Sinfdan tashqari o'qish uchun mavzular bo'yicha badiiy asarlar ro'yxatini tuzish - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	19900UZS
Размер	119.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Декабрь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

7 Продаж

Sinfdan tashqari o'qish uchun mavzular bo'yicha badiiy asarlar ro'yxatini tuzish

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
________________ fakulteti, guruh talabasi
Tekshirdi ;
______________ - 20

Sinfdan tashqari o'qish uchun mavzular bo'yicha badiiy asarlar ro'xatini
tuzish.
Reja:
KIRISH
I – BOB. SINFDAN TASHQARI O’QISHNING MAQSAD VA
VAZIFALARI
I.1. O’quvchilarning sinfdan tashqari o’qishni tashkil qilish
I.2. Sinfda va sinfdan tashqari o’qishning bog’liqligi
II – BOB. SINFDAN TASHQARI O’QISH UCHUN KITOB TANLASH
TAMOYILLARI
2.1. Sinfdan tashqari o’qish uchun kitob tanlash tamoyillari va mavzulari
2.2. Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlik shakllari,xususiyatlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH
“Bu narsa - ta’riflash uchun mazmuni tutqich bermaydigan, muzika sezgisi kabi,
lirik asarning xossasidir” (V.Belinskiy, 189-bet). “Uni na aytib berish va na izoh
qilish mumkin; lekin uni shoir qalamidan qanday chiqqan bo’lsa, xuddi shunday
o’qib berish bilan ikkinchi odamda ta’sir qoldirish mumkin; agarda uni so’z bilan
aytib berilsa yoki prozaga aylantirilsa, u qanotlari chiroyli rang-barang kapalak
hozirgina ichidan uchib ketgan xunuk, o’lik bir chag’anoqqa aylanadi... bu narsa
shuning uchun ham qiyinki, sof lirik asar go’yo bir kartinaga o’xshaydi, lekin unda
muhim narsa kartinaning o’zi emas, u bizda uyg’otgan sezgidir” (V.Belinskiy,
141-142 betlar); bu sezgilarning turli-tumanligini o’zida jamg’argan va ularni
voqye qiluvchi lirik tafakkurning janrlari ham xilma-xildir; R.Orzibekovning
hisoblashicha, birgina mumtoz o’zbek she’riyatida 30 ga yaqin lirik janr va
shakllar (R.Orzibekov. O’zbek she’riyati janrlari. SamDU nashri 1998, 10-
bet)bor... Bular:
Debocha, nazira, faxriya, marsiya, soqiynoma, qasida, ta’rix, bag’ishlov, hasbi hol;
madhiya, qo’shiq, ashula, alla, lapar, yor-yor; mushoira, shiru-shakar, muvashshah,
g’azal, tuyuq, ruboiy, fard, masnaviy, mustazod, sonet, tarjeband, tarkiband;
to’rtlik, musallas, murabba, muxammas, musaddas, musabba, musamman,
mutassa, muashshar va h.
Bularning hammasi ham o’zining muayyan janriy xususiyatlariga ega; katta –
kichikligidan qat’i nazar bo’lishi mumkin bo’lgan hayotning barkamol va betimsol
obrazini – san’atning buyuk asarlarini voqye qilgandirlar; ularning ba’zilarini
o’rganishning o’ziyoq, mulohazalarimizni isbot etadi.
Badiiy adabiyot ilmiy adabiyotdan hayot haqiqatini jonli va jozibali tasvirlashi
bilan keskin farqlanadibadiiy asarlar 3xil bo’ladi:
1.Lirik asarlar(she’rlar, ruboiylar,g’azal, tuyuq , qo’shiq muxammas fard
qit’a,qasida, musamman va boshqalar)
Lirik asarlarda voqelik ayrim shaxslarning kechinmalari, o’y fikrlari,asosida
ko’rsatiladi.
Lirika mazmun mohiyatiga ko;ra 2 xil bo’ladi:
a)intim lirika- shoirning ruhiy kechinmalari va hissiy olami aks ettiriladi.
b)ijtimoiy lirika-real hayotda ro’y bergan voqea-hodisalar tasvirlanadi.
Lirik asarlar va ularni o’ rganish boshqa turdagi asarlarni o’rganishdan farq qiladi.
Lirik asarlar hajm jihatdankichik, mazmunansiqiq bo’ladi. lirik asarlarning
mazmundorligi ,bo’yoqliligi, va ayniqsa emotsionalligi ularni o’qishga alohida
ahamiyat berishni talab qiladi. Lirik asarlarni o’qishda shu o’qish orqali uning
o’ziga xos xususiyatlarini, shoirning his-tuyg’ularini, umid-orzularni aks ettirishga
erishish zarur. O’qish mashg’ulotlarida she’rning mazmuni, ohangi, his-tuyg’uni
o’quvchi-talabalar sezishlari, shoirning yyurak to’lqinlariga sherik bo’lishlari

