Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 175.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Апрель 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

113 Продаж

Sinf rahbarining o'quvchilarga bo'lgan munosabatida pedagogik mahoratning ahamiyati

Купить
Sinf rahbarining o'quvchilarga bo'lgan munosabatida pedagogik mahoratning ahamiyati . MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….…3 I.BOB. SINF RAHBARINING O`QUVCHILARGA BO`LGAN MUNOSABATIDA PEDAGOGIK MAHORATNING AHAMIYATI 1.1 Sinf rahbarining sinf jamoasi bilan tarbiyaviy ishlar mazmuni………………6 1.2 Sinf rahbarining faoliyatiga qo’yiladigan pedagogik va psixologik talablar…11 1.3 Pedgogik faoliyatining o’ziga hos hususiyatlari………………………………17 II.BOB. SINF RAHBARINING O`QUVCHILAR BILAN ISHLASH MAHORATI 2.1. Sinf rahbarining o’quvchi shaxsi va jamoani o’rganishdagi mahorati………20 2.2. Sinf rahbari tarbiyaviy faoliyatining shakl va metodlar ……………………24 2.3. Sinf rahbarining pedagogic mahorat tizimi………………………………….29 III.BOB SINF RAHBARINING O’QUVCHI, OILA VA JAMOATCHILIK BILAN PEDAGOGIK AHAMIYATI 3.1.Sinf rahbari ish faoliyatida muloqot psixologiyasining ahamiyati,o`quvchilar bilan ishlash…………………………………………………………………..…34 3.2.Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda "Oila, mahalla, maktab hamkorligi" Konsepsiyasining o’rni va ahamiyati…………………………………………….37 3.3 Sinf rahbarining oila va jamoa bilan olib boradigan faoliyati………………..42 XULOSA ………………………………………………………………………..44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………..47 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : So'nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o'tkazishda o'quv yurti jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o'quv yurtining sinf rahbariga hozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta'limning yagona tizimini yaratish borasidagi ish uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va metodik yordam ko'rsatishdan iboratdir. Ideologik muassasalar sifatida o'quv yurti oldiga muhim tarbiyaviy vazifalar qo'yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi, shunday qilib. Alohida sinf birlashib o'quv yurtini tashkil etadilar. Alohida sinf jamoalari qo'lga kiritgan ta'lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o'quv yurti jamoasining muvaffaqiyatini ta'minlaydi. O'zbekiston Respublikasining bundan keyingi rivojlanishi bevosita ta'lim-tarbiya natijasiga bog'liqligi barchaga ayon. Ta'lim- tarbiyani takomillashtirmay, ma'naviy boy barkamol insonni tarbiyalash mushkul. Bu haqda O'zbekiston Respublikasining Ta'lim to'g'risidagi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilab berilgan ijtimoiy vazifalardan kelib chiqib yosh avlod ta'lim-tarbiyasini tashkil etishni kundalik hayotning o'zi talab qilmoqda. Jamiyatda o'qituvchi, birinchidan, o'sib kelayotgan avlodni tarbiyalash, ularga har tomonlama bilim berishdan iborat bo'lgan faxrli hamda ma'sul vazifalarni bajaradi. Yurtboshimiz ham ta'lim-tarbiyani dolzarb masala sifatida ko'tarmoqda. Ya`ni, mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi va zamonaviy taffakurga tayanib yashaydigan barkamol shaxs - komil insonni tarbiyalashdan iborat degan fikrlari yana bir bor boshlang'ich talim o'qituvchilariga masuliyat yuklaydi va vazifalarni ado etish pedagogning alohida ijtimoiy roli va uning jamiyatdagi faxrli o'rnini belgilaydi. Jamiyatda o'qituvchi faoliyati yuksak baholanmoqda va uning obro'si yuksaltirilmoqda. 2 Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu o'quvchining o'qishga bo'lgan havasi, e'tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-hunarga bo'lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o'quvchining bo'lg'usi hayoti rejalarini amalga oshirish, o'quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro'sini ko'tarish, o'z vaqtida ularga tegishli yordam ko'rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidir. Shuningdek, sinf rahbarining tashkilotchilik funksiyasi tarbiya jarayonida muhim vosita sanaladi. Chunki, tashkilotchilik tushunchasining o'zi keng ma'noga ega. Maxsus bir maqsadni ko'zlab u yoki bu ishni tadbiriy choralarni tashkil etish sinf rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Kurs ishining maqsadi o`quvchilarni boshqarishda sinf rahbarining o`rni va ahamiyati. Maqsad quyudagi vazifalardan iborat: 1. Sinf rahbari kim degan savolga javob berish. 2. Sinf rahbarining o`quvchilarga bo`lgan munosabati. 3. . Sinf rahbarining o’quvchi shaxsi va jamoani o’rganishdagi mahorati. 4. . Sinf rahbari tarbiyaviy faoliyatining shakl va metodlar. 5. Sinf rahbarining sinf jamoasi bilan tarbiyaviy ishlar mazmuni Kurs ishining o`rganilish darajasi: Kurs ishini tayyorlashda Ziyomuxammedov B., Abdullaeva Sh. «Pedagogika» va Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. kitoblaridan foydalanildi 1 . Kurs ishining maqsadi: Sinf rahbari fan o’qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko’p qirrali muhim vazifalarini bajaradi. Shuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik talablar ko’yilgan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yuqori darajaga ko’tarishda muhim rol o’ynaydi. Sinf rahbariga nisbatan qo’yiladigan talablar: -yuqori g’oyaviylik va onglilik; -sinf rahbari katta obro’ga, 1 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: 2023 – yil. 3 ehtiromga va hurmatga ega bo’lishi; -pedagogik mahorat ; -madaniy qobiliyatining mavjudligi; -pedagogik odobga ega bo’lish; -yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromli bo’lish; -tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bo’lish; -tarbiyaviy ishlarga nisbatan ijodiy munosabatda bo’lish; -sinf rahbari kasbini yuqori ko’tarish va mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega bo’lish. Kurs ishining obyekti: Pedagogik mahorat –bu o’qituvchi-tarbiyachining shunday shaxsiy (bolajonligi, hayrixohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h.k,) va kasbiy , (bilimdonligi, zukkoligi, fidoiyligi, ijodkorligi, erudisiyasi va h.k.) fazilatlarini belgilaydigan xususiyatki , u o’z fanini chuqur va atroflicha bilishida, pedagogikpsixologik va metodik tayyorgarligida, o’quvchi-yoshlarni o’qitish ,tarbiyalash va rivojlantirishning optimal yo’llarini izlab-topib amaliy faoliyatida qo’llashida namoyon bo’ladi. Shunday qilib, pedagogik mahorat egasi bo’lish uchun o’qituvchi o’z o’quv predmetini davr talablari asosida bilishi , pedagogika, psixologiya, metodika fanlarini o’zlashtirishi hamda insoniylik va fidoiylikni o’zida tarkib toptirishga intlishi lozim. Shuni alohida qayd qilib o’tmoq zarurki, o’qituvchilik kasbi murakkab va qiyindir. Ushbu kasbning qiyin va murakkabligi shu bilan belgilanadiki, u doimo tirik, ongli jonzot bilan muloqotda bo’ladi. Kurs ishining tuzilishi. Kirish qismi, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 I.BOB. SINF RAHBARINING O`QUVCHILARGA BO`LGAN MUNOSABATIDA PEDAGOGIK MAHORATNING AHAMIYATI 1.1 Sinf rahbarining sinf jamoasi bilan tarbiyaviy ishlar mazmuni . Tashkilotchilik funksiyasi bir necha elementlarga bog'liqdir: A. O'tgan ishlarni tashkil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini belgilab olish. B. Sinfda o'tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy harakterga ega bo'lib, ma'lum maqsadni ko'zlab o'tkazilishi va sinf rahbari turli tarbiyaviy ishlarni o'tkazishda oldin shu ishning modelini tuza bilish lozim. D. Sinf rahbari oldiga qo'yilgan maqsadga yetishish uchun o'z oldiga aniq vazifa qo'ya bilish lozim. E. Sinf rahbari har bir tadbiriy choralarni amalga oshirishda o'qituvchi va o'quvchilarning qobiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma'lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o'tazish o'rni, vaqti, soati, javobgar shaxslar va tizimligini aniqlash lozim. 5 F. Ma'lumki tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni to'g'ri taqsimlash, ishga boshqa o'qituvchilarni, ota-onalar, o'quvchilar, otalik tashkilotlari va ish obektini aniqlash lozim 2 . Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o'rtasida, shuningdek, tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o'rtasida g'oyat murakkab bog'liqlik bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto strategik maqsadlari) bor. O'quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda, tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda turishi mumkin. Bunday variantda hech qanday tarbiyaviy ta'sir ko'rsatib bo'lmaydi. Tarbiyaviy ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining g'oyaviy ishonchiga va siyosiy ongining darajasiga bog'liq. Sinf rahbari o'zining g'oyaviy-siyosiy ongini oshiradi. Bu sinf rahbariga bolalarni onglilik ruhida tarbiyalashga, ular orasiga begona ideologiya va yomon xulqning kirib borishiga qarshi kurasha olish imkoniyatini bera oladi. Sinf rahbarining axloqiy obro'si g'oyat darajada yuqori bo'lishi ham bu o'rinda muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta'sir kuchiga ega bo'ladi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma'naviy qiyofasi o'quvchilar ongining va xulqining shakllanishida katta ta'sir ko'rsatadi. Sinf rahbari uchun kasbiy malaka va ko'nikmalarga ega bo'lishning o'zi yetarli emas. O'z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi fuqarolik fazilatlari, intizomi va odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta'sir o'tkazadi. Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir. Chunki tarbiyachilik talanti juda ko'p sifatlarni chuqur bilish, keng fikr doirasi, ishga jon dildan ko'ngil qo'yish bolalarga bo'lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, aql va odoblilik namunasi, aloqada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo'lishini 2 O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevor. T.:Sharq,2020y 6 taqozo qiladi. Bunda yana tarbiyachilik texnikasi qo'shilsa ishda muvaffaqiyat ta'minlanishi tabiiydir. Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini doimo tashkil qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir - biriga bog'liq bo'ladi va alohida tarzda amalga oshirilmaydi. Maqsadni amalga oshirish usuli - bo'lajak natijadir. Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo'yish uchun amaliy asos hisoblanadi. Tajribada ma'lum darajada qo'llanilgan har qanday vosita natija beradi, hatto biror sababga ko'ra maqsad aniq ifodalanmagan bo'lsa ham natija bervermaydi. Tajribada mavjud bo'lgan pedagogik vositalarning ikkitasini ko'rib chiqamiz. Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar, usullar, shartlar bilan bog'liq bo'ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan bosqichida ta'sir ko'rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag'batlantirish bir xil jarayonlarni tezlashtirish va boshqarishga to'siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli - tuman ko'rinishlarini vujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi: ayrim vositalarni qo'llanish pedagogning ular ta'sirini, mumkin bo'lgan o'zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog'liq bo'ladi. jamoa muomala sharoitida vositalarni qo'llash minut sayin o'zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish zarurligini taqazo qiladi. Pedagoglarda biz albatta oliyjanoblik hissini tarbiyalashimiz shart. Oliyjanoblik qalbning o'ziga xos holatidir. Bu holat insonda sokinlik, hurmat, mehr, g'urur hislarining qo'shilishidan hosil bo'ladi. Pedagogning o'quvchilarga bo'lgan munosabati mehr, hayrihohlikdan iborat bo'lishi kerak. Ma'lumki rivojlanish uchun yordam berish murakkab jarayon bo'lib, o'quvchilar oldgiga qo'yib o'zi chetda qarab turishi va faqat shu talablar qanday bajarilayotganligini kuzatib borishi yetarli degan xulosaga kelgan pedagoglar katta xatoga yo'l qo'yadilar. 7 Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir.CHunki tarbiyachilik talanti juda ko’p sifatlarni chuqur bilish, keng fikr doirasi, ishga jondildan ko’ngil qo’yish bolalarga bo’lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, aql va odoblilik namunasi, aloqada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Bunda yana tarbiyachilik texnikasi qo’shilsa ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Sinf rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilish, har bir o’quvchi shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo’lish, o’z malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab qilinadi. Muhimi shundaki, sinf rahbarining o’zi bolalarda tarbiyalamoqchi bo’lga g’oyaviy-axloqiy g’oyaga mos bo’lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning ko’pligiga asosiy sabab o’quvchilarning oldiga qo’yilayotgan talablar tarbiyachi harakterda hamisha ham namoyon bo’lavermasligidadir 3 . Sinf rahbarining maxsus kasbiy va ijtimoiy vazifalariga odilona baho beruvchi xolis hakam – tarbiyalanuvchilar. Avvalo, sinf rahbarining amaliy faoliyati faqat yarimi tarbiya texnologiyaga asoslanganligini nazarda tutish kerak. Uning ikkinchi yarimi bu san’at. SHu tufayli sinf rahbariga qo’yiladigan dastlabki talab – unda pedagogik qobiliyat mavjud bo’lishi kerak. Sinf rahbarining qobiliyati– bu o’quvchilar bilan ishlashga ishtiyoq, bolalarga nisbatan muhabbat, ular bilan bo’lgan munosabatdan mamnun bo’lish bilan ifoda bo’ladigan shaxsning sifatlari. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi. Qobiliyat uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o’qish natijasi hisoblansa. Qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste’dod, layoqat va zehn, ya’ni inson asab tizimida anatomo-fiziologik xususiyat bo’lishi ham zarur. 3 .Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. “Nutq o’qitish “ T.: 2019 – 100 -163 b. 8 Tarbiyaviy faoliyatning samarali bo’lishi uchun sinf rahbarida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo’lmog’i va tarbiyalab yetishtirilmog’i lozim - tashkiliy – sinf rahbarining o’quvchilarni jipslashtirish, ularni band qilish, vazifalar bo’lib berish, ishni rejalashtirish, qilingan ishlarni jamlash mahoratiga namoyon bo’ladi; - didaktiga oid – o’rganishga bo’lgan qiziqish hamda ma’naviy, xissiy istaklarni rag’batlantirish, o’quv bilimini orttirish, faollashtirish mahoratida namoyon bo’ladi; - pertseptiv – tarbiyalanuvchilarning ma’naviy dunyosiga singib, ularning emotsional holatini baholash, ruhiy xususiyatlarini aniqlash mahoratida namoyon bo’ladi; - suggestiv – o’quvchilarga emotsional ta’sir ko’rsatishda namoyon bo’ladi; - kelajakni ko’ra bilish - o’z harakatlarning oqibatini ko’ra bilishda, o’quvchilarda qanday fazilatlarni ro’yobga chiqarish lozimligini oldindan ayta olish mahoratida namoyon bo’ladi; - tadqiqiy - pedagogik vaziyatlar va jarayonlarni o’rganish va obxektiv baholash mahoratida namoyon bo’ladi. Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko’rsatishi muhim ahamiyatga ega. Ayni vaqtda u kommunikativ (kattalar bilan ham, kichiklar bilan ham tez aloqa o’rnata olish) qobiliyatga ega bo’lishi, ro’y berayotgan fakt va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog’lab baholashgina emas, balki ro’y berish sababiga qarab hukm ham chiqarishi pedagogik optimizmga, ijod qilish qobiliyatiga ega bo’lish kerak. Sinf rahbarining eng muhim fazilati – odamlar bilan tezda til topa olishi, ko’pchilikka o’shila bilish, ulfatjonlik, dilkashlik bo’lib, bu undagi muomala madaniyatining yuksakligini ifodalaydi. CHunki unga hamisha odamlar bilan aloqa qilishga, ular bilan ishlashga to’g’ri keladi. Hozirgi sharoitdan kelib chiqqan holda o’quv-tarbiya jarayonida qulay munosabatlar yaratish uchun 9 kasbiy jihatdan ahamiyatli asoslar bo’luvchi sinf rahbarining insoniy xislatlari muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Sinf rahbari uchun juda muhim xislat – insonparvarlik, ya’ni o’sayotgan insonga oliy qadriyat kabi munosabat qilish lozim. Insoniy munosabatla o’quvchiga nisbatan xayrixohlik, unga yordam berish, ularning fikriga quloq solmoq, uning o’quvchilik faoliyatiga yuksak talabchanlikdan iborat. Sinf rahbari doimo faol, ijodkor shaxsdir. U o’quvchilarning kundalik hayotini uyushtiruvchi hamdir. O’quvchilarda qiziqish uyg’otish, ularni o’zi bilan yetaklash faqat yuksak irodali insonning qo’lidan keladi. Auditoriya, o’quvchilar jamoasi kabi murakkab organizmlarga pedagogik rahbarlik qilishi sinf rahbaridan topqir, zehni o’tkir, har qanday vaziyatni mustaqil yechishga doim tayyor bo’lishligini talab qiladi. Unga kasbiy jihatdan kerakli xislatlardan biri – sabr-toqat va dadillikdir. O’qituvchining birdan sarosimaga tushgani, o’z nochorligini o’quvchilar sezmasligi lozim. SHuni hamisha esda tutish kerakki, sinf rahbari o’z harakati va axloqini nazorat qilish, hech qachon arzimagan narsalarga asabiylashmasligi kerak. Muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning birinchi sharti - bu sinf rahbarining talabchanligi. Dastlab talabni u o’ziga qo’yishi kerak, chunki o’zingda bo’lmaganni o’zgadan talab qila olmaysan. Talabchanligi bilan birga oqilona tarbiyachi ham bo’lishi lozim. Pedagogik jarayonlarda yuz berib turadigan keskinliklarni bartaraf etish uchun tarbiyachiga hazil-mutoyiba tuyg’usi yordam beradi. Uning ko’lamida tayyor hazil, maqol, yaxshi, do’stona piching – ijobiy emotsional holat yaratishga imkon berib, o’quvchilarni o’ziga jalb qildiradi. Shaxs axloqini harakterlaydigan belgilardan biri – ma’suliyatdir. Sinf rahbarining ma’suliyati - tarbiyachining faoliyati va ta’lim-tarbiya jarayonining aniq vazifalarini ham o’z ichiga oladi. Tarbiyachi zimmasiga bolaning shaxs sifatida har tomonlama kamol toptirish ma’suliyati yuklanadi. U o’quvchiga 10 chuqur nazariy bilim berishi, uni hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim. SHu bilan birga u o’quvchidagi mavjud layoqat va qobiliyatni o’z vaqtida payqab, individual munosabatda bo’lishi, unda mavjud bo’lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o’stirishi darkor. Sinf rahbari maktabdagi eng universal pedagogik hisoblanib u bajaradigan mehnatning o’lchovi, chegarasi yo’q. Uning bilmagan ishi uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo’lmaydi. SHu bilan bir qatorda, u beg’araz, xolis va ta’masiz shaxs bo’lib, jamoachilik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar, ota-onalar va o’quvchilarni o’zaro bog’lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o’zaro aloqalarning to’g’ri bo’lishiga ta’sir o’tkazishi va ayni vaqtda o’zining pozitsiyasini aniq ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir. Shunday qilib, pedagogik odobga ega bo’lgan sinf rahbari o’quvchilar orasida obro’ qozonadi. Ustoz qanchalik obro’ qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyatan shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi va aksincha, tarbiyachining shaxni qanchalik past bo’lsa, uning ta’siri shuncha bo’sh va o’quvchilarni voyaga yetkazish jarayoni ham shuncha zaif bo’ladi. Yuqori aytib utilgan fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishda va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo’ladi. Sinf rahbari nihoyatda ma’suliyatli va murakkab vazifani bajaradi. U sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o’quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil etadi hamda kamolot tashkilotchilari, o’qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib boradi 4 . 1.2 Sinf rahbarining faoliyatiga qo’yiladigan pedagogik va psixologik talablar . 4 Mahkamov M. «Bo’lajak tarbiyachilarning pedagogik muloqat madaniyatini shakllantirish” nomzodlik dissertatsiyasi. T., 20 1 5. 11 So’nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o’tkazishda maktab jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ideologik muassasalar sifatida maktab oldida muhim tarbiyaviy vazifalar qo’yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalari hisoblanadi, shunday qilib, alohida sinf birlashib maktabni tashkil etadilar. Alohida sinf jamoalari qo’lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun maktab jamoasining muvaffaqiyatini minlaydi. SHu nuqtai nazardan sinf rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam emas. SHunnig uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi, mehnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o’qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar. Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri – bu o’quvchining o’qishga bo’lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobiliyatini rivojlantirish, kab-hunarga bo’lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o’quvchining bo’lg’usi hayoti rejalarini amalga oshirish, o’quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro’sini ko’tarish, z vaqtida ularga tegishli yordam ko’rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidir. Sinf jamoasini tashkil etish va tarbiyalash jarayonida sinf rahbarining tashkilotchilik funktsiyasi juda katta ahamiyatga egadir. “Tashkilotchilik” tushunchasining o’zi keng maxnoga ega. Maxsus bir maqsadni ko’zlab u yoki bu ishni, tadbiriy choralarni tashkil etish sinf rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funktsiyasi bir nechta elementlarga bog’liqdir. A. O’tgan ishlarni tahlil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini belgilab olish. 12 B. Sinfda o’tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy harakterga ega bo’lib, ma’lum maqsadni ko’zlab o’tkazilishi va sinf rahbari turli tarbiyaviy ishlarni o’tkazishda oldin shu ishning modelini tuza bilish lozim. V. Sinf rahbari oldiga qo’yilgan maqsadga erishish uchun o’z oldiga aniq vazifa qo’ya bilish lozim. G. Sinf rahbari har bir tarbiyaviy choralarni amalga oshirishda o’qituvchi va o’quvchilarning qobiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o’tkazish o’rni, vaqti, soati, javobgar shaxslar va tizimliligini aniqlash lozim. D. Ma’lum tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni ish uchastkalaridagi joy-joyiga qo’yish, vazifalarni to’g’ri taqsimlash, ishga boshqa o’qituvchilarni, otaonalar, o’quvchilar, otalik tashkilotlari va ish obxektini aniqlash lozim. Sinf rahbarining jamoani tashkil qilish bo’yicha asosiy faoliyati. 1. Har bir o’quvchini shaxs sifatida o’rganish. 2. O’quvchilarni sinfda tarbiyalashni tashkil etish. 3. O’quvchilarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini mustahkamlash. 4. Sinfda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazish. 5. Fan o’qituvchilarining tarbiyaviy ishlarini birlashtirish. 2. Sinf rahbarining faoliyatiga qo’yiladigan pedagogik va psixologik talablar. Sinf rahbari fan o’qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko’p qirrali muhim vazifalarini bajaradi. Shuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik talablar ko’yilgan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yukori darajaga ko’tarishda muhim rol o’ynaydi. Sinf rahbariga nisbatan qo’yiladigan talablar: yuqori g’oyaviylik va onglilik; sinf rahbari katta obro’ga, ehtiromga va hurmatga ega bo’lishi; pedagogik mahorat; madaniy qobiliyatining mavjudligi; pedagogik odobga ega bo’lish; yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromli bo’lish; 13 tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bo’lish; tarbiyaviy ishlarga nisbatan ijodiy munosabatda bo’lish; sinf rahbari kasbini yuqori ko’tarish va mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega bo’lish. Rasmiy hujjatlarga sinf rahbarining vazifalari qisman bayon qilingan bo’lsa ham biz kuyida sinf rahbarining jamoani birlashtirish bo’yicha vazifalarni aniq tarzda ko’rsatishni zarur deb bildik. Sinf rahbarinig vazifalari: 1. O’quvchilarning anatomik, fiziologik va psixologik xususiyatlarini o’rganish; 2. O’quvchilarning kundalik davomati, odob xulqi va jamoat ishlariga qatnashishini tekshirib borish; 3. O’quvchilarning rejiga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab borishlarini kuzatish; 4. Sinfda ishlaydigan fan o’qituvchilari bilan majlislar o’tkazish; 5. Darsda o’quvchilar davomatini ta’minlash, sinfdagi va yuquv yurtida navbatchilikni tashkil etish, xonani jihozlash, honadagi o’quv asboblarini saqlashga o’rgatish, o’quvchilar bilan suhbatlar o’tkazish; 6. Sinf majlislarini tizimli o’tkazish; 7. “Kamolot” tashkiloti bilan ish rejalariga muvofiq darsdan tashqari ishlarni tashkil etish; 8. O’quvchilar bilan darsdan tashqari o’qishlari va anjumanlarini o’tkazish; 9. Sinf o’quvchilari bilan sport , harbiy vatanparvarlik tarbiyasi borasida tadbiriy choralar ko’rish, o’quvchilar sog’ligini muntazam nazorat qilish, jismoniy tarbiya o’qituvchilari, harbiy ta’lim o’qituvchilari bilan doimiy aloqada bo’lish; 10. O’quvchilarni rag’batlantirish va zarur vaktlarda ularga nisbatan chor ko’rish; 11. O’quvchilarning ota-onalari bilan tarbiya borasida doimiy aloqada bo’lish va ular bilan individual suhbatlar o’tkazish; 14 12. O’quvchilarning shaxsiy va sinf rahbariga oid hujjatlarini tartibli olib borish. Sinfda tarbiyaviy ishlarga doir masalalarni har tomonlama hal qilish maqsadida sinf rahbari o’quvchilarining ta’lim olishlari, sinfni uyushtirishining ta’miniy rejasini tuzadiki, bu reja o’quvchilar bilan tizimli ish olib borishga katta imkoniyatlar yaratib beradi. Hozirgi davrda maktab, akademik litsey, kollej va undagi o’quv- tarbiya jarayoni jamoa oldiga juda katta ijtimoiy ahamiyatga molik vazifalar qo’ymoqda. Maktab yosh avlodning dunyoqarashini tarkib toptirishi, goyaviy va siyosiy jixatdan chiniktirishi, yuksak axlokiy fazilatga ega kilishi , mexnatga va ongli kasb tanlashga tayyorlashi lozim. Sinf rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya kilish, har bir o’quvchi shaxsini inson sifatida xurmat kilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bulish, uz malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab kilinadi. Muhimi shundaki, sinf rahbarining uz bolalarda tarbiyalamokchi bulgan goyaviyaxlokiy goyaga mos bulishi kerak. Tarbiyadagi oldiga kuyilayotgan talablar tarbiyachi harakterda xamisha xam namoyon bulavermasligidadir. Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida xamisha namuna kursatishi muhim axamiyatga ega. Ayni vaktda u kommunikativ (kattalar bilan xam, kichiklar bilan xam tez aloka urata olish obiliyatiga ega bulishi, ruy berayotgan xodisalarni fakat pedvgogik koidalarga boglab baxolashgina emas, balki ruy berish sababiga karab xukm xam chikarishi pedagogik optimizmga, ijod kilish kobiliyatiga ega bulishi kerak 5 . Sinf rahbarining ta’lim muassasasining bajaradigan mexnatning ulchovi, chegarasi yuk. Uning bilmagan ishi, uddasidan chika olmaydigan soxasi bulmaydi. 5 Mavlonova R., B. Normurodova, N. Rahmonqulova, Tarbiyaviy ishlar metodikasi.-T.:"Tib-kitob", 2010. 15 Shu bilan bir katorda u begaraz, xolis va ta’masiz shaxs bulib, jamoatchilik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar , ota-onalar va ukuvchilarni uzaro boglovi shaxs sifatida barcha tomonlarning nukai nazarini xisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, uzaro alokalarning tugri bulishiga ta’sir utkazishi va ayni vaktda uzining pozitsiyasini anik ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffakiyatini ta’minlashga garov buladi. Sinf rahbarining faoliyati ko’p qirrali va sermazmundir.U o’zi rahbarlik qilayotgan sinf o’quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o’quv yili davomida nimalar qilish kerakligi,o’quvchilar hayotining nima bilan band qilish va tanlangan ish turini amalga osh9iroishini bexato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni uechadi.Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam beradi.Sinf rahbarining ish stolida «O’quvchilarni tarbiyalash ishining mazmuni» bo’lishi kerak.CHunonchi, -dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish; -siyosiy onglilikni tarbiyalash va ijtimoiy faoliyatni rivojlantirish, -axloqli, ongli intizomni va xulq madaniyatini tarbiyalash; -o’qishga ongli munosabatni tarbiyalash,bilish faolligini va aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish -mehnatga va ijtimoiy mulkka munosabatni tarbiyalash, politexnika bilim.doirasini kengaytirish, kasbni ongli tanlashga tayyorlash; -o’z huquqini anglab yetishga o’rgatish,fuqarolik mas’uliyatini tarbiyalash; -estetik madaniyat asoslarini tarbiyalash va badiiy qobiliyatni rivojlantirish; -jismoniy barkamollik,salomatlikni,mustahkamlash va sanitariya-gigiyona madaniyati kabi muhim masalalar alohida qayd etiladi Sinf rahbarining pedagogik faoliyati va ma horati o’quv faoliyatida ham, o’qishdan tashqari faoliyatda ham zarur bo’lgan umumiy pedgogik malakalar majmuidan tashkil topadi. Xo’sh, tarbiyachining pedagogik mahorati,texnikasi 16 qanday malakalarni o’z ichiga oladi? Ularning pedagogik ta’sir ko’rsatishdagi roli qanday? Avvalo, pedagogik texnikaning tarkibiy qismi sifatida pedagogning nutq malakalarini, ya’ni savodli gapirish, o’z fikr va his tuyg’ularini so’zda aniq ifodalash malakalarini aytib o’tish mumkin. Pedagogik texnikaning boshqa tarkibiy qismi sinf rahbarining mimik va pantomimik ifodaliligidir. Aniq imo – ishora, maxnoli qarash, rag’batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum pedgogik ta’sir ko’rsatishda ko’p so’zli tushuntirish yoki e’tiroz bildirishga qaraganda ancha samarali muomala vositalari bo’ladi. Pedagogik o’zaro ta’sir ko’rsatishda sinf rahbarining o’z hissiy holatini boshqarish, o’zida eng qulay hissiy jiddiylik darajasini va umidbaxshlik, xayrixohlik kayfiyatini saqlash, o’zining hissiy dam olishini tashkil etish mahorati muhim rolь o’ynaydi. Bu mahorat pedagogning kasbiy jihatdan o’z – o’zini nazorat qilishni ta’minlaydi. Ko’p yillar davomida sog’lom asab sistemasini saqlab qolish, asabiy buzilishlardan, hissiy va aqliy zo’riqishdan o’zini tiyishga yordam beradi. Samarali o’zaro ta’sir ko’rsatishni tashkil tish uchun pedagog aktyorlik va rejissyorlik mahorati tarkibiy qismlarini egallashi zarur, ular pedagogga tarbiyalanuvchilar bilan muomala qilishda tarbiyalanuvchilarning aql – idorkigagina emas, balki ularning his tuyg’ulariga ham ta’sir ko’rsatishga yordamlashadi. Shunday qilib, sinf rahbarining pedagogik texnikasi – bu shunday bir malakalar yig’indisidirki, u sinf rahbariga tarbiyalanuvchilar ko’rib va eshitib turgan narsalar orqali ulaga o’z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini beradi. A.S.Makarenko shularni nazarda tutib, «Tarabiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq, jahldor bo’lishni bilishi lozim, u o’zini shunday tutishi kerakki, uning har biri harakati tarbiyalasin”, deb yozgan edi. Pedagogik texnikaninegallashning asosiy yo’llari pedagog rahbarligidagi mashg’ulotlar (pedagogik texnikani o’rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o’z – o’zini tarbiyalash) dir. Pedagogik texnika malakalarining individual – shaxsiy tusda 17 ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiynjihatdan o’z – o’zini tarbiyalash, ya’ni o’qituvchining o’zida mohir pedagogliknshaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat yetakchi rolь o’ynaydi deb aytish mumkin 6 . 1.3 Pedgogik faoliyatining o’ziga hos hususiyatlari. Har qanday faoliyatda bo’lgani singari, pedagogik faoliyatning ham bir nechta tarkibiy qismlari mavjud. Bular: maqsad, vosita, ob’ekt, sub’ekt. Avvalo, pedagogik faoliyat maqsadi o’ziga hosligi bilan ajralib turadi. Bular quyidagilar: 1. O’qituvchilik ishi maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni o’qituvchi o’z mehnati yakuniy natijalarini tanlashda erkin emas, uning hatti–harakatlari har tomonlama barkamol shahsni shakllantirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Pedagogik faoliyat avlodlar o’rtasidagi ijtimoiy vorisiylikni amalga oshirish, yoshlarni mavjud ijtimoiy munosabatlar bilan bog’liq insoniyat ijtimoiy tajribasini egalashdagi tabiiy imkoniyatlarini yuzaga chiqari uchun hizmat qiladi. Ammo maqsaddan kelib chiqadigan muayyan vazifalarni sharoitga mos ravishda o’qituvchining o’zi belgilashi kerak. SHunday qilib, pedagogik faoliyat maqsadi yakuniy natijasiga ko’ra jamiyat tomonidan belgilanadigan aniq ijtimoiy buyurtma bo’lib, uning vazifalari muayyan pedagogik vaziyatlarda turlicha belgilanadi. Ana shu holatning o’ziyoq o’qituvchidan ijodiy yondoshuvni, maqsadni ko’ra olish, uni muayyan sharoit bilan taqqoslay olishni talab etadi. 2. O’qituvchi faoliyati har doim boshqa faoliyat orqali boshqariladiga faoliyatdir. Bu o’ziga hos meta–faoliyat bo’lib, o’quvchilarning faoliyatiga mos etib quriladi. Jaloliddin Rumiyning ustoz sifatidagi faoliyati bilan bog’liq yuqorida keltirilgan misol ustoz – murabbiyning jazavaga tushish, baqirish bilan emas, balki o’zini tutish, og’ir – vazmiylik, kamtarlik va samimiyat, qat’iyat bilan bergan 6 Ortiqov N.O., Jo’rayev A.J. Maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi kengashi. T.:“O’qituvchi”, 2012 . 18 javobi, tolibning hatosini darhol tushunib etishi va qilmishidan qattiq hijolat bo’lishiga va majlisni tashlab chiqib kelishgan sabab bo’ladi. Ilm tolibining bu tutgan yo’li uning yuksak darajasidagi ongliligini belgilamasada, shu hatti – harakatning o’ziyoq pedagogik faoliyat maqsadiga tamon birgalikda qo’yilgan qadamdir. Binobarin, pedagogik faoliyat maqsadining o’ziga hosligi shundaki, u o’qituvchining ham, o’quvchining ham maqsadi bo’lishi kerak. Meta-faoliyatning mohiyati ana shunda. 3. Boshqa kishi faoliyatni boshqarish shuning uchun ham murakkabki, o’qituvchining maqsadi tarbiyalanuvchining kelajagiga qaratilgan bo’ladi. Bu maqsad o’qituvchi uchun yaqin va tushunarlidir. U “Sen bilishing, bajara olishing va bajarishing kerak”, - deya talab qiladi. O’quvchi esa bugungi kunning quvonchiyu tashvishlari bilan yashaydi, kelajak uning uchun juda yiroq. SH.A.Amonashvilli bu ziddiyatga “tarbiya fojiasining asosi” deb baho beradi. O’qituvchi ayni zamonda yashab turib kelajakni barpo etadi. Bu juda murakkab vazifa . Buni chuqur anglagan usta–pedagoglar har doim o’z faoliyati logikasi o’quvchi ehtiyojlariga tayanib quradilar. Masalan, SH.A.Amonashvilli o’z faoliyat dasturini bola dasturiga yaqinlashtirishga intilgan. E.N.Ilina esa doimiy matnlardan foydalanib, sinfdagi vaziyatga ta’sir o’tkazishga harakat qiladi. Demak, pedagogik faoliyat maqsadi o’qituvchidan jamiyatning ijtimoiy topshirig’iga nisbatan shahsan qabul qilish; muayyan hatti-haraktlarning maqsad va vazifasiga ijodiy yondoshish; o’quvchi qiziqishlarini hisobga olish va uni o’quv faoliyati maqsadi sifatida takomillashtira olishni talab etadi. Pedagogik faoliyat ob’ekti – bu inson, shakllanayotgan shahs ruhiy olamining nozik qirralari – aql, hisiyot, idora, ishonch, o’z-o’zini anglash demakdir. Pedagogik faoliyat bo’ektining o’ziga hosligi quyidagilarda namoyon bo’ladi: 1. Inson tabiatining jonsiz bir bo’lagi: emas, balki o’zining takrorlanmas shahsiy 19 hususiyatlariga ega bo’lgan, atroflardagi voqea–hodisalariga nisbatan o’z tushunchalari va munosabatiga ega bo’lgan (jonli) aqlli mavjudot. U pedagogik jarayonning ishtirokchisi, uning o’z maqsadi, motivlari, o’iga hos hulq–atvori bor. Binobarin, pedagogik faoliyat ob’ekti uning sub’ekti hamdir. CHunki u pedagogik ta’sirga nisbatan har hil munosabat bilidirishi mumkin. Zero, bu ta’sirni u o’z ichki dunyosi orqali qabul qiladi. 2. O’qituvchi muntazam o’zgarib, o’sib borayotgan inson bilan ishlaydi. Unga nisbatan qolipga solingan, stereotip hatti–harakatlarni qo’llab bo’lmaydi. Bu juda murakkab jarayon bo’lib, o’qituvchidan doimiy izlanishni talab etadi. 3. O’quvchiga faqat pedagoglargina emas, balki uni o’rab turgan muhit ham turli yo’nalishlarda bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun pedagogik faoliyat shu ta’sirlarni korrektsiyalashni, ya’ni tarbiyalash, qayta tarbiyalash hamda shahsning o’z–o’zini tarbiyalashini tashkil etishni ham ko’zda tutadi. Umuman zamonaviy pedagogika hamkorlik pedagogikasi bo’lib, u maktabdagi munosabatlarni erkinlashtirishga yo’naltirilgan va o’quvchini faollashtirishga, uni pedagogik jarayonning teng huquqli ishtirokchisiga aylantirishga harakat qiladi. Tarbiyaning asosiy vositalari – faoliyatining turli ko’rinishlari bo’lib, o’quvchilar unda bevosita ishtirok etadilar. Bular: mehnat, muloqot, o’qish, o’yin. Masalan, taniqli pedagog A.S.Makorenko tarbiya tizimi markazida ijtimoiy mehnat turgan. Buyuk mutasavvuf olim Bahovuddin Naqshband tarbiya tizimi markazida ham mehnat, hunar turgan. U kishi qo’lidan hech ish kelmaydigan, biror hunari bo’lmagan kishini o’z maktabiga qabul qilmaganlar. Ba’zi pedagoglar ijodiy ish orqali o’quv tarbiya ishlarini tashkil etadilar. 7 7 Z. Ismoilova. Tarbiyaviy ish metodikasi. T., « Istiqlol » 20 1 3 20 II.BOB. SINF RAHBARINING O`QUVCHILAR BILAN ISHLASH MAHORATI 2.1. Sinf rahbarining o’quvchi shaxsi va jamoani o’rganishdagi mahorati. Sinf shaxsning o’z – o’zini bilish va o’z – o’zini tarbiyalash labaratoriyasi, pedagogik vazifalarni hal qilishning Yangi usullari tekshirib ko’riladigan, nazariy masalalar muhokama qilinadigan tajriba maydoni bo’lib qolishi mumkin. Shu narsa muhimki, sinf qatnashchilari, bo’lajak pedagoglar kasbiy jihatdan birga ishlash malakalarini ishlash malakalarni egallashga faol intilishlari, o’z –o’zini bilish va kasbiy jihatdan o’z –o’zini tarbiyalash bo’yicha chuqur ish olib borishga psixologik jihatdan tayyor bo’lishlari kerak. Barcha hollarda ham individual, ham sinfiy mashg’ulotlar boshlanishidan oldin pedagogik texnikani egallashning individual dasturi tuzib chiqilishi lozim. Bunday dasturni tuzish uchun avvalo pedagogik texnika malakalri shakllanishining boshlang’ich darajasini aniqlab olish zarur. Biroq tajribaning ko’rsatishicha, odatda, mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina emas, shu Bilan birga dastlab avtomatlashtirlgan (ta’limni boshlash vaqtiga kelib) ko’nikmalar haqida ham borishi mumkin ekan. Bular masalan, nafas olish va ovozning tabiiy yo’lga qo’yilishi, to’g’ri talaffuz, bundan oldingi tarbiyaning natijasi bo’lgan savodli, ifodali nutq, mimik va pantomimik aniqlik va boshqalar bo’lishi mumkin. Bunday ko’nikmalarning mavjudligi pedagogik texnika malaklarini shakllantirishni ancha osonlashtiradi. Oliy o’quv yurtlaridagi kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik texnikani egallash sinf rahbariga o’zining kasb yo’nalishining boshlanishidayoq ko’pgina xatolardan holi bo’lishda, o’quvchilarga ta’lim tarbiya berishning yuksak samaradorligiga erishishda yordam beradi. Sinf rahbari vaziyatlarning haddan tashqari xilma – xilligi pedagogdan ijodiy xulq – atvorni talab qiladi. Pedagogik texnika pedagog malakalarining eng yaxshi ijodiy xulq atvoriga, boshqacha qilib aytganda, har qanday pedagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilarga samarali ta’sir 21 ko’rsatishga yordam beradi. Pedagogik texnika malakalari tarbiyachining individual – shaxsiy xususiyatlari bilan chambarchas bog’liqligi faqat bu malakalarning individual tusda bo’lishi emas, balki ularning shakllanishi va rivojlanishi pedagog shaxsiga ta’sir ko’rsatishda ham nomoyon bo’ladi. 2.Pedagogik texnikaning yana muhim xususiyatlaridan biri pedagogning ma’naviy va estetik nuqtai nazarlari tarbiyalanuvchilarga yanada to’laroq ochib beriladi. Agar pedagogning nutqi qashshoq va tartibsiz bo’lsa, agar u bo’lar bo’lmas sabablar bilan o’z hissiyotlariga erk bersa, didi past, estetik jihatdan omi bo’lsa, u holda “eng to’g’ri” so’zlar ham, eng “kerakli” tadbirlar ham tarbiyalanuvchilarning na aql – idrokiga, na hissiyotiga ta’sir qiladi. Pedagogik texnika to’g’risida aytilganlarning hammasi har bir sinf rahbari uchun bu texnikani tashkil etuvchi malakalarni egallash nihoyatda zarurligini ochiq – oydin ko’rsatib turibdi va bu pedagogik vaziyat hamda san’at bilan bog’liq. Chunki inson o’zining har bir qadamini oldindan ko’rishi, rejalashtirishi amalda mumkin bo’lmaydi. Sinf rahbari ning mehnati – bu behad izlanish va azob –uqubatli kechinmalar, ilhom va betakror nurlanish oni, ko’pdan ko’p kundalik ishlar, hafsalasi pir bo’lish va shaxslar birgalikda boshdan kechirilgan quvonchdan qanoat hosil qilishdir. Pedagogk san’at – bu qandaydir qul bilan tutib bo’lmaydigan, fahm – farosat bilan amalga oshiriladigan mahorat mahsulidi. Pedagogik mahorat ham – farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy, tarbiyadagi qiyinchiliklarni yongishga qodir bo’lgan nufuzli rahbarlikning, shaxslar qalbining qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo’lgan shaxs shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondoshishi, donolik va ijodiy dallilik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo’lgan qobiliyat majmuasidir. Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, fahm – farosat bilan bir qatorda pedagogik texnika sohasidagi malakalr ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab, ko’proq natijalarga erishish imkonini beradi. 