Sima Syan va uning “Tarixiy xotiralar” asari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	89.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

127 Sotish

Sima Syan va uning “Tarixiy xotiralar” asari

Sotib olish

Sima Syan va uning “Tarixiy xotiralar” asari
Mundarija:
Kirish……………………………………………………………………………..2
Asosiy qism
I.BOB Sima Syan va uning tarixiy qo’lyozmalari
1.1 Sima Syan va uning tarixiy asarlari………………………………………….4
1.2 Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi
mamlakat………………….11
1.3 Sima Syanning birinchi
sayoxati…………………………………………….16
II.BOB Sima Syan "Tarixiy xotiralar” asari va uni tugatilishi
2.1 Qo’lyozmaning yozilish tarixi ……………………………………………..21
2.2 Tarixiy xotiralar kitobining tuzilishi……………………………………....31
Xulosa ……………………………………………………………………………40
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..….42

Kirish
Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy
ta’siri bo’lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga
o’rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur, –
dedi Shavkat Mirziyoyev.
Mutasaddilarga O’zbekistonda tarix fanini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini ishlab chiqish vazifasi qo’yildi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev O zbekiston Islom sivilizatsiyasi markaziʻ
quriladigan hududga tashrif buyurib, uning poydevoriga tamal toshi qo ygan edi.
ʻ
Bugungi kunda bino konstruksiyalari qad ko tarib, qurilish ishlari jadal davom
ʻ
etmoqda.Davlatimiz rahbari milliy-diniy qadriyatlarimizni tiklash, buyuk
ajdodlarimizning islom rivojiga qo shgan ulkan hissasini targ ib etishga alohida
ʻ ʻ
e tibor qaratmoqda.
ʼ
Islom sivilizatsiyasi markazi umumbashariy sivilizatsiya rivojiga benazir
hissa qo shgan buyuk ajdodlarimizning boy merosini o rganish, dinimizning asl
ʻ ʻ
insonparvarlik mohiyatini avvalambor xalqimizga, dunyo hamjamiyatiga
yetkazish, jamiyatda “jaholatga qarshi – ma rifat” tamoyilini kuchaytirishda
ʼ
muhim ahamiyat kasb etadi.
Uch qavatli markaz qadimiy madrasalarimiz uslubida quriladi. Binoning
simmetrik markaziga Usmon Qur oni qo yiladi. Ikkinchi qavatda kutubxona,
ʼ ʻ
anjumanlar va ko rgazma zallari bo ladi. Uchinchi qavat axborot-resurs markazi,
ʻ ʻ
ilmiy kafedralar va boshqa xonalarni o z ichiga oladi.
ʻ
Prezidentimiz qurilish jarayoni bilan tanishdi.Ko rgazmalar zalida
ʻ
O zbekiston tarixi davrlar bo yicha, har bir asr, har bir allomaga oid manbalar va
ʻ ʻ
ashyolar asosida namoyish etilishi zarurligini ta kidladi.
ʼ
- Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix,
ʻ ʻ
bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur
ʻ
o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak.
ʻ
2

Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur, - dedi Shavkat Mirziyoyev.
ʼ
Toshkent shahridagi “G’alaba bog’i” majmuasini xalqimiz, ayniqsa, yoshlar
uchun harbiy tarix va ajdodlarimiz qahramonligini o’rganish bo’yicha ilmiy
markazga aylantirish taklifi bildirildi.Yoshlarni vatanparvarlik, milliy iftixor
ruhida tarbiyalash, buning uchun tarixni yaxshi o’rgatish, bu yo’nalishdagi ilmiy
tadqiqotlarni kengaytirish muhimligi ta’kidlandi.Ma’lumki, hozirgi paytda
ma’naviyat targ’iboti bilan o’nlab tashkilotlar shug’ullanadi. Lekin, ularning
faoliyati aniq muvofiqlashtirilmayotgani, yagona tizimga birlashmagani sababli
bir-birini takrorlash holatlari kuzatilmoqda.Bundan buyon Respublika Ma’naviyat
va ma’rifat markazi barcha hududiy kengashlarning, vazirlik, idora va
tashkilotlarning ma’naviy-ma’rifiy faoliyatini muvofiqlashtirib borishi belgilandi.
Markaz va uning tizimidagi tashkilotlarning moddiy-texnik ta’minoti keskin
kuchaytiriladi. Uning faoliyati ilmiy tadqiqot va targ’ibot-tashviqot yo’nalishlarida
qayta tashkil qilinadi.Tarbiyada tanaffus bo’lmaydi, deydi xalqimiz. Lekin,
ma’naviy-ma’rifiy ishlardagi uzviylik hozircha bunday emas. Bu borada bog’cha,
maktab, oliy ta’lim, mahalla – har biri alohida ish olib boryapti. Shu bois
ma’naviy-ma’rifiy ishlarning yagona tizimini yaratish, xususan, o’g’il-qizlarni
bolaligidanoq bilimli va fazilatli etib tarbiyalash, buning uchun maktabgacha
ta’lim muassasalariga metodik yordam ko’rsatish muhimligi
ta’kidlandi.Shuningdek, maktablar, o’rta maxsus va oliy ta’lim dargohlarida
ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi.
Barcha oliygoh va ularning filiallarida mavjud shtat birliklari doirasida yoshlar
masalalari va ma’naviy-ma’rifiy ishlar bo’yicha prorektor lavozimi joriy etilishi
aytildi.
Kurs ishining maqsad vazifalari: Bu "Xitoy tarixshunosligining otasi" ga
qadimgi, asrlar osha davom etib kelayotgan, sud tarixchilari tomonidan yaratilgan
va hasad bilan saqlanib qolgan an’analarga hurmatning bir turi edi. Sima Syanning
ushbu o’tmishdoshlari qadimgi xitoylarning tarixiy g’oyalarini shakllantirish
3

tarixida juda muhim rol o’ynaganligi, qadimgi Xitoy tilida "tarix" tushunchasi
belgining hosilasi ekanligi allaqachon isbotlangan.
1.1 Sima Syan va uning tarixiy asarlari
Sima Syan , Simo Chyan (bolalik davridagi ismi — Zichjang, Shyayang)
(mil. av. 145, hoz. XXR ning Shensi o lkasi, Xanchen sh. — mil. av. taxm. 86) —ʻ
qad. xitoylik tarixchi; Xitoyning 1umumlashgan tarixi — «Shi szi» («Tarixiy
xotiralar») muallifi. Xon saroyining bosh voqeanavisi — Sima Tanning o g li.
ʻ ʻ
Yoshligidan mamlakat bo ylab safar qilib tarix, urfodatlar va
ʻ xalq hayotiga oid
ma lumotlar, rivoyatlar va hikoyalar yig ish bilan shug ullangan.
ʼ ʻ ʻ Mil. av. 108-y.
daXan imperiyasi saroyida kotiblar mahkamasi boshlig i (tayshilin) lavozimida
ʻ
ishlagan. Mil. av. 100—97 y. lar oralig ida
ʻ hunlar asiri bo lgan Li Lin ismli ʻ
amaldorni jazodan qutqarish masalasida o rtaga tushganligi tufayli qamalgan. Mil.
ʻ
av. 96 y. da qamoqdan ozod etilgan. Shundan so ng u
ʻ xoqon uchun
tayyorlanadigan qujjatlarni yozish bilan shug ullanuvchi
ʻ saroy kotibiyati
mahkamasi boshlig i (chjungshulin) lavozimiga tayinlangan. Saroyda ishlab
ʻ
yurgan chog ida otasi bilan tarixiy asarlar yozish bilan shug ullangan. Mil. av. 1-a.
ʻ ʻ
ning 90y. larida — «Shi szi» asarini yozib tugatgan. Asar 130 bobdan iborat bo lib,
ʻ
Xitoyning qadimdan mil. av. 2-a. ning oxirigacha bo lgan tarixini o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
S. S. Xitoyda 1bo lib voqealarni xronologik
ʻ bayon etish
(«Annallar»), jamiyat hayotining turli tomonlarini tematik yoritish («Traktatlar»)
va biografik janrlarni uyg un
ʻ holda kompleks o rganish tamoyilini qo llagan. ʻ ʻ
Bundan qariyb 10 yil avval Germaniyada Boymirza Hayit vafot etgan. Turkiston
va Markaziy Osiyo bo’yicha mutaxassis, tarixchi, qator kitob va maqolalar muallifi
Ikkinchi Jahon urushi paytida Turkiston legionida xizmat qilgan. Urush tugagach,
u Germaniyada qolib, yangi hayot boshlagan, oila qurgan, ilmiy faoliyatini davom
ettirgan.
Men u kishini hech qachon uchratmaganman, lekin 2004- yoki 2005-yilda
uning O’zbekiston hukumatiga yo’llagan ochiq xati haqida eshitganimni yaxshi
eslayman. O’shanda yoshi 90 larga borgan Boymirza Hayit ko’p vaqtdan beri
4

betobligi sababli vataniga borishni istab, O’zbekiston rahbarlaridan mamlakatga
kirishga ruxsat so’ragan.
Kindik qoni to’kilgan joyda tuproqqa qo’yilishni orzu qilgan ekan. Ammo
iltimos javobsiz qoldi. 2006-yil oktabrida Boymirza Hayit Germaniyada hayotdan
ko’z yumdi va Kyoln shahri qabristonida dafn etiladi.
O’sha hodisani eslashimning sababi bor, aziz gapdoshim.
Yaqinda Germaniyada bo’lib qaytdim.
Nemis do’stlarim uyida mehmon bo’lar ekanman, ko’plab oilaviy
fotoalbomlarni ko’rdim. Ba’zi rasmlarda hozirgi davr aks etsa, boshqalarida
o’tmish gavdalanardi. Oq-qora suratlar. Do’stlarimning Birinchi jahon urushi,
Ikkinchi jahon urushida qatnashgan qarindoshlari. Ayrimlarini ko’rib, hayratga
tushdim. Chunki ular yoshligimizdan yaxshi tanish (sovet filmaridan) nemis
fashistlari formasida edi. Nemis do’stlarim Adolf Gitler rahbarligidagi Uchinchi
reyx armiyasi Vermaxtda xizmat qilgan qarindoshlari xotirasini – ularning faoliyati
yaxshi yoki yomon bo’lganidan qat’i nazar – qadrlashadi. Rasmlarda tasvirlangan
odamlarning o’tmishda sodir etgan xatolarini nemislar yaxshi tushunadi, sabablari
va oqibatlarini to’la anglab yetgan va tarixdan saboq olgan. Lekin unutgani,
ularning bo’lganini inkor qilayotgani yo’q.
Albatta, bugun Germaniya aholisi orasida fashist qarashlariga ega odamlar va hatto
neo-natsist guruhlar bor. Aynan shundaylar yaqin sharqlik qochqinlarning
Germaniyaga ko’chib borishiga qarshi, Kansler Angela Merkelni bunday
“kelgindilar”ga nisbatan siyosati uchun tandiq qilmoqda. Lekin aksariyat
germaniyaliklar qochqin va muhojirlarning mamlakatga kelishiga e’tiroz
bildirmaydi. Buni so’rovlar ham ko’rsatib turibdi.
Men e’tiboringizni boshqa masalaga qaratmoqchiman, aziz gapdoshim. Tarixiy
xotiraga.
Ikkinchi jahon urushi davrida fashistlar sodir etgan jinoyatlar haqida hech
kim nemislardan yaxshiroq bilmasa kerak. Nemislar uchun o’sha yillar, ayniqsa,
yahudiylar (Xolokost), lo’lilar va boshqa guruhlarga nisbatan olib borilgan siyosat
– nafaqat fojea, balki sharmandalik, nomus. Buni ular bilan gaplashganingizda
5

sezasiz. Va eng muhimi – ular o’sha jinoyatlar uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga
olgan.
Bundan bir necha oy oldin Isroil rahbari Ikkinchi jahon urushiga musulmonlar
muftiysi sababchi bo’lgan, deya bayonot bergani esingizdami? Benyamin
Netanyaxu yahudiylarni qirib tashlash aslida Adolf Gitler rejasi bo’lmagan, unga
bunday g’oyani 1940-yillar boshida u bilan Berlinda uchrashgan Isroil muftiysi
bergan, deya ta’kidladi. O’shanda, yodingizda bo’lsa, Angela Merkel “Xolokost
uchun mas’uliyat yolg’iz Germaniya bo’ynida”, deb aytgan edi.
Nemislar o’z tarixini – qora sahifalarini ham, yorug’larini ham yaxshi eslaydi.
Chunki faqat shunday qilib o’tmishdagi xatolarni takrorlashning oldini olsa
bo’ladi.
O’zbekiston tarixi so’nggi yuz yil ichida ko’p marta o’zgardi. Qayta yozilganda
ham ayni hodisalar talqini ba’zida 180 gradusga o’girildi. Oq qora deyildi, qora esa
oq. Mustaqillik davrida gazeta va jurnallarda Ulug’ vatan urushi (Ikkinchi Jahon
urushi) faxriylari rasmlari bosilsa, ularni o’zgartirib, orden va medallari ustidan
qora bo’yoq bilan bo’yab qo’yish amaliyoti haqida ham eshitganmiz.
Qahramonlardan, g’oliblardan uyalish davri boshlandi.
Shu bilan birga tarixning ayrim sahifalari na matbuotda yoritiladi, na tarixchilar
tomonidan o’rganiladi. Masalan, sovet davrida Turkiston legioni a’zolari, shu
jumladan, Boymirza Hayit, vatan xoinlari deb atalgan bo’lsa, hozir o’sha shaxslar
haqida hech narsa deyilmaydi. Aytgancha, 1917-yilda Namanganda, o’zbek
oilasida tug’ilgan Boymirza Hayit haqida “Vikipediya”da ingliz, turk va rus
tillarida maqolalar bor ekan-ku, lekin o’zbek tilida yo’q.
Ildizsiz daraxt ko’karmaydi, gullamaydi. Inson ham shunday. O’tmishini, ota-
bobolarini bilishi, yaxshi bo’lsa faxrlanishi, yomon bo’lsa, esda tutishi kerak.
Bunda nafaqat tarixchilar, balki siyosatchilar fikri muhim. Qolaversa, tarixni
g’oliblar yozadi degan gap bor. Aynan rahbarlar boshqalarga o’rnak bo’lib, tarix
haqida, o’tmish haqida ochiqchasiga gapira boshlashi kerak. Tarixiy xotira
saqlanib qolsin, uzilmasin, talqin va baholar o’zgartirilmasin.
6