kerak. Shundagina she’rning mohiyati echiladi. Shoirning maqsalarini o’qish orqali
his qilish lirikaning ustida ishlashning asosiy shartidir.
Lirik asarlarni o’rganishda asosiy ikki narsaga: badiiy ifodali o’qish texnikasini
egallashga va she’rning badiy til xususiyatlarini tahlil qilish masalasiga e’tibor
brish kerak.
Badiiy adabiyot, umuman, san’at asarlarining inson ruhi tafakkuriga ta’siri sababi
nimada ekan?
Bu savolga javob topish tushanarliroq bo’lishi uchun, badiiy va ilmiy adabiyotni
taqqoslab ko’rish lozim.
Bilamizki, umumta’lim maktablarida “Tabiatshunoslik”, “Geografiya” singari
o’quv fanlari o’tiladi. Ularda kecha-kunduz, uning eng go’zal va so’lim fursati
bo’lmishtong to’g’risida, yumaloq er sharini nurlari bilan yorituvchi quyosh haqida
bir talay ma’lumot lar beriladi.
Quyosh bo’lmasa Erda hayot bo’lishi mumkin emasligi aytiladi. Bu ma’lumotlar
o’quvchilarning aqliy saviyasi yuksalishiga ta’sir qiladi. Ular tufayli bolalar kecha-
kunduz, tong va boshqalar haqida oldin bilmagan narsalaridan xabardor bo’ladilar.
Ayni vaqtda, o’quvchlar tong payti tabiat juda go’zal bo’lishi haqida ham
tushunchaga ega bo’ladilar.
Lekin bu bilim va axborotlar bolalarning aqlini boyitib, tafakkurini o’stirsa ham,
hissiyotlariga, tuyg’ulariga deyarli ta’sir qilmaydi.
Rauf Parfining “Tong otmoqda...” deb nomlangan she’rida bir parchani o’qib
ko’raylik:
Tong otmoqda. Tong o’qlar otar,
Tong otmoqda, quyosh zambarak.
Yaralangan Yer shari yotar,
Boshlarida yashil chambarak.
Shoir tong otishi qanday bo’lishini batafsil tasvirlab, nima ochun shunday
bo’lganligini tushuntirib berayotgani yo’q, mavjud hayotiy holatdan, go’zal badiiy
manzara yaratmoqda. Shoir ting otish jarayonini juda go’zal tasvir etadi.
O’quvchini ham tongning chindanda go’zal otishiga ishontiradi.
Quyoshning zambarak “o’qlar” otishi, o’sha nurlardan Yerning yaranishi, va bu
yaralanish tufayli o’lim emas, balki boshlarida yashil chambarak – hayot mavjud
ekanligi juda ham o’ziga xos tarzda ifodalangan.
Abdulla Oripov “Kolumbda bor alamim manim, O’zbekiston vatanim manim” –
der ekan, bu orinda Amerika qit’asi mavjud ekanini Kolumbdan bir necha asr avval
o’zbek olimi bashorat qilib ketganini poetik ishora va bu ilmiy-tarixiy haqiqatga
shoirona munosabat hamda Beruniyga vatandoshlaridan faxrlanish, g’ururlanish
tuyg’usi bor.bunday misralar kuchli estetik ta’sirdan tashqari, kitobxonni ma’rifiy
jihatdan boyitadi.

Yoki siz vatanparvarlik mavzuiga bag’ishlangan ikkita she’r o’qidingiz. Ya’ni
ikkovining mavzui birdek dolzarb. Birinchisi sizga mutlaqo ta’sir etmadi,
tuyg’ularingizni uyg’otmadi. Ikinchisidan esa behad hayajonlandingiz, vatanga
mehringiz ortdi, shu vatanga munosib farzand bo’lish tuyg’ularingiz yanada
mavjlandi.bu, sherdagi badiiy mukammallik tufaylidir. Demak, har qanday, hatto
eng dolzarb mavzu ham faqat go’zal, yuksak saviyada, mukammal ravishda o’z
ifodasini topgan taqdirdagina muhim ahamiyat kasb eta oladi.
Lirikada qahramonning ichki kechinmalari hayotning go’zal va xunuk tomonlari
aks ettiriladi. Lirik sherlarda yozuivchi o’zi to’g’risida, o’zining xayol va o’ylari,
orzu istaklari, hissiyotlari va boshqa odamlarga, tabiatga bo’lgan munosabatlari
haqida gapiriladi.
Lirik tur janrlarining asosida ham inson hayoti, muhabbati va nafrati, sevinchi va
iztirobi o’zining badiiy ifodasini topadi.
V-IX sinflarda lirik asarni organishning asosiy usuli o’qituvchi va o’quvchining
ifodali o’qishidir.
Ifodali o’qish bilan o’quvchi sherda shoir tasvirlagan voqea, obraz haqida
tasavvurga ega bo’ladi. Bunga u har bir so’z, misra mazmuni chuqurkshtirish
orqali erishadi. Sheriy asarlar turli shaklda tahlil qilinadi: aniq reja asosida ifodali
o’qiladi, ayrim so’z misralarga izoh beriladi, obrazlar taqqoslanadi, suhbat tashkil
qilinadi.
X-XI sinflarda lirik asar tahlili turli turli usulda bo’lishi mumkin. Tahlil davomida
o’quvchlar sher to’g’risidagi o’z shaxsiy fikrlarini ham bayon qiladilar.
A. Oripov “Temir odam” sheriga “Temir odam” deb nom qo’yganligini izohlash.
Ma’lumki, A. Oripovning bu sherida murakkab matematik tenglamalarni oson
yecha oladigan , elektron hisoblash mashinalari bilan ikkilanmay muomalada
bo’lish iqtidoroga ega bo’lgan shaxsning yig’layotgan bolaga befarq qarashi
mumkinligi va bunday odmlarni “Temir odam” deb atash lozimligi ko’satiladi.
O’qituvchi bu o’rinda o’z so’zida muqim turadigan, so’zi bilan amali mos
keladigan temir irodali odamlarni xalq ijobiy ma’noda Temir odam deb atashini
esga soladi. A. Oripov esa o’z sherida o’zgalar g’amiga befarq qarovchi hissiz,
bag’ritosh odamlarga nisbatan “Temir odam” atamasini qo’llagan.
Ma’lum bo’ladiki, bitta so’z birikmasi ikki vaziyatda tamomila zid ma’nilar
anglatishini o’quvchlarga tushuntirish imkoni paydo bo’ladi.
“Kishini mashg’ul etgan, to’lqinlatgan, shodlatgan, qayg’uga solgan,
zavqlantirgan, hayajonlantirgan nima bo’lsa, qisqasi, subyektning ichiga nima
kirsa, unda nima paydo bo’lsa, shularning barchasini lirika o’zining qonuniy
boyligi kabi qabul qiladi” (V.Belinskiy, 184-b). Demak, lirik asar shoirning sezgi
mevasi, bir oniy ilhomining natijasi, bir zumda “pishib” yetilgan poetik fikr va
tuyg’usining ifodasidirki, ularning ko’pi sarlavha (nom)siz bo’ladi, birinchi misra
yoki radif nomi bilan nomlanadi:
“Bu narsa - ta’riflash uchun mazmuni tutqich bermaydigan, muzika sezgisi kabi,
lirik asarning xossasidir” (V.Belinskiy, 189-bet). “Uni na aytib berish va na izoh

