Shumer-Akkad sivilizatsiyasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

2 Sotish

Shumer-Akkad sivilizatsiyasi

Sotib olish

Reja:
Kirish................................................................................................3
Asosiy qism.......................................................................................4
I.bob.Ikki daryo oralig‘ida Shumer - Akkad davlatlarining paydo
bo‘lishi.............................................................................................6
I.1.Qadimgi shumer sivilizatsiyasi...................................................9
I.2.Akkadning yuksalishi.Shumer-Akkad davlati.............................11
I.3.Akkad podsholigi asoschilari Sargon faoliyati............................13
II.bob.Mesopotamiya shahar davlatlarining paydo bo‘lishi dini va
madaniyati......................................................................................17
II.1.Uruk,Umma va lagash shaharlarining yuksalishi...................20
II.2.Mesopotamiya madaniyatining o‘ziga xos tomonlari dini va
madaniyati.....................................................................................23
II.3.Shumer madaniyati.................................................................31
Xulosa..........................................................................................35
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati..........................................36
1

Kirish
Kurs ishining maqsadi. Qadimgi Mesopotamiyada vujudga kelgan
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi ulkan tarixiy va madaniy ahamiyatga ega.
Miloddan avvalgi 4-ming yillikka oid bu sivilizatsiya urbanizatsiya, yozuv
tizimlari, matematika, arxitektura va boshqaruv tuzilmalari kabi turli sohalardagi
kashshof ishlanmalari bilan mashhur.
Shumer va Akkad madaniyatlarining birlashishi bu davrda mintaqada
kelajakdagi sivilizatsiyalar uchun poydevor qo'ygan xilma-xil va dinamik
jamiyatga olib keldi. G‘ildirak, sug‘orish tizimlari, mixxat yozuvlari va dastlabki
qonunlar kabi innovatsiyalar ushbu sivilizatsiyadan kelib chiqqan va
insoniyatning texnologik taraqqiyotiga katta ta’sir ko'rsatgan.
Diniy e’tiqod va urf-odatlar shumer-akkad jamiyatida markaziy o‘rin tutib,
ijtimoiy tuzilmalarni, boshqaruv tizimlarini va madaniy me’yorlarni shakllantirdi.
Ilohiy podshohlik tushunchasi, ma’bad marosimlari va xudolarning boy panteoni
bu qadimgi xalqlarning kundalik hayotida hal qiluvchi rol o‘ynagan.
Mesopotamiyada davom etayotgan arxeologik qazishmalar Shumer-Akkad
sivilizatsiyaning moddiy madaniyati, savdo tarmoqlari va ijtimoiy tuzilmalari
haqida yangi tushunchalarni ochib berishda davom etmoqda. Bu kashfiyotlar
qadimgi dunyo va uning Yaqin Sharqdagi keyingi tsivilizatsiyalarga doimiy
ta'sirini tushunishimizga yordam beradi. Shumer-Akkad sivilizatsiya mavzusi bir
necha sabablarga ko'ra qadimgi tarix va insoniyat sivilizatsiyasining
rivojlanishini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega:
1. Tarixiy ahamiyati: Shumer-Akkad sivilizatsiya insoniyatga ma'lum
bo‘lgan eng qadimgi murakkab jamiyatlardan biri bo‘lib, miloddan avvalgi 4-
ming yillikka oid. Ushbu sivilizatsiyani o‘rganish qadimgi dunyoda
urbanizatsiya, yozuv tizimlari, boshqaruv tuzilmalari va ijtimoiy ierarxiyalarning
kelib chiqishi haqida qimmatli fikrlarni beradi.
2. Madaniy uyg‘unlik: Shumer va Akkad madaniyatlarining bu davrdagi
uyg‘unligi Mesopotamiya va undan tashqarida kelajakdagi sivilizatsiyalar uchun
2

zamin yaratadigan xilma-xil va dinamik jamiyatni keltirib chiqardi. Ushbu
ikki madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarni tushunish qadimgi jamiyatlardagi
madaniy almashinuv va moslashishning murakkabligini yoritadi.
3. Texnologik yutuqlar: Shumerlar va Akkadlar qishloq xo‘jaligi,
arxitektura, matematika va metallurgiya kabi turli sohalarda kashshoflar bo‘lgan.
G‘ildirak, sug‘orish tizimlari, birinchi ma’lum bo‘lgan yozuv tizimi (mix yozuvi)
va ilk qonun kodlari kabi yangiliklar insoniyatning texnologik taraqqiyotiga
doimiy ta’sir ko'rsatdi.
4. Diniy amaliyotlar: Shumer-Akkad sivilizatsiyaning diniy e’tiqodlari va
amaliyotlari ijtimoiy tuzilmalar, boshqaruv tizimlari va madaniy me’yorlarni
shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Ilohiy podshohlik tushunchasi,
ibodatxona marosimlari va bu qadimgi xalqlar sig‘inadigan xudolar panteoni ilk
sivilizatsiyalarda dinning roli haqida qimmatli fikrlarni beradi.
5. Arxeologik kashfiyotlar: Mesopotamiyada davom etayotgan arxeologik
qazishmalar Shumer-Akkad davriga oid yangi artefaktlar, yozuvlar va me moriyʼ
qoldiqlarni topishda davom etmoqda. Ushbu kashfiyotlar qadimgi
Mesopotamiyaliklarning moddiy madaniyati, savdo tarmoqlari va kundalik
hayotini tushunishimizga yordam beradi.
6. Meros va ta’sir: Shumer-Akkad sivilizatsiyaning merosini uning Yaqin
Sharqdagi keyingi sivilizatsiyalarga, jumladan, bobilliklar, ossuriyaliklar va
forslarga doimiy ta’siri orqali kuzatish mumkin. Shumerlar va akkadlarning
huquqiy kodekslari, ma’muriy amaliyotlari va me’morchilik yutuqlari G‘arb
sivilizatsiyasining rivojlanishida doimiy iz qoldirdi.
Kurs ishining vazifasi. Shumer-Akkad sivilizatsiyani o‘rganishdan asosiy
maqsad insoniyat tarixidagi eng qadimgi murakkab jamiyatlardan biri haqida
tushunchaga ega bo‘lishdir. Ushbu sivilizatsiyaning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va
madaniy tuzilmalarini o‘rganish orqali tadqiqotchilar insoniyat sivilizatsiyasining
rivojlanishini kuzatishlari mumkin. Shumer-Akkad sivilizatsiyaning san’ati,
adabiyoti, diniy e’tiqodlari va texnologik yangiliklarini o‘rganish bu qadimgi
3

xalqlarning madaniy yutuqlari va dunyoqarashini tushunishga yordam beradi. 1
U
ushbu elementlarning keyingi sivilizatsiyalarga qanday ta’sir qilgani uchun
kontekstni taqdim etadi. Shumer-Akkad sivilizatsiyada mixxat yozuvining
rivojlanishi odamlar o‘rtasidagi muloqotda muhim yutuqlarni anglatadi.
Tilshunoslar qadimiy matnlar va yozuvlarni o rganish orqali mintaqadagi yozuvʻ
tizimlari va tilning rivojlanishini kuzatishlari mumkin.
Kurs ishining dolzarbligi. «Shumer-Akkad sivilizatsiya»ning predmeti
Mesopotamiyada vujudga kelgan, Shumer va Akkad shahar-davlatlarini qamrab
olgan qadimgi sivilizatsiyaga taalluqlidir. Bu tsivilizatsiya yozuv, matematika,
astronomiya, qishloq xo‘jaligi, arxitektura va boshqaruv kabi sohalardagi ajoyib
yutuqlari bilan ajralib turadi. Shumer-Akkad sivilizatsiya miloddan avvalgi 3-
ming yillikda gullab-yashnagan va insoniyat tarixining shakllanishida asosiy rol
o'ynagan.
“Shumer-Akkad sivilizatsiya” fanining ob’ekti ushbu qadimiy jamiyat
haqida har tomonlama tushunchaga ega bo‘lish uchun o‘rganiladigan va tahlil
qilinadigan turli jihatlar, elementlar va tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi.
1
Rajabov R. R.Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim).T., “ Fan va tehnologiya “, 2009, 73-98 betlar
4

I.bob.Ikki daryo oralig‘ida Shumer - Akkad davlatlarining paydo bo‘lishi
I.1.Qadimgi shumer sivilizatsiyasi
Tarixchilar Yer sayyorasidagi birinchi sivilizatsiyani Shumer deb atagan
Yaqin Sharqdagi davlat deb hisoblashadi. Shumer Dajla va Furot daryolari
orasida joylashgan edi - bu Mesopotamiya yoki Fertil Yarim oy deb ataladi. Bu
hudud qishloq xo‘jaligiga mukammal moslashgan edi, bu shumerlarga kuch
yaratishga imkon berdi. Poydevorning o‘zi qadimgi sivilizatsiya miloddan
avvalgi 4-3 ming yilliklarda sodir bo‘lgan. Shumer yozuvga ega bo‘lgan va o‘zi
uchun yozma dalillar qoldirgan birinchi sivilizatsiya edi. Tarixchilar haligacha
shumerlarning kelib chiqishini bilishmaydi, chunki ularning tili boshqa tillar
bilan o‘xshash emas. Biroq, ular Osiyodan kelgan degan taxmin bor va ularning
vatanlari tog‘larda bo‘lgan. Ko‘pgina tarixchilar shumerlar Mesopotamiyaga
dengiz orqali kelgan degan fikrga qo‘shilishadi. Chunki shumerlarning
Mesopotamiyaga yetib kelgan birinchi ishi kemachilik va dengizchilik bilan
shug‘ullanish edi.
Shumer sivilizatsiyasi hunarmandchilikka emas, qishloq xo jaligigaʻ
asoslangan bo lsa-da, o z xarakteriga ko ra shahar sivilizatsiyasi edi.
ʻ ʻ ʻ 2
Bu
sivilizatsiya tarixi ikki davrga bo linadi: Ubayd madaniyati davri sug orish
ʻ ʻ
inshootlarini qurish, aholining ko payishi va keyinchalik shahar-davlatlarga
ʻ
aylangan yirik manzilgohlarning paydo bo lishi bilan xarakterlanadi. Shumer
ʻ
sivilizatsiyasining ikkinchi davri Uruk madaniyati (Ur shahri) bilan bog liq. Bu
ʻ
davr qishloq xo jaligining rivojlanishi, monumental arxitektura, keramika va
ʻ
insoniyat tarixidagi birinchi yozuvning paydo bo lishi bilan xarakterlanadi. Bu
ʻ
yozuv loydan yasalgan taxtachalarga bitilgan bo lib, o zbek tilida „mixxat“ deb
ʻ ʻ
ataladi. Undan uch ming yil davomida foydalanilgan, keyin yo qotilib, ilk bor
ʻ
faqat XIX asrda shumershunos olimlar Genri Rouelson (1810—1895) va Yulius
Oppert (1825—1905) tomonidan o‘qitilgan. Shumerlar ikki daryo oralig ida
ʻ
2
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi ( Sharq, Yunoniston, Rim ). T., “ Fan va texnologiya “ , 2009, 73-98 betlar