Shunda eski oilaviy fotosuratlarni qo’lga olib, biz ham farzandlarimiz va
nabiralarimizga oila tarixini bemalol hikoya qila olamiz. Vatan nimaligini
tushuntiramiz, vatanparvar bo’lishni o’rgatamiz.
Chunki vatan ota-onadan boshlanadi. Bola qanday bo’lmasin, ona uni doim
bag’riga bosadi. Qing’ir ish qilsa ham, tushunadi, kechiradi. Vatan ham shunday
bo’lishi kerak.
Mustaqillik yillarida tarixiy haqiqat, tarixiy xotirani tiklashga imkon berilishi va
bunga shart-sharoit yaratilishi tufayli xalqning kelajakga ishonchi oshdi. Bu
esa,o’z navbatida, jamiyat taqdiri va taraqqiyotiga dahldorlik hissini kuchaytirdi-
ijtimoiy faollikni oshirdi, inson ma’naviy dunyosini boyitdi, demokratik-huquqiy
jamiyatning muhim elementi-erkin fikrlashni kuchaytirdi. “Bir so’z bilan aytganda,
deb xulosa chiqaradi Islom Karimov 2012-yil 9-mayda Toshkentdagi Xotira
maydonida,-xalqimizning mustaqil fikrlashi, ma’naviy olami, ijtimoiy faolligi
o’sib borayotgani barcha-barcha yutuqlarimizning poydevoriga , quch-quvvatimiz
manbaiga aylanayotganini sezish, ko’rish qiyin emas.” Ayni paytda, tarixiy
haqiqatga asoslangan tarixiy xotiraning tiklanishi va undan oziqlangan milliy
g’oyaning yaratilishi hamda inson qadri va manfaatlari ustuvorligini ta’minlanishi
inson omilining ma’naviy qudrat manbalari bo’lib, o’z faoliyatini bunday
manbalarga asoslantiruvchi inson-bunyodkor insondir. Prezidentimiz ta’kidlaydiki,
“urtimizda amadga oshirilayotan ulkan bunyodkorlik ishlari, erishilayotgan
yutuqlarning negizida, avvalo, inson omili mujassam”
Tarixiy ong, uning o’zagi tarixiy xotira milliy g’oyaninig tarixiy va zamonaviy
ildizlaridan biridir. Mustakillik na faqat milliy g’oyaninig maqsad-mohiyatini
anglashga, balki uning tarixiy ildizlari, jumladan tarixiy ong , tarixiy xotirani
o’rganishga imkon yaratdi. «Mustakillik yillarida o’zligimizni anglash, tarixiy –
milliy qadriyatlarimizni tiklash borasida nimaiki ish qilayotgan bo’lsak, ularning
barchasini yagona maqsad- ko’p millatli xalqimizni birlashtirish uchun
qilmoqdamiz»1 . Xalk, mamlakat kelajagi tarixiy ongining teranligi, tarixiy
xotiraning uyg’oqligi, tarixdan xulosa va saboqlar chiqarish bilan bog’lik. «Biz
buyuk davlat qurishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ygan ekanmiz buning uchun
7

zamonaviy siyosiy , iqtisodiy, ilmiy – texnikaviy, ma’naviy imkonlarimiz bilan bir
qatorda tarixiy asosimiz ham bor»2. Tarixiy ong va tarixiy xotira inson, jamiyat
ma’naviyatining ajralmas qismi bo’lib, u qanchalik boy mazmunli bo’lsa, insonda
o’tmishdan faxrlanish tuygusini uyg’otadi, xalqni uyushtiradi, uni tarixdan saboq
chiqarib, ulug’vor, bunyodkor ishlarni bajarishga chorlaydi. Shuning uchun ham
tarixiy ong va tarixiy xotira, milliy g’oyaninig ham tarixiy, ham zamonaviy
asoslaridan biri hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimovning milliy g’oyaning tarixiy ildizlarini o’rganishda dasturilamal bo’lib
xizmat qiluvchi asarlaridan biri - «Tarixiy xotirasiz kelajak yuk» asarida ana
shunday umumnazariy va umumamaliy xulosalar chikarilgan. Ma’naviyat va
milliy g’oya jumladan, tarixiy ong va tarixiy xotira masalalariga bag’ishlangan
asarlaridan biri «Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch» asarida Islom Karimov
ta’kidlaydiki, «Har qaysi xalq milliy qadriyatlarini o’z maqsad – muddaolari, shu
bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy
dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi
alohida ahamiyat kasb etadi. Ya’ni tarixiy xotira tuyg’usi to’laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib o’tgan yo’l o’zining muvaffaqiyat va zafarlari, yuqotish va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o’rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo’ladi» [3]
.
Bu masalada mustaqillik yillarida ilmiy yondashildi, tarixni o’rganishda va
baho berishda uning barcha davrlari va jabhalari e’tiborga olindi va shu asosda
milliy g’oyaning tarixiy ildizlari chuqur tahlil qilindi, tarixiy ong va tarixiy xotirani
shakllantirish va tarbiyalashga alohida e’tibor berilmokda.
Shuni ta’kidlash zarurki, tarixiy ong va tarixiy xotiraning ilmiy tahlil qilishga
Respublikamizda katta e’tibor berilmoqda. Tarixiy ong va tarixiy xotiraning
mazmun – mohiyatini milliy g’oyaninig tarixiy ildizi sifatidagi ahamiyati, uni
shaxs faoliyati va jamiyat hayotidagi , ijtimoiy, jumladan milliy ong tizimidagi,
dunyoqarashni shakllantirishdagi o’rni haqida ko’plab fikrlar bildirilgan. Shu
masalalar buyicha ilmiy va ilmiy -ommabop risolalardan biri «Yoshlar
8

dunyokarashi shakllanishida tarixiy ong va tarixiy xotira» kitobidan mualliflarning
chuqur tahliliy xulosaviy muloxazalarini ukuvchi dikkatiga xavola kilamiz [2]
.
Ijtimoiy ong shakllaridan bo’lgan tarixiy ong va tarixiy xotira murakkab hamda
serqirra hodisadir. Tarixiy ongga, shuningdek uning tarkibiy qismi bo’lgan tarixiy
xotiraga, ularning o’zaro hamda ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan aloqasiga
ko’plab ta’riflar berilgan.
«Tarixiy ong, bu — har qanday bilimda bo’ladigan, hamma narsa, hatto ma’naviy
borliq ham bo’lib o’tganligini anglashdir» [3]
.
«Tarixiy ong ijtimoiy ong shakli bo’lib, jamiyat tomonidan o’zining kelib chiqishi
va zamondagi o’rni, o’tmishi, bugungi kuni va kelajagi o’rtasidagi aloqadorlikning
anglanishi, ijtimoiy voqelikning obyektiv idrok etilishidir» [1]
.
Tarixiy ong «ilgari sodir bo’lgan tarixiy voqealarni o’zida aks ettirgan turli-
tuman manbalar, ashyolar avloddan-avlodga meros sifatida o’tib, tariximiz,
madaniyatimizning uzluksizligini ta’minlaydi»2.
«Ilm-fanda tarixiy ong deganda odatda ijtimoiy guruhlar, sinflar, xalqlar,
millatlarda o’zining kelib chiqishi, o’z tarixidagi muhim voqealar va o’tmish-dagi
buyuk arboblar haqida, o’z tarixining boshqa kishilik jamoalari va umuman
bashariyat hamjamiyati tarixi bilan nisbati haqidagi qarashlar, an’analar, udumlar,
odatlar, konsepsiyalar mujassami tushuniladi» [3]
.
«Tarixiy xotira selektiv xususiyatga egaligi tufayli ularni (tarixiy ong
elementlarini) saralay oladi, bir tizimga solishga xizmat qiladi» yoki «tarixiy
xotirada san’at, urf-odat, marosimlar bilan bog’liq axborotlar saralangan tarzda
jamlanadi va sakdanadi» [4]
.
«Tarixiy xotira — ajdodlar tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy
boyliklarning kishilar ongi va kundalik amaliy faoliyatida qayta namoyon bo’lishi,
eslanishi, qadrlanishi» [5]
.
«Insonni butun insoniyat yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar bilan bog’lab
turadigan, uning ongi va kundalik amaliy faoliyatiga ruhiy-ma’naviy ozuqa
beradigan qudrat tarixiy xotiradir»1. Shuningdek , adabiyotlarda «tarixiy ong
ijtimoiy xotiraning tarkibiy qismi, uning elementlaridan biridir»2, degan fikr ham
9

mavjud. Tajribadan ko’rinishicha, «tarixiy ong» tushunchasi o’z mazmuniga ko’ra,
«ijtimoiy xotira» tushunchasi bilan qiyoslaganda, unga nisbatan ancha keng
tushunchadir, chunki yuqorida aytib o’tganimizdek, «xotira» tushunchasi o’zaro
cham-barchas bog’liq bo’lgan va birgalikda tizim sifatidagi «ong»ni tarkib
toptiradigan o’zaro bog’langan ko’plab elementlardan, shu jumladan xotiradan
ham iborat bo’lgan ancha kengroq bo’lgan «ong» tushunchasining muhim, hatto
markaziy elementi hisoblanadi3. Bunda ong tizimidagi xotira — «kechinmalar
onidan so’ng idrok etish va tasavvur etishni saqlab qolish qobiliyati; xotira (obrazli
ifodalaganda) saqlovxonani ham bildiradi» [4]
.
Yuqorida bayon etilganlardan tashqari, tarixiy ong tizimida xotira «nafaqat
tarixiy xotirani saklaydi, balki inson ongida shakllangan bilim asosida o’tmishda
ro’i bergan voqealarni tahlil etadi, xulosa chiqaradi, xarakterli tomonlarini qabul
qiladi, turmushga joriy etadi va jamiyatning hozirgi sharoiti bilan solishtirib,
qadrini belgilaydi»5. Ong va tafakkur — jarayon, xotira esa qobiliyatdir.
Binobarin, ijtimoiy ongning barcha shakllari o’zaro uzviy bog’langan, bir-biri
bilan munosabatda bo’ladi, bir-birini o’zaro boyitadi.
Demak, tarixiy ong bilimlar, tasavvurlar, qarashlar, an’analar,
marosimlar, urf-odatlar , g’oyalar, konsepsiyalar, fikrlarning shunday yig’indisini,
majmuini tashkil etadiki, ular vositasida individlarda, ijtimoiy guruxdarda,
xalqlarda, millatlarda o’zining kelib chiqishi, o’z tarixidagi eng muhim voqealar va
o’tmishdagi buyuk arboblar to’g’risida, o’z tarixi bilan kishilarning boshqa
mushtarakligi, shuningdek inson sotsiumi va o’zining undagi o’rnining nisbati
to’g’risida muayan tasavvur paydo bo’ladi.
Jalb qilingan materiallarning xilma-xilligi "tarixiy eslatmalar" ni kompilyatsiya
sifatida tavsiflashga harakat qilgan ba’zi sinologlarning nuqtai nazari
muvaffaqiyatsizligidan dalolat beradi. "Sim Syanning barcha ishlari, - deb yozgan
edi, masalan, E. Shavann, - faqat avvalgi matnlar va materiallarni hech
bo’lmaganda tashqi tomondan bog’langan umumiy yaxlitlik shaklida to’liq haqiqiy
yaxlitlikda tanlash edi". 112. Shu bilan birga, Shavann "ismning o’zi "tarixiy
eslatmalar" dan ko’ra ko’proq kompilyatsiya xulosasini anglatadi: "tarixchilarning
10

eslatmalari"degan ma’noni anglatadi.
1.2 Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakat
 Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakatlardan biridir.
Hozirgi Xitoyning g’arbiy chegaralari bizning Turon zamini chegaralariga kelib
tutashadi. Shimolda Mo’g’uliston. Rossiya, janubda esa Himolay tog’lari orqali
Hindiston bilan chegaradosh Mamlakat sharqi Tinch okeanning Sariq, Sharqiy
Xitoy va Janubiy Xitoy dengiziarining suvlari bilan o’ralgan. Mamlakatning katta
qismi toglardan, g’arbiy tomoni dashti biyobon va sharqiy qolgan ozroq qismi
tekisliklardan iborat. Xitoyning kun chiqish tomonini Buyuk Xitoy pasttekisligi
qoplab yotadi. Iqlimi o’zig.i xos, yozi o’rtacha issiq, qishi shimolda sovuqroq,
janubda u qadar sovuq emas. Yog’in-sochin mamlakat sharqida ko’proq, markaziy
va g’arbiy qismida kamroq yog’adi. Xitoyning eng yirik daryosi Xuanxe bo’lib,
xitoyliklar uni “Tentak daryo”, “Xitoyning sho’ri“ “Ming xil kulfat keltinivchi
daryo" deb ham ataydilar. Chunki u bahor oylari toshib odamlarga ko’p tashvish va
kulfat keltirgan. Bu daryo loyqaligi bois Sariq daryo ham deyiladi. Sharqiy
Xitoydan Yanszi, Sitszyan kabi katta daryolar, g’arbiy qismidan esa Tarim daryosi
oqib o’tib, G’arbiy Xitoydagi qumliklarga singib ketadi Bu daryolar bahor oylarida
qattiq toshib xalq xo’jaligiga katta zarar keltiradi. Xitoy o’simliklar, hayvonot va
qazilma ma’danlariga ancha boy mamlakat hisoblanadi.
Xitoy xaritasi
Xitoyning eng qadimgi aholisi va ularning mashg’uloti
 bundan 600-500 ming yil ilgari yashagan sinantrop - xitoy odami va Lantyan kabi
odamlarning manzil-makonlari
 qadimgi, so’nggi paleolit, mezolit, neolit, eneolit, jez va qadimgi davriga oid
ko’plab arxeologik yodgorliklar
 M.av. IV-V mingyilliklarda Xuanxe daryosining o’rta oqimida bir necha neolitik
madaniy markazlar
11

 Sinlyangan madaniyati= “Sharqiy”
 Veyxe vodiysi - Yanshao neolitik dehqonchilik madaniyati (xitoy xalqining eng
qadimgi ajdodlari asosi, bir qismi esa tibet-birma etnoslarining shakllanishiga
sabab bo’lgan)
M .av. Ill mingyillikda sharqiy “yanshao” liklar o ‘rta Xitoy tekisliklarida
vashovchi janubiy qabilalar bilan aralashib ilk Xitoy tiligа asos solganlar. Keyingi
mingyillikda qadimgi Xitoy qabilalari - sya va shan (in)lar yirik qabilaviy ittifoq
tuzib, dastlabki tabaqaviy jamivatlar negizidagi ilk davlatlar(eng kuchlisi Shan,
keyin Chjouni yaratganlar. Undan keyingi davrlarda esa Xitoyga shimoldan turli
qabilalar kirib kelib mahalliy aholiga qo’shilib, aralashib ketgan. Shuni ta’kidlab
o’tish joizki, Janubiy Xitoyda qadimdan boshlab har turli qabilalar yashagan.
M.av. davrning so’nggi asrlarida xitoyliklar janubga harakat qilib, mahalliy
qabilalarni asta-sekin xitoy lashtira boshlaydilar. Shunday qilib, Xitoy aholisi
hududda yashagan turli urug’, qabila va etnik guruhlardan tashkil topgan.
 M .av. Ill mingyillikda sharqiy “yanshao” liklar o ‘rta Xitoy tekisliklarida
vashovchi janubiy qabilalar bilan aralashib ilk Xitoy tiligа asos solganlar. Keyingi
mingyillikda qadimgi Xitoy qabilalari - sya va shan (in)lar yirik qabilaviy ittifoq
tuzib, dastlabki tabaqaviy jamivatlar negizidagi ilk davlatlar(eng kuchlisi Shan,
keyin Chjouni yaratganlar. Undan keyingi davrlarda esa Xitoyga shimoldan turli
qabilalar kirib kelib mahalliy aholiga qo’shilib, aralashib ketgan. Shuni ta’kidlab
o’tish joizki, Janubiy Xitoyda qadimdan boshlab har turli qabilalar yashagan.
M.av. davrning so’nggi asrlarida xitoyliklar janubga harakat qilib, mahalliy
qabilalarni asta-sekin xitoy lashtira boshlaydilar. Shunday qilib, Xitoy aholisi
hududda yashagan turli urug’, qabila va etnik guruhlardan tashkil topgan.
Qadimgi Xitoy tarixining davrlarga bo’linishi va ularning bosqichlari
eng qadimgi davlatlar:m. av. II ming yillik
M.av. VIII—III asrlarda Qadimgi Xitoy
Sin imperiyasi davri - m.av. 221 - 207-yillar
Xan imperiyasi davri m.av. Ill—I asrlar.
12