qilish mumkin; lekin uni shoir qalamidan qanday chiqqan bo’lsa, xuddi shunday
o’qib berish bilan ikkinchi odamda ta’sir qoldirish mumkin; agarda uni so’z bilan
aytib berilsa yoki prozaga aylantirilsa, u qanotlari chiroyli rang-barang kapalak
hozirgina ichidan uchib ketgan xunuk, o’lik bir chag’anoqqa aylanadi... bu narsa
shuning uchun ham qiyinki, sof lirik asar go’yo bir kartinaga o’xshaydi, lekin unda
muhim narsa kartinaning o’zi emas, u bizda uyg’otgan sezgidir” (V.Belinskiy,
141-142 betlar); bu sezgilarning turli-tumanligini o’zida jamg’argan va ularni
voqye qiluvchi lirik tafakkurning janrlari ham xilma-xildir; R.Orzibekovning
hisoblashicha, birgina mumtoz o’zbek she’riyatida 30 ga yaqin lirik janr va
shakllar (R.Orzibekov. O’zbek she’riyati janrlari. SamDU nashri 1998, 10-
bet)bor... Bular:
Debocha, nazira, faxriya, marsiya, soqiynoma, qasida, ta’rix, bag’ishlov, hasbi
hol; madhiya, qo’shiq, ashula, alla, lapar, yor-yor; mushoira, shiru-shakar,
muvashshah, g’azal, tuyuq, ruboiy, fard, masnaviy, mustazod, sonet, tarjeband,
tarkiband; to’rtlik, musallas, murabba, muxammas, musaddas, musabba,
musamman, mutassa, muashshar va h.
I – BOB. SINFDAN TASHQARI O’QISHNING MAQSAD VA
VAZIFALARI
1.1. O’quvchilarning sinfdan tashqari o’qishni tashkil qilish
Sinfdan tashqari o’qishning maqsadi – o’qish malakalarini takomillashtirish, kitob
tanlab oladigan muntazam kitob o’qiydigan, o’qilgan kitobni to’g’ri baholay
oladigan ongli kitobxonni tarbiyalash. Maktablarda 1959 yildan boshlab maxsus
sinfdan tashqari o’qish darslari tashkil etilgan.
Sinfdan tashqari o’qish 1-2 sinfda haftada 1 marta, 3-4 sinfda 2 haftada 1
marta o’tkaziladi. Savod o’rgatish jarayonida haftadagi oxirgi alifbe darsining 17-
20 daqiqasi ajratiladi. Bu darslarning asosiy vazifasi o’quvchida badiiy kitoblarni
o’qishga havas uyg’otish, o’qigan kitoblari yuzasidan kundalik yurita olishga
o’rgatish, bolalar adabiyotining mashhur adiblari hayoti va ijodi bilan elementar
tarzda tanishtirish.

Metodikaning vazifasi sinfdan tashqari o’qish uchun o’qiladigan adabiyotlar
ro’yxatini tavsiya qilish, yillik o’quv rejasi va dars strukturasi namunalarini ishlab
chiqishdir.
Sinfdan tashqari o’qish uchun kitob tanlashda quyidagi tamoyillarga amal
qilinadi:
1.O’zbek va chet el bolalar adabiyoti yozuvchilari asarlarini tanlash.
2.Kitob tanlashda o’quvchilarni har tomonlama tarbiyalashga xizmat qilishni
ko’zda tutish.
3.Asar janri va mavzusini xilma-xilligiga e’tibor berish.
4.O’quvchilarning yoshi va saviyasiga muvofiqligini hisobga olish.
5.O’quvchilarning shaxsiy qiziqishini mustaqil o’qishni hisobga olish.
6.Mavsumiy tamoyilga amal qilish.
Sinfda o’qish – hayotga tayyorlash, STO’ hayotning o’zidir.
Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlikning asosiy shakli maxsus STO’
darslaridir, u erkin dars hisoblanadi. STO’ darslarida o’quvchilarning kitobxonlik
qiziqishlari, bilim doirasi, estetik taassurot, badiiy obrazlarning idrok etishi, ijodi
rivojlanadi, faol kitobxonga xos ko’nikma va malakalar rivojlanadi.
STO’ darslariga qo’yiladigan talablar:
- har bir darsni kirish suhbati bilan boshlash;
- har bir darsda o’quvchilar o’qigan kitoblar-asarlarni hisobga olish;
- har bir darsda o’qish uchun yangi asarlar tavsiya qilish;
- har bir darsda o’qilgan asar yuzasidan suhbat metodida tahlil ishlarini
amalga oshirish;
- o’qilgan asarlar yuzasidan ko’rgazmalar tayyorlash, asarga taqriz yozish,
asar muallifi haqida ma’lumotlar to’plash, albomlar tayyorlash, kitobxonlik
kundaligini yuritish;
- har bir darsda tahlil qilingan asarlar yuzasidan umumlashtiruvchi,
yakunlovchi suhbat uyushtirish.
Sinfdan tashqari o’qish darslarining muhim vazifalari:

- asar o’qish asar tanlashda o’quvchida mustaqillikni tarbiyalash, buning
uchun mustaqil bajarish uchun topshiriqlar berish;
- qiziqarli mashq turlaridan foydalanish, eng yaxshi insholarni, taqrizlarni,
yozuvchi haqida to’plangan ma’lumotlari o’qitish, “Tez aytish”, “Topishmoqlar
topish”, “Ifodali o’qish”, “Maqollar aytish musobaqasi”, “Ertak to’qish”,
“Bilimdonlar anjumani”, konkurslar tashkil qilish, muayyan mavzular bo’yicha
savol-javoblar uyushtirish, o’qish tarzidagi ish turlaridan foydalanish zarur.
- Sinfdan tashqari o’qishning yillik taqvim rejasini tuzish. Bunda
N.N.Svetlovskaya ishlab chiqqan STO’ bosqichlariga rioya qilish. Sinfdan tashqari
o’qishga rahbarlikning yordamchi shakllariga:
1. Kitobni targ’ib qilish. Sinfdan tashqari o’qishga tavsiya qilinadigan asarlar
ro’yxati sinfga yoki maktabning maxsus joyiga osib qo’yiladi, ular vaqti-vaqti
bilan yangilanib turadi. Ko’rgazmalar tashkil qilinadi, o’qituvchi maxsus suhbatlar
uyushtiradi.
2. YAkka tartibdagi yordam va kundalik tekshiruv. O’quvchi o’qigan kitoblari
yuzasidan suhbat uyushtiriladi, o’qigan kitoblar hisobga olinadi, shaxsiy fikrlar
aniqlanadi, uy kutubxonalari bilan tanishiladi, ota-onalar bilan suhbatlashiladi.
3. Sinfdan tashqari o’qish yuzasidan ommaviy ishlar: adabiy ertaklar,
viktorinalar, yozuvchilar bilan uchrashuvlar, adabiy ekskursiyalar ular uchun
maxsus tayyorlaniladi.
4. Kutubxonaga yozilish. 1-sinf o’quvchilari o’qituvchining ruxsati bilan,
tavsiyasi bilan kutubxonaga a’zo bo’ladi.
5. O’quvchilarning o’qiganlarini hisobga olishda ularning kitobxonlik
kundaligidan foydalanish.
1-sinf o’quvchilari 2-yarim yillikdan boshlab kitobxonlik kundaligiga
yozuvchining ismi, familiyasi va kitob nomini yozadi. 2-sinfda esa unga nashr
etilgan joyi va yilini qo’shib yozadilar. 3-4- sinfda o’qigan kitobiga taqriz yozadi,
o’z mulohazalarini yozadi, ya’ni munosabat bildiradi.