22 Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi shunga olib keladiki, pedagoglarning har biri o’zicha, paypslab ijodiy izlanish olib boadi, Ayni bir xil savollarni: shaxslar bilan, pedagoglar jamoai bilan qanday qilib til topish mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ichida tarbiyalanuvchilar o’rtasidagi munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq kerak? Tarbiyalanuvchilarni pedagogik talablarni bajarishga qanday qilib majbur etish mumkin? Qanday qilib yaxshi pedagogik ruhiyatni saqlab qolish va o’z kuch –qo’vvatini oqilona sarflash mumkin? Degan savollarni muttasil takrorlaydi va hakoza. Bu kabi savollarga javob berish uchun pedagogdan odatdan tashqari kuch – g’ayratni, qat’iyatni, tirishqoqlikni, tadqiqotlar olib boirishga intilishni, yangi vaziyatga, yangi jamoaga kirish qobiliyatini, samimiyatni, to’g’rilik va halollikni, o’tkir aql idrokni, o’z topilmalarining qimmatini aniqlash qobiliyatini talab qiladi. Pedagogika fani bilan tarbiya san’atining o’zviy aloqadorligi zarurki, u yuksak kasb mahoratini ta’minlaydi. Pedagogika fikrlashga o’rgatadi, murakkab pedagogik muammolarni hal qilish uchun to’g’ri yo’l yo’riq va ilmiy asoslangan yo’llarni ko’rsatadi, pedagogning pedagogik ta’sir ko’rsatish metodikasi va texnikasi bilan qurollantiradi. Biroq texnikaning tarkibiy qismlari bilan mahorat o’rtasidagi nisbatning dialektik muammolarini to’g’ri hal qilish uchun tayyor andazalar, mutloqo aniq tavsiyalar qaerda bo’lishi mumkin, qaerda bo’lishi mumkin emas, degan savolga javob berishi mumkin. Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o’rtasida, shuningdek, tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o’rtasida g’oyat murakkab bog’liqlik bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto strategik maqsadlari) bor. O’quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda, tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda turishi mumkin. Bunday variantda hech qanday tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish bo’lmaydi. Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini 23 doimo tahlil qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir – biriga bog’liq bo’ladi va alohida tarzdi amalga oshirilmaydi. Maqsadni amlga oshirish usuli – bo’lajak natijadir. Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo’yish uchun amaliy asos hisoblanadi. Tajribada ma’lum darajada qo’llanilgan har qanday vosita natija beradi, hatto biror sababga ko’ra maqsad aniq ifodalanmagan bo’lsa ham natija bervermaydi. Tajribada mavjud bo’lgan pedagogik vositalarning ikkitasini ko’rib chiqamiz. Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar, usullar, shartlar Bilan bog’liq bo’ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan bosqichida ta’sir ko’rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag’batlantirish bir xil jarayonlarni tezlashtirish va boshqarishga to’siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli – tuman ko’irinishlarini vujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi: ayrim vositalarni qo’llanish pedagogning ular ta’sirini, mumkin bo’lgan o’zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog’liq bo’ladi. jamoa muomala sharoitida vositalarni qo’llash minut sayin o’zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish zarurligini taqazo qiladi. 8 Hozircha biz ko’proq mavhum kategoriyalardan foydalanamiz. Amaliy faoliyatda esa vositalar, maqsadlar va natijalar dialektikasi ovozlar shovqini, g’oyat turli – tuman ehtiyojlar va daxvolarning avj olishi bilan to’la bo’ladiki, bu barcha jonli manzara doimo bir kishining – pedagog tarbiyachining diqqat markazida bo’lishi lozim. Agar pedagogik san’at haqida gapirganda, chamasi, uning asosiy ko’rinishlari – o’quvchilarga umidbaxsh faraz bilan yondoshish, talab va ishonchning birligi, uning shaxsga avayla munosabatda bo’lish, uni hurmat qilishdan iborat bo’lishi mumkin. Pedagogik umidbaxshlik hatto eng qarovsiz o’quvchi ham o’zida ko’pgina ijobiy narsalarga egadir, degan ishonchga 8 Odob axloqqa oid xadis namunalari ―Fan T., 2023.‖ 24 asoslangan. Pedagogik mahorat o’ziga o’quvchilar haqidagi, ularning psixologiyasi to’g’risidagi, ta’lim muassasasi haqidagi, ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etish va uning mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy pedagogik madaniyani tashkil etadi, pedagog, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa, hech vaqt o’z ishining chinakam ustasi bo’la olmaydi, eski usuldan, bir qolipdagi tayyor andazalarni ishlatishdan nariga o’tmaydi. Biroq zamonaviy sinf rahbariga birgina umumiy madaniyatning o’zi kifoya qilmaydi – maxsus bilimlar va malakalar: o’quvchilarni kuzatish, ularning o’sishidagi muhim narsalarni aniqlay olish, bu muhim narsalarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy ijtimoiy g’oyalar bilan taqqoslash, ularni rivojlantirish yo’llari va usullarini aniqlash, turli vositalar, tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish usullarining o’zaro bir – biriga o’tish dialektikasini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy jihatdan bir sistemaga solish malakalari zarur bo’ladi. Sinf rahbari yangi tajribalarni o’rganar ekan, o’zining hayotiy bilmini, his etgan va anglagan narsalarini, o’z tajribasini aslo kamsitmasligi kerak. Sinf rahbarni keng va dadil tajribachilik ishlariga yo’llash zarur. Sinf rahbari nixoyatda maxsulyatli va murakkab vazifani bajaradi. U sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o’quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil etadi xamda kamolot tashkilotchilari, o’qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib boradi. 2.2. Sinf rahbari tarbiyaviy faoliyatining shakl va metodlar. So’nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o’tkazishda o’quv yurti jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o’quv yurtining sinf rahbariga xozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta’limning yagona tizimini yaratish borasidagi ish uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va metodik yordam ko’rsatishdan iboratdir. Ideologik muassasalar sifatida o’quv yurti oldiga muhim tarbiyaviy 25 vazifalar qo’yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi, shunday qilib. Alohida sinf birlashib o’quv yurtini tashkil etadilar. Aloxida sinf jamoalari ko’lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o’quv yurti jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan sinf rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam emas. SHuning uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi, mexnatsevar, maxoratli, yosh avlodni sevadigan o’qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar. Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu o’quvchining o’qishga bo’lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-xunarga bo’lgan layoqatini, yosh va ruxiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o’quvchining bo’lg’usi xayoti rejalarini amalga oshirish, o’quvchilarning salomatligini muxofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro’sini ko’tarish, o’z vaqtida ularga tegishli yordam ko’rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidir. Shuningdek,sinf rahbarining tashkilotchilik funksiyasi tarbiya jarayonida muhim vosita sanaladi. Chunki, tashkilotchilik tushunchasining o’zi keng maxnoga ega. Maxsus bir maqsadni ko’zlab u yoki bu ishni tadbiriy choralarnitashkil etish sinf rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funktsiyasi bir necha elementlarga bog’liqdir: A. O’tgan ishlarni tashkil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini belgilab olish. B. Sinfda o’tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy xaakterga ega bo’lib, ma’lum maqsadni ko’zlab o’tkazilishi va sinf rahbari turli tarbiy ishlarni o’tkazishda oldin shu ishning modelini tuza bilish lozim. D. Sinf rahbari oldiga qo’yilgan maqsadga yetishish uchun o’z oldiga aniq vazifa qo’ya bilish lozim. 26 E. Sinf rahbari har bir tarbiriy choralarni amalga oshirishda o’qituvchi va o’quvchilarning qobiiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o’tazish o’rni, vaqti, soati, javobgar shaxsla va tizimligini aniqlash lozim. F. Ma’lumki tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni to’g’ri taqsimlash, ishga boshqa o’qituvchilarni, ota-onalar, o’quvchilar, otalik tashkilotlari va ish obektini aniqlash lozim. Sinf rahbarining asosiy faoliyati esa quyidagilarni bilishni talab etadi. 1. Har bir o’quvchini shaxs sifatida o’rganish. 2. O’quvchilarning sinfda tarbiyalashni tashkil etish. 3. Talablarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini mustahkamlash. 4. Sinfda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazish. 5. Fan o’qituvchilarining tarbiyaviy ishlarini ( koordinatsiyalash) birlashtirish. 6. O’quvchilarning ota-onalari bilan ishlash. 7. Sinf rahbari fan o’qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko’p qirrali muhim vazifalarini bajaradi. SHuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik talablar qo’ygan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yuqori darajaga ko’tarishda muhim rol o’ynaydi. Demak yuqoridagilarga tayangan holda sinf rahbarining faoliyatiga nisbatan qo’yilgan talablar quyidagilardan iborat.. 1.Yuqori g’oyaviylik va onglilik. 2 Sinf rahbari katta obro’ga ehtiromga va hurmatga ega bo’lishi 3 Pedagogik mahorat 4 Madaniy qobiliyatning mavdudligi 5 Pedagogik odobga ega bo’lish 6 Yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromda bo’lish 7 Tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bulish 27 8 Tarbiya ishlariga nisbatan ijodiy munosabatda bo’lish 9 Sinf rahbari kasbini yuqoriga ko’tarish va mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega bo’lish. So’nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o’tkazishda o’quv yurti jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o’quv yurtining sinf rahbariga hozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta’limning yagona tizimini yaratish borasidagi ish uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va metodik yordam ko’rsatishdan iboratdir. Ideologik muassasalar sifatida o’quv yurti oldiga muhim tarbiyaviy vazifalar qo’yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi, shunday qilib. Alohida sinf birlashib o’quv yurtini tashkil etadilar. Alohida sinf jamoalari qo’lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o’quv yurti jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. O’zbekiston Respublikasining bundan keyingi rivojlanishi bevosita ta‘limtarbiya natijasiga bog’liqligi barchaga ayon. Ta‘lim-tarbiyani takomillashtirmay, ma‘naviy boy barkamol insonni tarbiyalash mushkul. Bu haqda O’zbekiston Respublikasining Ta‘lim to’g’risidagi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilab berilgan ijtimoiy vazifalardan kelib chiqib yosh avlod ta‘lim-tarbiyasini tashkil etishni kundalik hayotning o’zi talab qilmoqda. Jamiyatda o’qituvchi, birinchidan, o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalash, ularga har tomonlama bilim berishdan iborat bo’lgan faxrli hamda ma‘sul vazifalarni bajaradi. Yurtboshimiz ham ta`lim-tarbiyani dolzarb masala sifatida ko`tarmoqda. Ya`ni, mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi va zamonaviy taffakurga tayanib yashaydigan barkamol shaxs – komil insonni tarbiyalashdan iborat degan fikrlari yana bir bor boshlang`ich ta`lim o`qituvchilariga ma`suliyat yuklaydi va vazifalarni ado etish pedagogning alohida ijtimoiy roli va uning jamiyatdagi faxrli o’rnini belgilaydi. Jamiyatda o’qituvchi 28 faoliyati yuksak baholanmoqda va uning obro’si yuksaltirilmoqda. Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu o’quvchining o’qishga bo’lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-hunarga bo’lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o’quvchining bo’lg’usi hayoti rejalarini amalga oshirish, o’quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat 9 . Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro’sini ko’tarish, o’z vaqtida ularga tegishli yordam ko’rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidir. Shuningdek,sinf rahbarining tashkilotchilik funksiyasi tarbiya jarayonida muhim vosita sanaladi. Chunki, tashkilotchilik tushunchasining o’zi keng ma’noga ega. Maxsus bir maqsadni ko’zlab u yoki bu ishni tadbiriy choralarni tashkil etish sinf rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funksiyasi bir necha elementlarga bog’liqdir: A. O’tgan ishlarni tashkil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini belgilab olish. B. Sinfda o’tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy harakterga ega bo’lib, ma’lum maqsadni ko’zlab o’tkazilishi va sinf rahbari turli tarbiyaviy ishlarni o’tkazishda oldin shu ishning modelini tuza bilish lozim. D. Sinf rahbari oldiga qo’yilgan maqsadga yetishish uchun o’z oldiga aniq vazifa qo’ya bilish lozim. E. Sinf rahbari har bir tadbiriy choralarni amalga oshirishda o’qituvchi va o’quvchilarning qobiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o’tazish o’rni, vaqti, soati, javobgar shaxslar va tizimligini aniqlash lozim. 9 Mavlonova R., B. Normurodova, N. Rahmonqulova, Tarbiyaviy ishlar metodikasi.- T.:"Tib-kitob", 2010. 29 F. Ma’lumki tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni to’g’ri taqsimlash, ishga boshqa o’qituvchilarni, ota-onalar, o’quvchilar, otalik tashkilotlari va ish obektini aniqlash lozim. Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o’rtasida, shuningdek, tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o’rtasida g’oyat murakkab bog’liqlik bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto strategik maqsadlari) bor. O’quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda, tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda turishi mumkin. Bunday variantda hech qanday tarbiyaviy ta’sir ko’rsatib bo’lmaydi. Tarbiyaviy ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining g’oyaviy ishonchiga va siyosiy ongining darajasiga bog’liq. Sinf rahbari o’zining g’oyaviy-siyosiy ongini oshiradi. Bu sinf rahbariga bolalarni onglilik ruhida tarbiyalashga, ular orasiga begona ideologiya va yomon xulqning kirib borishiga qarshi kurasha olish imkoniyatini bera oladi. Sinf rahbarining axloqiy obro’si g’oyat darajada yuqori bo’lishi ham bu o’rinda muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega bo’ladi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o’quvchilar ongining va xulqining shakllanishida katta ta’sir ko’rsatadi. Sinf rahbari uchun kasbiy malaka va ko’nikmalarga ega bo’lishning o’zi yetarli emas. O’z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi fuqarolik fazilatlari, intizomi va odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o’tkazadi. Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir.Chunki tarbiyachilik talanti juda ko’p sifatlarni chuqur bilish, keng fikr doirasi, ishga jon dildan ko’ngil qo’yish bolalarga bo’lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, aql va odoblilik namunasi, aloqada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Bunda yana tarbiyachilik texnikasi qo’shilsa ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va 30 natijalarning nisbatini doimo tashkil qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir – biriga bog’liq bo’ladi va alohida tarzda amalga oshirilmaydi. Maqsadni amalga oshirish usuli – bo’lajak natijadir. Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo’yish uchun amaliy asos hisoblanadi. Tajribada ma’lum darajada qo’llanilgan har qanday vosita natija beradi, hatto biror sababga ko’ra maqsad aniq ifodalanmagan bo’lsa ham natija bervermaydi. Tajribada mavjud bo’lgan pedagogik vositalarning ikkitasini ko’rib chiqamiz. Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar, usullar, shartlar bilan bog’liq bo’ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan bosqichida ta’sir ko’rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag’batlantirish bir xil jarayonlarni tezlashtirish va boshqarishga to’siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli – tuman ko’rinishlarini vujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi: ayrim vositalarni qo’llanish pedagogning ular ta’sirini, mumkin bo’lgan o’zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog’liq bo’ladi. jamoa muomala sharoitida vositalarni qo’llash minut sayin o’zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish zarurligini taqazo qiladi. Pedagoglarda biz albatta oliyjanoblik hissini tarbiyalashimiz shart. Oliyjanoblik qalbning o’ziga xos holatidir. Bu holat insonda sokinlik, hurmat, mehr, g’urur hislarining qo’shilishidan hosil bo’ladi. Pedagogning o’quvchilarga bo’lgan munosabati mehr, hayrihohlikdan iborat bo’lishi kerak. Ma’lumki rivojlanish uchun yordam berish murakkab jarayon bo’lib, o’quvchilar oldgiga qo’yib o’zi chetda qarab turishi va faqat shu talablar qanday bajarilayotganligini kuzatib borishi yetarli degan xulosaga kelgan pedagoglar katta xatoga yo’l qo’yadilar. 2.3. Sinf rahbarining pedagogic mahorat tizimi Pedagogik mahoratni biz o’qituvchida bo’lishi lozim bo’lgan bir qancha shahsiy sifatlar majmuasi sifatida tushunamiz. Bu shahsiy sifatlar kasbiy faoliyatni yuqori saviyada tashkil etishga imkon beradi. SHunday muhim sifatlarga – 31 o’qituvchi faoliyatining insonparvarligi; uning kasbiy bilimi; pedagogik qobiliyatlari va pedagogik teknikasini kiritish mumkin. Shu o’rinda quyidagi holatlarni ta’kidlash joiz: birinchidan, pedagogik mahorat shahs ruhiyatidagi o’z–o’zini tashkil etuvchi tizim bo’lib, insonparvar yo’nalganlik bu tizimning asosiy omili bo’lib hizmat qiladi; ikkinchidan kasbiy mahoratni rivojlantirish zaminida (asosida) o’qituvchi hatti–haraktalarining asl mohiyati asoslanganligi, ongliligini belgilaydigan kasbiy bilim yotadi. Yo’nalganlik va kasbiy bilim professional yuqori darajadagi faoliyatning “skelet”i sanalanadi, u o’z–o’zini tashkil etuvchi tizimning yahlitligini ta’minlaydi; uchinchidan, pedagogik qobiliyatlar mahoratning shakllanishini tezlashtiradigan hamirturush bo’lib hisoblanadi; to’rtinchidan, bilim va qobiliyatga tayanadigan pedagogik texnika, u barcha ta’sir vositalarini maqsad bilan bog’lashga hizmat qiladi, shuningdek, pedagogik faoliyat strukturasini muvofiqlashtiradi. SHunday qilib, pedagogik mahorat tizimining to’rt tarkibiy qismi ham o’zaro bog’liq. Ularning o’sishida faqat tashqi ta’sirning o’zigina kifoya emas, ular o’z–o’zini rivojlantirishni ham talab etadi. O’z–o’zini rivojlantirish mahsus bilim va ko’nikmalarga asoslanadi. Muvaffaqiyatning asosiy sharti – bu qobiliyatlar, vositasi esa pedagogik texnikadir. Endi pedagogik mahoratning to’rt elementi to’g’risida batafsil to’htalamiz. 1. O’qituvchi shahsining insonparvarligi. Fikrlar to’qnashuvi va o’z pozitsiyasi uchun kurashni dramma deb hisoblasak, tarbiyachining butun, faoliyati dramalardan iborat. Binobarin, mahorat darajasi qancha yuqori bo’lsa, ziddiyatlar ham shunchalik aniq bo’ladi. CHunki, ijodkor o’qituvchi tomonidan taklif etilgan tizimning yangiligi odatda, eskirgan qarashlarning qarshiligiga uchraydi. “SHahs yo’nalganligi nimalardan iborat?”, - degan savolga psihologiya fani ideallar, qiziqishlar, qadriyatlar deb javob beradi. 32 Ko’raylikchi, bu dramaning boshalanishi emasmi? O’qituvchi qanday uy– hayol bilan maktabga keladi? “Qoidadon” o’qituvchi “dars o’tish”, dasturni bajarish hayoli bilan maktabga kelyapti. Uning qiziqishi 45 daqiqa mobaynida o’zlashtirishi lozim bo’lagan materiallarga qaratilgan. Yangi etakchi maktabga yorqin bayralar, marosimlar orzusida kelyapti. Endigina ish boshlagan yosh o’qituvchi ham darsga kelyapti. Uning fikru hayoli o’zining o’qituvchining mavqeini saqlab qolishda. U avvalo yoshlari orasida uncha katta farq bo’lmasada o’quvchilar uni o’qituvchi sifatida qabul qilishlari to’g’risida qayg’uradi. Donetsklik o’qituvchi V.F.SHatalov ham darsga kelyapti. Uning maqsadi o’z o’quvchilariga zafarli bilim olishlari uchun ko’maklashish. Ularning hammasi maktabga, bolalar oldiga kelishyapti, lekin ular shahsiy yo’nalganligi asosining o’ziyoq drama(tik). Lekin ularning bu tarzdagi shahsiy taraddudi tarbiyaning asosiy maqsadi – barkamol insonni shakllantirish vazifasiga qanchalik mutanosib. Masalaning muhimligi ana shunda. Har bir o’qituvchi shahsining yo’nalganligi turli hil bo’lib, ularning eng asosiysi, qimmatlilari quyidagilardir: 1) o’ziga nisbatan yo’nalganlik, ya’ni o’z– o’ziga ishonch, “menda bilimli, talabchan, haqiqiy o’qituvchini ko’rishsin”, - degan istakning mavjudligi; 2) pedagogik ta’sir vositalariga yo’lnalaganlik; 4) pedagogik faoliyat maqsadiga yo’nalganlik – insonparvar strategiya, faoliyat ob’ekti va vositalariga nisbatan ijodiy yondashish. Pedagog uchun korrektsiyalangan barcha turdagi yo’nalishlar bilan yo’g’rilgan, maqsadga olib boruvchi asosiy yo’nalish, ya’ni faoliyatni insonparvarlashtirish muhimroqdir. Lekin faqat kelajak oldidagi mas’uliyatni his etish, ongli tirishqoqlik, bolalarga nisbatan cheksiz muhabbat orqaligina o’qituvchining kasbiy mahorati shakllanadi: ”Agar o’qituvchi ham ishiga, ham 33 bolalarga nisbatan muhabbatni o’zida mujasamlashtira olsa”, - degan edi L.N.Tolstoy. Insonparvarlik yo’nalishi yuqori topshiriq sifatida uning kundalik ishidagi muayyan vazifalarni belgilab beradi. Ikki hil vaziyatni taqqoslab ko’ramiz. Birinchi kurs talabasi Ta’lim markazi muzeyiga sayohat olib borayotib, nima uchun aynan shu muzey haqida bolalarga gapirib berishi kerakligini tushuntirishga qiynaladi. Mahoratli usta pedagog esa sayohatdan ko’zlangan bir necha vazifalar hamohangligini ko’ra oladi, ya’ni o’z–o’zini anglashga etaklash, pedagoglik kasbini egalashlaga targ’ib etish, o’qituvchi mehnatining ichki tomonlarini ko’rsatish va shu orqali bu mashaqqatli kasb egalariga nisabatan cheksiz hurmat hissini uyg’onish va pirovard natijada o’quvchining ijtimoiy rivojlanishning yanada yuqoriroq pilla poyasida tura olishiga ko’maklashish. O’qituvchining insonparvarligi uning faol hatti–harakatlarida namoyon bo’ladi. Lekin shunday vaziyatlar ham yuz berishi mumkin: ertaga o’quvchilar yana pahta yig’im–terimiga chiqishlari kerak. Lekin ular tergan pahtalar bir necha kundan buyon o’lchanmay, olib ketilmay dalada turganligi bois o’quvchilarning ishlagilari kelmay turibdi. O’qituvchi bolalar haqligini bilib tursada, ularga baqirib beradi: ”Siz pahtani terishingiz shart, uni qachon olib ketishlari sizning ishingiz emas”. Agar o’qituvchi pahtani o’z vaqtida o’lchab olib ketilishini ta’minlay olmasa, bolalarga yo’l qo’yilayotganligini ochiq–oydin aytishiga nima halaqit beradi. Ahir o’qituvchi bu ho’jasizlikni bartaraf etish uchun nima qilish mumkinligi to’g’risida bolalar ho’jasilik, beparvolik bilan birgalikda bosh qotirishi mumkinku?! 2. Kasbiy bilim. Usta-mahoratli o’qituvchi kasbiy yo’nalganligining asosida ikki narsa yotadi – o’zi dars beradigan predmeti bilan mashg’ulligi va bolalar bilan muloqot qilishga ehtiyoji. Pedagogik mahoratning fundamental asosi – bu kasbiy bilimdir. O’qituvchining bilimi bir tomondan fanga, ikkinchi tomondan uni o’zlashtiradigan o’quvchilarga qaratiladi. Kasbiy bilim mazmuni esa o’z predmeti 34 nazariyasi va metodikasini pedagogika va psihologiyani yahshi bilish bilan belgilanadi. Kasbiy pedagogik bilimning o’ziga hosligi uning kompleksligidir. U o’qituvchida o’rganilayotgan fanlarni sintez qila olish qobiliyatini talab etadi. Sintezning asosini esa pedagogik topshiriqlarni echish, pedagogik vaziyatlarni tahlil etish, o’zaro hamkorlik vositalarini tanlash tashkil etadi. Har bir alohida pedagogik topshiriqni hal etish jarayonida o’qituvchining pedagogik kasbiy bilimi faollashadi va yagona tizim sifatida namoyon bo’ladi. Kasbiy bilimning kompleksligi, umumlashganligi bilan birga uning shahsiy bo’yoqdorligi ham muhim ahamiyatga ega. IX sinfda adabiyot darsi boryapti. Yusuf hos Hojibning ”Qutadg’u bilig” asari hususidagi o’z fikrlari, uning tarjimalari undagi qahramonlar haqida ko’p gapirildi. O’quvchilar ham o’z fikrlarini bayon qildilar. Bu suhbatni olib borayotgan o’qituvchi esa biror marta ham ”Menimcha”, “Men o’ylaymanki...” degan so’zlarni aytmadi. Fan, madaniyatning butun zahirasi to’g’risidagi bilim o’qituvchining o’z qiziqishlari va ideallari bilan boyitilsa, uning o’z pozitsiyasi sifatida qabul qilinadi. O’qituvchining mahorati bilimlarni insoniylashtirishda, unga ruh bag’ishlashda namoyon bo’ladi. Zero, bilimlar shunchaki kitoblardan olingan ma’lumotday emas, balki o’zining olamga munosabati tarzida etkazilishi lozim. Pedagogning kasbiy bilimi asosida pedagog tafakkuri – printsip va qoidalar shakllanadi. Ular o’qituvchi hatti–haraktlari, hulq–atvorida namoyon bo’ladi. Bu printsip, qoidalarni har bir o’qituvchi tajribasiga tayangan holda quradi. Lekin faqat kasbiy bilim orqaligina uni anglash va uning qonuniyatlarini ko’ra olish mumkin. “Abadiy doskaga chiqarilgan” – o’qituvchi haqida shunday deyiladi. SHuni ham hisobga olish kerakki, o’qituvchini tayyorlash, kasbga layoqatli bo’lishini ta’minlash juda murakkab jarayon. CHunki kasbiy bilim bir varaqayiga barcha darajalarda teng shakllantirilashi kerak: metodologik (rivojlanishning umumfalsafiy qonuniyatlarni, tarbiya maqsadi, shart-sharoitlarini bilish), nazariy 35 (pedagogika va psihologiyaning qonun–qoidalari, printsiplari, faoliyatning asosiy shakllari va b.), metodik (o’quv–tarbiya jarayonini ko’ra olish darajasi), tehnologik (muayyan sharoitda ta’lim–tarbiyaning amaliy topshiriqlarini hal etish darajasi). Bu ma’lum darajada rivojlangan kasbiy tafakkurni, ya’ni pedagogik maqsadni amalga oshirishga qaratilgan bilimlarni tanlash, tahlil qilish va qayta ishlashni talab etadi 10 . III.BOB SINF RAHBARINING O’QUVCHI, OILA VA JAMOATCHILIK BILAN PEDAGOGIK AHAMIYATI 3.1.Sinf rahbari ish faoliyatida muloqot psixologiyasining ahamiyati, o`quvchilar bilan ishlash. Kichik maktab yoshidagi bolalar muloqoti - bolalar maktab yoshiga yetganda ularning bir-birlariga nisbatan munosabatlari yangicha mazmun kasb etadi. Bola ilgari ota-onasi, guruhdagi tengdoshlari, tarbiyachi bilan muloqotda bo'lgan bo'lsa, endi maktab o'qituvchisi, sinf rahbari bilan muloqotda bo'ladi. Bolalarda bu davrda mas’uliyat hissi shakllanadi. Bolalar nutqining o'sishida ularning maktabda o'qishi katta rol o'ynaydi. Bola maktabgacha yoshda o'ylamasdan gapiradi, maktabda esa u gaplashayotgan til o'qitiladigan va o'rganiladigan ilm bo'lib qoladi. Grammatikani o'qib o'rganish jarayonida bola nutqining fonetik jihati to'g'ri bo'lib boradi, nutqning sintaksis tuzilishi 10 Mavlonova R., B. Normurodova, N. Rahmonqulova, Tarbiyaviy ishlar metodikasi.- T.:"Tib-kitob", 2010. 36 takomillashadi. Maktabda o'qitilayotgan hamma fanlami o'rganish jarayonida o'quvchi nutqining lug'ati boyiydi, so'zlarning mazmuni uning uchun chuqurlashadi va kengayadi. Bolalarning yozma nutqni egallashlari ular nutqining o'sishida muhim bosqich bo'ladi. O'quvchi maktabda berilgan topshiriqni tayyorlash vaqtida shu topshiriqni o'ziga o'zi gapirib berishni mashq qilib turishi nutqining o`sishiga kata ta’sir qiladi. Bolalar nutqining o'sishida o'qituvchining, muallimning nutqi katta rol o'ynaydi, chunki uning nutqi o'quvchilar uchun namuna hisoblanadi. Shuning uchun o'qituvchi o'z nutqini takomillashtirish ustida ishlashi kerak. Maktabda bolalar uchun eng awalo faol ishlatiladigan so'zlaming miqdori oshadi. Yozma nutqni, o'qish va yozishni o'zlashtirish o'quvchi hayotida hosil qilingan malaka hisoblanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar tovushlami bir-biriga qo'shish orqali so'z tuzish malakasini egallab olgach, ba’zida matn mazmunini noto'g'ri tushunadilar. Unga o'quvchilarning so'z boyligining kamligi yoki asosiy fikrni ajrata bilmasligi sabab bo'ladi. Shu munosabat bilan o'qituvchi oldida bolalarda lug'at boyligini oshirish va uiami o'qigan narsalari yuzasidan mustaqil reja tuzishga barvaqtroq o'rgatish vazifasi turadi. Yozuv darslarida bola harf va so'zlami yozishda katta qiyinchilikka duch keladi. Dastlab bola butun e’tiborini yozish texnikasiga va o'tirish qoidasiga rioya qilishga qaratadi. Awal bolaning yozma nutqi uning og'zaki nutqi orqali belgilanadi, ya’ni u so'zni qanday talaffuz etsa shunday yozadi. Bu davrda bola bilan ovoz chiqarib aytish bo'yicha muntazam mashqlar o'tkazish uning imlo qoidalarini muvaffaqiyatli o'zlashtirishida katta ahamiyatga ega. Yozma nutqda imo-ishora, ohangdan foydalanilmaydi. Shu bois bolalarning yozma nutqlari ulaming og'zaki nutqiga qaraganda ancha bo'sh bo'ladi. Bolalar nutqi kattalar nutqi ta’sirida o'sadi. Shuning uchun pedagoglar bolalarga kichik maktab yoshidan boshlab og'zaki va yozma nutqni o'stirish bilan birga nutq madaniyatini ham o'rgatib borishlari zarur 11 . 