Qadimgi Xitoy milodiy I—III asrlarda
Qadimgi Xitoy tarixining asosiy manbalari
 qadimgi hujjatlar: m. av. II ming yilikka oid suyaklardagi hamda toshbaqa
kosalari ustidagi yozuvlar, diniy marosimlarda ishlatiladigan jez davri idishlaridagi
yozuvlar(Shan-In davlati m.av.XVIII - XII asrlar);
 Toshbarbanlardagi yozuvlar (Sin sulolasi, ya’ni m.av. Ill asrga oid);
 bo’rtma suratlar (M.av. ill va milodiy 111 asrga oid Xan sulolasi davriga mansub)
 甲骨文龟甲
 " toshbaqa qobig ’ i va suyaklaridagi yozuv "
Yozma manbaalar
“ Chun - qyu ”
“ Bahor
va Kuz ”
“ Szochjuan ”
“ Hujjatlar kitobi ”
“ Shutszin ”
Tarixiy asarlar
o Xitoyning eng qadimgi davridan m.av. II asr oxirigacha bo’lgan tarixiy
voqealami o ‘z ichiga oladi. Bu kitob besh bo’limdan iborat bo’lib. unda
qadimgi Xitoyning siyosiy va madaniy tarixiga oid, shuningdek, xronologiyasini
tiklash uchun zarur bo’lgan malumotlar berilgan.Sima Syan ‘Tarixiy xotiralar’’
Xan, aniqrogi G’arbiy Xan sulolasi tarixiga ( m.av. 206-milodiy25 vil)
bag’ishlangan.
Ban Gu “Xan tarixi kitobi” Bu kitobda Xitoyning I—III asrlaridagi tarixi
yoritilgan.
Fan E “So’nggi xan sulolasi tarixi”
Qadimgi Shan-in davlati
Shan-In Xitoydagi eng qadimgi davlatlardan biridir. M.av. Ill mingyillikda
Xitoydagi qabilalar tarqoq yashardilar. Xo’jalikning asta-sekinlik bilan rivojlanishi
13

natijasida qabilalar birlasha boshlagan. M.av. II mingyillik boshlariga kelib Sya
xonadoniga mansub kishilar qabilalarni birlashtirib, Sharqiy Xitoyda davlat barpo
etganlar. Sya xonadoniga mansub podsholar kuchayib, boshqa qo’shni qabilalarni
o’zlariga itoat ettirganlar.
Sya sulolasining so’nggi podshosi boshqa qabilalar ustidan zulmni kuchaytirgan.
Shu davrda Xuanxe sohillariga ko’chib kelgan Shan qabilasi kuchayib, qattiq
janglardan so’ng syalarni vengib ularni o’zlariga itoat ettiradi. Ular Xuanxe daryosi
havzasining katta qismini egallaydi.
 M. av. XVIII asrda Chen Tan degan kishi davlat tuzib, uni o ‘z qabilasi Shan
nomi bilan ataydi. U yangi sulolaning asoschisi bo’lgan. M. av. XVIII asrdan
boshlab sulola Shan-In deb atala boshlagan. Bu davlatning povtaxti Shan shahri
bolgan. U-Din degan podsho davrida Shan-In davlati kuchayib, atrofdagi
hududlarni bosib oladi. Ammo XIII asr oxiri va XII asr boshlaridan boshlab Shan-
In davlati kuchsizlatiib qoladi. Bundan foydalangan qo’shni qabilalar birin-ketin
Shan-Inga hujum boshlaydi va uning yerlarini bosib oladi.
 Bu davlat m. av. XIII asrgacha yashab, keyinchalik o’z o’rnini Chjou
podsholigiga bo’shatib bergan.
Shan-ln davlatining xo’jaligi
 Xo’jalik ilgarigiga qaraganda ancha rivojlangan edi. Xitoyda ilk dehqonchilik
jilg’a, soy etaklari va daryo bo’ylarida liman va qayr asosida shakllangan. Mazkur
davr mobaynida mehnat qurollari takomillashgan, Shu bois mehnat unumdorligi
oshgan. Keyinchalik mehnat qurollarining takomillashuvi tufayli sug’orma
dehqonchilik ancha taraqqiy etgan. Odamlar daryolarga to’g’on. Dambalar qurib,
suv omborlari barpo etishgan. Kanallar qazib ekinzorlarni sug’orishgan. Xitoy
dehqonlari tariq, sholi, arpa, bug’doy, choy va boshqa donli ekinlar ekkanlar. Ular
sabzavotchilik va bog’dorchilik bilan ham shug’ullangan. Tut ekib, ipak qurti
boqqanlar. Ipak qui ti pillasidan ipak tolalari olganlar. Xitoyliklar ipak qurti boqish
va ipakchilikning asoschisi hisoblanadilar. Xitoyda yaylovlar serob bo’lgani uchun
u yerlarda qoramol. qo’y, echki va cho’chqa ham boqqanlar. Ihykizlardan ish kuchi
14

sifatida foydalanilgan. Qo’sh ho’kizga temir tishli omoch qo’shib yer haydaganlar.
dalalarga ishlov berganlar. Shan-In davfida Xitoyda miskarlik, kulolchilik,
to’qimachilik ancha rivojlangan.
 Kulolchilikda qo’l charxi, to’qimachilikda esa to’qimachilik dastgohi
ishlatilgan. Ular ipak, jun va zig’ir tolalaridan ip yigirib ajoyib mato va gazlamalar
to’qiganlar, ajoyib liboslar tikib kiyganlar.
Chjou podsholigi
 Podsho U-Din vafotidan keyin Shan-In davlati kuchsizlana boshlaydi. Shan-
Inga qaram bo’lgan qabilalar mustaqil bo’lib oladi. Shunday qabilalardan biri
Xuanxe daryosining irmog’i Vey daryosi b o ‘ у lari da yashagan jangovar chjou
qabilalari edi. Ular asosan chorvachilik, qisman dehqonchilik, hunarmandchilik va
savdo-sotiq bilan sbug’ullanib hayot kechirgan. Shan-In davlati kuchaygan
vaqtlarida chjoular unga tobe bo’lib, boj-xiroj to ia r edilar. Shan-In davlati
kuchsizlanganligidan foydalangan chjou qabila sardorlari Shan-Inga tez-tez
hujumlar uyushtirib, shahar va qishloqlarini talab qaytganlar. Chjou qabilalari
xo’jalik va madaniyat jihatidan Shan-Inlaidan ancha orqada edilar.
Chjou podsholigining tashkil topishi.
 M. av. XIII asr oxiri-XII asr boshlarida chjou qabilalari hukmdor Chan -
“Ma’rifatparvar hukmdor’ qo’l ostida birlashib kuchaygan. M. av. 1027-yili
Charming o ‘g ‘li U-Van boshchiligidagi katta qo’shin Shan-Inga bostirib kirgan.
Shiddatli janglardan so’ng U-Van qo shinlari podsho Shou Sin boshliq Shan-ln
qo’shinlarini tor-mor keltirgan. Bu mag’lubiyatdan so’ng podsho Shou Sin o’zini
o’zi o’ldirgan. Shundan keyin Shan-In davlat qulagan va Xitoyda C’hjou
podsholigi tashkil topgan. Xitoy tarixida bu podsholik G’arbiy va Sharqiy Chjou
podsholiklari davri ga bolinadi.
G’arbiy Chjou podsholigi
 G’arbiy Chjou podsholigi davri m.av. XII—VIII asrlarni o’z ichiga oladi.
G’arbiy Chjou davlatining chegarasi g’arbda Vey daryosidan sharqda Sariq dengiz
sohiligacha boMgan yerlarni egallagan edi. Uning poytaxti Vey daryosi bo’vidagi
Xao shahri edi. G’arbiy Chjou podsholari qo’shni qabilalar, xususan junlar bilan
15

janglar olib borgan. Chjou podsholari mamlakatni viloyatlarga bo’lib, ularni
qarindoshlari, lashkarboshilar va amaldorlariga bo’lib bergan.
1.3 Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakat
Sug’d tarixchisi,- deb yozadi Sima Syan otasi haqida, - Jian-yuan - yuan-
Feng davrida (ya’ni miloddan avvalgi 140 yildan 110 yilgacha) xizmat
qilgan... [uning] Syan ismli o’g’li bor edi. Syan Longmengda tug’ilgan" 8
. Shunday
qilib, aniq [18] Sima Syan tug’ilgan kunini ko’rsatmaydi. Zamonaviy olimlar bu
masalani hal qilish uchun juda ko’p ish qilishdi, ammo bu borada hali ham to’liq
birlikka erishilmadi.
Sim Syan hayotining sanalarini aniqlash mumkin bo’lgan bilvosita
ma’lumotlar o’z-o’zidan qarama-qarshi. Sharhlovchi Sima Zheng, tarjimai holida
Sima Syanning otasi vafotidan keyin sud tarixshunosligi lavozimini egallashi
haqidagi xabarini tushuntirib, bo-Vu chining yozuvidagi quyidagi joyni keltiradi : "
Maolin okrugi, Sianuli qishlog’i, daf Sima [Syan] ga tayinlangan sud
tarixshunosligi. I -Mao kuniga oltinchi oyda uchinchi yilda 600 ta o’lpon" 9
, Ushbu
guvohlikka ko’ra, miloddan avvalgi 107 yilda Sima Syan 28 yoshda edi, ya’ni u
miloddan avvalgi 135 yilda tug’ilgan...Syan sud tarixchisi bo’lganidan besh yil
o’tgach, tay-chuning birinchi yilida", deb ta’kidlaydi: "Syan 42 yoshda" 10
.
Shunday qilib, Chjan Shou-Jie ma’lumotlariga ko’ra, miloddan avvalgi 103 yilda
Sima Syan 42 yoshda edi, ya’ni. u miloddan avvalgi 145 yilda tug’ilgan. E.
munozara asosan ushbu ikki versiyaning tarafdorlari o’rtasida olib boriladi, garchi
Xitoy va yapon olimlari Sima Syan (129, 150) tug’ilishining boshqa sanalarini
ilgari surishgan., Miloddan avvalgi 163 va boshqalar).
Miloddan avvalgi 135 yilni himoya qilish uchun ilgari surilgan dalillar bizga
yanada ishonchli ko’rinadi. Darhaqiqat, Sima Chjen tomonidan keltirilgan bo-Vu
Chji ma’lumotlari Xan davridagi davlat amaldorlarini attestatsiyadan o’tkazishning
ruhoniy shakliga to’liq mos keladi, bu Juyangda yog’och plitalarda haqiqiy Xan
hujjatlari topilganidan keyin juda yaxshi o’rganilgan. To’g’ri, 145-versiyaning
tarafdori bo’lgan Vang Go-Vey ham bo-Vu chidan iqtibosning to’g’riligini tan
16

oldi, ammo yozishmalarda xato qilingan deb hisobladi: "28 yosh"o’rniga [19] 38
raqami bo’lishi kerak 11
. Boshqa olimlar, xuddi shu muvaffaqiyat bilan, Chjan
Shou-Jie sharhidagi 42 raqami nusxa ko’chiruvchining xatosining natijasi bo’lishi
mumkinligini ko’rsatdi. Shuning uchun asosiy manbalarning ba’zi boshqa
dalillarini taqqoslash juda muhimdir. Miloddan avvalgi 93 yoki 91 yillarda
yozilgan Ren Shao-tsinga yozgan maktubida Sima Syan sudda "yigirma yildan
ortiq" xizmat qilganini eslatib o’tadi 12
. Agar u 145 yilda tug’ilgan bo’lsa, unda xat
yozish paytida u allaqachon 52-54 yoshda bo’lar edi, shu bilan birga Sima Syan
sudda xizmatni 20 yoshida boshlaganligi ma’lum. Agar u 135 yilda tug’ilgan
bo’lsa, u holda Ren Shao-tsinga 42-44 yoshida xat yozadi, ya’ni.haqiqatan ham
sudda xizmat boshlanganidan 20 yil o’tgach.
Cheng Jin-zaoning so’zlariga ko’ra, 135 yil tarixchining o’z so’zlariga zid
keladi: "Syan Longmengda tug’ilgan. Tog’larning Janubiy yon bag’irlarida
shudgor qildi va chorva boqdi" 13
, chunki 140 yilda uning otasi Sima tan poytaxtga
ko’chib o’tdi 14
. Ammo Agar Chengdan keyin Sima Syan 145 yilda tug’ilgan va
otasi bilan Longmenni tark etgan deb taxmin qilsak, u 4-5 yoshida "shudgor qilgan
va chorva mollarini boqgan" ekan! Sud tarixshunosligi poytaxtda ishlagan bo’lsa-
da, uning o’g’li tug’ilib, bolaligini o’z vatanida o’tkazgan deb taxmin qilish
mantiqan to’g’ri keladi 15
. U erda Sima Syan, ehtimol, qadimgi klassikani tezda
o’zlashtirib, o’rganishni boshladi 16
.
Afsuski, Avtobiografiyaning ziqna satrlari bizga Sima Syan Chang’anga qachon
ko’chib o’tgani haqida hech qanday ma’lumot bermaydi. Biz uni allaqachon 25
yoshli yigit mamlakat bo’ylab sayohatga chiqqanini ko’ramiz-birinchi
sayohati. Sima Syanning ushbu sayohatining marshruti, u yo’lda qiziqqan narsa,
sayohatning maqsadi to’g’risida aniq xulosalar chiqarish imkoniyatini beradi. [20]
Birinchi sayohat
Sima Syanning Xitoyga birinchi safaridagi yo’li quyidagi ketma-ketlikda
taqdim etiladi. Chang’aniga sayohatini boshlaganidan so’ng, u Luoyangga etib
bordi, so’ng janubga zamonaviy Xunan provinsiyasiga burildi, u erda Xiangjiang
daryosining yuqori qismida Juishan tog’i joylashgan. Afsonaga ko’ra, afsonaviy
17