5

bobilliklar va ossuriyaliklardan oldin paydo bo lgan va shu paytgacha ma lumʻ ʼ
bo lgan hamda o z yozuvlari orqali bizgacha yetib kelgan tarixiy
ʻ ʻ
madaniyatlarning eng qadimgisi — Shumer madaniyatini yaratganlar.
Shumerlarning yashash darajasi ancha past bo lgan. Kambag allar va
ʻ ʻ
qullarning xom g ishtdan qurilgan kichkina uylari orasida zodagonlarning baland,
ʻ
ikki qavatli uylari ajralib turgan. Ammo faqat kambag al va qullar emas, o rta hol
ʻ ʻ
odamlar ham kichkina chaylasimon uylarda tiqilib yashashgan. Oddiy sopol
idishlar, qamishdan to qilgan bo yra deyarli butun uy anjomlarini tashkil qilgan.
ʻ ʻ
Uylar shahar devorlarining ichkarisida juda tor va tiqilinch qilib qurilgan. Shahar
hududining to rtdan bir qismini ibodatxona va shoh saroyi egallagan.
ʻ
Shumerlarning liboslari jundan to qilgan qo pol mato — movutdan tikilgan
ʻ ʻ
choponga o xshash kiyim (yoki matoni tanaga o rab olgan) va belbog dan iborat
ʻ ʻ ʻ
bo lgan. Mehnat qurollari dastaki so ka, (tosh) qo l tegirmoni singari juda oddiy
ʻ ʻ ʻ
asboblardan iborat bo lib, juda katta jismoniy kuch va og ir mehnat talab qilgan.
ʻ ʻ
Kishilarning dasturxoni ham ancha g arib bo lgan, qul bir kunga bir kgga yaqin
ʻ ʻ
arpa doni olgan. Zodagonlarning dasturxoni ancha boy bo lsa-da, ular ham
ʻ
bug doy, non, baliq va qo y go shtini har kuni iste mol qilish imkoniyatiga ega
ʻ ʻ ʻ ʼ
bo lmagan.
ʻ
Dajla va Furot daryolarining o rta va quyi oqimida joylashgan, hududi,
ʻ
asosan, tekislikdan iborat viloyatni qadimgi yunon geograflari Mesopotamiya deb
atashgan. Hozir bu hududda Iroq davlati joylashgan. Mesopotamiya shimol va
sharqda Armaniston hamda Eron tog liklari bilan tutashib ketgan,
ʻ
g arbda
ʻ Suriya dashtlari va Arabiston cho llari bilan chegaralangan, janubiy ʻ
hududlarini esa Fors qo‘ltig‘i suvlari yuvib turgan. Qadimgi sivilizatsiyaning
rivojlanish markazi ushbu hududning janubida — Qadimgi Bobil joylashgan.
Bobilning shimoliy qismi Akkad , janubiy qismi Shumer deb atalgan. Shimoliy
Mesopotamiyaning notekis, tepaliklardan iborat cho l
ʻ
qismida Ossuriya joylashgan.
6

Shumerlar miloddan avvalgi IV ming yillikning ikkinchi
yarmida Mesopotamiyaning janubida paydo bo lib, asta-sekin butunʻ
Mesopotamiya hududini ( shimolda hozirgi Bag‘dod shahri atrofidan janubda
Fors qo ltig igacha
ʻ ʻ ) egallaydilar. Bundan olti ming yil ilgari bu yerda insoniyat
tarixidagi eng qadimgi sivilizatsiyalardan biri — Shumer sivilizatsiyasi yaratiladi.
Shumerlarning kelib chiqishi hozirgi kungacha noma lum va bahsli bo lib
ʼ ʻ
qolmoqda. Mil. avv. II ming yillikdan yetib kelgan hujjatlarni o rgangan bir qator
ʻ
olimlar shumerlar Fors qo ltig idagi orollardan, aniqrog i Delmun (Bahrayn)
ʻ ʻ ʻ
orolidan kelgan, deb hisoblashadi. Ammo bu taxminga qo shilmaydigan
ʻ
olimlarning ta kidlashlaricha, Shumer tilida „mamlakat“ va ,, tog‘ ‘‘ so zlari bir
ʼ ʻ
xil aytilganligi sababli, shumerlarning kelib chiqishi Osiyoning tog li qismidan
ʻ
bo lishi kerak, Delmunda esa tog yo q. Shu sababli olimlarning keyingi
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlariga qaraganda, shumerlarning kelib chiqishi oriylardan oldingi hind-
eron (dravid) xalqlariga yaqin bo lib, Hindiston yarimorolining janubiy qismidan
ʻ
kelgan bo lishi ham mumkin. Har qalay, „Enmarker Aratti xoqon“ deb
ʻ
nomlangan qadimgi eposni tadqiq qilgan olimlar shunday xulosaga kelganlar.
Ayrim arxeologik va antropologik tadqiqotlar ham ushbu fikrni tasdiqlaydi.
Enmarker va Lugalbanda haqidagi epik dostonni tadqiq etgan boshqa bir guruh
olimlar shumerlarning Kaspiy dengizi bo ylarida joylashgan Aratti shahar-davlati
ʻ
bilan yaxshi munosabatda bo lganligini inobatga olib, shu yer ularning asl vatani
ʻ
bo lishi mumkin, deb hisoblashadi. Ularning tili boshqa ma lum tillarning
ʻ ʼ
birortasiga genetik yaqinligi aniqlanmagan. Albert Olmstedning yozishicha,
Bobilga kelib o rnashgan shumerlarning ot va aravani boshqarishga ustaligi,
ʻ
jismoniy xususiyatlari va agglyutinativ „turon“ tili ularning Markaziy Osiyodan
kelib chiqqanligiga ishora qiladi.
Mil.avv. III ming yillikda Shumer janubida 17 shahar — davlat
iqtisodiyotining asosi sun iy sug orishga asoslangan dehqonchilik bo lib,
ʼ ʻ ʻ
hunarmandchilik va savdo rivojlangan. Shahar-davlatlar o rtasida hududda
ʻ
yetakchilik uchun o zaro raqobat kuchli bo lgan. Mil.avv. III ming yillik
ʻ ʻ
7

boshlaridan shumerlar jezni o zlashtira boshladilar. Arxeologlar shu davrdan Ilkʻ
sulola davrini (mil.avv. 3000—2300-yillar atrofi) belgilaydilar.
Shumer an anasiga ko ra, mamlakat tarixi ,,to fon‘‘ gacha va „to fondan“
ʼ ʻ ʻ ʻ
keyingi davrga bo linadi. Haqiqatdan ham, mil.avv. 2900-yillar atrofida
ʻ
„to fon“, ya ni Dajla va Furot daryolarida katta toshqin yuz bergani Quyi
ʻ ʼ
Mesopotamiyada olib borilgan arxeologik qazishmalar orqali o z isbotini topdi.
ʻ
Bir-biriga yaqin joylashgan ikki-uch shahar kichik bir davlatni tashkil qilishi
mumkin edi. Shumer tarixini u yoki bu markazning siyosiy yetakchiligiga qarab,
mil.avv. III ming yillikning birinchi yarmi (Ilk sulola davri)ni uch bosqichga
bo lish qabul qilingan. Bu davrda Kish shahri yuksalib, bu shahar-davlatda I
ʻ
Kish sulolasi hukmronlik qilgan. Uning hokimlari orasida Shumer afsonalari
qahramonlaridan biri Etana ko zga tashlanadi. Kishning qudrati juda uzoq vaqt
ʻ
xotirada qolib, keyinchalik ko p hokimlar „Kish lugali“ unvonga ega bo lishga
ʻ ʻ
harakat qilganlar. Bu unvonning egasi lugal — „yetakchi“ bo lgan. Kishning
ʻ
hokimlaridan biri Etana (mil.avv. XXVIII asr) to g risida epik rivoyat shakllanib,
ʻ ʻ
rivoyatda u ilohiy burgutda o zi uchun ,, tug ilish maysasi ‘‘ga ega bo lish va
ʻ ʻ ʻ
voris merosxo r olish uchun osmonga xudolar oldiga ko tariladi deb hikoya
ʻ ʻ
qilinadi (Ilk sulolaning I bosqichi). 3
Kishning zaiflashuvi Uruk shahar-
davlatining yuksalishi bilan boshlangan. Mil.avv. 2600-yillar atrofida Kish
shahrining podshosi Aggi Uruk shahrining podshosi Gilgamesh (mashhur
doston qahramoni) tomonidan taxtdan tushiriladi. Gilgamesh butun Shumerni
birlashtiradi. Rivoyatlarga ko ra, u xudoning o g li bo lib, o limidan so ng xudo
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sifatida ulug langan (Ilk sulolaning II bosqichi). Ilk sulola davrining uchinchi
ʻ
bosqichi (mil.avv. 2550-yillar atrofi)da Urukning yetakchiligi o rniga o zining
ʻ ʻ
shaxta (yerosti) sag analari bilan ma lum bo lgan Ur sulolasi keladi.
ʻ ʼ ʻ
I.2.Akkadning yuksalishi.Shumer-Akkad davlati
3 4
Rajabov. R. R. Qadimgi dunyo tarixi. ( Sharq, Yunoniston, Rim). T., “ Fan va texnologiya “ , 2009, 73-98 betlar
6
Ergashev Sh .Qadimgi sivilizatsiyala tarixi . T.: 2016 , 98-109 betlar
8