11 Ochilov M. "Muallim - qalb me'mori" T.: "O'qituvchi" 2001. 37 Naslimiz davomchilarini nafaqat jismonan baquwat, balki ma’naviy boy, yangi davr talabiga javob beradigan, muloqot jarayonida erkin fikr yuritadigan qilib tarbiyalash hozirgi kunning dolzarb muam- molaridandir. «Ta’lim to'g'risida» gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da shaxsning erkinligi, mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish, muomala madaniyatini tarkib toptirishga birlamchi e’tibor qaratilgan. Shunday ekan, o'smir yoshlarni muloqot jarayonida mustaqil flkrini erkin ifodalash malakalarini va ularning tanqidiy fikrlashini shakllantirish psixolog-pedagoglar oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. Zero, XXI asrda yashaydigan har bir insonning tanqidiy fikrlashi uchun awalo muloqotga o'rgatish zarur. O'smirlami muloqotga o'rgatish uchun ularga psixologik, pedagogik adabiyotlami o'qishni tavsiya qilish, muloqot jarayonida yoshlar faoliyatini kuzatish, fikrlash doirasini aniqlash va shu jarayonda psixologik o'yinlar, mashqlar, treninglardan foydalanish muhimdir. Maktabning o'rta va yuqori sinflarida yozma nutq mazmunli, ta’sirli bo‘lib, grammatik jihatdan tobora to‘g‘ri, mukammal tuzilib boradi va natijada bunday nutq og'zaki nutqning o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsata boshlaydi. Bolalar nutqi bevosita kattalar nutqi ta’sirida o‘sadi. Shuning uchun 0‘qituvchi nutqi o‘quvchilar nutqini o'stirishda namuna bo'lib xizmat qilishi kerak. O'quvchilar tafakkurini rivojlantirmay, ulaming nutqini o'stirib bo'lmaydi. Og'zaki gapirish, bayon yoki insho yozishda o'quvchilarning reja tuzib olishlariga e’tibor berish kerak. Yozma va og'zaki nutqni o'stirish uchun kitob ustida muntazam ishlash, o'qigan matnlaming tezisi (asosiy mazmuni)ni, konspekti(qiqacha matn bayoni)ni tuzish, ma’ruza, referatlar tayyorlash, adabiy kechalar, yozuvchilar bilan uchrashish muhim ahamiyatga ega. Nutq shartli reflekslar paydo bo'lishining umumiy qonunlari asosida o'sadi. Agar kishi biror bir tovushni noto'g'ri talaffuz qilishga o'rganib qolgan bo'lsa, unda bu kamchilikni tuzatish qiyin bo'ladi. Shuning uchun bolalarda yoshligidanoq ijobiy nutq odatlarini tarbiyalashga ahamiyat berish zarur. 38 Bizning yuksak ma’naviy ehtiyojlarimizdan biri — muloqotga bo'lgan ehtiyoj. Muloqotga bo'lgan ehtiyoj qondirilmasa, ong ham rivojlanmaydi. Shuning uchun biz doimo muloqotga bo'lgan ehtiyojimizni qondirishimiz lozim. Kimlar bilandir muloqotdan qoniqish, ba’zi hollarda esa qoniqmaslikni his qilamiz. Katta yoshdagi kishilar rasmiy va norasmiy munosabatlarga kirishadilar. Rasmiy munosabatlar ish, xizmat yuzasidan bo'ladi. Norasmiy muloqot esa ishdan boshqa paytlarda, uyda (oila), mahallada, ko'cha-ko'ylarda bo'ladi. Kattalar muloqotida ko'pincha muloqot madaniyati amalga oshiriladi, ya’ni bir-birlarini hurmat qilish, ishonish, anglash kabilar. Ammo ba’zi paytlarda muloqot buzilishi ham mumkin. Chunki ular ham ayrim paytlarda bir-birlarini tushunmasdan xafa qilib qo'yishlari, ko'ngilga og'ir botadigan gaplar aytib yuborishlari, natijada nizolarni keltirib chiqarishlari mumkin. Agar muloqot madaniyati kishilarda yaxshi shakllangan bo'lsa, ular bir- birlarini tushunishlari oson kechadi. Muloqot madaniyati yoshlikdan oilada, ijtimoiy muhit ta’sirida, o'z- o'zini anglash, tarbiyalash jarayonida shakllanishi mumkin. Biz kattalar yoshlarga namuna, ibrat bo'lishimiz bir-birimizga bo'lgan muloqotimizdan kelib chiqadi. «Oltin so'zlar» (azizim, aylanay, o'rgilay, juda ham ajoyibsiz, bugun boshqachasiz, ochilib ketibsiz, kiyimingiz juda yarashibdi kabi) dan kundalik hayotimizda ko'proq, ammo o'mi kelganda foydalanishimiz zarur. Kattalar muloqotiga yoshlarning taqlid qilishlari orqali ularda muomala san’ati, madaniyati shakllanib boradi. Ayniqsa, oilada biz bu holatlarga e’tibor berishimiz kerak. Chunki «qush uyasida ko'rganini qiladi», degan naql bejiz emas. Kattalar bir-birlariga verbal (og‘zaki), noverbal va paralingvistik ta’sir ko'rsatadilar. Biz vaqti kelganda imo-ishora, mimika, pauzalar orqali ham bir- birimizga ta’sir eta olamiz. Bir so‘z bilan ham xursand, yoki xafa qila olamiz. Shuning uchun doimo kattalar bir- birlariga samimiy munosabatda bo'lishlari lozim. Muloqot turli yoshlarda o'ziga xos bo'ladi. Masalan, kattalar ma’lumotlariga, yoshlariga, jinslariga, kasblariga qarab muloqotda bo'ladilar. 39 Keksalar muloqoti o'ziga xosdir. Ular xuddi kichik bolalardek izzattalab, injiq, e’tibortalab bo'lib qoladilar. Keksalarga ehtiyotkor bo'lib muomalada bo'lish zarur, chunki ulaming ko'ngillari nozik bo'ladi. Ularga ko'ngillarini ko'taradigan so'zlarni ko'proq qo'llash zarur. Demak, har bir yosh guruhiga kiradigan kishilar, shu jumladan, kattalar ham o'ziga xos muloqotga kirishadilar. Muloqot har bir davrga xos holda amalga oshiriladi. 3.2 Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda "Oila, mahalla, maktab hamkorligi" Konsepsiyasining o’rni va ahamiyati. Shaxsning har tomonlama shakllanishida muloqotning ahamiyati katta. Oddiy narsalami o'rganish uchun ham taqlid orqali o'zaro muloqotda bo'lish zarur. Jamiyat qonun-qoidalariga asoslangan holda munosabatlar rivojlanadi. Individ bilan shaxs muloqoti o'rtasida juda katta farqni ko'rish mumkin. Masalan, go'dak, ruhiy kasal, ongi past rivojlangan kishilarning muloqoti bilan yetuk rivojlangan, ongi yuksak kishining muloqoti o'rtasida katta farq bor. Ongli shaxs muloqotni boshlashdan awal miyasida o'ylaydi, so'zlarini rejalashtiradi. Shaxsning jismoniy, aqliy, axloqiy va estetik rivojlanishida muloqotning o'rni katta. Masalan, axloqiy rivojlanish uchun oilada, maktabda, bog'chada bolaga kattalar muloqot orqali ta’sir qiladilar. Shuningdek, estetik, aqliy, jismoniy rivojlantirish uchun o'quvchiga o'qituvchi muloqot orqali ta’sir etishga harakat qiladi. Demak, muloqot ta’sir qilish vositasi bo'lib ham xizmat qiladi. Shaxs muloqotini shakllantirishda uning yoshi, jinsi, kasbi, dunyoqarashini hisobga olgan holda ish olib borish lozim. Masalan, biz kichik yoshdagi bolalarga kattalarga nisbatan qo'llaydigan so'zlami ishlatmaymiz. Har bir yosh davriga kiradigan kishilarga o'ziga xos so'zlar qo'llaniladi. Bunda so'zning ta’sir kuchi hisobga olinadi. Shaxsning temperament (mijoz) xususiyatlariga qarab muloqot usullarini qo'llash katta ahamiyatga ega. Shaxsda ko'nikma, bilim, malakalaming hosil bo'lishida muloqotning o'mi beqiyos. 40 Oddiy ko'nikmalar («to'g'ri o'tir, qo'lingni yuv, joyingga bor, salom ber») ham muloqot orqali singdiriladi. Shaxs muloqotining shakllanishida uning tarbiyalanganlik darajasi muhim o‘rin egallaydi. Masalan, shaxsga kuchli ta’sir etadigan so'zlarni qo'llasangiz ham u qabul qilmasligi, sizning bergan ko‘rsatmalaringizga amal qilmasligi mumkin. Chunki u yoshligidan muomala madaniyatini egallashi kerak. Muloqotning shakllanishida maqsad to‘g‘ri qo'yilishi lozim. Muloqot ta’lim- tarbiya jarayonida, turli vaziyatlarda rivojlanadi. Masalan, oilada, mahallada, jamoada, guruhda. Agar oilada kattalar bir-birlariga qo'pol munosabatda bo'lsalar, bola ham ularga taqlid qilib atrofdagilar bilan nizolarga borishi mumkin. Har tomonlama rivojlangan, yetuk, komil inson (shaxs)ni tarbiyalash uchun yoshlarni erkin fikrlaydigan qilib voyaga yetkazish zarur. Demak, muloqot fikrlash bilan uzviy bog'liq holda shakllanadi. Shaxsning shakllanishida muloqotning ahamiyati haqida psixolog olimlar o‘z fikrlarini bayon qilganlar. Jumladan, psixolog B.G. Ananev «Odam bilishning predmeti sifatida» asarida bu masalani chuqur tahlil qilgan. U bilimning turli elementlarini egallash muvaffaqiyatli o‘zlashtirishning garovi ekanligini ta’kidlaydi. Bilimlarni egallash muloqot orqali amalga oshirilishini ham uqtirib o'tadi. Agar kishilar o'zaro bir-birlariga axborot uzatmasalar, tajribalarini muloqot orqali almashmasalar rivojlanmay qolishlari to'g'risida B.G. Ananev asosli fikrlami keltiradi. B.G. Ananev fikricha muloqot ijtimoiy va individual holatdir. Shuning uchun nutq bilan uzviy bog'liq, kommunikativ vazifani bajarishda pantomimika, imo-ishoralar muloqot shakllari sifatida yuzaga chiqadi. Demak, olim muloqot tushunchasini umumiy, yosh va pedagogik psixologiya kabi fanlar uchun chuqur tahlil qilib bergan. Hozirgi paytda mamlakatimizda va xorijda muloqot muammosiga qiziqish ortib bormoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kishilarning bir-birlari bilan qiladigan muloqoti katta ahamiyatga ega. Psixolog olim V.N. Myasishev muloqot masalasiga chuqur 41 yondashgan, uni o'rgangan. Boshqa olimlar muloqotni nutq kommunikatsiyasi bilan bog'lab o'rgangan bo'lsalar, V.N. Myasishev muloqotni jarayon sifatida o'rgangan. Ya’ni shaxslarning bir-biriga muloqot orqali ta’sir ko'rsatishlarini, bir- birlarini idrok qilish obyekti sifatida tahlil qiladi. Uning fikricha: «Shaxs turlicha munosabatlarda qarama-qarshi sifatlami namoyon qilishi mumkin.» Tajribali psixolog A.A. Bodalyev esa shaxs o'yinda, o'qishda, muloqotda, ya’ni faoiiyatning turli sohalarida o'zining o'mini bilishi zarurligini uqtiradi. U o'zining «Shaxs va jamiyat» kitobida bu masalaga katta e’tibor berib, bu muammolar kam o'rganilganligini ta’kidlaydi. A. A. Bodalyevning fikricha, «insonni muloqot orqali tarbiyalashda bu unga qanday ta’sir qilishini avvaldan o‘ylash zarur». Muloqotning muvaffaqiyatli bo`lishida shaxs sifatlarining o‘rni Muloqotning muvaffaqiyatli bo‘lishida shaxsning shakllangan sifatlari, fazilatlarining ahamiyati juda katta. Jumladan, shaxsda ijobiy fazilatlar yaxshi shakllangan bo'lsa (xushmuomalalik, kamtarlik, insonparvarlik, to'g'ri so'zlilik, vijdonlihk kabilar) muloqot jarayoni yaxshi o'tadi. Chunki shaxslar bir-birini to'g'ri tushunishlari uchun, muloqot muvaffaqiyatli bo'lishi uchun ular samimiy bo'lishlari lozim. Samimiylik insonning eng ajoyib fazilatlaridan biri bo'lib, voqea- hodisalarga oqilona munosabatda bo'lish, turli ta’sirlarga berilmaslikdir. Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa’y- harakatlarini birlashtirish maqsadida 1993 yilda ishlab chiqilgan "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi" Kontseptsiya-si yoshlarni istiqlol g’oyalariga sadoqatli, ma’naviy barkamol, vatanparvar etib tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida ma’lum dasturilamal bo’ldi. Respublikamizda keyingi yillarda qabul qilingan ta’lim va tarbiya to’g’risidagi qator me’yoriy hujjatlar, jumladan O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi qonuni, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" bozor iqtisodiyoti sharoitlarida muvaffaqiyatli ishlay oladigan, mustaqil fikrlovchi kadrlarni tayyorlashda oila, mahalla va o’quv bilim yurti 42 nufuzini yanada yuqori pog’onaga ko’tarishni taqzo etadi. Zero, ta’lim-tarbiyani takomillashtirishda ham davlat bosh islohotchidir, Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, - birinchidan, yosh avlodga o’zligimizni, muqaddas an’analarimizni anglash tuyg’ularini, xalqimizning ko’p asrlar davomida shakllangan ezgu orzularini, jamiyatimiz oldiga bugun qo’yilgan oliy maqsad va vazifalarni singdirish; - ikkinchidan, jamiyatimizda bugun mavjud bo’lgan hurfikrlikdan qat’iy nazar yoshlarni jipslashtiradigan, xalqimiz va davlatimiz daxlsizligini asraydigan, el-yurtimizni eng yuksak maqsadlar sari chorlaydigan yagona g’oya — milliy mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash; - uchinchidan, yoshlarni baynalmilal jahon hamjamiyatida, xalqaro maydonda O’zbekistonga munosib hurmat tug’dirish uchun intilish ruhida tarbiyalash; - to’rtinchidan, yosh avlodni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat, yuksak odamiylik va insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalash; - beshinchidan, yosh avlodni ulug’ ajdodlarimizning munosib vorislari ekanliklari, ayni vaqtda jahon va zamonning umumbashariy yutuqlarini egallash ruhida tarbiyalash O’zbekistonda o’quvchi-yoshlarni tarbiyalashning eng dolzarb masalasidir. Davlatimiz rahbari ko’rsatib berganidek, ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlar: birinchidan, ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir ko’rsatishga, umuman mamlakatdagi mavjud muhitni butunlay o’zgartirishga; ikkinchidan, insonning hayotda o’z o’rnini topishini tezlashtirishga; uchinchidan, jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirishda; to’rtinchidan, insondagi mavjud salohiyatni to’la ro’yobga chiqarishga; beshinchidan, umumiy va maxsus bilimlarga ega, ongli, tafakkuri ozod, zamonaviy dunyoqarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga voris bo’lgan, kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etadigan komil insonlarni tarbiyalashga qaratilgan. Mazkur Kontseptsiyada 43 taraqiyotimizning ma’naviy-axloqiy negizi milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg’unligi ekanligi e’tirof etildi, milliy va umuminsoniy tarbiyaning quyidagi o’zaro aloqalari, uyg’un yo’nalishlari belgilab olindi. Milliy tarbiya yo’nalishi orqali yoshlarda o’zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy g’urur, millatlararo muloqot madaniyati, milliy mafkuraviy onglilik, milliy odob, fidoyilik fazilatlari shakllantiriladi. Umuminsoniy yo’nalishda huquqiy, iqtisodiy, jismoniy, aqliy, estetik, ekologik, gigityenik va boshqa tarbiya yo’nalishlari amalga oshiriladi. Bu Kontseptsiya milliy davlatchilik va jamiyat qurilishi talablari asosliligini