1.2.Sinfda va sinfdan tashqari o’qishning bog’liqligi
“Haftiyak”ning keyingi ayrim suralari so’zni yaxlit “o’qish” usulida olib borilgan,
aniqrog’i bola o’qimagan, eshitganini to’tiqush kabi yodlagan. Natijada bolalar
maktabxonada o’qiganlarini o’zi o’qib yurgan kitobidan “o’qib bergan”, ammo
ularning qo’liga maktabda o’qilmagan boshqa bir kitob berilsa, uni o’qiy olmagan;
eski maktabda 6-10 yil muntazam o’qigan bolalarning juda ko’p deganda 4-5
foizigina o’qish va yozish ko’nikmasini hosil qilgan.
Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o’rgatishda ma’lum
darajada ijobiy rol o’ynadi. Rus-tuzem maktablarining o’zbekcha sinflarida
o’zbekcha xat-savod o’rgatish metodi 1900 yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi.
Hijo metodidan tovush metodiga o’tildi. 1900 yillardan rus-tuzem maktabi
o’zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan
tatarcha alifbedan foydalanganlar. Bu kitobning tili va mazmuni o’zbekcha

sinflarga mos kelmasdi. 1902 yilda Saidrasul Saidazizovning tovush metodi
talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifbesi “Ustodi avval” nashr etildi. “Ustodi
avval” nashr qilingandan keyin o’zbekcha xat savod o’ragatishda Yangi davr
boshlandi. Tovush metodi savod o’rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib,
o’qitishni osonlashtirdi, ta’limni bola tushunadigan, anglaydigan ta’limga, aktiv
ta’limga aylantirdi.
“Ustodi avval” 3 bo’limdan iborat: 1- bo’lim, hozirgi atama bilan
ataganimizda, alifbe davridir. Muallif bu bo’limda arab alfavitidagi harflarni alfavit
tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini
harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini e’tiborga olgan. Muallif har bir
harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat savod o’rgatishni
qiyinlashtirishini hisobga olgan; alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil
shaklda qo’llanadigan harflarni bergan. Shakli, yozilish o’rniga qarab turlicha
bo’ladigan harflarning so’z boshida, so’z o’rtasida, so’z oxirida va alohida yozilish
shaklini berib, ularga mos misollar keltirgan. Masalan, q harfini tanitish uchun qor,
uyqu, oq so’zlarini, g’ harfini tanitish uchun g’or, uyg’oq, tog’ so’zlarini tanlagan.
Avtor soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin
murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga asosan, o’zbek tilining lug’at
sostavidagi harflardan tanlab olgan.
“Ustodi avval”ning 2-bo’limi alifbedan keyingi davrdir. Bu bo’limda hikoya,
masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim targ’ib qilinsa, boshqalari
tarbiyaviy mazmunda.
S.Saidazizov kitobining 3-bo’limini “Alifboi qur’on” deb atagan va o’z oldiga
bolalarga “Qur’on”ni tushunib olishga o’rgatishni maqsad qilib qo’ygan.
Umuman tovush metodi Markaziy Osiyoga ikki manbadan kelgan. Rus-tuzem
maktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush metodi bilan o’rgatilar edi.
O’zbekcha sinf muallimlari tovush metodi oson va qulayligini amalda o’z ko’zlari
bilan ko’rdilar va ular rus o’qituvchilariga taqlid qilib, asta-sekin tovush metodini
o’z sinflariga tatbiq eta boshladilar.

2. XIX asrning oxiridan boshlab ichki Rossiyadan Markaziy maktabga kelgan
tatar muallimlari tovush metodida xat-savod o’rgata boshlagan edilar, oradan ko’p
o’tmay, bir qancha mahalliy muallimlar ham tatar muallimlariga taqlid qilib, Yangi
maktablar ochdi-da, bolalarga xat-savodni tovush metodida o’rgata boshladi.
Shunday qilib, O’rta Osiyoda tovush metodi asta-sekin hijo metodining o’rnini ola
boshladi. Ma’lumki, tovush metodi bilan xat-savod o’rgatishga Rossiyada
K.D.Ushinskiy asos solib, u sintetik tovush metodini qat’iy himoya qilgan edi.
Tovush metodi bilan savod o’rgatilganda, so’zning eng kichik bo’lagi, ya’ni
nutq tovushlari asos qilib olinadi. So’zning ma’nosi o’zgartira oluvchi har bir
tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi: so’zda tovushlar almashishi, ortishi yoki
kamayishi natijasida boshqa bir Yangi so’z hosil bo’lishi mumkinligi bolalar
ongiga etkaziladi. Keyinggi yillarda ham xat-savod tovush metodida
o’rgatilmoqda. Atoqli metodistlar (S.P.Redazubov, A.I.Voskresenskaya,
K.Qosimova, Y.Abdullaev, O.Sharafiddinov) tovush metodida xat-savod
o’rgatishni takomillashtirdilar.
Eski maktabda yozish chiziqsiz, tekis oq qog’ozga dastlab yo’g’onroq
savag’ich qalamda o’rgatilgan; bolalar yozishni ozroq o’rganganlaridan keyin
qamish qalamda ham yozishgan. Ularga ruchkada yozishga ruxsat etilmagan.
Yozishni o’rgatish alfavit tartibida harflarning alohida-alohida shaklini
yozdirishdan boshlangan. Avval alifni yozish o’rgatilgan, keyin o’xshash shaklli
harflar bandlarga bo’linib, o’xshash unsuri bo’lmaganlari esa ayrim-ayrim
yozdirilgan. Ayrim domlalar ba’zi harflarning elementlarini yozishni ham alohida
mashq qildirganlar.
Ayrim-ayrim harflarni nusxaga qarab alfavit tartibida katta-katta qilib yozish,
mufradot (salhad) deyilgan; bunday yozish bir ikki yilga cho’zilgan. SHundan
keyin harflarni bir-biriga qo’shib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni
murakkabbot deyilgan. Harflarni bir-biriga qo’shib yozish mashqi bir necha
bosqichga bo’linib, harf birikmalarining ma’no anglatish anglatmasligi umuman,
e’tiborga olinmagan. Qanday qo’shilishi mashq qilinavergan. Ko’pgina eski
maktablarda bunday mashq “abjad yozish” bilan tugallangan.