Eng qadimgi diplomatik hujjatlarda ikki loy silindirda bitilgan er.avv XXIV
asrga oid Lagash va Umma o‘rtasidagi chegara janjali to‘g‘risidagi yozuv
bizgacha yetib kelgan Er. avv. XXIII asrga oid Akkad va Elam davlatlari
o‘rtasidagi shartnoma, er.avv. II ming yillik boshlariga oid Mari podshosining
Bobil, Suriya va Finikiya bilan diplomatik yozishmalari matnlari topilgan.
Er.avv. II ming yillikda Old Osiyo, Misr tarixi va xalqaro munosabatlar
to‘g‘risida boy ma’lumot beradigan bosh manba Misrda topilgan Tell-Amarna
arxividir. Mil. avv. III ming yillikning oxirgi davri kuchli mutlaq monarxiyalar
tashkil topish davri hisoblanadi. Er. avv. XXI-XXIII asrlar siyosiy markaz
Mesopotamiyaning markaziga ko‘chib bu yerda Akkad davlati tashkil topadi va
uning tarkibiga Shumer janubiy va shimoliy Mesopotamiya kiradi.
Mesopotamiya madaniyatining o‘ziga xos tomonlari, dini va madaniyati.
Jahon sivilizatsiyasining markazlaridan xisoblangan Mеsopotamiya uzoq vaqt
xatto asrimizning boshlarida ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Ayniqsa
Mеsopotamiya madaniyatida muxim o‘rin tutgan Saxo mil. avv. IV-III ming
yillikda paydo bo‘lgan yozuvlardir. Shumеr giktorga fin yozuvi bo‘lib, uning
tarixi taxminan. 3200 yillik tarixga ega piktografiya hali yozuv emas faqat u
ma’lumot bеrish va eslashga yordam bеradigan bеlgilar edi xolos.
Piktografiyadan yozuvga o‘tish davrida rasmlar bor edi. masalan so‘zlarni
ifodolovchi ,,udu‘‘ chorva ma’nosini bеrgan. Faqatgina XXIV asrga kеlib bizga
ma’lum oddiy Shumеr yozuvlari paydo bo‘ldi. Shunday qilib Shumеr yozuvi
Elamliklar-Xurritlar, Xеttlar so‘ngroq Urartu yozuvining paydo bo‘lishiga o‘z
ta’sirini ko‘rsatgan.Mеsopotomiya tarixida kutubxonalar ham muxim o‘rin
tutgan. Ayniqsa Ashshurbanpalning arxividagi ma’lumotlar ahamiyati jixatidan
muxim masalan 30 000 jadvalda saqlangan voq е a-xodisalar tafsilotlaridan
qisqacha ma’lumotlar b е rilgan 4
.Arxiv ishlari ham M е sopotamiyada muxim o‘rin
tutadi. Mari podshosini saroyida katta miqdorda XVIII asrga oid arxiv topildi.
Urukda ikki xonada 3500 ta xujjatlar asosan xo‘jalik ishlariniki topildi. Mil.avv
4 7
Boynazarov.F-Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent.: 2006. 98-120 betlar
9

VIII-VII asrlarga oid yana Nippurda Murash ismli xonadonga t е gishli xujjatlar
topildi. O‘quvchilari esa maxsus bilim olganlar yozuv, mat е matika, astronomiya
va boshqa fanlardan. Xullas, M е sopotamiya xalqlari din ilmlar borasida muxum
yurishlarga erishganlar Albatta ularni borasida. Din sohasini oladigan bo‘lsak
quyosh xudosi Anu, Ur xudosi Enlil. Suv xudosi Enki quyosh xudosi Shamash
Vavilonliklar xudosi Mardua to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar mavjud.
Old Osiyoning muxim g е ografik mintaqada joylashuvi, tabiiy r е surslarning
ko‘pligi muxim savdo yo‘li ustida joylashganligi bu е rda kishilik jamiyatining
yuzaga k е lishi uchun muxim omil bo‘lib xizmat qildi. Natijada mil. avv. VII-V
ming yilliklarda dastlabki madaniyat o‘choqlarinig yuzaga k е lishi, eng qadimgi
sivilizatsiya b е shiklaridan bo‘lgan shum е rliklar tarixi bilan b е vosita bog‘liqligini
ko‘rib chiqdik. Shum е r – shaxar davlatlarinig yuzaga k е lishi nafaqat ijtimoiy
iqtisodiy balki kuchli siyosiy xokimiyat va xukmron sinflar toifasining yuzaga
k е lishiga zamin tayyorladi.
Shumerlar juda boy va qadimiy madaniyatga ega bo‘lgan. Qadimgi
davlatlarning vujudga kelish munosabati bilan Shumer madaniyati ravnaq topgan
va rivojlangan. Shumer yozuvi suratli yozuv bo‘lib, aytilmoqchi bo‘lgan fikr
rasm bilan ifoda etilgan. Masalan, suv so‘zi uch qator to‘lqinsimon chiziq, qush
so‘zi qushning tasviri, yulduz so‘zi yulduz tasviri, yig‘lash so‘zini esa ko‘z va
suvni bildiradigan belgilarni qo‘shib ko‘rsatish bilan ifodalangan. Yomg‘ir so‘zi
ham yulduz va suv belgilarini bir- biriga qo‘shish orqali ifodalangan. Rasm va
turli belgi orqali ifoda etilgan yozuvlarni iyerogliflar deb nomlangan Ammo
suratli yozuv bilan ko‘p narsalarni ifoda qilib bo‘lmagan. Hayot, o‘zaro muomala
rasmli yozuvni soddalashtirishni talab etgan. Zamonlar o‘tishi bilan
Mesopatamiyada ponasimon mixxat yozuvi kashf etlgan. Ular qotmagan loy
lavhalar ustiga o‘yib tushirilgan. Yozuvlar lavha ustida ko‘ndalang tik va qiyshiq
tushirilgan pona- mixlar shaklida 600 dan ortiq belgilar yig‘indisidan iborat
bo‘lgan. Mixxat yozuvi miloddan avvalgi III ming yilllikda Shumerda ixtiro
qilingan, keyinchalik qo‘shni mamlakatlarga yoyilgan. O‘sha zamondan boshlab
10

ruhoniy va mirzolar voqea va hodisalarni mixxat yozuvida sopol, teri, loy va
boshqa buyumlarning sathlariga yozganlar. Bular o‘ziga xos kitoblar edi.
Mesopatamiyaning Ur, Bobil, Ashur, Nineviya kabi ko‘p shaharlarida
kutubxonalar bo‘lgan. Bu jihatdan Ashshurbanipalning Nineviyadagi 30 ming
nusxadan iborat lavha kitoblarining saqlanib kelganligi diqqatga sazovordir.
Mixxatlar butun Old Osiyoning asosiy yozuvi bo‘lib qolgan. Mesopatamiya
shaharlaridagi saroy va ibodatxonalarning hujjatxonalari va kutubxonalaridan
sopol lavhalarga bitilgan kitoblar topilgan. Ularda mesopatamiya xalqlariga oid
juda ko‘p malumotlar saqlanib qolgan. 5
XVII asrdan boshlab Yevropa olmlari Petro della Valle, Karsten Nubur,
Gretefend kabilar mixxatlarni o‘qishga uringanlar. Ammo ular yaxshi natijaga
erisha olmaganlar. Ingliz sayyohi G.Roulingson Shumer mixxatini o‘qib
chiqishga muvaffaq bo‘lgan. Olimlardan Norris, Xins va Oppertlar ham mixxatni
o‘qib chiqqanlar. Mixxat yozuvi avval shumeriylarda paydo bo‘lgan bo‘lsa, keyin
butun Old Osiyoga, shuningdek Eronga ham tarqalgan. Mixxatning o‘qib
chiqilishi natijasida olimlar qadimgi Mesopatamiya tarixi haqida qimmatli
manbalarga ega bo’lganlar. Maktablarning quyi sinflarida til, adabiyot, gramatika
yuqori sinflarda esa matematika, musiqa, huquq, geometriya, astronomiya, tarix,
tabobat, veterinariya kabi aniq fanlar bilan bir qatorda diniy fanlar ham
o‘qitilgan. Maktablar saroy va ibodatxonalar qoshida bo’lib uni ruhoniylar
boshqarganlar. Mari va boshqa shaharlardagi qazishmalar vaqtida o‘quvchilarga
mos o‘rindiqlar qo‘yilgan maktab binosining qoldig‘i topilgan. Maktablar davlat
uchun xo‘jalik, savdo va harbiy ishlarni boshqaruvchi xodimlarni tayyorlaganlar.
Maktablarda Misrdagi kabi mirzolar tayyorlashga katta e’tibor berilgan.
Maktablarda intizom va nazorat juda qattiq bo‘lgan. Yetarli qobilyatli va
tirishqoq bo‘lmagan o‘quvchilar jazolangan. Maktab qoshida ,,xivich bilan
savalovchi’’ maxsus nazoratchi bo‘lgan. O‘qituvchilar o‘quvchilarni qunt bilan
o‘qishga undaganlar.Mesopatamiyada matematika, geometriya, astronomiya,
tabobat, tarix va boshqa fanlarga qiziqish ancha erta boshlangan. Yerlarni
5 8
Boynazarov.F-Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent.: 2006, 98- 120 betlar
11

o‘lchash, kanal qazish, masofani aniqlash, hosilni hisoblash va memorchilikda
matematika va geometriya fanlari kerak bo‘lgan. Bu fanlar chorvachilik,
hunarmandchilik va savdo-sotiq uchun ham zarur edi. Qadimgi
Mesopatamiyaliklar birlik, o‘nlik,yuzlik va minglikni bilganlar. Bu sonlar alohida
belgilar bilan ifoda etilgan. Mesopatamiyada astronomiya faniga ham katta
amamiyat berganlar. Bu yerda olti-yetti qavatli zikkuratlar qurilgan.
Mesopatamiyaning Ur,Uruk,Nippur, Bobil va boshqa shaharlarda ajoyib
rasadxonalar bo‘lgan. Ular shu rasadxonalardan quyosh, yer, oy va osmon
jismlarining harakatini kuzatganlar. Astronomlar o‘sha vaqtdayoq quyosh va oy
tutilishi hodisalarini oldindan aytib berganlar. Olimlar astronomiya taqvimlarini
tuzib quyosh yili 365 kun, oy yili 354 kun ekanligini aniqlaganlar. Astronomiya
mesopatamiyaliklarning kundalik hayotida, karvon savdosida va tomonlarni
aniqlashda kerak bo’lgan. Chunki sayyoh va yo‘lovchilar osmon jismlari quyosh,
oy va yulduzlarga qarab yo‘l bosganlar.
Bu rivojlanish Suriya, Kavkazorti, Eron hamda Fors ko‘rfazi bilan bo‘lib
turgan doimiy aloqalar tufayli dеyishimiz mumkun;
Shum е r-shahar davlatlar tarixini uch davrga bo`lamiz:
1. XXVIII-XXVI davrlar (Kish davlatining yuzaga k е lishi).
2. XXVII-XXVI asrlar (Gilgam е sh xalq og`zaki ijodi).
3. XXV-XXIV asrlar (1-Ur dinastiyasi davri).
Akkad podsholigi asoschilaridan biri xisoblangan Sargon faoliyati qiziqarli
ma’lumotl а r orqali ayniqsa uning Kish podshosi Lugalzag е sni istilo qiladi,
Natijada Akkad xukmronligi o‘rnatiladi. U ko‘pgina Shum е r davlatlari jumladan.
Ur, Umma, Lagashni zo‘r qiyinchiliklr bilan е ngib o‘zining 55 yillik xukmronlik
davrida Old Osiyoning qudratli davlatiga asos soladi. Qudratli davlat bo‘lganidan
keyin mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun ibratli ishlar ayniqsa qishloq
xo‘jaligidagi sohasida, xunarmandchilik hamda savdo sotiqda rivojlanishga
erishdi. Shimoliy va janubiy sharqiy ikki daryo oralig‘ining Sargon xokimiyati
12