imperator Shun vafot etgan. U erdan Sima Syan Xiangjiang daryosining quyi
oqimiga tushib, Changshaga etib keldi. Bu erda buyuk shoir qu yuan bir vaqtlar
Milo daryosi suvlarida vafot etgan. ""Chetlatilgan odamning qayg’usi"," osmonga
savollar"," ruhning chaqirig’i " ni o’qib, u bilan motam tutdim. Changshaga kelib,
Qu yuan o’z joniga qasd qilgan Milo daryosiga tashrif buyurganimda, ko’z
yoshlarimni tiyolmadim: shoirning o’zini ko’rgandek bo’ldim", deb yozgan Sima
Syan 17
.
Changshadan Sima Syan sharqqa yo’l oldi va ko’plab tarixiy afsonalar bilan
bog’liq bo’lgan Guiji tog’iga (hozirgi Chjetszyan viloyati, Shaoxing okrugi) tashrif
buyurdi. Bu erda afsonaviy yu o’zining harbiy rahbarlarining maslahatini
to’plaganga o’xshaydi; tog’da uning nomi bilan atalgan g’or saqlanib qolgan.
Zhejiangdan Sima Syan shimolga, sobiq Qi va Lu knyazliklariga - Konfutsiy
hayoti bilan bog’liq joylarga boradi. The Lu Sima Syan "Konfutsiyning ajdodlar
ibodatxonasini, u yurgan vagonni, kiygan kiyimlarini, qurbonlik paytida ishlatgan
marosim atributlarini tekshirdi" 18
. Chang’anga qaytish yo’li Pengcheng
(zamonaviy Xuzhou) orqali o’tdi, u erda Xan sulolasi asoschisi Lyu Bang va uning
sheriklari faoliyati to’g’risida afsonalar hali ham mavjud edi. "Men Feng va payda
edim, keksa odamlardan o’tmish haqida so’radim, Xiao Xe, Cao Shen, fan kuay,
teng-gunning qabrlarini ko’rdim... Haqiqatan ham g’alati narsalarni eshitdim!"-
deb yozadi tarixchi 19
. Sima Syan, masalan, Xan sulolasi boshlanishining taniqli
arbobi fan kuay yoshligida bo’lganligini bilib oldi [21] jivoder; mashhur generallar
Xiao Xe va Cao Shen o’z faoliyatini qamoqxona nazoratchilari sifatida boshladilar;
Chjou bo bir vaqtlar dafn marosimida barabanni urib tirikchilik qilgan! Bularning
barchasi keyinchalik Sima Syan tomonidan Lyu Bang yaqinlarining tarjimai
hollarini yozishda ishlatilgan. Tarixiy xotiraning ushbu boblari o’zlarining
yorqinligi va haqiqiy materiallarining ko’pligi bilan asosan Sima Syan tomonidan
ushbu sayohat paytida olingan ma’lumotlarga qarzdor. Sima Syan kamida 3-4
ming km masofani bosib o’tdi, uning safari 3-4 yil davom etishi mumkin edi.
Sima Syan poytaxtga qaytib kelganidan ko’p o’tmay, nimga yangi
sayohatlar uchun keng imkoniyatlar ochiladi: u Langzhong darajasida davlat
18

xizmatiga kiradi, bu esa uni imperatorning yaqinlari qatoriga kiritadi 20
. Suddagi
lavozim lanjongga doimiy vazifalarni yuklamadi. U imperatorni poytaxtda ham,
uning barcha safarlarida ham kuzatib borishi kerak edi, shuningdek, agar kerak
bo’lsa, imperator nomidan mamlakatning uzoq hududlariga sayohat qilib, uning
ishonchli vakili sifatida xizmat qilishi kerak edi. Shunday qilib, birinchi yilda
yuan-Feng shiori ostida (miloddan avvalgi 110 yil) Sima Syan xitoylik bo’lmagan
xalqlar yashaydigan ba va shu (hozirgi Sichuan viloyati) ning yangi qo’shilgan
hududlariga yuborildi. Ushbu qismlarga tashrif buyurgan Sima Syan janubi-g’arbiy
Yi qabilalarining hayoti bilan shaxsan tanishishga muvaffaq bo’ldi; ushbu
sayohatning taassurotlari unga ch uchun material berdi.
Sima Syanning o’limi
Miloddan avvalgi 120-110 yillar u-Di tashqi siyosatining katta yutuqlari
bilan ajralib turardi. 115 yilda Vu-Di Chjan Syanni xiongnuga qarshi ittifoq tuzish
uchun Yueji hukmdoriga yuboradi va nihoyat ularni tugatish niyatida. Miloddan
avvalgi 110 yilda 18000 kishilik Xan armiyasi Buyuk Xitoy devoridan tashqariga
chiqdi va Guisuya hududida xiongnga qattiq zarba berdi. Keyin u orqaga o’girilib,
shandongga yo’l oldi, u erda [22] taishanning muqaddas tog’ida imperator osmon
va erga qurbonlik qilishga qaror qildi. Marosimga tayyorgarlik Sima tan
tomonidan olib borildi. Biroq, armiya Luoyangga kelganida, sud tarixshunosi
to’satdan kasal bo’lib qoldi va u-diga hamrohlik qila olmadi. Bu vaqtda Sima Syan
Sichuanga safaridan qaytayotgan edi va uning natijalari to’g’risida imperatorga
xabar bermoqchi edi. Luoyangga etib kelgan Sima Syan otasini o’lim paytida
topdi.
O’zining tarjimai holida u o’layotgan otasi bilan xayrlashishning fojiali sahnasini
tasvirlaydi. “...Sud tarixshunosi Syanning qo’lidan ushlab, ko’z yoshlari bilan dedi:
"mening ota-Bobolarim Chjou Qirolligining tarixshunoslari edilar. Mening
oilamning katta avlodlari Shun va Xia davrida mashhur bo’lishdi... Ammo keyin
bizning oilamiz erib ketdi. Men uning oxirgi vakiliman! Agar siz mening
lavozimimni egallasangiz, ota-bobolarimning ishini davom ettirasiz. Endi
imperator ming yillik an’analarni qayta tiklab, Taishan tog’ida qurbonlik qilmoqda
19

va men unga ergasholmadim... Bu taqdir! Bu taqdir! Men vafot etganimda, siz,
albatta, sud tarixchisi bo’lasiz... Men yozmoqchi bo’lgan narsalarni
unutmang..."Syan boshini ko’kragiga tashlab yig’ladi" 21
.
Sima tan o’g’liga o’zi boshlagan ishni davom ettirishni - Xitoy tarixi bo’yicha
ishni yakunlashni vasiyat qildi. Sima Syan otasiga uning irodasini bajarishga va’da
berdi.
Uch yillik motam tugagandan so’ng, u imperator sudining bosh tarixshunosligi
lavozimini egallab, otasining ishini davom ettirdi. Lavozim Sima Syanga ishlash
uchun juda qulay sharoitlarni ta’minladi: unga imperator kutubxonalariga, qadimiy
adabiyot xazinalariga kirishga ruxsat berildi. U maxfiy omborlardan eng qimmatli
tarixiy materiallarni o’z ixtiyoriga oldi.
Tarixshunos sifatida ishlagan Sima Syan, otasi singari, arxiv materiallarini saqlash
va tizimlashtirish bilan bog’liq masalalarni bilishi kerak edi. Shunday qilib, u
boshqalarga umuman etib bo’lmaydigan manbalarga ega edi. Tarixshunoslik
vaqtining ko’p qismi davom etdi [23] "imperator kutubxonalari va omborlarining
Tarixiy xotirai va kitoblarini tartibga solish". Biroq, bundan tashqari, u o’z
pozitsiyasining tabiati bo’yicha muntazam ravishda astronomiya va taqvim bilan
shug’ullanishi kerak edi. 27 "tarixiy eslatmalar" Sima Syan tomonidan faqat
shaxsiy tajriba va keng, o’sha davr fanining rivojlanishi doirasida, astronomiyada
nazariy bilimlar asosida yozilishi mumkin edi. Ushbu bobda yulduzlar osmonining
tavsifi berilgan bo’lib, uni mutaxassislar qadimgi Xitoy astronomiyasi tarixidagi
muhim voqea deb bilishadi. Sima Syan unga jami 360 yulduzdan iborat 98 yulduz
turkumini kiritdi 22
. Astronomiyaning tizimli izlanishlari Sima Syan ishtirok etgan
va lavozimga kirishganidan bir necha yil o’tgach yakunlangan yana bir ulkan ish
bilan bog’liq edi. Biz zamonaviy Xitoy oy taqvimining asosi bo’lib xizmat qilgan
"Buyuk boshlanish taqvimi" ni (u joriy qilingan boshqaruv davri nomi bilan -
miloddan avvalgi 104-101) yaratish haqida gapiramiz. Ushbu ishda bir necha
o’nlab olimlar ishtirok etishdi, ular orasida taniqli astronom tan Du - o’qituvchi
Sima ‘syan ham bor edi. Ushbu asarda sud tarixshunosining roli juda muhim edi.
Ilgari bo’lgani kabi, Sima Syan yangi materiallarni topish uchun har bir
20

imkoniyatdan foydalanadi. Sima Syanning mamlakat bo’ylab birinchi
sayohatlarining davomi Taishan tog’iga va dengizga (Sima ‘syan vafot etgan yili)
imperator mulozimlari safida sayohat edi. Shunday qilib Sima Syan ikkinchi marta
Shandunga tashrif buyurdi.
II.BOB Tarixiy xotiralar asari tarixiy manba sifatida
2.1 Qo’lyozmaning yozilish tarixi
Sima Syan "tarixiy eslatmalar"ustida ishlashni tugatishga muvaffaq
bo’ldimi? Bu savolga salbiy javob bergan ko’plab o’rta asr olimlari Gu
hammomlarining uning davrida (miloddan avvalgi I asr) "tarixiy eslatmalar" da o’n
bob yo’qligi haqidagi dalillariga asoslanishdi. Sharhlovchi Chjan Yan sim Syan
vafotidan keyin ushbu o’n bob yo’qolgan deb taxmin qildi, ammo bu aniq
dalillarni keltirmadi. Ko’pgina zamonaviy olimlar "tarixiy eslatmalar" Sima Syan
tomonidan yakunlangan degan fikrni qat’iy himoya qilmoqdalar. Masalan, Zheng
Xao-Sheng Sima Syanning "tarjimai holi" ning so’nggi satrlariga ishora qiladi:
"men Xuang-didan Tai-chu davrigacha bo’lgan voqeani yuz o’ttiz bobda bayon
qildim". Shunday qilib, "avtobiografiya ""tarixiy eslatmalar" ga keyingi so’zni
anglatadi va qadimgi mualliflar, qoida tariqasida, barcha ishlar umuman
tugagandan so’ng, keyingi so’zni yozishgan 35
. Shuningdek, ular sim Syan
asaridagi ierogliflar soni o’zi tomonidan hisoblanganligini va "Avtobiografiya" da
qayd etilganligini ta’kidlashadi. 36
.
Chjan Yanning sharhiga ko ’ ra , yo ’ qolgan boblarga quyidagilar kiradi :
1. "Jing-Di [havoriylar] ning asosiy yozuvlari" (11-bob); 2. "U-Di ning asosiy
yozuvlari" (12-bob); 3. Xan sulolasi hukmronligi boshlanganidan beri harbiy
rahbarlar, Vazirlar va xizmat ko’rsatgan amaldorlarning xronologik jadvali" (22-
bob); 4. " Marosimlar to ’ g ’ risida risola "(23- bob ); 5. " Musiqa to ’ g ’ risida risola
"(24- bob ); 6. " Harbiy san ’ at to ’ g ’ risida risola "(25- bob ); 7. "Uch kishining meros
uylari tarixi [29] vanov" (60-bob); 8. "Fu Kuanning tarjimai holi "(98-bob);
9. "Folbinlarning tarjimai holi "(127-bob); 10. "Taqdirni bashorat qiluvchilarning
tarjimai holi" (128-bob).
21

Biroq, bunday bayonotlarning haqiqati masalasi ochiqligicha qolmoqda va ko’plab
tadqiqotchilar ular asosida biron bir xulosa chiqarishga jur’at etmaydilar 37
. U yoki
bu tarzda, lekin Chjan Yan "Xan shu" ga (milodiy 3-asr) o’z sharhini yozgan
paytda, "tarixiy eslatmalar" matnida barcha 130 bob bor edi. Chjan Yan buni yuan-
Di va Cheng-Di imperatorlari davrida (miloddan avvalgi 48-7) yo’qolgan boblar
chu Shao-Sun tomonidan to’ldirilganligi bilan izohlaydi. Shu munosabat bilan
"tarixiy eslatmalar" zamonaviy matnining haqiqiyligi to’g’risida savol tug’iladi -
Sima Syan merosini o’rganishning eng qiyin muammolaridan biri.
QO’LYOZMA TARIXI
Yo’qolgan o’nta (yoki Sima Syan tomonidan yozilmagan) haqiqiylik muammosini
ko’rib chiqishda?) boblarda "tarixiy eslatmalar" birinchi marta kun yorug’ligini
ko’rgan holatlarni hisobga olish mumkin emas. Bu imperator Xuan Di davrida
(miloddan avvalgi 73-49) sim Syanning nabirasi Yang Xu bobosining
qo’lyozmasini kashf etganida sodir bo’lgan deb ishoniladi 38
. Shu bilan birga,
"Tarixiy xotira" boblaridan biri (san Xong-Yangning obro’li kishisi og’zi bilan)
Xuan Kuanning miloddan avvalgi 81-yillarda tuzilgan "tuz va temir haqida
mulohaza" kitobida keltirilgan. 39
. Buning izohini, ehtimol, Sima Syan o’z
kitobining ikki nusxasini tayyorlaganidan izlash kerak: "...u [ulardan birini]
mashhur tog’da, poytaxtda - ikkinchi nusxasini yashirdi" 40
.
Sima Syanning bu so’zlarini qanday tushunish haqida sharhlovchilarning fikrlari
turlicha. Sima Zheng bunga ishonadi [30] "mashhur tog ‘" deganda muallif
imperator kutubxonasini nazarda tutgan 41
. Yan Shi-gu (581-645), aksincha, bu
iborani "Tarixiy xotira" ning asosiy nusxasi rasmiy muassasalar bilan bog’liq
bo’lmagan xavfsiz joyda yashiringan degan ma’noda tushunadi. Aftidan, aynan shu
namuna Yan xuy tomonidan topilgan va ko’paytirilgan. San Xong-Yang va
keyinchalik Ban Gu suddagi mavqei tufayli "poytaxtda" yashiringan nusxaga kirish
huquqiga ega bo’lishdi - ya’ni.poytaxt arxivida. Imperator kutubxonasi va arxivlari
Vang Manning ag’darilishi va poytaxtning isyonchilar tomonidan bosib olinishi
natijasida katta zarar ko’rdi. Ushbu holat yo’qotishlarga olib kelishi
mumkin "tarixiy eslatmalar"ning bir qator boblari. Ko’rinib turibdiki, imperator
22