Murakkabbotdan keyin bayt, qit’a va ruboiylarni ko’chirib yozish mashqi
boshlangan. Bu mashqni muqattaot deyilgan.
Bu mashqqa ham juda ko’p vaqt sarflangan: u ma’noli so’zlarni yozish bilan
boshlanib, duoyi salom (insho) yozish bilan tugallangan.
YOzuvni o’rgatish va xusnixat mashq qildirishda “Mufradot” kitobidan
foydalanilgan. Bu kitobchada har uchala mashq turi, ba’zi nashrlarda esa insho
namunalari berilgan.
Eski maktablarda yozuvga o’rgatishning birdan bir yo’li ko’chirib yozuv-
nusxa ko’chirish bo’lgan. Natijada bolada yozma nutq ko’nikmasi hosil qilinmgan.
Bu mashq bolani juda zeriktirgan. Hech o’ylamasdan yozishga odatlantirilgan.
Maktabxonada ijodiy ko’chirib yozuv mashqlarining, shuningdek, boshqa
usullarning qo’llanmaganligi orqasida bola chiroyli ko’chirib yozish ko’nikmasini
hosil qilgan bo’lsa ham, ammo o’z fikrini yozma ifoda qila olmagan, eng oddiy
jumlalarni ham juda ko’p xato qilib zo’r-bazo’r yozgan.
1. O'quvchilarni har tomonlama etuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini
muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o'zlashtirish va
bilim sifatini oshirish ko'p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali
ishlashiga bog'liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar
o'quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini to'ldiradi. Ularning dunyoqarashi,
to'g'ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko'maklashadi. Nazariy bilimlarni
amaliyot ishlab chiqarish bilan bog'lanishiga zamin yaratadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning
vazifalari ham ko'p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning
tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:
Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat
qilish.
O'quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko'p qirrali ishlarni
o'quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo'lga qo'yish.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo'nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda
o'qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy yordam ko'rsatish.
Umummaktab va maktablararo o'tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda
qatnashish.
O'quvchilarning bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat
muassasa-lari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada
tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko'rish mumkin: tashkilotchilik,
uslubiy va ma'muriy.
Bular ko'pincha o'zaro uzviy bog'langan holda namoyon bo'ladi. Tashkilotchining
tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator kishilarni kiritish mumkin:
Tarbiyaviy ishlar sohasida erishgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish.
Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash.
Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmunini,
shakl va usullarini aniqlash.
Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruhlashtirish va ularning
mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi shaxslarni aniqlash.
O'quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o'z mazmuniga ko'ra tafakkur
faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari ishlarda
olingan axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi. Shu asosda yangi bilimlar hosil
qilinadi. O'quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib turli kishilar bilan
muayan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatga duch keladilar. Shuning uchun
ham o'quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo'lsa,
ularning munosabatlari shunchalik munosabat doirasi keng va ma'naviy o'sishi
samarali bo'ladi. Maktabdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o'quvchilar jamoadagi
ishlarni o'rganadilar. Ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar. Ishlab chiqarish
mehnatiga qo'shiladilar. Jamoatchilik fikriga bo'ysunishga, jamoa sharafi uchun
kurashishga otlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyatga quyidagilar kiradi:
Og'zaki ish usullari: majlislar, yig'inlar, ma'ruzalar, kutubxonalar,
konferensiyalar, munozaralar, uchrashuvlar, gazetalar, radio va jurnallar.

Amaliy ish olib borish usullari turli joylarga sayyohatlarga, sport
musobaqalari, tabiatshunoslar to'garaklari, shanbaliklar, yangi kitoblar
ko'rgazmalari.
Tarbiyaviy ish pedagogikadan butun qobiliyatlarni ishga solishga taqozo
etadi. Sinf rahbarligi kursi bilan maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar
metodikasi kursi bir-biriga bog'liq va uning davomiyligidir.
Yuqoridagi qayd etilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida o'quvchilar turli
qo'llanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni
o'rganadilar, o'z-o'zini tekshirish uchun turli ma'lumot va tayanch materiallarini
jalb etish ko'nikmalarini egallaydilar.
2. Sinfdan va maktabdan tashqari ishni rejalashtirish bolalarning yosh
xususiyatlariga, maktabning joylashgan shart-sharoitlariga, ijodiy birlashmalariga,
ilmiy markazlar bilan o'zaro aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor
o'rinbosarining faoliyati, o'z ifodasini topgan xujjatlar ro'yxati, xalq ta'limi
tomonidan doimiy ravishda berilib boriladi.
«Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar» konsepsiyasi xalq vazirligi
tomonidan 1993 yilda tasdiqlangan.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun
tarbiyaning asosi bo'lgan barcha g'oyalar qaytadan ishlab chiqiladi.
II – BOB. SINFDAN TASHQARI O’QISH UCHUN KITOB TANLASH
TAMOYILLARI
2.1. Sinfdan tashqari o’qish uchun kitob tanlash tamoyillari va
mavzulari
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o'qituvchining yo'naltiruvchi ta'siri ostidagi
o'quvchilarning o'z-o'zini nazorat qilish asosiga qurilgan va fan kabinetlarida,
kutubxonada va uyda yakka tartibdagi reja asosida o'tkaziladigan mustaqil
mashg'ulotlar etakchi shaklga aylanishi kerak. Bunda sinfdan tashqari ishda
ta'limning moddiy bazasi: qo'shimcha va ma'lumotnoma adabiyotlari laboratoriya