ta’minlaydi. Kontseptsiyada oilaga alohida e’tibor qaratildi. O’zbekistonda 1998 yil "Oila yili" deb e’lon qilinishi oilaning tarbiyaviy rolini yanada kuchaytirdi. Qayd etilgan masalalar jamiyatimiz, xalqimiz, davlatimiz taqdiri va uning dunyo miqyosidagi syosiy, iqtisodiy, ijtimoiy salohiyatini shakllantirishda g’oyat katta ahamiyatga ega ekanligiga O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 26 martda qabul qilingan "Ijtimoiy-ma’naviy muhitni yanada sog’lomlashtirish, diniy aqidaparastlikning oldini olish chora-tadbirlari to’g’risida"gi 130-sonli qarori misol bo’la oladi. SHuningdek, O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi qonunining 30- moddasida "Voyaga yetmagan shaxslarning ota-onalari yoki qonuniy vakillari shaxsning qonuniy huquqlari va manfaatlarini himoya qilishlari shart hamda ularning tarbiyasi, o’quv muassasasigacha, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb- hunar ta’limi olishlari uchun javobgardirlar", deb belgilab qo’yilgan. "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" ning 3.2 bandida esa ta’lim oluvchilarning o’qishi, turmushi va dam olishi uchun shart-sharoitlar yaratish borasidagi vazifalar hal etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga alohida e’tibor berilgan. Bu "Oila, o’quv bilim yurti, mahalla hamkorligi" bugungi kunning ma’naviy, ma’rifiy, mafkuraviy, tarbiyaviy zarurati ekanligini bildiradi. Yosh avlodni ma’naviy- axloqiy tarbiyalashda xalqimizning boy milliy, madaniy, tarixiy an’analariga, urf- 44 odatlariga hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali, zamonaviy pedagogik texnologiyaning ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etilishi, shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustuvorligini ta’minlash; umumiy hamda milliy pedagogik madaniyatni oshirish; mamlakatimiz fuqarolari orasida milliy mafkuraviy tarbiya ishlarini takomillashtirish "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi" Kontseptsiyasining asosiy maqsadidir. O’zbekistonda ruy berayotgan o’zgarishlar "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi" yo’nalishidagi shaxs tarbiyasida oila, ota-ona, mahalla, o’quv bilim yurtining asosiy vazifalarini mazmunan yangilab hayotga tatbiq etishni taqozo qiladi. 3.3 Sinf rahbarining oila va jamoa bilan olib boradigan faoliyati. Maktabning oila va keng jamoatchilik bilan aloqasi sinf rahbari orqali amalga oshiriladi. Sinf rahbari ota-onalar bilan olib boradigan ishlariga quyidagi vazifalarni hal qiladi: 1. Ota-onalar bilan yaqindan aloqa o’rnatadi va aloqani doimo mustahkamlab boradi; 2. O’quvchiga nisbatan maktabning va oilaning yagona talablar qo’yishga erishadi; 3. Sinf ota-onalar jamoasini tashkil etib, ularning sinfdagi tarbiyaviy ishlariga faol qatnashishlarini ta’minlaydi; 4. Ota-onalar o’rtasida pedagogik bilimlarni tarqatadi va ularning pedagogik madaniyatini yuqori darajaga ko’taradi; 5. Sinfga otaliq qilayotgan tashkilotlar, oila va maktabga yordam beruvchi tashkilotlar bilan aloqa o’rnatadi va ularni sinfdagi tarbiyaviy ishlarga jalb qiladi. 45 Sinf rahbarining o’quvchini yaxshi tarbiyalashdagi oila va jamoatchilik bilan hamkorligining muvaffaqiyati ularning bola bilan qilayotgan ishlari haqida birbirlariga qanchalik ko’p, aniq va muntazam xabar berib turishlariga bog’liq. Ana shu maqsadda sinf rahbari oilaga bir qator tizimli axborotlar berib turishi kerak: - O’quvchining o’quv mehnatiga tavsifnoma, o’qishdagi muvaffaqiyati va muvaffaqiyatsizligi, ularning sabablari, olayotgan baholari. - O’quvchinnig ijtimoiy faolligi haqida axborotlar, o’quvchining jamoa hayotidagi ishtiroki nimalardan iborat ekanligi, jamoat topshiriqlari va vazifalarning boryo’qligi, sababi, ularga o’zining munosabati. O’quvchining o’z o’rtoqlari, o’qituvchilari bilan munosabatida vujudga kelgan holatlarning xarakteri, maktabdagi munosabatlarnnig doirasi. - O’quvchining ayrim hatti-harakatlarini tahlil qilib, ularga pedagogik izohlar berish. Oilaga o’quvchi tarbiyachi haqida maslahat va tavsiyalar. Oila ham o’z navbatida farzandi haqida o’z mulohazalari kuzatishlari yuzasidan sinf rahbariga quyidagi mazmunda ma’lum axborotlar berib borishi mumkin: - Farzandi uyga berilgan vazifalarni qanday bajaradi, unga sarflaydigan vaqti, dars tayyorlash tartibi, mustaqillik darajasi. - Belgilangan kun tartibining bola tomonidan bajarilishi. - O’quvchining maktab haqidagi hikoyalari, taassurotlari, gaplari, sinf hayotidagi turli voqealarga baholari. - Ota-onaning ayrim o’qituvchilardan, sinf rahbaridan, maktab rahbarlaridan iltimoslari va takliflari. Sinf rahbari bilan oila o’rtasidagi bu xildagi o’zaro xabarlashuvlar o’quvchini to’la o’rganishga, ta’lim va tarbiyada shu o’quvchi uchun eng maqbul tarbiya va ta’sir vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari o’z kuzatishlari, oiladan olgan axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi to’plangan ma’lumotlarni vaqti-vaqtida o’rganish bilan shularga asoslanib 46 tegishli xulosalar chiqarsa, bola xulqini va fazilatlarini yaxshilash yo’llari, keyingi rejalarni belgilasa, erishilgan darajani hisobga olib yangi pedagogik talablar qo’yib bo’lsa, tarbiya albatta samarali natija beradi. Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari tajribasida shaxsiy, sinf-sinfli va ommaviy kabi shakllar keng tarqalgan. Ayniqsa, uning ota-onalar bilan olib boradigan ommaviy ishlari bu sohadagi faoliyatinnig asosiy yo’nalishidir. Chunki bu barcha ota-onalarni birlashtiradi hamda ularni maktab talablari bilan tanishtirish, jamiyatning tarbiyadan kuzatadigan maqsadlari, ota-onaning vazifalari, tarbiyani amalga oshirish yo’llari, uslub va shakllari haqida bilim berish, sinf hayotidagi o’zgarishlar, rejalar haqida maslahatlashish uchun pedagogik ma’ruzalar tashkil etish ilmiy anjumanlar, “ochiq eshik” kunlari, savoljavob kechalari, ota-onalar majlislari o’tkazish ommaviy ishning turlaridir. Sinf rahbarining tajribasida ota- onalar majlislari keng tarqalgan va qaror topgan ish shaklidir. Bu majlislar sinf ota- onalar jamoasining yuqori organi sifatida o’z qarorlari bilan sinfdagi, oiladagi va turar joylardagi amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlarning vazifasini va yo’nalishini belgilab beradi. Sinf ota-onalar majlislarining bir necha xili mavjud: sinfdagi tashkiliy ishlar bilan bog’liq majlislar, ota-onalarga pedagogik ma’lumot berishga bag’ishlangan majlislar, munozara shaklidagi majlislar, yarim yillik yoki yil yakuniga bag’ishlangan majlislar. XULOSA Pedagoglarda biz albatta oliyjanoblik hissini tarbiyalashimiz shart. Oliyjanoblik qalbning o’ziga xos holatidir. Bu holat insonda sokinlik, hurmat, mehr, g’urur hislarining qo’shilishidan hosil bo’ladi. Pedagogning o’quvchilarga bo’lgan nisbatan bo’lgan munosabati mehr, hayrihohlik va yordamida iborat bo’lishi kerak. Ma’lumki rivojlanish uchun yordam berish murakkab jarayon bo’lib, o’quvchilar oldgiga qo’yi o’zi chetda qarab turishi va faqat shu talablar qanday bajarilayotganligini kuzatib borishi yetarli degan xulosaga kelgan 47 pedagoglar katta hatoga yo’l qo’yadilar. Rasmiy hujjatlarga sinf rahbarining vazifalari qisman bayon qilingan bo’lsa ham biz quyida sinf rahbarining vazifalarini aniq tarzda ko’rsatishni zarur deb bildik. Sinf rahbarining vazifalari: 1. Anatomik, fiziologik va psixologik xususviyatlarini o’rganish. 2. O’quvchilarning kundalik davomati odob, xulqi va jamoat ishlariga qatnashishini tekshirib borish. 3. O’quvchilarning rejimga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab borishlarini kuzatish. 4. Sinfda ishlaydigan fan o’qituvchilari bilan majlis o’tkazish 5. Darsda o’quvchilarning davomatini ta’minlash, sinfda va maktabda navbatchilikni tashkil etish , xonani jihozlash, xonadagi o’quv asboblarini saqlashga o’rtgatish, o’quvchilarning qiyinchiliklarini nazorat qilib ular bilan suhbat o’tkazish. Pedagogik texnika. Nihoyat pedagogik mahorat tizimining to’rtinchi elementi – o’qituvchi hulq–atvorining tashkiliy shakli, ya’ni pedagogik texnikadir. Hatti- harakat usullarisiz bilim, yo’nalganlik va qobiliyat yuqori natijalarga erishish uchun kafolat bermaydi. Pedagogik texnika ikki hil ko’nikmani – o’z–o’zini boshqara olish hamda pedagogik topshiriqlarni hal etish jarayonida o’zaro hamkorlik qila olish ko’nikmalarini mujassamlashtiradi. Brinchi guruh ko’nikmalariga o’z gavdasini, his–tuyg’alarini, nutq texnikasini boshqarish kirsa, ikkinchi guruh ko’nikmalarga didaktik, tashkilotchilik, aloqaviy ta’sir texnikasiga oid ko’nikmalar kiradi. Pedagogik mahoratni ko’rib o’tilgan elementlari pedagogik faoliyatda bu hodisani sistemaliligini ko’rsatadi. Mahoratning yuqori darajasi butun pedagogik ishning YAngi sifatini belgilaydi; ya’ni kasbiy pozitsiya shakllanadi; bilimlarni oshirib borish o’qituvchi uchun o’z ishini tahlil qila olish, o’z–o’zini rivojlantirish imkonini beradi; qobilyatlarning yuksak darajasi o’qituvchi shahsining yanada 48 yorqin namoyon bo’lishiga olib keladi; pedagogik texnikani takomillashtirish esa bosh maqsadga monand natijalarga erishish imkoniyatini vujudga keltiradi. Pedagogik mahorat mezonlari sifatida quyidagilarni belgilash mumkin; maqsadga qaratilganlik; (yo’nalishiga ko’ra) mahsuldorlik; (natijaga ko’ra) samaradorlik; (tanlangan vositalar) ijodkorlik: (faoliyat mazmuniga ko’ra) Mahoratni egallashning bir nechta darajalarini ham ajratish mumkin. Oliy o’quv yurtining vazifasi talabaga pedagogik mahoratni kasbiy tayyorgarlikning boshlang’ich darajasida egallashi uchun ko’maklashishdir, ya’ni yo’nalganlikni shakllantirish, bilim berish, qobiliyatlarini rivojlantirish, texnika bilan qurollantirish. Inson tarbiyasi har qachon ham murakkab vazifalardan biri bo’lib kelgan. Hatto jamiyat me’yordagi stabil rivojlanish bosqichida turgan vaqtda ham o’sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasida turli muammolar paydo bo’ladi. Bugungi kun muammolari esa (ishsizlik, qonunbuzurlik, oilaviy ajrashishlar, noqonuniy dori vositaliri va hatto giyohvand moddalardan foydalanish, shahsiy va profisional maqsadning yo’qligi, diniy ekstremizm, terrorchilik va h.o) ta’lim-tarbiya jarayonini yanada murakkablashtirib yubormoqda. Eng avvalo o’qituvchi shuni chuqur anglashi lozimki, u jamiyatning ishonchli vakili, zero, jamiyat unga o’zining eng qimmatli boyligi, umidi, ishonchi va kelajagi bo’lgan bolalarini topshiradi. Bu oliyjanob va murakkab kasb unga hayotini bag’ishlagan har bir kishidan doimiy ijod, izlanish, ulkan sahovatli qalb, bolalarga muhabbat, o’z kasbiga cheksiz sadoqatni talab etadi. Binobarin, Prezident I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, «Maktab degan ulug’ dargohning inson va jamiyat taraqqiyotidagi hissasi va ta’sirini, nafaqat yoshlarimiz, balki butun 49 halqimiz kelajagini hal qiladigan o’qituvchi va murabbiylar mehnatini hech narsa bilan o’lchab, qiyoslab bo’lmaydi». Bunday mas’uliyatli vazifani faqatgina dialektik fikrlash qobiliyatiga, yorqin shahsiy sifatlarga ega bo’lgan, o’z–o’zini uzluksiz rivojlantirish va tarbiyalashga tayyor bo’lgan o’qituvchi bajara oladi. Zero, o’qituvchi shahsi pedagogik jarayon muvaffaqiyatining asosiy sharti va vositasidir. O’qituvchining shahsiy sifatlari doim tayyor qilib qo’yilgan ahborotlardan iborat emas, balki u jonli mushohada yurita olish, doimiy o’z–o’zini rivojlantira olish qobiliyati bilan belgilanadi. Olov olov bilan yoqiladi, shahs shahs orqali shakllantiriladi. O’zida bo’lmagan narsani birovga berib bo’lmaydi. 50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: 2023 – yil. 2. O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevor. T.:Sharq,2020y 3. O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev O‘ zbekiston respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida qaori Toshkent- 2018 4. O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev Oila va xotin-qizlar bilan ishlash, mahalla va nuroniylarni qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida farmoni Toshkent- 2022 5. Qosimova K., Matjonov S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyev Sh. “Nutq o’qitish “ T.: 2019 – 100 -163 b 6. G’ulomova X ., Yo’ldosheva Sh., Mamatova G’., Boqiyeva H. husnixat va uni o’qitish mettodikasi T. D.T.U, 2019 y 70 b 7. “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili ” Davlat dasturi T.: -2017 yil. 8. Asqarova M. va boshqalar Kichik yoshdagi bolalar nutqini o`stirish. -T.: 2001. 9. Abduazimov O. Multimedia - noyob ne'mat. «Xalq so‘zi» gazetasi, 2002, 28- fevral. 10. Begmatova N.X., Aripov M. Multimediya texn о logiyasidan foydalanish. - Т .: 2012 . 11. Bekmatova O.A. va boshqalar «Quvnoq harflar». -T.; ”O‘qituvchi” 2000. 12. Jalolova G. «Bolalarni maktabga tayyorlashda noan’anaviy o‘yinlardan foydalanish».- T-.:2004. 13. Jumaboev M. Bolalar adabiyoti. –T.: 1996. 14. Ismailova R. Idrok jarayoni – еtakchi omil: 6-7 yoshli bolalarga tarbiya // Boshlang’ich ta’lim. 1999. №3. 36-37 b. 51 15. X. To’raqulov va boshqalar. “Pedagogika” Toshkent 2021. 16. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. T., «O'qtuvchi», 2021. 17. Z. Mirtursunov ―Xalq pedagogikasi T., 2023.‖ 18. Odob axloqqa oid xadis namunalari ―Fan T., 2023. ‖ 19. U. Asqarova. ―Pedagogikadan amaliy mashqlar T., 2024. ‖ 20. Faxriddin ibn Rizouddin. Nasihat. T., «Cho'lpon», 2012. 21. R. Usmonov. Saodatnoma. T., «O'qituvchi», 2015. 22. Yusuf Xos Hojib. Qutadg'u bilig. T., «Fan», 2017 . 23. M. Inomova. Oilada bolalarning ma'naviy-axloqiy tarbiyas T., 2012 24. O. Hasanboyeva va boshqalar. “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” Toshkent 2012y. 25. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar konsepsiyasi. T., 2008 26. J.Hasanboyeva .Ma’naviy –axloqiy tarbiya asoslari . T. G’ofur N.20 2 0 27. Z. Ismoilova. Tarbiyaviy ish metodikasi. T., « Istiqlol » 20 1 3 28. 52