kutubxonasida saqlangan "tarixiy eslatmalar" matnining ushbu nusxasida
yo’qolgan boblar interpolator bilan to’ldirilgan. Ammo Yan xuy tomonidan kashf
etilgan va xususiy yig’ilishda saqlangan asosiy namuna saqlanib qolishi mumkin
edi. Ehtimol, matnning ushbu nusxasi nafaqat poytaxtda, balki viloyatda ham keng
tarqalgan. Lobnorda Xan qal’asini qazish paytida I asrning ikkinchi yarmiga oid
hujjatlar orasida. "Tarixiy eslatmalar"; 126-bob matnining bir qismini topish. 42
.
Ushbu boblar imperator arxivida saqlangan bitta nusxadan qayta yozilgan deb
taxmin qilish qiyin. Shu sababli, bizga etib kelgan "tarixiy eslatmalar" matni Sima
Syanning barcha 130 asl boblarini saqlab qolgan nusxaga asoslangan bo’lishi
mumkin.
Shunday qilib, Chjan Yanning bitta guvohligi, u sanab o’tgan 10 bobning
ishonchliligini rad etish uchun etarli emas. Shunga qaramay, "tarixiy eslatmalar"
haqiqatan ham asrlar davomida muhim matnshunoslikdan o’tganligi isbotlangan
deb hisoblash mumkin [31] o’zgarishlar. Ehtimol, allaqachon Yang Xu sim Syan
qo’lyozmasiga ba’zi tuzatishlar kiritgan. Qanday bo’lmasin, Ban Gu Yang Xu
shunchaki qayta yozmaganligini, balki bobosining kompozitsiyasini "bayon
qilganini" aytadi. Agar shunday bo’lsa, Yang Xu birinchi shi Ji interpolatori
sifatida tan olinishi kerak, ammo bu afsuski oxirgi emas edi.
Zamonaviy tadqiqotchilar 20 tagacha "Tarixiy xotira"interpolatorlarini
hisoblashadi 43
.
Boshqalarga qaraganda, biz ma’lum bir Chu Shao-Sun (miloddan avvalgi 48-7)
haqida ko’proq bilamiz, u "Tarixiy xotira" matnida lakunalarni to’ldirish uchun
"kredit"ga ega 44
. Chu Shao-Sunning faoliyati tabiatiga ma’lum bir nur uning 70-
bobdagi so’zlari bilan yog’diriladi. "Imtihon topshirish va shilan unvonini olish
sharafiga muyassar bo’ldim, - deb yozadi Chu Shao-Sun, - men sud
tarixshunosining tarjimai holini o’qishni yaxshi ko’rardim. Biografiyada
aytilishicha, "uch Vanning meros qilib olingan uylari tarixi" dagi yozuvlar
o’qishga loyiqdir". Men bu "meros uylari tarixi" ni qidira boshladim, lekin uni
hech qachon topa olmadim. Keyin, tarixni yaxshi ko’radigan keksa odamlardan
ularning diplomlarini topib, ulardagi faktlarni tizimlashtirdim va biografiyani
23

tuzdim". 45
.
Chu Shao-Sunning so’zlaridan kelib chiqadiki, birinchi navbatda uning davrida 70-
bob yo’qolgan; ikkinchidan, lakunani to’ldirgan Chu Shao-Sun Sima ijodining
mevalarini Syanga bog’lamadi, balki ularning ostiga o’z imzosini qo’ydi. Shunday
qilib, chu Shao-Sunning interpolatsiyalari "qonuniy" bo’lib, "Tarixiy xotira"
matnida ular kirish formulasi bilan ajralib turadi: "o’qituvchi chu aytdi...”.
"Tarixiy" ning "Davomi" boshqacha xarakterga ega edi [32] miloddan avvalgi
E. Xan shuda , xususan, "Feng Shang tomonidan tuzilgan sud tarixshunosining
kitobining Davomi, 7 bobda"eslatib o’tilgan. Sharhdan kelib chiqadiki, Feng Shang
ushbu "Davomini" imperatorlik farmonini bajarish uchun yozgan. Agar Feng
Shangning kitobi faqat "tarixiy eslatmalar" bilan bog’liq bo’lgan mustaqil
kompozitsiya bo’lsa, unda Feng Shangning ba’zi zamondoshlari, shuningdek,
"Tarixiy xotira" ning alohida boblarining "Davomi" ni tashkil qilganlar, ularni
to’g’ridan-to’g’ri Sima Syanning asl matniga qo’shib qo’yishgan.
I asr oxiridagi interpolatorlar orasida alohida o’rin tutadi. Kang yu-Vey tomonidan
ilgari surilgan va keyinchalik Cui Shi, Liang Qi-Chao, Li kui-Yao va boshqalar
tomonidan ishlab chiqilgan versiyaga ko’ra, Liu Sin Vang Manning hokimiyatni
egallab olishini oqlash uchun ularga tayanishga intilib, "Tarixiy xotira" matnini va
boshqa ba’zi asarlarni qayta ishlashga majbur qildi. Bir qator zamonaviy olimlar
ushbu gipotezaga qo’shilmaydilar, ammo "Tarixiy xotira" ni tahrirlashda Lyu
Sinning roli masalasi diqqat bilan ko’rib chiqilishi kerak. Qanday bo’lmasin, Vang
Manning o’zi "eslatmalar" ga katta va, ehtimol, befarq bo’lmagan qiziqishni
ko’rsatdi: u, xususan, Sima Syanning avlodlarini qidirib topdi va maxsus farmon
bilan ulardan biriga faxriy unvon berdi 46
.
Sima Syan qo’lyozmasi tarixidagi eng muhim bosqichlardan biri miloddan avvalgi
70-80-yillar deb hisoblanishi kerak, Yang Zhong imperator Chjan-Di nomidan
"Tarixiy xotira" matnidan olib tashlanib, matnni 526,500 dan 100,000
ieroglifgacha qisqartirgan, ya’ni. taxminan 56/10
47
. Li kui-Yao ko’rsatganidek, kech
Xan sulolasining boshlarida tarixiy asarlarning qisqartirilgan variantlarini tuzish
amaliyoti sezilarli darajada keng tarqaldi. Yang Zhong shu paytgacha
24

interpolatsiya qilingan Shi Ji -ni qisqartirdi; natijada [33] matndagi turli vaqt
qatlamlari asosan aralashib ketgan, bu esa zamonaviy "Tarixiy xotira"matnining
haqiqiyligini aniqlash ishini yanada qiyinlashtiradi.
Hozirgi vaqtda Shi Ji matnida Sima Syan cho’tkasiga tegishli bo’lmagan
qo’shimchalarni ishonchli tarzda ajratib ko’rsatish mumkin emas. Bu olimlar
ixtiyorida bo’lgan matnning haqiqiyligi mezonlarining kamchiliklari bilan
izohlanadi. Ulardan asosiyini - xronologik-qo’llash uchun birinchi navbatda Sima
Syan o’z hikoyasini keltirgan sanani belgilash kerak. Bu borada bir nechta qarama-
qarshi dalillar mavjud:
1) Sima Syan "Avtobiografiya" da "Xuang-didan tortib to tay-chu davriga qadar
bo’lgan voqeani bayon qilgani" haqida yozadi (ya’ni miloddan avvalgi 104-
101). 48
;
2) xuddi shu "Avtobiografiya" ning boshqa joylarida Sima Syan "Tao-tangdan
zilinga qadar [voqealarni] tasvirlab bergan" 49
. Ba’zi sharhlovchilar va keyingi
tadqiqotchilar ushbu iborada 122 yil qishda u-dining Yun shahriga safari paytida
oq yakkashoxni ("kilinya") qo’lga olish ko’rsatkichi mavjud deb hisoblashadi. 50
.
Biroq, bu dalilning boshqacha talqini bor:" taqdimotni zilinga etkazish " miloddan
avvalgi 95 yilda, u-Di buyrug’i bilan zilinning oyog’iga o’xshash bronza haykal
quyilganda, hikoyaning tugashini anglatishi mumkin 51
;
3) Ban Gu "Sima Syanning tarjimai holi" da shunday deydi: "sud tarixshunosi Chu
Xan chun-Qiu tarkibidagi [faktlarni] bayon qildi va ularga da-Xangacha bo’lgan
keyingi voqealarni qo’shdi" 52
. Ba’zi mualliflarning fikriga ko’ra,
bu [34] kombinatsiyani o’qish kerak Tyan-Xan-Vu-Di hukmronligi davri
( miloddan avvalgi 100-97) 53
;
20 "Tarixiy xotira" qayd etadi: "sud tarixshunosining yozuvi u-Di
[hukmronligining oxiri bilan tugaydi" (ya’ni miloddan avvalgi 87 yil) 54
.
Ushbu versiyalarning qaysi biri haqiqatga mos keladi? Ban Gu guvohligiga kelsak,
u (Agar Yang shu-da ga ergashib, da-Xan ifodasini Tyan-Xan davrining belgisi
sifatida tushunsa) nafaqat Sima Syanning so’zlariga, balki Xan shu mualliflarining
so’zlariga ham ziddir 55
. Aftidan, Chju Dong-Running "da-Xan" (yoki "Tyan-
25

Xan") kombinatsiyasini "Buyuk Xan sulolasi" yoki "samoviy Xan sulolasi"
ma’nosida, ya’ni butun Xan sulolasining belgisi sifatida tushuntirgani to’g’ri 56
.
Shu ma’noda Tyan-Xan iborasi ko’pincha Xan mualliflari, shu jumladan Ban
Guning o’zi tomonidan ishlatilgan 57
. "Sim Syanning tarjimai holi" matnining
ushbu talqini bilan unda shi Ji -da hikoyaning xronologik chegarasini aniq ko’rsatib
bo’lmaydi. Ban Gu faqat Sima Syan o’z taqdimotida Xan sulolasi davridagi
voqealarni qamrab olganligini aytadi.
Biroq, Sima Syan tomonidan berilgan sanalardagi qarama-qarshilikni nima
tushuntiradi? Ko’pgina tadqiqotchilar bu savolga to’g’ridan-to’g’ri javob berishdan
qochishdi va ushbu ikki sanadan birining ishonchliligi uchun dalillar bilan
cheklanishdi. Li kui-Yao birinchi marta qarama-qarshilikni hal qilishga
urindi. Uning fikriga ko’ra, birinchi sanani ( Tai chu davri) keltirgan Sima Syan
"tarixiy" ga qancha vaqt olib kelinganligi haqida gapiradi [35] "voqealar taqdimoti
va silin haqidagi iborada "tarixiy eslatmalar"qachon tayyorlanganligi haqida gap
boradi. 58
. Bunday talqinning barcha jozibadorligiga qaramay, uni qabul qilib
bo’lmaydi. Li kui-Yao, kilin haqida gapirganda, miloddan avvalgi 95 yilda
haykalning quyilishini nazarda tutadi; ammo, sim Syanning Ren Shao-qinga
yozgan maktubidan ko’rinib turibdiki, baribir miloddan avvalgi 93 yilda "tarixiy
eslatmalar" hali tugamagan.
Zhu Dong-Rong berilgan ma’lumotlarning boshqacha talqinini
beradi. Uning fikriga ko’ra, Sima Syanning o’zi miloddan avvalgi 122-104 yillarni
"yaxshi alomatlarni kashf etish, er va osmonga qurbonlik qilish, taqvimni isloh
qilish va kiyim rangini o’zgartirish"da ifodalangan Xan sulolasining kuchini
tasdiqlash davri deb bilgan 59
. Bu davr 122 yilda ( yuan shousining birinchi yili),
samoviy belgini o’zida mujassam etgan kilin qo’lga olinganida boshlandi; taqvim
isloh qilingan 104 yilda ( Tai chuning birinchi yili) tugadi. Ushbu butun davrni bir
butun sifatida ko’rib chiqib, Sima Syan uni bir joyda boshlang’ich sana bilan
yakunlaydi (kilin), boshqa joyda - yakuniy ( Tai-chu ) 60
. Shunday qilib, miloddan
avvalgi 104 yildan keyingi davrga oid voqealarni keyingi interpolatsiya deb
hisoblash kerak (shunga o’xshash voqealar ch. 18, 19, 20, 28, 54, 58, 60, 93, 103,
26

104, 109, 110, 111 va boshqalar).
Shih Ji matnidagi interpolatsiyalar masalasini o’rganayotganda quyidagilarni
yodda tutish kerak.
Sima Syan Tai chuning birinchi yilida (miloddan avvalgi 104 yil) "tarixiy
eslatmalar" ni yozishni boshladi-uning so’zlariga ko’ra, voqealar taqdimoti Shi
jiga etkazilgan. Ko’rinishidan, 104 yilga kelib materiallarni yig’ishni tugatgandan
so’ng, Sima Syan ongli ravishda o’zini ushbu xronologik chegara bilan cheklab
qo’ydi.
Biroq, ba’zi hollarda, u ushbu asosiy printsipdan ozgina chetga chiqishga
majbur bo’ldi. Cheng Jin-ZAO buni ch misolida ishonchli tarzda namoyish
etadi. [36] "Tarixiy eslatmalar" 61
. Xan sulolasi asoschisi tomonidan berilgan meros
mulklarining aksariyati tarixi Vu-Di hukmronligining boshida tugadi: "xizmat
ko’rsatgan sub’ektlar orasidan yuzdan ortiq odam,- deb yozadi Sima Syan,- Xan
qo’shilgandan keyin meros qilib olingan... Tay-chu hukmronligiga qadar yuz yil
ichida [faqat] 5 Xou qoldi" 62
. Tarixchi bu holatda nima qilishi kerak edi? Tai-
chu davrida tarix taqdimotini to’xtatish yoki uning o’zi tomonidan belgilangan
qoidani buzgan holda, so’nggi mukofotlar tugatilgunga qadar eslatmalarni davom
ettirish kerakmi? Ehtimol, irsiy shikoyatlarga bag’ishlangan" xronologik
jadvallarda " (18, 19, 20-boblar) Sima Syan qoidadan chetga chiqib, miloddan
avvalgi 104 yilda chet elga chiqib ketishi mumkin edi. Shuning uchun hikoyaning
xronologik doirasini belgilaydigan Cui Shi bilan rozi bo’lish mumkin emas Shi
Ji, hech qanday istisnosiz, ushbu doiradan chiqqan hamma narsani haqiqiy emas
deb e’lon qildi 63
. Boshqa tomondan, xronologik mezonni qo’llashni aniq
anaxronizmlarning "Tarixiy xotirai" matnidan olib tashlash bilan qisqartirish
mumkin emas. Aslida, muammo yanada murakkablashadi. Ko’pgina olimlar Sima
Syan va Xan shu Ban Gu tomonidan yozilgan "Tarixiy xotira" ning ba’zi boblarida
ko’plab matnli o’xshashliklarni qayd etishdi. Biroq, qoida tariqasida, ular buni Xan
shu Ban guni tuzishda "Tarixiy xotira"materiallaridan foydalanganliklari bilan
izohladilar. Biroq, Yang Jungning "Tarixiy xotirai" ni qisqartirish masalasini
maxsus o’rgangan Li kui-Yao Sima Syan va Ban Gu yozuvlaridagi matn tasodiflari
27

