda NATO, asosan, Qo'shma Shtatlar vakili bo'lib, dunyoda
etarlicha kuchli siyosiy va harbiy muvozanatga ega emas va shuning uchun o'z
harakatlarida deyarli cheksizdir, bu Bolqondagi harbiy mojaro misolida yaqqol
ko'rinadi. Qo'shma Shtatlar xorvatlarni bir tomonlama qo'llab-quvvatlash va kelajakda
Rossiyaning potentsial ittifoqchilari sifatida serblarni yo'q qilish siyosatini olib bordi.
Alyansning Janubiy Osetiyadagi voqealarga noadekvat munosabatda bo'lishi,
Rossiya-NATO kengashida teng huquqli muloqot o'tkazishni istamasligi,
M.Saakashvili rejimining harbiy jinoyatlarini oqlash istagi Kengash doirasidagi
ishlarni odatdagidek olib borishni haqiqatdan ham imkonsiz qiladi. .
Bunday sharoitda Rossiya tomoni alyansning ushbu qadamlari Rossiya-NATO
munosabatlarining rivojlanishiga to'sqinlik qilishini e'lon qilishga majbur bo'ladi,
jabrlanuvchi tajovuzkor bo'lganida tushunchalarni almashtirishni namoyish etadi va
ittifoqning Rossiya bilan o'zaro ta'siri. Evropa-Atlantika makonida umumiy xavfsizlik
va barqarorlikka zarar etkazishda NATOga a'zo ba'zi davlatlar tomonidan ilgari
surilgan jirkanch siyosiy mavjudotga qurbon bo'ldi.
Shu munosabat bilan Rossiya birinchi javob qadami sifatida alyans bilan ayrim
sohalar va NRC doirasida amalga oshirilayotgan loyihalar bo‘yicha hamkorlikni
to‘xtatmoqda. NRC formatidagi siyosiy muloqotdan voz kechmasdan, biz harbiy
hamkorlikni, jumladan, Rossiyaning qo'shma mashg'ulotlarda ishtirok etishini, harbiy
delegatsiyalar almashinuvi va logistika sohasida hamkorlikni to'xtatib turishni
27

vaqtincha "muzlatamiz". NATO vakillarining Rossiya Federatsiyasiga yuqori
darajadagi tashriflari, shuningdek, NATOning doimiy harbiy-dengiz tuzilmalari va
NATOga a zo davlatlar kemalarining Rossiya portlariga tashriflari qoldiriladi.ʼ
Bundan tashqari, NATO bosh kotibining Moskvaga tashrifi noma’lum muddatga
qoldirildi. “Tinchlik yo lida hamkorlik to g risida”gi kuchlar maqomi to g risidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kelishuv ham to xtatiladi, Rossiya-NATO kengashining tinchlikparvar guruhining ishi
ʻ
va Rossiya harbiy transport aviatsiyasidan NATO manfaatlari yo lida foydalanish
ʻ
bo yicha kelishuv loyihasini ishlab chiqish bo yicha muzokaralar jarayoni ham
ʻ ʻ
muzlatiladi. . Hamkorlik doirasidagi o'zaro hamkorlik formati qayta ko'rib chiqiladi.
NRCning "uchinchi o'lchovi". Bundan tashqari, alyans Moskvadagi NATO Axborot
markazini NATO-Rossiya Kengashining Axborot markaziga aylantirishdan bosh
tortganidan so'ng, Rossiya endi uning ishlashiga ehtiyoj sezmayapti.
Rossiya tomoni Gruziyaning Janubiy Osetiyaga bo'lgan tajovuzining sabablari
va oqibatlarini baholashda ikki tomonlama standartlardan foydalanishda davom etsa,
shuningdek, Gruziya rahbariyati bilan harbiy hamkorlikni kuchaytirsa, alyans bilan
hamkorlikni qisqartirish bo'yicha qo'shimcha qarorlar qabul qilish huquqini o'zida
saqlab qoladi. jinoyatlar.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. А. Васильев «Факелы персидского залива» М., 1976
2. Занегин Б.Н. США в региональных конфликтах: малые войны и большая
политика. //США - Канада: экономика, политика, культура. - 2002.
3. Казанцев Б.Б. Почему в Москве против расширения НАТО // Международная
жизнь. - 1998.
4. Качалова Т.Г. Невоенные аспекты деятельности НАТО/ДА МИД России, М.,
2003.
5. Котляр B.C. Международное право и современные стратегические
концепции США и НАТО. - М.: Научная книга.- 2007. - С. 123; 148; 187.
6. Котляр B.C. Эволюция стратегической доктрины НАТО//Современная
Европа. - 2004
7. Лихоталь А.А. Атлантический Альянс: дефицит ответственности в условиях
ядерного противостояния. - М., 1997
8. Питер Кальвокоресси: «Мировая политика после 1945 года», 1 том; Москва;
Международные отношения; 2000 г - С. 123; 167; 189; 256; 387; 492; 567.
29

Shimoliy atlantika (NATO) blokining vujudga kelish sabablari va oqibatlari

Sotib olish