qo‘l ostida birlashtirilishi mamlakatning har ikkala qismidagi quldor a’yonlarga
foydali bo‘lgan. Katta harbiy kuchga ega bo‘lgan markazlashtirilgan istibdodning
halq ommasini tiyib turishni tashkil etishi osonroq bo‘lgan. Ikkinchi tomondan
bеpoyon davlat doirasida iqtisodiyotda katta siljishlar ro‘y bеrgan, vaholanki,
kichik davlatlarda bunday siljishlar bo‘lishi qiyin edi. Azim daryolarning
toshqinlarini tartibga soluvchi irrigatsiya ishlari butun mamlakat bo‘ylab olib
boriladigan bo‘ldi. Bu tadbir xosilning oshib borishiga imkon yaratdi. Yagona
o‘lchovlar va tosh - torozi sistеmasi yaratilgan, uning natijasida davlat ichida
savdo - sotiq munosabatlari o‘sdi. Bir hujjatda bizga ma’lum bo‘lishicha, chorva
mollari Lagashdan Akkadga еtkazib bеrilgan, u еrdan esa janubga matolar va
g‘alla olib kеlingan. Akkadning siyosiy rivojlanishi XXIV-XXIIIasrlarda ancha
murakkablashdi jumladan Qudratli podsholik Sharrum vujudga k е ltirildi. 6
I.3.Akkad podsholigi asoschilari Sargon faoliyati
Sargon I o‘zini Akkadni asl poshshosi deb e’lon qiladi. Tarixda birinchi
marta Sargon I taxminan 5400 askardan iborat yaxshi qurollangan muntazam
qo‘shin tuzadi . Askarlar podsho hisobidan ta’minlanganlar . Sargon I podsholigi
davrida button Mesopatamiya o‘z davlati qo‘l ostida birlashtiradi. Bundan
tashqari, u Kichik Osiyo, Kipr, Suriya, Elam va hatto uzoq Janubiy Erongacha
harbiy yurishlar qildi. Shumer shahar- davlatlarining hududi Sargon I davlatining
viloyatlari bo‘lib qoldi. Sargon I davridan yangi quriladi. Sug‘orish inshootlari
umumdavlat miqyosida rivojlantiriladi. Akkad Hindiston va Sharqiy Arabiston
bilan savdo aloqalarini o‘rnatdi. Sargon I hukmronligining so‘nggi yillarida
mamlakatda boshlangan ochlik katta g‘alayonlarga olib keladi. Sargon faoliyati
tugagaidan so‘ng knyazliklar o‘rtasida oqsoqollar o‘rtasida jang k е tib podsholik
bir qancha viloyaglarida bo‘linib k е tdi. Shum е rliklar asta-s е kin Sargondan k е yin
ayniqsa Ramush davrida ochiqdan-ochiq kurashga o‘tdilar. Masalan: Umma,
Adoba va Lagash erlari ko‘p qarshilik ko‘rsatdi. T е ngsiz kurashdan so‘ng
Akkadliklar yana boshqaruvni o‘z qo‘llariga oldilar. Shum е rliklarni qarshiligi
6 9
Rajabov R. R.Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim).T., “ Fan va tehnologiya “, 2009, 73-98 betlar
10
Ergashev Shuxrat . Qadimgi sivilizatsiyalar .2016, 98-120 betlar
13

k е yingi davrlarda davom etdi. Ammo kuchli Akkad podsholaridan xisoblangan
Noram-Suen kuchli siyosat yurgizib ayniqsa Elbaga, Elamga, Fors ko‘rfaziga
yurishlar qilib qudratli davlat barpo etdi. Ammo Noram-Suen faoliyatining oxirgi
yillaridan exrom vakillari bilan munosabati yomonlashib, o‘zaro kurash
boshlandi. Suv tarmoqlari vayron bo‘ldi. Bu vaqtda sharqdan M е sopatamiyaga
kugi qabilalari bostirib kirishi kuzatiladi. Shum е r-Akkad podsholigining k е yingi
davri ko‘chmanchilarni xaydab chiqarilshi Ur dinastiyasi davrida Shum е r Akkad
podsholigi iqtisodiy-siyosiy yutuqlarga erishdi. Ayniqsa Ur dinastiyasi davrida
Shulgi boshqaruvi mamlakatning obru e’tiboridan tashqari ruxoniylik podshoga
buysunadigan darajaga е tdi. Podsho ch е klanmagan xokimiyat egasi bo‘ldi.
Ammo amor е y qabilalarining kirib k е lishi bilan bu qudratli davlat tanazzulga yuz
tuta boshlaydi va ayrim podsholiklarga bo`linib ketadi 7
.
Dajla va Frot havzasida yaratilgan madaniyat bir qancha xalqlar ijodiy
faoliyatlarining natijasi bo‘lib, ular adabiyot, fan, qurilish ishi va san’at
sohasidagi yutuqlari bilan o‘zaro bir-birlarini boyita borganlar. Birqancha
xollarda birinchilik shumеrliklarga tеgishli bo`lgan. Ammo sеmit qabilalari –
akkadlar va o‘zlarining shimoliy avlodlari bo‘lgan ossurlar, shuningdеk,
amoriylar ham katta xissa qo‘shganlar. Bobil yuksalgan zamonda bu komplеksli
madaniyat Bobil madaniyati dеgan umumiy nom olgan edi. Yuqorida ko‘rib
o‘tganimizdеk, shumеrlar boshqa xalqlarga qo‘shilib aralashib kеtishgan lеkin
ularning mеrosi, sеmit xalqlariga shunchalik kuchli ta’sir ko‘rsatganki, Bobil
madaniyati haqida emas, balki, Shumеr-Bobil madaniyati haqida gapirish
to‘g‘riroq bo‘ladi.Harbiy to‘qnashuvlar shumеrliklar bilan akkadliklaring o‘zaro
ijobiy ta’sir ko‘rsatishlariga xalaqit bеra olmagan. Eramizdan avvalgi II ming
yillikda sеmit markazlari siyosiy ustunlikka ega bo‘lgan va boshqa xalqlar asta-
sеkin qo‘shila borishgan. Akkad tili shummеr tili o‘rnini egalladi Uruk podshosi
to’g‘risidagi epik poemalarda Shumerning ilk sulola davrida (er.avv. III ming
yillik boshlari) uzoq mamlakat Aratta (Eron hududi) bilan aloqasi to‘g‘risida
7 12
Boynazarov.F-Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent.: 2006. 98-109 betlar
14

qiziqarli ma’lumotlar beriladi. Shumer poemasi «Gilgamesh va Aga» da
Urukning Kish shahri qaramligidan mustaqil bo‘lishi uchun kurashi to’g‘risidagi
aniq ma’lumotlar mavjud. Akkad podsholigining asoschisi Buyuk Sargon
to’g‘risidagi Akkad afsonalari saqlanib qolgan.
Shumer, Bobil va Osuriya yodgorliklaridan qimmatli tarixiy ma’lumotlar
olish mumkin. «Gilgamesh» dostoni haqiqiy tarixiy xazina hisoblanib, uning
matni Nineviya shahridagi mashhur Osuriya podshosi kutubxonasidan topilgan.
Bu doston er. avv. II ming yillik boshlarida yaratilgan deb taxmin qilinadi.
Qadimgi Mesopotamiya
II.bob.Mesopotamiya shahar davlatlarining paydo bo‘lishi dini va madaniyati
15

II.1.Uruk,Umma va lagash shaharlarining yuksalishi
Sargon I istilolari mil. avv. XXIV asrning ikkinchi yarmida
Mesopotamiyadagi shahar-davlatlar o‘rtasida mamlakatda hokimlik qilish uchun
keskin kurash davom etmoqda edi. Shumeriylar janubi bilan semitlar shimoli
o‘rtasida janglar semitlar g‘alabasi bilan yakun topadi. Semitlarning Akkad
davlatiga Sargon I Sharrumken asos soladi. Dastlabki kurashlar natijasida Sargon I
Shumerni o‘ziga bo‘ysundiradi va Mesopotamiyaning kattagina qismini o‘z
hokimiyati ostida birlashtiradi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, Sargon I o‘z
davrining yirik siyosiy arbobi bo‘lgan. Sargon I haqida ko‘p afsonalar ham
to‘qilgan. Uning onasi kambag‘al bir ayol bo‘lib u o‘z o‘g‘lini qamishdan to‘qilgan
savatga solib Frot daryosi bo‘yidagi qamishzorga tashlab ketadi. Akki degan
meshkob suv tashuvchi topib olib, uni tarbiyalaydi va ziroatchi-bog‘bon qilib
yetishtiradi. Shuningdek, rivoyatlardan birida Sargon I tashlandiq bola bo‘lganligi
ham hikoya qilinadi. Mesopotamiya ma’budalari - xudolaridan biri Ishtar Sargonni
yaxshi kо‘rib qolib, uni Akkad podshosi qilib qo‘yadi, yana bir rivoyatda esa
Sargon Kish hokimining xizmatkori ekani aytiladi. Sargon I Kish hokimi Lugal-
zagissi qo‘shinlarini jangda yengib saroy to‘ntarishi orqali davlat hokimiyatini
qo‘lga kiritadi va yangi sargonivlar sulolasiga asos soladi. Podsholik taxtiga
o‘tirish, o‘z huquqini qonuniy yo‘l bilan asoslash imkoniyatiga ega
bo‘lmaganligidan, Sargon I o‘zini bosh ma’buda Ishtarning yaqin odami deb
e‘lon qiladi. 8
Hokimiyatni zo‘rlik bilan qo‘lga olgan kishi o‘ziga Sargon deb nom
berganligi ham o‘z hokimiyatini qonunlashtirishga uringanligini ko‘rsatadi.
Sargonning asl ismi Sharrum-ken bo‘lib lug‘aviy ma’nosi "haqiqiy podsho”
demakdir. Sargon I dastlab Akkadda o‘z hokimiyatini mustahkamlash vazifasini
qo‘ygan. Sargon Akkadning eng kuchli, qudratli shahri bo‘lgan Kishni zabt etgan
ammo uning mustaqilligini saqlab qolgan. U Kish, Ur-Akshak va Shimoliy
8 13
Rajabov R. R. Qadimgi dunyo tarixi (Sharq ,Yunoniston,Rim).T., 2009, 73-98 – betlar
14
Ergashev Sh. , Qadimgi sivilizatsiyalar . T.: 2016 , 98-120 betlar
16