sabablariga qo’shimcha oydinlik kiritgan gipotezani ilgari surdi. Tuzuvchi Xan
shu Yang zhongning shi Ji-ni qisqartirish bo’yicha faoliyati haqida hech qanday
ma’lumot bermaydi, shi Ji matni u tomonidan qisqartirilishidan oldin
ishlatilgan. Ayni paytda, allaqachon Jin shu (komp. miloddan avvalgi VII asrda)
yana [37] bu Sima Syanning 500 ming ieroglifdan iborat kitobi haqida. Shubhasiz,
III-V asrlarda. n E. "tarixiy eslatmalar" ning qisqartirilgan matni Xan shu asosida
qayta tiklandi va uning avvalgi hajmi tiklandi.Bu savolni yanada
murakkablashtiradi. Ma’lumki, ko’plab tarixiy faktlar ba’zan sim Syan va Ban Gu
tomonidan mutlaqo qarama-qarshi baholarga ega bo’lgan. Shuning uchun, sim
Syanning tarixiy uslubini tavsiflash uchun uning ishining anaxronizmlar
uchraydigan boblarini jalb qilishda ehtiyot bo’lish kerak; ularning mavjudligi Xan
shudan butun bobni yoki uning biron bir qismini qarz olishning dalili sifatida talqin
qilinishi mumkin.
Simning "tarixiy yozuvlari" ustida ishlash jarayonida Syan doimiy ravishda
manbalarning ko’rsatmalaridagi qarama-qarshiliklarga duch kelishi kerak
edi. Ayniqsa, eng qadimgi davrga tegishli materiallarda ko’plab noaniqliklar
mavjud edi. Shunday qilib, " Shang-shuda, - deydi Sima Syan, - faqat Yao bilan
boshlangan voqealar qayd etilgan va yuzta maktabga tegishli faylasuflarning
asarlarida Xuang-Di haqida ham eslatib o’tilgan". 116
. Sima Syan turli xil
versiyalarni taqqoslash orqali yanada ishonchli ma’lumotlarni topishga intilib, o’z
davrining Konfutsiy olimlariga xos bo’lgan yondashuvni eslatib o’tadi: "asarlar va
kitoblar qanchalik xilma-xil bo’lmasin, olimlar haqiqatni topishda 6 ta qonunga
tayanadilar". 117
. Sima Syan ham xuddi shu mezondan foydalangan deb ishoniladi,
ya’ni. oltita Konfutsiy kanonik kitoblari ma’lumotlariga mos keladigan
manbalarning barcha dalillarini ishonchli deb hisoblagan [54] (Shang shu, Shi Jing,
Li Ji, chun-Qiu va Jing, Yue Jing) 118
. Biroq, bu xulosa sezilarli darajada
aniqlanishi kerak. Gap shundaki, qin Shi-Xuan davrida yoqib yuborilgan Konfutsiy
kanonlarining rasmiy matni Xan sulolasining boshida tiklangan, "Lishu"
qo’lyozmasi bilan yozilgan va "zamonaviy matn"deb nomlangan. 119
. Biroq, Qin
Shi-Xuanning Konfutsiy asarlarini o’rganishni taqiqlash to’g’risidagi farmoniga
28

qaramay, uning ba’zi izdoshlari qin yozuvi isloh qilinishidan oldin ham qayta
yozilgan kitoblarni saqlab qolishgan, ya’ni "qadimiy matnlar"deb nomlangan.
Xuddi shu inshoning ushbu ikkita varianti o’rtasida ba’zida sezilarli tafovutlar
mavjud bo’lib, keyinchalik klassik kitoblarni o’rganishda ikkita dushman
maktabning paydo bo’lishiga olib keldi. Sima Syan davrida "qadimiy matnlar" ni
o’rgatgan eng taniqli olimlardan biri kun An-Guo edi; Sima Syan, Ban Gu
guvohligiga ko’ra, uning shogirdi bo’lgan .Shu sababli, Sima Syan o’z
ishida Shang shu, Shi Jing va boshqa kanonik asarlar ma’lumotlaridan foydalangan
holda, rasmiy Konfutsiy maktabidan farqli o’laroq, qadimiy matnlarga asoslangan
edi
2.2 Tarixiy xotiralar kitobining tuzilishi
"Men butun Xitoy dunyosini Tenet sifatida barcha eski ertaklar bilan
quchoqladim, hukm qildim, barcha ishlar tarixini chizdim, oxirlarini printsiplar
bilan bog’ladim, tugagan, buzilgan, gullab-yashnagan, keyin yiqilgan narsalar va
ishlarning mohiyatini o’rganib chiqdim. yil. Men o’nta jadval, o’n ikkita asosiy
yilnomani tuzdim; risolalar, sharhlar - sakkizta, irsiy nasllar-familiyalar - o’ttizta,
alohida monografiyalar - etmish va umumiy boblarda jami yuz o’ttiz. Va mening
xohishim bor: osmon va er o’rtasidagi hamma narsani o’rganish, hozir ham, uzoq
antik davrda ham sodir bo’lgan o’zgarishlarning mohiyatiga kirib borish. Alohida
hokimiyat nutqini bering...” 84
. Sima Syan o’z ishining maqsadlarini shunday
belgilaydi.
"TARIXIY XOTIRA"ARXITEKTONIKASI
Xitoy tarixshunosligida shu paytgacha hukmronlik qilgan xronologik printsipdan
farqli o’laroq, Sima Syan "Tarixiy xotira" ning asosini butunlay boshqacha printsip
- tarixiy shaxslarning tarjimai holini yaratdi. Sima Syan o’z rejasini qanday amalga
oshirganini tushunish uchun besh qismdan iborat "tarixiy eslatmalar" ning
me’morchiligiga murojaat qilish kerak:
1. "Asosiy yozuvlar";
2. "Xronologik jadvallar";
29

3. "Risolalar";
4. "Meros uylari tarixi";
5. "Tarjimai hollar".
"Asosiy yozuvlar " (Ben Ji) - "Tarixiy xotira" ning birinchi joylashuvi va dizayni
bo’yicha asosiy qismi. Bular butun tarix binosi qurilgan asosiy (ban) haqidagi
yozuvlar (Ji) . Ban Ji atamasining o’zi birinchi marta Sima Syan tomonidan
kiritilmagan-bu undan oldingi eng qadimgi tarixiy xronikalarning nomi, masalan,
yo’qolgan "Yuning qilmishlarining asosiy yozuvlari" 85
. Biroq, Sima Syan ushbu
atamaga yangi tarkibni kiritdi. U shunday deb yozgan edi: "men shohlarning
qilmishlarida boshlanish sababini tushunishni va oxirini ko’rib chiqishni,
gullashini ko’rishni va qulashni ko’rishni xohlardim...” 86
. Boshqacha qilib
aytganda, Sima Syan sulolalarning buyukligi va qulashida tarixning umumiy
rivojlanish yo’nalishini kuzatishga harakat qildi. Ben Ji tarixiy fon edi, uning aniq
mazmuni "tarixiy eslatmalar" ning keyingi bo’limlari tomonidan ochilishi kerak
edi. 87
.
"Meros uylari tarixi " (Shi Jia) - "Tarixiy xotira" ning ikkinchi biografik
bo’limi. Shi Jia atamasi "irsiy mulk", " uy " ma’nosida men -Tzu risolasida
uchraydi, ammo bo’limlardan birining nomi sifatida [45] shi Jia tarixiy yozuvi
birinchi marta faqat Sima Syan bilan paydo bo’ladi 88
. "Tarixiy eslatmalar" da Shi
Jia- bu Chjou davridagi shohliklar tarixi yoki irsiy zodagonlarning eng yirik
vakillarining tarjimai holi. Sima Syan shunday deb yozgan edi:"Shimoliy yulduz
atrofida 28 ta yulduz turkumi aylanib, 30 ta spiker birlashib, cheksiz harakatlana
oladigan g’ildirakni tashkil qilgani kabi, hukmdorning eng yaqin yordamchilari
ham o’zlarining sadoqatlari va fazilatlari bilan ularga ajratilgan joyni egallaydilar.
imperatorga xizmat qilish, shuning uchun men 30 ta shi Jia yozdim" 89
. 47 va 48 -
Konfutsiy va Chen she tarjimai hollari, ular olijanob meros uylariga tegishli emas
edi. Tarixchining asl sxemadan chetga chiqishini qanday izohlash mumkin? Sima
Syan Konfutsiyning Xitoy madaniyati tarixidagi rolini, shuningdek, Xan sulolasi
qo’shilishi arafasida Chen Shening Xitoyning siyosiy taqdiridagi rolini yuqori
baholadi. Konfutsiy kelgusi avlodlarga "oltita Kanon" ni meros qilib qoldirdi;
30

Chen she birinchi bo’lib qin sulolasining qonunbuzarliklariga qarshi isyon
ko’targan 90
. Shuning uchun, Sima Syanning so’zlariga ko’ra, Konfutsiy va Chen
she "meros uylari tarixi"bo’limiga kirishga loyiq edilar.
"Biografiyalar " (Le Zhuan) - "Tarixiy xotira" ning uchinchi biografik bo’limi. Le
Zhuan atamasi bir ovozdan Sima Syanning yangiliklari sifatida tan olingan (undan
oldin Zhuan klassik kitoblarga an’anaviy sharhlar deb nomlangan - Zuo Zhuan,
gulyang Zhuan va boshqalar). Le Zhuan - [46] tarixni taqdim etishning "biografik"
tizimining eng to’liq ifodasi, o’tmishning umumiy rasmini xususiy orqali ochib
beradi - tarixiy shaxslarning tarjimai hollari.
Biroq, G’arb adabiyotida qabul qilingan ushbu atama - "tarjimai hol" tarjimasi
uning mazmunini to’liq va to’liq aks ettirmaydi, chunki Le Zhuan Sima Syan
bo’limi ko’plab qo’shni qabilalar va davlatlarning tavsiflarini o’z ichiga oladi:
Koreya, Namviet, xionnu, janubi-g’arbiy va boshqalar. 91
.
Le Zhuan bo’limida biz taniqli faylasuflar (63, 74-boblar), olimlar (67, 121-
boblar), shoirlar (84, 117-boblar), generallar (63, 74-boblar) tarjimai hollarini
topamiz. 64, 65, 73, 88, 109, 111), "diplomatlar" (69, 70-bob), davlat arboblari (ch.
68, 79, 85, 87, 96), ushbu tarixiy shaxslarning aksariyati o’sha davrdagi
jamiyatning o’rta va yuqori qatlamlariga tegishli edi. Ammo Sima Syan Le Zhuan -
da oddiy odamlarga ham joy beradi. 129 - bozor savdogarlari, ch. 127 va 128 -
folbinlar va taqdirni bashorat qiluvchilar, ch. Tarixchi ularning tarjimai hollarini
o’zining "eslatmalariga" joylashtirdi, chunki bu odamlar turli xil ijtimoiy
qatlamlarni ifodalagan va ularning tarjimai hollari umuman jamiyat haqida keng
tushuncha berishi mumkin edi.
Tabiatan Le Zhuan bo’limi hikoya qilishning juda xilma-xil shakllari va
vositalarini taqdim etadi. Bu erda bir kishiga bag’ishlangan boblar va bir nechta
shaxslarning birlashtirilgan tarjimai hollari mavjud; ikkita tengdosh qahramonning
tarjimai holi va tarjimai holi, unda bitta belgi asosiy, ikkinchisi ikkinchi darajali;
ba’zi boblarda ikkita asosiy va bir nechta kichik qahramonlar va boshqalar
mavjud. Qo’shma tarjimai hollar deb ataladigan narsa faoliyatning tabiatida yoki
tarixiy shaxslarning shaxsiy fazilatlarida o’xshashlikka asoslangan. Birinchisi
31

alohida o’rin tutadi [48] Le Zhuan bo’limining rahbari - "bo Yi tarjimai holi": unda
Sima Syan shaxsning tarixiy taqdiri va uni baholash masalasini ko’taradi; bo va
biografiyasining o’zi - bu muallifning asosiy fikrining illyustratsiyasi. Shunday
qilib, Le Zhuan tarixchi tomonidan ijodiy foydalaniladigan tarixiy rivoyatning
moslashuvchan shakliga aylanadi.
Ben Ji, Shi Jia va Le Zhuan biografik printsipga asoslangan "Tarixiy xotira" ning
uchta asosiy bo’limidir. Ammo biografiyani Xitoy tarixshunosligiga tarixiy rivoyat
shakli sifatida kiritish orqali Sima Syan bu bilan cheklanib qolmadi. Sima Syan
ishining o’ziga xos xususiyati tarixni taqdim etishning turli usullarining
kombinatsiyasidir.
Shunday qilib," asosiy yozuvlar " tarixni taqdim etishning biografik va xronologik
tamoyillarining birlashmasidir. "Xronologik jadvallar" (Biao) xronologiyani
tizimlashtirish va birlashtirishga urinishdir. "Jadvallarda" Sima Syan ko’pincha
turli xil tarixiy hujjatlarda mavjud bo’lgan xronologik ma’lumotlarning qiyosiy
tahlilini beradi, ular orasidagi qarama-qarshiliklarni hal qilish uchun. Sima
Syanning xabar berishicha, "Tarixiy xotira"ning birinchi qismida ish tugagandan
so’ng, unga xronologik jadvallarni tuzish zarurligi g’oyasi paydo bo’lgan. "Men
ularni tizimlashtirganimda (ya’ni" asosiy yozuvlar"), - deb yozadi tarixchi, - men
turli avlodlarning sanalarini taqqoslashda nomuvofiqliklar va noaniqliklar paydo
bo’lishini aniqladim, shuning uchun men o’nta jadval tuzdim" 92
.
Sima Syan tarixiy asarga xronologik jadvallarni ilova qilgan birinchi xitoylik
tarixchi edi va u bir qator xatolar va qarama-qarshiliklardan qochib qutula olmagan
bo’lsa-da, "Tarixiy xotira" ning ushbu bo’limi bizning davrimizda qadimgi Xitoy
tarixi bo’yicha xronologik jadvallarni tuzishda ajralmas hisoblanadi 93
.
"Risolalar" (shu) turli sohalarga bag’ishlangan [48] ijtimoiy hayot, madaniyat,
fan. Oldingi bo’limlardan farqli o’laroq, "risolalar" boblari biografik yoki
xronologik emas, balki tematik printsip asosida qurilgan. Sima Syanning
yozishicha, " risolalar "da u" marosimlar va musiqadagi o’zgarishlar, taqvimdagi
yaxshilanishlar, harbiy san’at, tog’lar va daryolar ruhlariga qurbonliklar, osmon-
inson munosabatlari , o’tmishdan meros bo’lib o’tgan [iqtisodiy siyosatdagi]
32