uskunalari, ko'rgazmali qo'llanmalar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan
oqilona foydalanish ko'zda tutiladi. Ular o'z ichiga quyidagilarni oladi:
darslik va qo'shimcha adabiyotlar bilan ishlashning xilma-xil shakllarini
olgan, nazariy bilimlarni o'zlashtirishni ta'minlovchi;
tajribalar, ijodiy tusdagi ishlarni bajarishni, asboblarni loyihalashni, maketlar,
modellar vahokazolarni tayyorlashni olgan mustaqil ishlash uchun topshiriqlar
sistemasi maqsadga muvofiqdir.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar metodikasi fani va bo'limiga sinf
rahbarlarining ishlari, maktab ma'muriyatining tarbiyaviy ishlari kiritiladi. Bunda
o'qituvchilarning o'quvchilar bilan muomilasi, adolatli bo'lishi, ta'sir ko'rsata olishi
kerak.
O'quvchi yoshlarni hozirgi zamon ma'naviyati bilan ongini sug'orish, ya'ni
singdirish kerak. O'quvchilarni qadriyatlarimiz asosida urf-an'analarimiz asosida
tarbiyalash har bir o'qituvchining vazifasi.
O'quvchi atrofini o'rab turgan vositalar, yaxshi-yomon odatlar, o'kituvchilar,
maktabning muhiti, o'quvchilar tarbiyasini to'g'ri, ongli ravishda o'rganish va qabul
qilish. Sinfdan tashqari ishlarni to'la qamrab olgan to'garaklar bir necha xilda
bo'lishi mumkin:
To'garak turlari:
Fan to'garaklari.
Mohir qo'llar.
Duradgorlik.
Sport musobaqalari.
Badiiy havaskorlik.
Ko'rib chiqilishi, asosiy e'tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida
to'plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi.
Tarbiyaning bosh maqsadi yosh avlodni ma'naviy, axloqiy tarbiyalashda
xalqning boy, milliy ma'naviy an'analarga, urf-odatilari hamda qadriyatlariga
asoslangan samarali tashkiliy ishlarni amalda ishlab chiqishdir.

Tarbiyaning asosiy vazifasi- shaxsning aqliy-axlooqiy tarbiyalashda erkin
fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish
uchun imkoniyat yaratishdir. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda quyidagi
pedagogik talablar mavjud:
Maktabdan tashqari ta'lim muassasalarining to'garak qatnashchilari ongida
yuksak ma'naviy axloqiy fazilatlar mujassamlashgan bo'lishi kerak. To'garak
qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning so'nggi yutuqlaridan
xabardor qilib turish, ular ongini ijodiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band
qilish o'rin tutadi. To'garak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllangan
bo'lishi, ular davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf-odatlarimizni yaxshi bilish
kerak. Maktabdan tashqari ta'lim o'qishlariga, hohishlariga asoslangan holda
darsdan bo'sh vaqtlarda o'quv tarbiya jarayonini to'ldiradi va quyidagi yo'nalishlar
bo'yicha to'garak qatnashchilariga talablar qo'yilishi kerak:
Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi;
Estetik ta'lim;
Sayyohli yo'nalishi bo'yicha to'garaklarga qatnashish.
Ekologik ta'lim yo'nalishi bo'yicha to'garaklar;
O'quvchilarni ma'naviy axloqiy yo'nalishi bo'yicha;
Xuquqiy ta'lim yo'nalishi bo'yicha;
Texnik ijodkorlik yo'nalishi bo'yicha;
Istiqlol bolalari va iste'dodli yoshlar;
Iqtisodiy ta'lim.
O'quvchilarning mustaqilligi turli darajada bo'lganida mustaqil tayyorgarlik
amalga oshirilish mumkinligini hisobga olish muhimdir, albatta bu esa ular
shaxsining shakllanishiga shubhasiz ta'sir ko'rsatadi. Ayrim o'quvchilarning
ishdagi faol va mustaqil holati tarbiyachining aralashuvini talab etmaydi, chunki
o'quvchilarning o'zlari oldilarida turgan vazifalarini va ularni hal etish yo'llarini
ancha yaxshi tushunadilar.

Bolalar iarbiyachi yordamisiz ishlaydilar. Bu erda tarbiyachining aralashuvi
maqbul emas. Chunki bunday holat bolalarning mehnatsevarligini, bilish
ehtiyojlarini shakllantirishda eng kata imkoniyatga egadir.
O'quvchi mustaqil harakat qilib, lekin o'z ishini tarbiyalashning fikri va
bahosiga bog'liq qilib qo'ygan paytda tobe mustaqil holat vujudga keladi. Ish
qiziqish va ishtiyoq bilan bajarilsa ham mustaqil ishni bajarayotgan harakatlarida
ishonchsizlik jihatlari mavjud bo'ladi.
3. Sinf rahbarining rahbarligi va nazorati ostida harakat qiladigan o'quvchilar
toifasida majburiy ijro etish holati paydo bo'ladi. Bunda o'quvchilar ishga unchalik
qiziqish bildirmaydilar. Ular ko'pincha sinf rahbarining yordamini so'rab murojaat
qiladilar, kuchli o'quvchilarning qo'llab-quvvatlashidan foydalanishga intiladilar,
agar bunday qo'llab-quvvvatlash bo'lmasa, ishni davom ettirishga irodalarini ishga
solmaydilar. Bunday o'quvchilarda tashqaridan majbur qilish vaqtida harakat qilish
odati mustahkamlanadi. Agar bunday holat barqaror bo'lib qolsa, u o'quvchining
faqat aqli emas, shu bilan birga ma'naviy rivojlanishiga ham to'sqinlik qilishi
mumkin.
Maktabda va sinfdan tashqari ishlar o'quvchilarni bir-biriga hurmati, axloqiy
sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi. Bunda o'quvchilarning bir-biriga bo'lgan
muomala madaniyati ham shakllanadi. O'quvchi o'qituvchiga taqlid asosida yoki
do'stlari orasida o'rgangan tarbiyasi muomilasiga ta'sir qilish mumkin. Uqituvchi
o'quvchilar orasida muomala-madaniyatni shakllantirish uchun avvalambor
o'quvchining o'ziga bo'lgan muomalasini etiborini o'rganishi kerak.
O'quvchi maktab qoidalariga rioya qilish bilan birga, o'qituvchi talabiga ham
javob berishi lozim. O'qituvchi talablariga:
Darslarga to'liq qatnashish.
O'quv qurollari bilan ta'minlanganligi.
O'qituvchini diqqat bilan eshitish.
Topshiriqlarni o'z vaqtida bajarish.
Tashkiliy ishlarga faol qatnashish.
Sinf intizomiga rioya qilish.