Mesopotamiyadagi boshqa shaharlarni o‘ziga itoat ettirib, “Kish podshosi".
“Akkad podshosi” va “Mamlakat podshosi” maqomini olgan.
Frot va Dajla daryosi oralig‘idagi yerga yangi shahar bino qilib unga Akkad
degan nom bergan va mamlakat poytaxtiga aylantirgan. Mamlakat Akkad
podsholigi nomi bilan atalgan. Sargon I shimolda mustahkamlanib olgach o‘zining
diqqat-e’tiborini janubga qaratgan. Janubga qo‘shin tortib, Lugal-zagissi va Lugal-
zagissini qo‘llab-quvvatlagan 50 hukmdorning birlashgan qo‘shinlari ustidan
porloq g‘alaba qozongan Sargon I Kish hokimi Lugal-zagissini asir qilib Nippurga
keltirgan va uni xudo Enlilga qurbon qilgan. U Shumerning eng muhim shaharlari
bo‘lgan Uruk, Ur, Lagash, Ummani bosib olib vayron qilib, butun Shumerni
egallagan. “Dengizgacha" - Fors qo‘ltig‘igacha yetib borgan va g‘olib
chiqqanligini nishonlab, “qilichini dengiz suviga yuvgan” Sargon I Shumerni
bo‘ysundirib ''Enlil dushmanni ravo ko‘rmagan mamlakat podshosi" degan nom
olgan.
Sargon qo‘shinlari mamlakat janubi-sharqidagi Elamga bostirib borib,
elamliklarni yengib, uni bosib olgan. Shundan so‘ng Sargon I shimoliy, shimoliy-
sharqiy va shimoli-g‘arbiy mamlakatlarni bosib olishga harakat qilgan. Sargon
qo‘shinlari Mari va Elbani qo‘lga kiritgach, Dajla daryosining yuqori oqimida
joylashgan Subartuni bosib oladilar. Shu tariqa Sargon I deyarli butun
Mesopotamiyani o‘ziga bo‘ysundirgan va birlashtirgan. Sargon I Ikkidaryo
oralig‘idagi yerlarni bosib olish bilangina chegaralanib qolmay, O‘rtayer dengizi
qirg‘oqlariga chiqib, Suriyaning boy shaharlari, shuningdek, Amurru viloyatlari
ustiga ham yurish qilgan.
Bu yurishlar natijasida Sargon I qo'shinlari Subartu mamlakati, Dajla va
Frot daryosining sharqiy chegaralarigacha bo‘lgan joylarga bostirib borgan. Ba’zi
manbalarda Sargonning Suriya va Falastin sohillarigacha bo‘lgan yerlarni egallab,
u yerlarda o‘z hokimiyatini mustahkamlashga uringanligi aytiladi. Nihoyat, Sargon
I o‘zining g‘olibona, zafarli yurishlari bilan Kichik Osiyoga ham yo‘l ochishga
urinib ko‘rgan. Ba’zi manbalarda Sargon I o‘z harbiy qo‘shiniarini Kichik Osiyoga
17

ham yuborgani aytilgan. Shunday qilib Sargon I (2316 - 2261) o‘zining 55 yillik
podsholigi davrida Mesopotamiyaga chegaradosh bo‘lgan joylami birlashtirib
qudratli davlat tuzgan. Sargon I ‘‘to‘rt iqlim podshosi” degan unvonni olgani, keng
harbiy-savdo siyosati olib borishga intilganligini ko‘rsatadi.
Tinimsiz urushlar, joylardagi mustaqillik uchun olib borilgan kurashlar va
mamlakat ichkarisidagi noroziliklar, qo‘zg‘olonlar Akkad davlati asta-sekinlik
bilan kuchsizlanishiga olib keladi. Rimush hukmronligi davrida Akkad podsholigi
(mil.avv. 2261 - 2236). Sargoniylar sulolasining asoschisi Sargon I o‘zining 55
yillik faoliyatidan so‘ng mil. avv. 2261-yili taxtga uning o‘g‘li Rimush o‘tiradi.
Sargon I tirikligi vaqtida Elam va Shummerda Akkadga qarshi mustaqillik uchun
qo‘zg‘olonlar boshlangan edi. Rimush taxtga o‘tirgach, Shumer va Elamdagi
qo‘zg‘olonlarni bostirishni bosh vazifa qilib qo‘yadi. Rimush qo‘zg‘olon ko‘targan
mamlakalarga qarshi harbiy yurish tashkil etadi. 9
Uning Umma, Lagashga
uyushtirgan uchinchi yurishi muhim bo‘lib, bu jangda mazkur ittifoqchilarning
qo‘shini tor-mor etilib. hokimlari asir olinib qatl qilingan. Dyer yaqinidagi jangda
ummaliklarning o‘zidan 13000 kishi qirib tashlangan. Shumer shaharlaridagi
qo‘zg‘olonlar bostirilgach, Rimush qo‘shinlari Elamga bostirib kiradi. Suza bilan
Avan o‘rtasida bo‘lib o‘tgan jangda Rimush qo‘shinlari g‘alaba qozonib. Elam
qo‘shinlari qirib tashlanadi. Rimush Fors qolitig‘i sohillaridagi Shummer va Elam
hududlarini qaytadan Akkadga bo‘ysundirgan. Bu g‘olibona yurishlardan so‘ng
Rimush o‘ziga “Kish podshosi” va "Elam xojasi - egasi” degan dabdabali
unvonlarni oladi. Rimush o‘zining podsholik davrida otasi Sargon I yurgizgan
siyosatni davom ettiradi. U o‘z davlatini ruhoniylar va ba’zi amaldorlarga hamda
qo‘shinga tayanib boshqargan. Nippur, Ur, Lagash va boshqa ibodatxona
xodimlariga katta-katta in’omlar qiladi. U Akkad podsholigining kuch-qudrati va
ravnaqiga o‘z hissasini qo‘shadi. Lekin Rimush mamlakatda butunlay tinchlik
o‘rnatishga muyassar bo‘la olmagan. Tashqarida ham saroy ichkarisida ham uning
dushmanlari bor edi. Saroydagi ichki dushmanlar - “o‘z uyidagi amaldorlar,
9 15
Rajabov. R. R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston , Rim ) T., “ Fan va texnologiya “ , 2009, 73-98 bet la
18

xizmatkorlar” qo‘zg‘olon ko‘tarib, shohning tosh muhri bilan uni urib o‘ldirganlar.
Bu o‘sha davrga xos saroy to‘ntarishi edi. Manbalarda Rimushning o‘ldirilgan yili
mavjud emas. Rimush o‘ldirilgach taxtga uning ukasi Manishtushu o‘tiradi.
Manishtushu davrida mamlakatning turli burchaklarida qo‘zg‘olonlar to‘xtamaydi.
Manishtushu dastlab Elamdagi qo‘zg‘olonni bostirish uchun katta qo‘shin
bilan u yerga boradi. U Elamning Anshan va Shirixum viloyatlarini o‘ziga itoat
ettiradi. Manishtishu bu g‘alaba bilan qoniqmasdan o‘z qo‘shinlarini Fors qo‘ltig‘i
orqali Eronning janubi-g‘arbiy viloyatlariga olib boradi va u yerda 32 shahar
hokimlari qo‘shinlarini tor-mor keltirib, kumush va toshga boy konlarni bosib
oladi. Manishtushu Akkad podsholigining ichki ahvolini mustahkamlash uchun
Shumerning e’tiborli kohinlariga, zodagonlariga katta-katta hadyalar ulashib, ulami
o‘ziga qaratib olishga harakat qilgan. U Shumer kohinlarining qo‘llab-
quvvatlashishiga erishish maqsadida maxsus ko‘rsatma bilan xudo Shamash
ibodatxonasining mulk va daromadlari miqdorini aniqlab bergan. Bundan tashqari
bu ibodatxonaga nazr qilib 30 talant miqdorida oltin va kumush hadya
qiladi.Hozirgi vaqt hisobiga qarab hisoblaganda bir talant 150 gramm oltin-
kumush og‘irlikka teng keladi. Manishtushu Elamda o‘z hokimiyatini
mustahkamlash uchun Elam kohinlarini o‘z tomoniga og‘dirib olish uchun o‘z
haykalini Elam xudosi Narutiga bag‘ishlagan. Manishtushuning yer masalasidagi
siyosati diqqatga sazovordir. U Kish va boshqa shaharlar atrofidagi odamlardan
katta-katta yer-mulklar sotib olgan. Bu siyosat podsho yer zaxirasining kengayishi
va mustahkamlanishiga yordam bergan. Ikkinchidan, podsho bu yerlarning bir
qismini ma’lum shartlar bilan qo‘shinda ko‘p ishlar qilgan xodimlarga,
zodagonlarga bo‘lib bergan. Bundan maqsad mulkdorlarni va zodagonlarni o‘ziga
qaratib olishdan, ularni saroyga yaqinlashtirishdan iborat bo‘lgan. Ammo u
mil.avv.2236-yilda o‘zsaroyida suiqasdchilar tomonidan o‘ldirildi. Sargoniylarning
uchinchi vakili Manishtushu vafotidan so‘ng Akkad podsholigi taxtiga mashhur
Naram-Suen o‘tiradi. U podsholikni 2236-yildan 2200-yilgacha boshqaradi.
Naram-Suen taxtga o‘tirgach joylarda boshlangan qo‘zg‘olonlarni shafqatsizlik
bilan bostiradi. U Akkad podshosiga qarshi chiqqan 9 askariy qismni va Uruk,
19