Sinf rahbarining o'quvchilarga bo'lgan munosabatida pedagogik mahoratning ahamiyati.

MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….…3

I.BOB. SINF RAHBARINING O`QUVCHILARGA BO`LGAN MUNOSABATIDA PEDAGOGIK MAHORATNING AHAMIYATI

1.1 Sinf rahbarining sinf jamoasi bilan tarbiyaviy ishlar mazmuni………………6

1.2 Sinf rahbarining faoliyatiga qo’yiladigan pedagogik va psixologik talablar…11

1.3 Pedgogik faoliyatining o’ziga hos hususiyatlari………………………………17

II.BOB. SINF RAHBARINING O`QUVCHILAR BILAN ISHLASH MAHORATI 

2.1. Sinf rahbarining o’quvchi shaxsi va jamoani o’rganishdagi mahorati………20

2.2. Sinf rahbari tarbiyaviy faoliyatining shakl va metodlar ……………………24

2.3. Sinf rahbarining pedagogic mahorat tizimi………………………………….29

III.BOB SINF RAHBARINING O’QUVCHI, OILA VA JAMOATCHILIK BILAN PEDAGOGIK AHAMIYATI

3.1.Sinf rahbari ish faoliyatida muloqot psixologiyasining ahamiyati,o`quvchilar bilan ishlash…………………………………………………………………..…34

3.2.Tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda "Oila, mahalla, maktab hamkorligi" Konsepsiyasining o’rni va ahamiyati…………………………………………….37

3.3 Sinf rahbarining oila va jamoa bilan olib boradigan faoliyati………………..42

XULOSA ………………………………………………………………………..44

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..47

Купить