xatolar va [hayotdagi] umumiy o’zgarishlarni " ko’rib chiqadi. 94
. Tarixiy jarayonni
jamiyatning ayrim sohalari bo’yicha umumlashtirishga urinish sifatida Sima Syan
tomonidan tarixiy kompozitsiyaga kiritilgan "risolalar" jahon tarixshunosligida
dadil yangilik edi (biz antik davrning biron bir tarixchisida bunday narsalarni topa
olmaymiz). Bundan tashqari, "tarixiy eslatmalar" ning ushbu bo’limi
biografiyalardan olish mumkin bo’lmagan eng qimmatli ma’lumot manbai
hisoblanadi. "Risolalar" da entsiklopedik tarixchining qiyofasi to’liq o’sib boradi:
ushbu bo’limning boblari iqtisodiy tarix va nazariyani (almashinuv, pul, soliq
siyosati) - "savdo balansi to’g’risida risola" da (ch. 30), sug’orish - "daryolar va
kanallar to’g’risida risola" da (29-bob), astronomiya - " samoviy jismlar to’g’risida
risola "da (27-bob), taqvim -" taqvim to’g’risida risola "da (26-bob), musiqa-
"musiqa to’g’risida risola" da (24-bob), din - "qurbonliklar to’g’risida risola" da
(28-bob) va boshqalar.
Bu "Tarixiy xotira"ning tuzilishi. Zamonaviy nuqtai nazardan, bu, albatta, hamma
narsada mukammal emas. "Bunday usullarning asosiy kamchiligi shundaki,
voqealar bir joyda kuzatilmaydi, lekin ularning bir qismi imperatorlarning tarjimai
hollarida, ikkinchisi ularda ishtirok etgan turli shaxslarning tarjimai hollarida", deb
yozgan akademik V. P. Vasilev 95
.
Ammo, Agar biz Sima Syan usulini II-I asrlar Xitoy tarixshunosligining
rivojlanishi nuqtai nazaridan baholashga harakat qilsak. [49] tarixning alohida
qismlari uchun yagona mato, hech bo’lmaganda bitta yozma tarix hali mavjud
bo’lmaganligi sababli. Tarixchi o’z ixtiyorida Xitoy tarixi bo’yicha birlashtirilgan
asarlarga ega emas edi, ularning o’rnini har qanday tizimdan mahrum bo’lgan turli
xil tarixiy materiallar, yodgorliklar, guvohliklar va yozuvlar egalladi. Sima Syan
oldida ushbu materiallarni umumlashtirish va tizimlashtirish vazifasi turibdi. Sim
Syangacha bo’lgan tarixiy asarlarda qo’llanilgan xronologik taqdimot usuli bunday
muammoni hal qilishda yordam bera olmasligi aniq. Sim Syanning
Xitoy tarixshunosligiga qo’shgan eng katta hissasi shundaki, u yangi tarixshunoslik
usulini yaratdi va amalda qo’lladi, uning yordamida ko’plab tarixiy manbalarni
umumlashtirish asosida Xitoy tarixini afsonaviy davrlardan tortib to zamonaviy
33

davrgacha etkazish va bayon qilishga muvaffaq bo’ldi.
Sima Syan tomonidan foydalanilgan manbalar
Sima Syan tomonidan "Tarixiy xotira" ni tuzishda jalb qilingan manbalarning
qisqacha tavsifi birinchi marta Ban Guga berilgan. "Sima Syan,- deb yozadi u,-
Zuo Zhuan va Guo yu -ga asoslanib, Shi Ben va Chjango Tse -dan foydalangan, chu
Xan chun-Qiu-da tasvirlangan voqealarni bayon qilgan...” 96
. Ko’rinishidan, Gu
Gu hammomlarining ushbu ro’yxati ta’siri ostida Sun tarixchisi Chjen Qiao Sima
Syanga adolatsiz tanbeh berdi: "uch ming yillik tarixiy asarlar orasida u etti-
sakkizta kitobni jalb qilish bilan cheklanib qoldi! Agar Sima Syanni tanqid
qiladigan narsa bo’lsa, bu uning bilimining etishmasligi" 97
.
Ban Gu va Zheng Qiao Sima Syanning yozma tarixiy manbalardan foydalanish
boblari epiloglarida bevosita ko’rsatmalariga asoslanishdi 98
.
Tuzishda [50] faylasuflar, olimlar, shoirlar, davlat arboblarining tarjimai hollari
Sima Syan, qoida tariqasida, ularning asarlarini oldindan o’rgangan va ularga
tayangan. Biroq, ushbu turdagi yozma yodgorliklar, ba’zi hollarda, Sima Syanning
asosiy va hatto yagona manbai emas edi. U sud tarixchisi lavozimidan maksimal
darajada foydalangan va unga arxiv materiallaridan foydalanish imkoniyatini
bergan 99
. Shu tufayli u "zhuhou arxivlari bilan tanishish "imkoniyatiga ega
bo’ldi 100
, u "xizmat to’g’risidagi farmonlarni o’qishi"mumkin edi 101
. Ushbu
manbalar Sima Syanga "tarixiy eslatmalar"da keng qo’llanilgan juda ko’p faktik
materiallarni berdi.
Sima Syan usulining o’ziga xos xususiyati shundaki, tarixchi faqat yozma
manbalar bilan cheklanib qolmagan, ammo ular qanchalik keng bo’lsa ham. U
doimiy ravishda to’plangan materiallarni boshqa manbalar hisobidan to’ldirishga
intildi.
Sima Syan mamlakat bo’ylab sayohatlari davomida turli xil tarixiy ma’lumotlarni
oldi. Tarixchi mamlakatning turli hududlarida keng tarqalgan afsonalar va
afsonalar bilan tanishdi 102
. u mashhur janglarning joylariga, vayron bo’lgan
shaharlarning xarobalariga tashrif buyurdi, u erda atrofdagi odamlar hali ham o’z
tarixlarini esladilar 103
, Xitoyning janubi-G’arbiy qismidagi begona qabilalarning
34

hayoti bilan tanishdi 104
.
Sima Syan qadimgi odamlarni so’roq qilish, uylarni, uy - ro’zg’or buyumlarini
tekshirish-bir vaqtlar o’tmishdagi tarixiy shaxslarga tegishli bo’lgan ko’plab
ma’lumotlarni oldi 105
. U bu materiallarning barchasini yozma manbalardan
ololmaydi. Sima Syanning o’z asarini yaratish jarayonida sayohatlarining
ahamiyatini ta’kidlab, Sun olimi va shoiri Su Che shunday deb yozgan edi: "Buyuk
tarixshunos butun dunyo bo’ylab sayohat qildi [51] Samoviy imperiya, mashhur
tog’lar va daryolarni shaxsan ko’zdan kechirdi, Yan va Chjao knyazliklarining
qahramonlari bilan muloqot qildi. Shuning uchun u juda erkin va keng, o’ziga xos
tarzda yozadi" 106
.
Mashhur zamondoshlar bilan yoki u yoki bu shaxslarni yaqindan biladigan
odamlar bilan muloqot Sima Syanga tarjimai hollarni tuzish vazifasini ancha
osonlashtirdi. Sima Syan tez-tez Le Chjuan qahramonlari yoki ularning yaqin
qarindoshlari va do’stlari bilan uchrashgani va suhbatlashgani haqida eslatib
turadi 107
.
Sima Syan o’tmishdagi voqealarga oydinlik kiritadigan har qanday qo’shimcha
ma’lumotlardan foydalangan. Xususan, u tarixiy syujetlar va tarixiy shaxslarning
portret tasvirlari bilan yaqindan tanishdi. 86 ("Qasoskorlar tarjimai holi") Jing Ke
ning Qin Shi-Xuanga suiqasd qilish tarixini aks ettiruvchi tasvirlarni o’rganish
asosida yozilishi mumkin edi. Ushbu nuqtai nazar Devendak tomonidan yanada
umumiy shaklda qo’llab-quvvatlandi: Agar bunday tasvirlar Sima Syanga ma’lum
bo’lgan bo’lsa, unda ularning tarixchi tomonidan tegishli voqealarni tasvirlashga
ta’siri ehtimol 108
. 86 munozarali bo’lib qolmoqda, Shavann tomonidan keltirilgan
misol to’liq ishonarli bo’lmasligi mumkin. Biroq, Sima Syanamning ushbu turdagi
ma’lumotlardan foydalanishi shubhasizdir. 55 tarixchi Gao tszuning sheriklaridan
biri Chjan Liang haqida shunday deydi: "uning shaxsiy fazilatlariga ko’ra, men
uning o’zi baland bo’yli va Jasur ko’rinishga ega bo’lishi kerak deb
o’ylardim. Uning portretini ko’rganimda ko’zlarimga nima keldi?! Tashqi
ko’rinishi va yuz xususiyatlari bilan u maftunkor ayolga o’xshardi!” 109
. Tyan
Xenning tarjimai holini bayon qilish, [52] Sima Syan Tian Xengning hayotida
35

qanday bo’lganini ko’rish imkoniyati yo’qligi haqida afsus bilan yozadi. "Axir
bizda ajoyib rassomlar bor. Xo’sh, nega hech kim uning portretini chizmagan?” 110
.
Va nihoyat, "tarixiy eslatmalar" ning ba’zi boblari Sima Syan tomonidan o’zining
rasmiy faoliyati davomida olgan ma’lumotlari asosida yozilgan. "Samoviy jismlar
to’g’risida risola" va "taqvim to’g’risida risola" dan tashqari, Sima Syan sariq
Daryo bo’yidagi sug’orish ishlarida shaxsan qatnashganidan keyin yozilgan
"daryolar va kanallar to’g’risida risola" ni ham o’z ichiga oladi 111
. Ushbu
boblarning barchasini Sima Syan kabi keng amaliy bilimga ega bo ’ lmagan odam
yozishi mumkin emas edi . " Olti Kanon " ning qadimiy matnlarini tarixiy
dalillarning ishonchliligi mezoni sifatida jalb qilgan Sima Syan ularni " haqiqatga
yaqin " deb hisoblagan , ammo u uchun haqiqatning hal qiluvchi mezoni turli xil
versiyalarning keng taqqoslanishi bo ’ lib kelgan . Shunday qilib, u xatolikni
o’rnatadi [55] Chjou poytaxti yinga qarshi kampaniya paytida Loiga ko’chirilgan
va "faktlarni umumlashtirish asosida"degan da’volar 121
Vu-van Loida qisqa vaqt
qoldi va keyin yana g’arbga qaytdi degan xulosaga keladi.
Chjan Syanning g’arbga sayohati xitoylarning geografik tasavvurlarini sezilarli
darajada kengaytirdi. Chjan Syanning kuzatuvlari tarixchiga "Yuning asosiy
yozuvlari" va boshqa qadimiy asarlar tomonidan berilgan ma’lumotlarning
noto’g’riligini aniqlashga imkon berdi. "U erda,- deb yozadi Sima Syan, - sariq
Daryo o’zining kelib chiqishini Kunlun tog’idan oladi; Kunlun balandligi 2500 li
dan oshadi; quyosh va oy, bir-birini almashtirib, uni zulmatga botishiga yo’l
qo’ymasdan, uni doimo yoritib turadi; uning Lijuan bulog’i va Yaochi ko’li
bor. Endi, Chjan Syan Dasyaga tashrif buyurganidan so’ng, u sariq daryoning kelib
chiqishini tekshirdi, ammo yilnomalarda Kunlun tog’i deb nomlangan narsani hech
qaerda ko’rmadi. Shuning uchun, Agar Shang shu asosan to’qqiz mintaqaning
tog’lari va daryolarining joylashishini to’g’ri ifodalasa, u holda yu Ben Ji va Shan
xay jingda aytilgan mo"jizalar haqida gapirishga ikkilanaman " 122
.
Sima Syanning guvohlikdan voz kechganligi, uni yolg’on deb hisoblaganligi
haqida shunga o’xshash ko’rsatmalar umuman "tarixiy yozuvlar" matnida
kam. Buning sababi shundaki, Sima Syanning tarixiy ma’lumotlardan
36

foydalanishdagi asosiy printsipi u ishonchli deb hisoblagan faktlarni taqdim etish
va yolg’on deb hisoblagan hamma narsani chiqarib tashlash edi. Buni Sima
Syanning Gao-zu irsiy mukofotlarining xronologik jadvalidagi ishi misolida
ko’rish mumkin (18-bob): "men voqealar rivojini sinchkovlik bilan o’rganib
chiqdim, jadvalga hujjatlarni kiritdim va ko’p narsalarni barcha tafsilotlarda
aniqlab bo’lmasada, men ishonchli bayon qildim va shubhali narsalarni
qoldirdim" . Shuning uchun, tarixchiga ma’lum bo’lgan, ammo ularning
ishonchsizligi uchun rad etilgan materiallarni, asosan, bilvosita ma’lumotlarga
ko’ra o’rnatish mumkin.
TARIXIY TANQID
Sima Syan o’z ishining maqsadlari nimada ekanligi haqida aniq ma’lumot berdi. U
tarixni nafaqat o’tmishdagi voqealarni bayon qilish uchun, balki odamlarga hozirgi
va kelajakdagi faoliyati uchun ushbu o’tmishdan xulosa chiqarishga yordam berish
uchun ham yozgan.
Tarixchining o’zi o’zini "o’tgan kunlar haqida gapiradigan va bundan buyon
davom etadigan narsalar haqida o’ylaydiganlar"bilan taqqoslagan. Shuning uchun
u shunday dedi: "hozirgi paytda yashash va qadimgi odamlarning yo’li haqida
yozish - bu ko’zguda bo’lgani kabi, uning afzalliklari va kamchiliklarini ko’rish
uchun, garchi bu aks ettirish juda aniq bo’lmaydi". 124
.
Ko’p asrlar o’tgach, Sima Guang o’zining tarixiy asariga sarlavha qo’ydi zi zi tun-
Jian ("Zerzalo universal, boshqaruvga yordam berish"). Ushbu nom xuddi shu
g’oyani aks ettiradi va Sima Syanning yuqoridagi bayonotiga to’g’ridan-to’g’ri
mos keladi. Sima Syan tarixga bunday yondashuvni Konfutsiyning ma’naviy
merosi deb hisoblagan. " Chongqiuda, - dedi u, - yaxshilikka ishora qiladi va
yomonlikni qoralaydi, uch sulolaning fazilati ilgari suriladi va Chjou maqtovga
sazovor bo’ladi" 125
. Ushbu printsipga asoslanib, Sima Syan
"ikkinchi Chunqiu "yozishni orzu qilar edi; u o’z vazifasini "shubhalarni hal qilish,
haqiqatni yolg’ondan ajratish" deb bildi... yaxshilikni yaxshilik, yomonlikni
yomonlik deb atash" 126
. Darhaqiqat," tarixiy eslatmalar "da o’quvchi, bir
tomondan, imperatorlar va zodagonlarning keskin tanqidini ko’radi (tarixchining
37