Umma, Nippur hokimlarini jangda yengganligini o‘z bitiklarida faxr bilan
gapirgan. Naram-Suen Akkadda bo‘lgan qo‘zg‘olonlarni bostirib ulardan ayyovsiz
o‘ch olgan. Istilochilik urushlarini boshlab, Suriyaga, O‘rtayer dengizi sohilidagi
yerlarga va Elamga bostirib kirgan.
Elamdagi Avan hokimini o‘zi bilan shartnoma tuzishga majbur etgan. Elam
tilida tuzilgan shartnoma matni zamonamizgacha saqlanib qolgan. Naram-Suen
Akkad podsholigining chegaralarini kengaytirish uchun shimol tomonga ham
janub tomonga ham harbiy qo‘shinlarni boshlab borgan. Akkad qo‘shinlari Yuqori
Dajlaning ichkarisi - Magan (Arabiston) mamlakatigacha kirib borgan. Naram-
Suenning istilochilik yurishlari natijasida Akkad podsholigining yerlari kengavib
bu mamlakatning obro‘-e’tibori ortib. Akkad podsholigi o‘z ravnaqining eng
yuksak cho‘qqisiga ko‘tarilgan. Naram-Suenning o‘ziga illohiy Naram-Suen,
Akkadning qodir xudosi deb dabdabali unvon berilgan. Suzadan topilgan bir
yozuvli yodgorlikda Naram-Suen o‘z qo‘shiniga bosh bo‘lib tog‘li mamlakatlarga -
lulubeylar ustiga yo‘l olganligi va mag‘lubiyatga uchragan dushmanni tiz
cho‘ktirgan ilohiy qaxramon sifatida turganligi tasvirlangan.
Shuningdek, Naram - Suen baykalining bir siniq parchasida "To‘rt iqlim
mamlakatlarining hammasi uning oldida bosh egadi” degan muhim yozuv saqlanib
qolgan. Naram-Suenning istilochilik yurishlari uning ichki va tashqi
dushmanlarining tashkiliy zarbasiga uchrashi muqarrar edi. Buning ustiga
mamlakat ruhoniylari bilan uning orasidagi ziddiyat tobora kuchayib bormoqda
edi. Akkad podsholigining so'nggi yillarida esa uning atrofidagi bo‘ysundirilgan
o‘nlab katta-kichik podsholiklarning Akkad istibdodidan qutulish uchun o‘ta
dahshatli harbiy ittifoqi tuzilmoqda edi. Shuni ham aytib o‘tish joizki, Akkad
shahar aholisining isyonchi o‘rta tabaqalari. O‘z mustaqilligini tiklashga uringan
ba’zi shaharlar ham bu harbiy ittifoqqa qo‘shilganlar. Lekin Naram-Suen o‘zining
ichki va tashqi raqiblarini tor-mor keltirishga va ular bilan bo‘lgan shiddatli
janglardan so‘ng o‘zining ilgarigi bosib olgan bepoyon yerlarining bir qismini
hatto saqlab qolishga muvaffaq bo‘lgan. Sargon sulolasidan chiqqan podsho
20

Sharkalisharri o‘zidan oldin olgan podsholar istilo qilgan yerlarni saqlab qolish
maqsadida Akkad dushmanlari bilan shiddatli kurash olib borishga majbur bo‘lgan.
Mazkur davrga mansub bo‘lgan yozuvlarda Shumerdagi qo‘zg‘olonlarning
bostirilganligi shimoli – g‘arbda amoriylar va janubi-sharqdan Mesopotamiyaga
bostirib kirgan elamliklar ustidan g‘alaba qozonganligi hikoya qilinadi. Mazkur
davrga kelib bir zamonlar qudratli bo‘lgan Akkad podsholigining inqiroz, halokat
davri boshlangan edi. Zagros to‘lari orasida yashagan ko‘chmanchi tog‘li guteylar
qabilasi Sharq tomondan Mesopotamiyaga bostirib kirib butun mamlakatni vayron
qilgan va uni o‘z hokimiyatiga bo‘ysundirgan. Akkad esa guteylarning dahshatli
hujumlarini qaytarishga ojiz qolgan 10
II.2.Mesopotamiya madaniyatining o‘ziga xos tomonlari dini va madaniyati
Qadimgi Mesopotamiya mafkuraviy hayotida din hukmron o‘rin egallagan.
Er.avv. IV—III ming yilliklar chegarasida Shumerda batafsil ishlab chiqilgan,
keyinchalik Bobilda o‘zlashtirilib, rivojlantirilgan teologik tizim yuzaga keladi.
Har bir shumer shahri o‘z xudo homiysiga ega bo‘lgan. Bundan tashqari,
umumshumer shaharlari sig‘ingan xudolar bo‘lgan. Bu osmon xudosi Anu, yer
xudosi Enlil, suv xudosi Enki yoki Ea kabi ilohlar tabiat stixiyasi kuchlarini aks
ettiganlar. Ko‘pincha ular koinot jismiga o‘xshatilgan.
Har bir xudoga alohida vazifa yuklatilgan. Enlil taqdir xudosi, shaharlar
asoschisi hamda motiga va omoch kashfiyotchisi, quyosh xudosi Utu (Akkad
mifologiyasida Shamash), Oy xudosi Ninnar, Enlilning o‘gli sevgi va hosildorlik
xudosi Innana (Bobil va Osuriya panteonida Ishtar) abadiy hayot, tabiat xudosi
Dumuzi (Bobilda-Tammuz) keng tarqalgan. Urush xudosi kasallik va olim xudosi
Negal (Marsen) sayyorasiga o‘xshatilgan. Bobil bosh xudosi Marduk — Yupiter
bilan Nabu (Mardukning o‘g‘li) donolik, yozuv va hisob xudosi Merkuriy
sayyorasiga o‘xshatilgan. Xudolardan tashqari, ko‘p sonli ezgulik devlariga
siginilgan. Turli xil kasalliklar sababchisi bo‘lgan yovuz devlarni rahmdil qilishga
10 17
Rajabov. R.R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston , Rim ) T., “ Fan va texnologiya “ 2009, 73-98 bet lar
1 8
Ergashev Sh. Qadimgi sivilizatsiyalar , T . 2016 , 98-120 betlar
21

harakat qilganlar. Devlar yarim odam, yarim hayvon tarzida tasvirlanganlar.
Odamlar o‘zlarini odam boshli, qanotli ho‘kiz sifatida ifodalaganlar. Qanotli ulkan
haykallar Osuriya podsholari saroylari kirishini qo‘riqlaganlar. Shumer va akkadlar
u dunyoga ishonganlar. Ularning tasavvurida u dunyo soyalar podsholigi qaysiki,
ochlik va chanqoqlikdan qiynaladilar. Loy, chang bilan ovqatlanadilar. Shuning
uchun marhumlaming bolalari ularga qurbonlik keltirishga majburdirlar.
Ilmiy bilimlar Qadimgi Mesopotamiyada dunyoning ilmiy bilishda ma’lum
yutuq-larga erishildi. Bobilda, ayniqsa, matematika fanlari amaliy maqsadlar
uchun yuzaga kelib, yuqori darajada rivojlanadi. Qadimdayoq, bobilliklar
zikkuratlaming yuqori qavatlaridan turib osmon jismlarini muntazam kuzatganlar.
Ana shu ko‘p asrlik kuzatishlari natijasida matematik-astronomiya vujudga keldi.
Astronomlar yulduzlar o‘rtasidagi masofani astronomik hisob-kitob qil ganlar.
Bobilda ko‘p sonli astronomik jadvallar vujudga kelgan.
Shu davrda Bobilda mashhur astronomlar Naburian va Kiden yashaganlar.
Naburian oy fazalarini aniqlash tizimini ishlab chiqdi. Kiden quyosh yilini 365
kun, 5 soat 41 minut va 41,6 sekund hisobladi. U yil hisobi davomiyligida bor
yo‘g‘i 7 minut, 17 sekundga xato qilgan. Astronomiya astrologiya bilan
bo‘glangan edi. Bizgacha juda ko‘p Bobil tibbiyot matnlari yetib kelgan.
Mesopotamiya shifokorlari chiqqan va singan suyak bo‘g‘inlarini davolay
olganlar, lekin odamning ichki kasalliklami davolay olmaganlar. Er. avv. III ming
yillikdayoq mesopotamiyaliklar Hindistonga boradigan yo‘lni, er. avv. I ming
yillikda Efiopiya va Ispaniyaga boradigan yoini bilganlar. Bizgacha yetib kelgan
xaritalar bobilliklarning o‘z geografik bilimlarini tizimga solishga harakat
qilganliklarini ko‘rsatadi. San’at Qadimgi Mesopotamiyaning san’atini
shakllanishi va keyingi taraqqiyotiga shumerlarning badiiy an’analari hal qiluvchi
rol o‘ynaydi. Tosh o‘ymakorlik er.avv. III ming yillik boshlarida shakllandi.
Toshga naqshlar o‘yish er. avv. I asrigacha yuksak darajada rivojlandi.
Er.avv. XXIV—XXIII asrlarda Mesopotamiya yagona davlat bo‘lib,
birlashgan paytda podsholarning ideallashtirilgan portret-tasvirlari paydo bo‘ladi.
22

Er.avv. II ming yillik boshlaridan qurbonlik keltirish, saroy hayoti manzaralari
tasvirlangan freska san’ati rivojlanadi. Mesopotamiya san’ati er.avv. VIII—VII
asrlarda Osuriya davlatining gullab-yashnagan davrida o‘zining yuqori cho‘qqisiga
chiqadi. Bu asosan relyef san’atida o‘z aksini topgan. Bu davrda ulug‘vor saroy va
ibodatxonalar barpo qilina boshlandi. Er.avv. I ming yillikda Mesopotamiyada
yirik savdohunarmandchilik madaniyat markazlari bo‘lgan katta shaharlar paydo
bo‘ladi. Mesopotamiyadagi Uruk podshosi Sinaxxreb tomonidan er. avv. 705—
681-yillarda qurilgan, maydoni bo‘yicha Old Osiyoda eng katta shahar Osuriya
poytaxti Nineviya edi. Shahar 729,7 ga yemi egallab, shaharda 170 ming aholi
yashagan. Mesopotamiyada shisha ishlab chiqarish juda erta er. avv. XVII asrda
boshlanadi, temirdan foydalanish esa kechroq er. avv. XI asrda boshlanadi.
Mesopotamiyaning ilmiy bilimlari, san’ati, me’morchiligi, dini, yozuvi va
adabiyoti, qadimda ko‘pgina sharq xalqlari madaniyati ravnaqining o‘lchov
mezoni bo‘lib xizmat qildi. 11
II.3.Shumer madaniyati
Shumer-Akkad sivilizatsiya Mesopotamiya hududida gullab-yashnagan eng
qadimgi murakkab jamiyatlardan biri sifatida insoniyat tarixining yilnomalarida
muhim o‘rin tutadi. Ko‘pincha,,sivilizatsiya beshigi‘‘ deb ataladigan
Mesopotamiya hozirgi Iroq va Quvaytda joylashgan bo‘lib, Dajla va Furot
daryolari orasidagi unumdor yerlarni qamrab olgan. Shumer va Akkad
madaniyatlarining uyg‘unlashuvi turli sohalardagi yutuqlarning boy gobelenini
keltirib chiqardi va kelajakdagi sivilizatsiyalar uchun poydevor yaratdi.
Kelib chiqishi va rivojlanishi:
Shumer sivilizatsiyasining kelib chiqishi miloddan avvalgi IV-ming yillikda
janubiy Mesopotamiyada Uruk, Ur, Lagash kabi shahar-davlatlar paydo bo‘lgan
vaqtga to‘g‘ri keladi. Qishloq xo‘jaligi, yozuv, matematika va boshqaruv
sohasidagi ilg‘or yutuqlari bilan mashhur bo‘lgan shumerlar mixxat yozuvi deb
11
11
История Древнего Востока. Под. ред. Кузищина. В. И. М.: 1988,С. 92-107.
23