Tozalikka rioya qilish.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni nazoratsiz ijro etish holati rasmiy
ijrochilik, ishtiyoq va havas bilan mehnat qilishni istamasligini yashirishga
intilayotgan o'quvchilarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vaqt mavjud
bo'lishiga yo'l qo'yib bo'lmaydi, aks holda o'quvchilarda ishiga nisbatan rasmiy
munosabat jihatlari paydo bo'ladi, bu esa ularni mehnatdagi tashqi faollikni yo'qqa
chiqaradi.
Sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarda o'quvchilarning hatti-harakatlari
oldindan juda qattiq tartibga solib qo'yilganligi xususida e'tirozlar bildirilmoqda.
Mustaqillikni tarbiyalash vazifasi qo'yilmagan, bolaning har bir qadami
pedagogning irodasiga bo'ysungan joylarida ana shunday holat mavjuddir. Xudi
shuning uchun mustaqil tayyorgarlik samaradorligi, o'kuvchilarning mustaqilligini
rivojlantirish to'g'risida g'amxo'rlik qiladigan o'qituvchi, sinf rahbari o'quvchilarga
ta'sir ko'rsatish vositalarini puxta o'ylab tanlaydilar, ularning ishlashi uchun
oqilona shart-sharoit yaratishga intiladilar.
Maktab o'quvchilarining mustaqil tayyorgarligiga pedagogik rahbarlik
shunday qurilish kerakki, u o'quvchilarni charchatib qo'ymasin, doim bir xil tusda
bo'lmasin, yoki haddan tashqari oson, aqliy va irodaviy kuch-g'ayratini sarflashni
talab qilmaydigan bo'lmasin.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil eti shva o'tkazishda tarbiyachi
eng muhim vazifa o'quvchilarni o'quv vazifalarini hal etishga o'rgatishdan, buning
uchun harakat usullarini to'g'ri tanlashdan, o'z hatti-harakatlariga rahbarlikni
faoliyatini nazorat qilishdan, mustaqil ish ko'nikmalarini boshqa muhim xayotiy
vaziyatlarga o'tkazishdan kelib chiqishdan lozim ekanligini nazarda tutish lozim.
2.2. Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlik shakllari,xususiyatlari
Bunda mustaqillik mazmuniga fikrlash faoliyatining mustaqilligi, intizom,
uyushqoqlik va o'z-o'zini nazorat qilish kabi to'rt tarkibiy qismi kirishini hisobga
olish muhimdir.
Mazkur jihatlarni shakllantirish ustidan nazoratni amalga oshirish sinfdan
tashqari ishlarga rahbarlik qilayotgan o'qituvchining muhim va murakkab

vazifalaridan biridir. Buning uchun o'quvchi faoliyati natijalarini hisobga olishni
va bu jarayonni tahlil etishni uyushtirish zarur. O'qituvchi sinf-dars faoliyati uchun
xos bo'lgan shakllarni istisno etib, nazorat qilishning bir qancha usullarini qo'llashi
mumkin. Eng kuchli va qobiliyatli o'quvchilarga homaki yozuv bilan ishlash
xuquqi beriladi. Unda qoida ko'rsatiladi, bu qoidani tasdiqlovchi misollar
keltiriladi, o'quv vazifasi qayd etiladi. Yozuv juda qisqa bo'ladi, lekin u
o'quvchining fikrlashi qanday borganligini ko'rsatadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda o'quvchilarni ayrim ko'nikmalarga
o'rgatishni nazorat vositasi deb hisoblash kerak. O'z-o'zini tekshirish, o'zaro
tekshirish usullariga o'rgatish o'qituvchining o'quvchilar bilan shunday aloqasini
talab etadiki, bunda ularning fikrlash ishi jarayoni ravshan bo'ladi. O'quvchilarning
o'zlari harakatni taklif etadilar vash u bilan pedagogga muayan ma'lumot beradilar.
Sinf rahbari ishida o'quvchilar jamoasini shakllantirish markaziy vazifa
hisoblanadi, chunki jamoada shaxsni tarbiyalash tarbiyaning etakchi tamoyilidir.
Bolalar jamoasini shakllantirish metodikasi yangi pedagogikada to'la ishlab
chiqilgan. Bu metodikaning umumiy asoslari pedagogika kurslarida bayon etilgan
jamoa va jamoada shaxsni tarbiyalash nazariyasiga tayanadi. Jamoa nazariyasi
qoidalariga muvofiq uni yaratish metodikasi ishlab chiqilgan. Uning umumiy
asoslari quyidagilardan iborat: talablar qo'yish, faollarni tarbiyalash, o'quv-mehnat,
ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istiqbollarni tashkil etish,
sog'lom jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an'analarni yaratish va
ko'paytirish.
Ta'riflangan bu qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va rivojlantirish
uchun qo'llanma hisoblanadi.
4. O'rta umumta'lim maktablarida sinfda va maktabdan tashqari ishlarda sinf
rahbari va tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi uyushtiradi.
Sinfda va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o'quvchilar xayotidagi
tarbiyaviy faoliyatni to'ldiradi. Ularning dunyoqarashi to'g'ri shakllanishiga va
axloqiy kamol topishiga ko'maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab
chiqarish bilan bog'lanishag zamin yaratadi.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchining
vazifalari ham ko'p qirralidir.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisining
vazifalariga quyidagilar kiradi: Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlar ni rejalashtirish
va amalga oshirish.
O'quvchilarni maktabdan va sinfdan tashqari ko'p qirrali ishlarni pedagogik
jamoa, o'quvchilar, tashkilotlar, sinf faollari yordamida yo'lga ko'yish. Sinfdan va
maktabdan tashqari ishlar yo'nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda
o'qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalar o'quvchilar, tashkilotchilar sinf faollariga
yordam ko'rsatish. Umummaktab va maktablararo tarbiyaviy tadbirlarga
qatnashish. O'quvchilarning bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat
muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish.
Bu borada tashkilotchilar faolligini 3 ta asosiy tomonini ko'rish mumkin:
tashkilotchilik, umumiy va ma'muriy.
Bular o'zaro uzviy bog'langan bo'ladi. Tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir
qator ishlarni kiritish mumkin:
1. Tarbiyaviy ishlar sohasida erishilgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish;
2. Tarbiyaviy ishlarni maqsad va vazifalarini aniqlash.
3. Tarbiyaviy, ommaviy-siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning
mazmuni hamda shakl usullarini aniqlash.
4. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni guruhlashtirish boshqaruvchi
shaxslarni aniqlash. Sinfdan tashqari o‘qishning maqsadi – o‘qish malakalarini
takomillashtirish, kitob tanlab oladigan muntazam kitob o‘qiydigan, o‘qilgan
kitobni to‘g‘ri baholay oladigan ongli kitobxonni tarbiyalash. Maktablarda 1959
yildan boshlab maxsus sinfdan tashqari o‘qish darslari tashkil etilgan. Sinfdan
tashqari o‘qish 1-2 sinfda haftada 1 marta, 3-4 sinfda 2 haftada 1 marta o‘tkaziladi.
Savod o‘rgatish jarayonida haftadagi oxirgi alifbe darsining 17-20 daqiqasi
ajratiladi. Bu darslarning asosiy vazifasi o‘quvchida badiiy kitoblarni o‘qishga
havas uyg‘otish, o‘qigan kitoblari yuzasidan kundalik yurita olishga o‘rgatish,
bolalar adabiyotining mashhur adiblari hayoti va ijodi bilan elementar tarzda