fikriga ko’ra, bunga loyiq bo’lganlarni hurmat qilish bilan birga), boshqa
tomondan, sim Syan davrida"qaroqchilar" deb nomlangan shaxslarni yuqori
baholaydi.
Shuning uchun Sima Syanning ishi haqidagi avlodlarning hukmlari ba’zan
to’g’ridan-to’g’ri qarama-qarshidir. Lyu Xiang va Yang Xiong sim Syanning
hikoyasini "haqiqiy yozuvlar" deb atashdi, uning tarixiy iste’dodini nishonladilar,
qalamning jasoratini maqtashdi, hech qachon "go’zallikni kamsitmagan va
yashirmagan yomon" . Ban Gu sim Syanning "haqiqat va yolg’on haqidagi
hukmlari Konfutsiy ta’limotini buzadi"deb ishongan. . Shuningdek, "tarixiy
eslatmalar" ni "tuhmat yozuvi"deb ataganlar ham bor edi. , Sima Syanning tarixiy
ob’ektivligini inkor etish.
To’g’ri, tarixchining o’zi o’z asarini "g’azab jaziramasida"yozganini (yoki har
qanday holatda ham tugatganini) tan oldi. "Ishonish va ishonchsizlik bilan
uchrashish, xiyonat qilish va tuhmat qilish, bu nafratni keltirib chiqarmaydimi?!"-
dedi Sima Syan Qiu yuan haqida 130
, lekin u shunday achchiq bilan gapirdi, chunki
uning taqdiri Qu yuanga o’xshardi. Biroq, "sim Syanning g’azabi" va uning tarixiy
ob’ektivligi bir-birini istisno qiladi, deb bahslashish mumkinmi? Shubhasiz,
mumkin emas. Sima Syanning ob’ektivligi uning tarixiy yodgorliklarga
ehtiyotkorlik bilan munosabati, ma’lumotlarni taqqoslashda puxtaligi va nihoyat,
"tarixiy eslatmalar" da keltirilgan ko’plab materiallar arxeologik kashfiyotlarda o’z
tasdig’ini topishi bilan tasdiqlanadi.
Shu bilan birga, har qanday ishda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan bu xatolar ilm-
fanning o’sha paytdagi rivojlanish darajasida, Sima Syan birinchi marta turli xil va
ko’pincha qarama-qarshi manbalarni tizimlashtirishga majbur bo’lgan sharoitda
muqarrar edi. Ushbu xatolar tarixchining tasvirlangan faktlarga xolis
yondashuvining isboti bo’lib xizmat qila olmaydi. Sim Syanning ongida "li Ling
ishi" dan keyin sodir bo’lgan sinish, uning "g’azabi" uning boshqasi gapirishga
jur’at eta olmaydigan narsalar haqida dadil va ochiq gapirishiga yordam berdi.
Sim Syanning o’zi tasvirlagan tarixiy shaxsga bo’lgan munosabati darhol "tarixiy
yozuvlar" boblarining qaysi birida u yoki bu biografiyani joylashtirganida
38

namoyon bo’ladi [58] boshqa odam 131
. Xiang yu ning biografiyasini Ben Ji
bo’limida bayon qilib, tarixchi shu tariqa Xiang yu ning qin - Xan interregnum
davridagi rolini yuqori baholaydi. Konfutsiy va Chen she faoliyatining ahamiyatini
tan olish ularning tarjimai hollarini Shi Jia bo’limiga joylashtirish haqiqati edi. Le
Zhuan -da Sima Syan ba’zida ba’zi odamlarning tarjimai hollarini ular
joylashtirilishi kerak bo’lgan joyga qo’ymaydi. Shunday qilib, u Konfutsiyning
ba’zi izdoshlarini "pul oluvchilar" deb tasniflaydi (129-bob) va Konfutsiy
shogirdlarining tarjimai hollarida (67-bob) ularning tarjimai hollari
yo’q. Bo’limdagi bir qator boblarning sarlavhalari Le Zhuan darhol qahramonlarga
umumlashtirilgan xarakteristikani beradi:" shafqatsiz amaldorlar "(122-bob)," pul
oluvchilar "(129-bob)," Sevimlilar " (125-bob) va boshqalar.
Tarixiy tanqidning o’ziga xos shakllaridan biri Sima Syan XVII asr olimi
tomonidan to’g’ri qayd etilgan Gu Yan-u: "ba’zi qadimgi mualliflar tarixni
yozishda to’g’ridan-to’g’ri o’z fikrlarini bildirmaganlar, ammo tasvirlanganlarga
bo’lgan munosabati hikoyaning o’zida aniq bo’lgan. Buyuk tarixshunos bunga
erishdi" 132
. Gu Yan-Vu sim Syanning voqealar va odamlarga bo’lgan munosabati
matnda boshqa tarixiy shaxsning so’zlari bilan qanday ifoda etilganiga misollar
keltiradi: bo Shi - "savdo balansi to’g’risida risola" da 133
, Lu Gou-Jian-Jing Ke
biografiyasining oxirida 134
, U - Di-Tyan Fenning tarjimai holida 135
, va hokazo.
ushbu tavsiflash usulini "Shusun tunning tarjimai holi" (99-bob) da aniq ko’rish
mumkin. Sima Syan o’z taqdimotida zamondoshlarining faktlari va aniq so’zlarini
birlashtirib, birinchi navbatda er shi-Xuanga, so’ngra Gao-zuga teng muvaffaqiyat
bilan xizmat qilgan vijdonsiz opportunistning qiyofasini chizadi. Muallif
o’quvchiga o’z fikrini yuklamaydi, ammo shunga qaramay [59] taqdimotning
mohirona qo’llanilgan shakli tufayli ishonchli tarzda ifoda etilgan.
Agar Sima Syan bob matnida faqat voqealarni bayon qilsa va uning ismini hech
qachon eslamasa, u har bir bobga keyingi so’zni quyidagi so’zlar bilan boshlaydi:
"men, sud tarixchisi, buni aytaman...”. Taqdimotni o’z nomidan qilingan xulosalar
bilan to’xtatishdan qochib, u butun bobni yozgandan so’ng ularni o’quvchiga
etkazadi. Keyingi so’zda Sima Syan tarjimai hol qahramoniga (agar u biografik
39

bob bo’lsa) yoki berilgan tarixiy faktlarga (risolalar va jadvallarda) baho berib,
yuqorida aytilganlarning barchasini umumlashtiradi. Sima Syanning eng sevimli
usuli-qadimgi faylasufning so’zlarini va ba’zan aytilgan hukmni tasdiqlash uchun
aniq xalq so’zlarini keltirish va xulosani to’g’ridan-to’g’ri o’z fikrini isbotlagan
o’quvchiga murojaat qilish bilan yakunlash. Umuman olganda, "agar siz ushbu
rezyumelarning barchasini ko’rib chiqsangiz, Sima Syan nimani yaxshi ko’rganini
va u nimani yomon ko’rganini, nimani qadrlaganini va nimani yomon ko’rganini,
nimani to’g’ri va nimani yolg’on deb bilganini ko’rishingiz mumkin"
Xulosa
 Davan davlati tarixi bo’yicha uzoq yillardan buyon tadqiqot ishlari olib
borilib, so’nggi yillarda o’zbek olimlaridan A.Asqarov, A.Xo’jaev,
B.Matboboev, A.Anorboev, S.Qudratov, B.Abulg’ozieva,
B.Abdullaev, Abduholiq Abdurasul o’g’li kabilar arxeologik
ma’lumotlarni Yozma manbalar bilan qiyosiy o’rganish asosida samarali
ishlar olib borayotgan bo’lishlariga qaramay, bu yo’nalishda hali ko’pgina
masalalar o’z echimini topmagan. Davan davlati Shaharlarining aniq
joylashuvi, davlat tizimi va boshqaruvi, davlatning chegaralari, qo’shni
davlatlar bilan munosabatlar, mahalliy madaniyatning qo’shni madaniyatlar
bilan munosabatlari masalalari shular jumlasidandir.
 Qadimgi Farg’ona aholisi bronza davridayoq buloq suvlari birlashuvidan
paydo bo’lgan Qoradaryo tarmoqlari havzalarida o’ziga xos sug’orma
dehqonchilik madaniyatini yaratadilar. Ilk temir va antik davrga kelib
40

Farg’onada mahalliy madaniyatlar an’analari asosida taraqqiy
etayotgan qadimgi dehqonchilik madaniyatlari butun vodiyni qamrab oladi
va aholining o’troq hayot tarzi jamiyat iqtisodiy asosini tashkil etadi.
Tadqiqotlar natijalariga ko’ra, mil.avv. III asrdan boshlab butun Farg’ona
vodiysida Shaharsozlik madaniyati keng yoyiladi. Aynan mana shu davrda
Farg’ona vodiysi orqali o’tgan Buyuk ipak yo’li tarmoqlari bo’ylab
Axsikent, Marhamat, Kubo, Marg’ilon, Bob (Pop) kabi ko’hna Shaharlar
paydo bo’ladi. Shuning uchun ham mil.avv. II asrga oid Xitoy manbalari
Farg’onada 70 ta katta-kichik Shaharlar borligi haqida ma’lumot beradi.
 Sima Syanning «Tarixiy xotiralar» asarida Davanning ikkita poytaxti – Ershi
va YUchen bo’lganligi haqida xabar beriladi. Bu Shaharlarning joylashuvi
masalasida olimlar orasida yagona fikr yo’q. Ular O’zgan, Mingtepa
(Marhamat), Qo’qon, Koson, Axsikent, O’ratepa yoki Jizzax o’rnida
joylashtiriladi.
 Eng qadimgi Yozma manbalar O’rta Osiyodagi ayrim ilk davlat uyushmalari
haqida ma’lumotlar bersada, Farg’ona haqida bunday ma’lumotlar
uchramaydi. Shunga qaramasdan YU.A.Zadneprovskiy Qadimgi Farg’ona
(Davan) podsholigining mavjud bo’lganligini taxmin qiladi. A. Asqarovning
fikricha, mil.avv. I ming yillikning o’rtalaridan oldingi davrdagi Farg’ona
haqida so’z yuritilganda odatda faqat «chifdom» (voha) shaklidagi qadimgi
davlat asoslarining paydo bo’lishi anglashiladi. Olimning fikricha, mana
shu holatni hisobga olib Farg’onada davlatchilik, aftidan, mil. avv V-IV
asrlarda paydo bo’lgan bo’lishi mumkin.
 B.Matboboevning fikricha, A. Asqarovning bu xulosasi ikkita tarixiy dalilga
asoslangan. Birinchisi, aynan mana shu davrga oid arxeologik
topilmalar (SHo’rabashot madaniyati) ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanganligi (mahsulot ishlab chiqarish va savdo sotiqning o’sishi)
haqidagi taxminlarni ilgari surish imkonini beradi. Ikkinchisi, mil.avv. II
asrdayoq Farg’onada ko’p sonli Shaharlar mavjudligi haqida ma’lumotlar
bor.
41

 Mil. avv II asrdan boshlab Qashg’ardan Davanga Shimoliy yo’ldan karvon
yo’li harakati boshlanadi. Bu yo’ldan ipak va boshqa mahsulotlarning
xalqaro tranzit savdosi amalga osha boshlaydi. Bu paytga kelib Davan
aholisi ko’paya boshlaydi va ko’plab mustahkamlangan aholi manzilgohlari
paydo bo’ladi. Savdo yo’lida Davan muhim ahamiyatga ega bo’lib
boradi. Tadqiqotchilarning fikricha, YAssa va Qoradaryo vohalarida
ko’pgina qal’alar savdo yo’lini qo’riqlash maqsadida barpo etiladi.
 Davan davlati ma’lum bir siyosiy uyushmani tashkil etgan bo’lib, davlatni
boshqaruvchi hukmdor manbalarda «Van» (podsho) unvoni bilan ish
yuritgani eslatiladi. Manbalarda «Van» unvoniga ega bo’lgan Motsay,
CHan Fin, Mug’ua, Yan’lyu kabi hukmdorlarning nomlari saqlanib qolgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2017 yil 20 apreldagi PQ-2909-sonli
Qarori.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Qadimiy yozma manbalarni
saqlash, tadqiq va targ’ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida ”gi 2017 yil 24 maydagi PQ-2995-sonli Qarori.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzurida O’zbekistonga oid xorijdagi madaniy boyliklarni
tadqiq etish markazini tashkil etish to’g’risida ”gi 2017 yil 20 iyundagi PQ-3074-
sonli Qarori.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasi huzurida O’zbekistonning eng yangi tarixi bo’yicha
Jamoatchilik kengashi faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi 2017 yil 30 iyundagi
PQ-3105-sonli Qarori.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Moddiy madaniy meros
42

ob’ektlarini muhofaza qilish sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi 2018 yil 19 dekabrdagi PQ-4068-sonli Qarori.
Asosiy adabiyotlar:
1. Madraimov A., Fuzailova U. Tarixiy manbashunoslik. O’quv qo’llanma. – T.:
Fan, 2010.
2. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (qadimgi zamon va o’rta asrlar). –
T., 2001.
3. Arslonzoda R.A. Istochnikovedenie istorii Uzbekistana. G’ Uchebno-
metodicheskoe posobie. – Fergana: Tip. FerGU, 2019. – 240 s.
4. Arslonzoda R.A. Istochnikovedenie: Uchebnik G’ Otv.red. M.M.Isxakov. –
Tashkent: Navruz, 2019. – 354 s.
Zamonaviy xorijiy adabiyotlar:
5. Brundage A. Going to the Sources: A Guide to Historical Research and
Writing. – Oxfard: John Wiley & Sons, 2017. – 176 pp.
6. Rusina Yu.A. Metodologiya istochnikovedeniya. – Ekaterinburg, 2015 .
7. Sirenov i dr. Istochnikovedenie: Uchebnik. – Moskva : Yurayt, 2018.
8. Isochnikovedenie. – Moskva: Vo’sshaya shkola ekonomiki , 2015.
Qo’shimcha adabiyotlar :
9. Abidjanova D. Maveraunnaxr epoxi pravleniya Amira Temura v
angloyazo’chnoy istoriografii 60-90-x godov XX v. Avtoref. dis. ... kand. ist.
nauk. – Tashkent, 2001.
10. Alimova D.A. Istoriya kak istoriya, istoriya kak nauka. T. I. Istoriya i
istoricheskoe soznanie. – T.: O’zbekiston, 2008.
11. Ankersmit F.R. Istoriya i tropologiya: vzlyot i padenie metaforo’ G’
Perevodchiki: M.Kukartseva , E.Kolomets, V.Kashaev. M.: KanonQ,
Reabilitatsiya, 2009.
43

12. Axmedjanov G.A. Rossiyskaya imperiya v Sredney Azii. Istoriya i
istoriografiya kolonialnoy politiki tsarizma v Turkestane (1867-1917). –T.:
Fan, 1995.
13. Alimova D. Jenskiy vopros v sovetskoy istoriografii Sredney Azii (20-80-o’e
godo’): Avtoref. dis. ... dokt. ist. nauk. – Tashkent: II AN RUz, 1991.
14. Alimov Sh. Izuchenie natsionalnoy politiki v istoricheskoy literature
Uzbekistana (20-30-e godo’). - Avtoref. diss. ... kand. ist. nauk. – T., 1994.
15. Axunova M.A., Lunin B.V. Istoriya istoricheskoy nauki v Uzbekistane. – T.:
Fan, 1970.
Elektron manbalar
1. www . history . ru
2. www . natura.com
3. www.ziyonet .uz
44

Sotib olish