nomlanuvchi birinchi ma’lum yozuv tizimini yaratdilar, bu esa ko‘p asrlar
davomida aloqa va yozuvlarni yuritishga ta’sir ko‘rsatdi.
Miloddan avvalgi XXIV-asrda Buyuk Sargon boshchiligidagi Akkad
sivilizatsiyasi Shumer shahar-davlatlarini bosib oldi va shumer madaniyatini
Akkad an analari bilan birlashtirgan holda Akkad imperiyasini barpo etdi.ʼ
Madaniyatlarning bunday uyg‘unligi arxitektura, adabiyot va diniy amaliyotlarda
yangiliklar bilan madaniy va san'atning gullab-yashnashi davriga olib keldi.
Din va jamiyat:
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi kundalik hayotning barcha jabhalariga singib
ketgan diniy e‘tiqodlarga chuqur ildiz otgan. Shumerlar xudolar va ma’budalar
panteoniga sig‘inishgan, ibodatxonalar diniy marosimlar va marosimlar uchun
markaz bo‘lib xizmat qilgan. Hukmdorlar xudolar tomonidan tayinlangan deb
hisoblangan ilohiy podshohlik tushunchasi boshqaruv va ijtimoiy ierarxiyada hal
qiluvchi rol o‘ynagan.
Jamiyatda murakkab ijtimoiy tuzilma vujudga keldi, ruhoniylar, zodagonlar,
hunarmandlar va dehqonlar sivilizatsiyaning turli qatlamlarini tashkil etdi. Savdo
va savdo mintaqada rivojlandi, savdogarlar uzoq mamlakatlarga cho'zilgan
savdo yo‘llarini o‘rnatdilar, tovarlar, g‘oyalar va texnologiyalar almashinuvini
osonlashtirdilar.
Meros va doimiy ta’sir:
Shumer-Akkad sivilizatsiyaning merosi uning san’at, adabiyot, huquq va
me’morchilikka qo‘shgan hissasi orqali saqlanib qoladi. Ma’lum bo‘lgan eng
qadimgi huquqiy kodekslardan biri bo‘lgan Ur-Nammu kodeksi jamiyatda adolat
va boshqaruv uchun ko‘rsatmalar bergan. Zigguratlar, xudolarga bag'ishlangan
pog'onali piramidalar, Qadimgi dunyoning yetti mo‘jizasidan biri bo‘lgan
Bobilning osilgan bog‘lari kabi me’moriy mo‘jizalar sivilizatsiyaning muhandislik
qobiliyatini namoyish etadi. 12
12 1 2
Rajabov.R.R. Qadimgi dunyo tarixi. (Sharq, Yunoniston, Rim) T., “ Fan va texnologiya “ 2009, 73-98 betlar
24

Shumer-Akkad sivilizatsiya bosqinlar, ichki nizolar va atrof-muhit
muammolari tufayli oxir-oqibat tanazzulga uchragan bo‘lsa-da, uning Yaqin Sharq,
Misr va undan tashqaridagi keyingi sivilizatsiyalarga ta’sirini ortiqcha baholab
bo‘maydi. Yozuv, texnologiya va boshqaruv sohasida erishilgan yutuqlar insoniyat
tarixida o‘chmas iz qoldirib, kelajakdagi imperiyalar va jamiyatlar qurish uchun
zamin yaratdi.
Jahon sivilizatsisining markazlaridan hisoblangan Mеsopotamiya tarixi Old
Osiyodagi kishilik jamiyatining paydo bo‘lishidagi ta’sir doirasini o‘rganib chiqish
asosiy muammolardan biri hisoblanadi chunki Shumеr, Akkad davlatining tarixi
unga misold bo‘lishi tahlil qilib chiqiladi.
Mеsopotamiya manbashunosligi.
Ikkidaryo oraligi xalqlari tarixini o‘rganishda manbalar ahamiyatini
tushuntirish.
1. Antik dunyo mabalarini tushunib е tadi.
2. Dastlabki davlatlarni yuzaga k е lish moxiyatini biladi.
M е sopotamiya xalqi voha va tog‘ oldi rayonlarida yashashgan bo‘lib, n е olit
davriga k е lib, o‘lka rivojlandi. Bu davr tarixini ochib b е radigan yozuv paydo
bulgunga qadar mavjud madaniyat o‘choqlari, Xassun va Xalaf manzilgoxlarini
ayti o‘tish lozim, Bu xalqlar tarixini ochib b е rishga mil. avv. V ming yillik oxiri,
IV ming yillikda anchya rivojlangan El-Ubayda manzilgoxi mumkin Shum е rliklar
davri manzilgoxi bo‘lishi mumkin. Chunki Shum е rliklarni k е lib chiqishi
xozirgacha muloxazalarga boy.
M е sopotamiyaning Shimoliy qismiga sharqiy S е mit qabilalari urnashdilar
hamda ular mil. avv. III ming yillikka k е lib butun m е sopotamiyaga yoyildilar va
Shum е r tili va adabiyoti Akkadliklar ta’sirida o‘z ahamiyatini yo‘qotdi.
M е sopotamiyaga Garbiy S е mit qabilalari Amor е y qabilalari, Xurritlar va boshqa
qabilalarni kirib k е lishi kuzatiladi. M е sopotamiya tarixini o‘rganishda ayniqsa
xo‘jalik xujjatlari qulchilik maxsulot turlari, loy taxtachalarga yozilgan III ming
yillikka oid Jamd е d nasr manzilgoxini aloxida ta’kidlash k е rak.
25

Shuningd е k yuridik xujjatlari Shulgi konunlari, Larsa - Issim konunlari.
Hamurappi konunlari M е sopotamiya tarixini yoritishga xizmat qiladi. Diplomatik
xujjatlar: M е sopotamiyaning Vavilon, Mari, Suriya, Finikiya knyazliklari bilam
umumiy yozishmalari kayd etilgan. Mil. avv XXIII asrda Akkad podshosi Naram
Suen bilap Elam podshosi o`rtasidagi shartnoma nusxalari mavjud. M е sopotamiya
tarixini o‘rganishda ingliz olimi G. Leyyard, A. Parro va sobik ittifoq olimlari V.
Shl е yko, V. Struv е . B. Tura е vlarning ilmiy ishlarini aytib o‘tish lozim.
Shumm е r shahar davlatlarini yuzaga k е lishi.
Manbalar asosida Shumm е r shahar davlatlarining siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy
jarayonlarini ochib b е rish.
1. VII ming yillikka oid manbalar moxiyatini biladi.
2. Dastlabki shahar davlatlarini sabablarini biladi.
N е olit davridan ayniqsa mil. avv. VII ming yillikda k е yin aholinnng joylashuvi
tarixini ochib b е rishda Jarmo madaniyati muxim rol o‘ynaydi. Mil. avv VI ming
yilliknish oxiri V ming yillikning boshlarida M е sopotamiyga turli xalqlarning
k е lishi kuzatiladi. Ular asosan chorvachilik d е hqonchilik bilan shug‘ullanishgan.
Buni biz Xassun, T е l-Xalaf manzilgoxlaridan bilib olamiz. Bu manzilgoxlar
qishloq xo‘jaligi, dastlabki dinlarning paydo bo‘lishi to‘g‘risida muhim
ma’lumotlarni b е radi-Bu е rdan Har-xil ayol xaykalchalari topilgan.
M е sopotamiyaning eng Qadimgi shahar-davlatlariga asosan Er е d, Ur, Urug‘
shaharlarini misol k е ltirishimiz mumkin.
Shu vaqtdan boshlab sug‘orma d е hqonchilik, hunarmandchilik ayniqsa
sopolchilik rang-barang bo‘lganligi bunga misol bo‘ladi. Aholi punktlarining
k е gayishi ma’muriy boshqaruv, yuzaga k е lganligidan dalolat b е radi.
M е sopogamiyanish - janubiy-g‘arbida dastlabki etnik guruhlar paydo bo‘ldi,
jumladan Shumm е rliklar ham, va nixoyat III ming yillikda Akkadliklar, Xurritlar,
Shum е rliklaristikomat qilgan. Ularning joylashuvi va o‘zaro munosabati tufayli
dastlabki shaharlar yuzaga k е ldi. 13
13 13
История Древнего Востока. Под. ред. Кузищина. В. И. М.: 1988,С. 92-107.

26

Masalan: Ashshur, Mari, Nin е viya. Shu davrdan ya’ni III ming yillikning I -
yarmidan Shum е rliklar kelib joylashgan janubiy o‘lkalarda dastlabki Er е d, Ur,
Larsa, Uruk, Lagash, Umma va Kish kabi shahar davlatlari shum е rliklar nomi
bilan paydo bo‘ldi. Bu Sh е mur shahar - davlatlari har tomonlama rivojlangan edi.
Bu rivojlanish Suriya, Kavkazorti, hamda Fors ko‘rfazi bilan bo‘lib turgan doimiy
alokalar tufayli d е yishimiz mumkun.
Akkad podsholigini kuchayishi natijasida yuzaga k е lgan siyosiy jarayonlar
umumlashtirib Shum е r-Akkad podsholigi tarixini yoritish k е rak.
Akkad podsholigi asoschilaridan biri xisoblangan Sargon faoliyatiyati
qizikarli ma’lumotlar orqali ayniqsa uning Kish podshosi Lugalzag е sni istilosi
natijada Akkad xukmronligi urnatiladi. U ko‘pgina Shum е r davlatlari jumladan,
Ur, Umma, Pagashni zo‘r kiyinchiliklr bilan y е ngib o‘zining 55 yillik hukmronlik
davrida Old Osiyoning qudratli davlatiga asos soladi. Qudratli davlat mamlakat
iqtisodiyotini rivojlantirish uchun ibratli ishlar ayniqsa qishloq xujaligidagi
sohasida, xunarmandchilik hamda savdo sotiqda edi.
Akkadning siyosiy rivojlanishi mil avv XXIV-XXIII asrlarda ancha
murakkablashdi jumladan qudratli podsholik Sharrum vujudga k е ltirildi.
Shum е rliklar asta-s е kin Sargondan k е yin ayniqsa Ramush davrida ochiqdan-
ochiq kurashga o‘tdilar. Masalan: Umma, Adoba va Lagash qarshilik ko‘rsatdi.
T е ngsiz kurashdan so‘ng Akkadliklar yana boshqaruvni o‘z qo‘llariga oldilar.
Shum е rliklarni qarshiligi k е yingi davrlarda davom etdi. Ammo kuchli Akkad
podsholaridan xisoblangan Noram-Suen kuchli siyosat yurgizib ayniqsa Elbaga,
Elamga, Fors ko‘rfaziga yurishlar qilib qudratli davlat barpo eti. Ammo Noram-
Suen faoliyatining oxirgi yillaridan exrom vakillari bilan munosabati
yomonlashib, o‘zaro kurash boshlandi. Suv tarmoqlari vayron bo‘ldi. Bu vaqtda
sharqdan m е sopatamiyaga kugi qabilalari bostiri kirish kuzatiladi.
Shum е r-Akkad podsholigining k е yingi davri ko‘chmanchilarni xaydab
chikarilshi Sh-Ur dinastiyasi davrida Shum е r Akkad podsholigi iqtisodiy-siyosiy
yutuqlarga erishdi. Ayniqsa Ur dinastiyasi davrida Shulgi boshqaruvi
27

mamlakatning obru e`tiboridan tashkari ruxoniylik podshoga buysunadigan
darajaga е tdi. Podsho ch е klanmagan xokimiyat egasi bo‘ldi. Ammo amor е y
kabnlalarining kirib k е lishi bilan bu kudratli davlat tanazzulga yuz tuta boshlaydi
va ayrim podsholiklarga bo‘linib kstadi.
Shum е r o‘rnini tushunib е tadi.
2. M е sopotamiya yozuvlari tarixini t е rminlar asosida taxlil qiladi.
Jahon sivilizatsiyasining markazlaridan xisoblangan M е sopotamiya uzoq vaqt
xatto asrimizning boshlarida ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Ayniqsa
M е sopotamiya madaniyatida muxim o‘rin tutgan Saxo 4-3 mingyillikda paydo
Bo‘lgan yozuvlardir. Shum е r giktorga fin yozuvi bo‘lib, uning tarixi
taxminan 3200 yillikka ega lekin piktografiya xali yozuv emas faqat u ma’lumot
b е rish va eslashga yordam b е radigan b е lgilar edi xolos. Piktografiyadan yozuvga
o‘tish davrida rasmlar bor edi. Masalan so‘zlarni ifodolovchi "udu" chorva
ma’nosini b е rgan. Faqatgina mil. avv XXIV asrga k е lib bizga ma’lum oddiy
Shum е r yozuvlari paydo bo‘ldi. Shunday qilib Shum е r yozuvi Elamliklar-
Xurritlar, X е ttlar sungrok Urartu yozuvining paydo bo‘lishiga o‘z ta’sirini
kursatadi.
M е sopotomiya tarixida kutubxonalar ham muxim o‘rin tutgan. Aksincha:
Ashshurbanpalning arxividagi ma’lumotlar ahamiyati jixatidan muxim masalan
30 000 jadvalda saklangai voq е a xodisalar tafsilotlaridan qiskacha ma’lumotlar
b е rilgan.
Arxiv ishlari ham M е sopotamiyada muxim o‘rin tutadi. Mari podshosini
saroyida katta mikdorda mil. avv. XVIII asrga oid arxiv topildi. Urukda ikki
xonada 3500 ta xujjatlar asosan xo‘jalik ishlariniki topildi mil. avv. VIII-VII
asrlarga oid yana Nippurda Muram ismli xonadonga t е gishli xujjatlar topildi.
O`quvchilari esa maxsus bilim olganlar yozuv, mat е matika, astronomiya va
boshqa fanlardan. Xullas, M е sopotamiya xalqlari din ilmlar borasida muhum
yurishlarga erishganlar. Din sohasini oladigan bo‘lsak quyosh xudosi Anu, Е r
28

xudosi Enlil. Suv xudosi Enki quyosh xudosi Shamash Vavilonliklar xudosi
mardua to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar mavjud 14
Ilovalar
14 14
История Древнего Востока. Под. ред. Кузищина. М.: 1988,С. 92-107.

29

Shumer-Akkat xaritasi
Sargon I

Lagash shahr
Xulosa
30

Shumer-Akkad sivilizatsiyasi miloddan avvalgi 3-ming yillikda
Mesopotamiyada rivojlangan, Shumer va Akkad shahar-davlatlarini qamrab
olgan qadimiy sivilizatsiyani anglatadi. Bu sivilizatsiya turli sohalarda, jumladan
yozuv, matematika, astronomiya, qishloq xo‘jaligi, arxitektura va boshqaruv
sohasidagi ajoyib yutuqlari bilan mashhur. Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
insoniyat tarixini shakllantirishda asosiy rol o‘ynadi va arxeologik artefaktlar,
tarixiy matnlar, ijtimoiy institutlar, diniy amaliyotlar, texnologik yutuqlar, til va
yozuv tizimlariga boy meros qoldirdi. Ushbu elementlarni o‘rganish orqali
tadqiqotchilar shumerlar va akkadlarning murakkab jamiyati, madaniyati va
yutuqlari haqida tushunchaga ega bo‘lib, qadimgi Mesopotamiya
sivilizatsiyasining murakkab gobelenlarini yoritadi. Uzoq vaqt davomida qadimgi
Lagash shahri aholi punktiga to‘g‘ri keladi, deb ishonilgan, ammo hozir olimlar
uni Tel El-Hibbada, 480 gektar, Tellodan 20 km janubi-sharqda va 15 km
uzoqlikda joylashgan ulkan aholi punktida joylashtirmoqda zamonaviy Shatra
shahrining sharqida .
Lagashning qadimiy tarixi haqida kam narsa ma’lum. Erta sulola davrida
nomning poytaxti Lagash shahridan ko‘chirildi. Girsuda, bu erda Nin-Ngirsu
nomidagi oliy xudoning ibodatxonasi qurilgan. Girsu va Lagash shaharlaridan
tashqari tegishli, bu nom shuningdek, devorlar bilan o‘ralgan ko‘p yoki kamroq
yirik aholi punktlarini ham o‘z ichiga olgan: Nina (yoki Siraran), Kinunir, Uru,
Kiesh, E-Ninmar, Guaba va boshqalar. Siyosiy va iqtisodiy hayot Nin-Ngirsu,
uning ilohiy rafiqasi Baba (Bau), qonunchilik ma’budasi Nanshe, Geshtinanna
ma'budasi, harakat qilgan ibodatxonalarda jamlangan. "Yoshsiz yurt ulamosi" , va
Gatumdug - ona ma’budasi Lagash.
Lagash hukmdorlari Ensi unvoniga ega bo‘lib, Lugal (qirol) unvonini kengash
yoki xalq yig‘ilishidan vaqtincha, maxsus vakolatlar bilan birga, muhim harbiy
yurish yoki boshqa muhim voqealar paytida olishgan.
Ur-Nanshe tarixda ma’lum bo'lgan Lagashning birinchi qiroli hisoblanadi. U,
shuningdek, Lagashning 1-sulolasining otasi bo‘lgan. Ur-Nanshe Lagashning
kelajakdagi qudrati uchun poydevor qo‘ydi, chunki u qishloq xo‘jaligini
31

mustahkamlashga, qadimgi Lagash atrofida mudofaa devorlarini qurishga va yangi
ibodatxonalar qurilishiga hissa qo‘shgan.
Miloddan avvalgi XXV-XXIV asrlarda Lagash nomining kuchayishi mavjud.
O‘sha paytda u erda Lagash hukmdorlarining birinchi sulolasi hukmronlik qilgan.
Lagash davlati boyligi bo yicha janubiy Shumer davlati Uru-Urukdan keyinʻ
ikkinchi o rinda edi. Guabaning Lagash porti qo shni Elam va Hindiston bilan
ʻ ʻ
dengiz savdosida Ur bilan raqobatlashgan. Lagash hukmdorlari quyi
Mesopotamiyada boshqalardan kam bo'lmagan gegemonlikni orzu qilishdi, lekin
qo‘shni Umma shahri ularning mamlakat markaziga yo‘llarini to‘sib qo‘ydi. Ko‘p
avlodlar davomida Ummat bilan qonli tortishuvlar bu ikki nom bilan chegaradosh
bo‘lgan serhosil Guedenu hududi bo‘yicha davom etib kelgan.
Miloddan avvalgi 2400-yillarda hukmronlik qilgan Lagash shohi Eanatum
ostida. Lagash bu kurashda g‘alaba qozonib, Ummatni zabt eta oldi.
Lagashiyaliklar qo‘shni Ur, Umma, Lagash shaharlarini bo‘ysundirishga va
Elamga yurish qilishga muvaffaq bo‘lishdi.
32

Foydalanilgan adabiytolar ro‘yxati
1. Rajabov.R. R. Qadimgi dunyo tarixi.T., “Fan va texnologiya “ 2009
2. Авдиев В.И. Кадимги Шарк тарихи. Тошкент 1994.
3. Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим.
«Слово*, «Эксмо*-М.: 2004.
4. Сетон Ллойд. Археология Месопотамии. М.: 1984.
5. История Древнего Востока. Месопотамия ( Под .ред. И. М.
Дяьконова). М.: 1983.
6. Кузищина. В. И . История Древнего Востока. Под. ред. М.: 198.
7. Urakov. D. Qadimgi sharq tarixi.Yunonistonnva Rim tarixi; T.: 2020.
8. Xayitov Sh.A Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomartiyasi. T: 2018.
9. Куршколя Ю. С. История древнего мира. 2-ж. Т. , 1975.
10. Ergashev . Sh.,Qadimgi sivilizatsiyalar tarixi. T; 2016 .
11. Источниковедение по истории Древнего Востока. Под. ред.
. В.И. М.: 1982 .
12. Авдиев В. И. Вавилонская религия .Б. С. Е. М-1951.
13. Вормольд В. В. Восточно- иранакий вопрос. М- 1992.
Internet ma’lumotlari

33

Shumer-Akkad sivilizatsiyasi

Sotib olish