tanishtirish. Metodikaning vazifasi sinfdan tashqari o‘qish uchun o‘qiladigan
adabiyotlar ro‘yxatini tavsiya qilish, yillik o‘quv rejasi va dars strukturasi
namunalarini ishlab chiqishdir. Sinfdan tashqari o‘qish uchun kitob tanlashda
quyidagi tamoyillarga amal qilinadi: 1.O‘zbek va chet el bolalar adabiyoti
yozuvchilari asarlarini tanlash. 2.Kitob tanlashda o‘quvchilarni har tomonlama
tarbiyalashga xizmat qilishni ko‘zda tutish. 3.Asar janri va mavzusini xilma-
xilligiga e‘tibor berish. 4.O‘quvchilarning yoshi va saviyasiga muvofiqligini
hisobga olish. 5.O‘quvchilarning shaxsiy qiziqishini mustaqil o‘qishni hisobga
olish. 6.Mavsumiy tamoyilga amal qilish. Sinfda o‘qish – hayotga tayyorlash,
STO‘ hayotning o‘zidir. Sinfdan tashqari o‘qishga rahbarlikning asosiy shakli
maxsus STO‘ darslaridir, u erkin dars hisoblanadi. STO‘ darslarida
o‘quvchilarning kitobxonlik qiziqishlari, bilim doirasi, estetik taassurot, badiiy
obrazlarning idrok etishi, ijodi rivojlanadi, faol kitobxonga xos ko‘nikma va
malakalar rivojlanadi. STO‘ darslariga qo‘yiladigan talablar: - har bir darsni kirish
suhbati bilan boshlash; - har bir darsda o‘quvchilar o‘qigan kitoblar-asarlarni
hisobga olish; - har bir darsda o‘qish uchun Yangi asarlar tavsiya qilish; - har bir
darsda o‘qilgan asar yuzasidan suhbat metodida tahlil ishlarini amalga oshirish; -
o‘qilgan asarlar yuzasidan ko‘rgazmalar tayyorlash, asarga taqriz yozish, asar
muallifi haqida ma‘lumotlar to‘plash, albomlar tayyorlash, kitobxonlik kundaligini
yuritish; - har bir darsda tahlil qilingan asarlar yuzasidan umumlashtiruvchi,
yakunlovchi suhbat uyushtirish. Sinfdan tashqari o‘qish darslarining muhim
vazifalari: - asar o‘qish asar tanlashda o‘quvchida mustaqillikni tarbiyalash, buning
uchun mustaqil bajarish uchun topshiriqlar berish; - qiziqarli mashq turlaridan
foydalanish, eng yaxshi insholarni, taqrizlarni, yozuvchi haqida to‘plangan
ma‘lumotlari o‘qitish, tez aytish, topishmoqlar topish, ifodali o‘qish, maqollar
aytish musobaqasi, ertak to‘qish, bilimdonlar anjumani, konkurslar tashkil qilish,
muayyan mavzular bo‘yicha savol-javoblar uyushtirish, o‘qish tarzidagi ish
turlaridan foydalanish zarur. - Sinfdan tashqari o‘qishning yillik taqvim rejasini
tuzish. Bunda N.N.Svetlovskaya ishlab chiqqan STO‘ bosqichlariga rioya qilish.
Sinfdan tashqari o‘qishga rahbarlikning yordamchi shakllariga: 1. Kitobni targ‘ib

qilish. Sinfdan tashqari o‘qishga tavsiya qilinadigan asarlar ro‘yxati sinfga yoki
maktabning maxsus joyiga osib qo‘yiladi, ular vaqti-vaqti bilan Yangilanib turadi.
Ko‘rgazmalar tashkil qilinadi, o‘qituvchi maxsus suhbatlar uyushtiradi. 2. Yakka
tartibdagi yordam va kundalik tekshiruv. O‘quvchi o‘qigan kitoblari yuzasidan
suhbat uyushtiriladi, o‘qigan kitoblar hisobga olinadi, shaxsiy fikrlar aniqlanadi, uy
kutubxonalari bilan tanishiladi, ota-onalar bilan suhbatlashiladi. 3. Sinfdan tashqari
o‘qish yuzasidan ommaviy ishlar: adabiy ertaklar, viktorinalar, yozuvchilar bilan
uchrashuvlar, adabiy ekskursiyalar ular uchun maxsus tayyorlaniladi.Boshlang‘ich
sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning
badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik xususiyatlar hisobga olinadi. Ruhshunos
olimlarning tekshirishlaridan ma’lum bo‘lishicha, asarni idrok qilishga, bilim
olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni emostional-estetik his etish
ham kiradi. Badiiy asarni yaxshi idrok etish uchun uni tushunishning o‘zigina etarli
emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo‘lib, asarga unda tasvirlangan
voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o‘z ichiga oladi. Psixologik
tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning adabiy qahramonlarni
idrok etishi va baholashidagi psixologik xusisiyatlari o‘rganilgan va ular adabiy
qahramonga ikki xil munosabatda bo‘lishlari aniqlangan: 1. Adabiy qahramonga
emostional munosabat. 2. Elementar tahlil qilish. Asarda qatnashuvchi shaxslarga
baho berishda o‘quvchilar o‘z shaxsiy va axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar.
Bunday axloqiy tushunchalar kichik yoshdagi o‘quvchilarda chegaralangan
bo‘ladi, albatta. Ular axloqiy sifatlardan botirlik, to‘g‘rilik, mehnatsevarlik,
yaxshilik tushunchalarini ko‘p ishlatadilar. Qahramonlarning boshqa sifatlarini
tasvirlash uchun ularning so‘z boyliklari etishmaydi. O‘qituvchining vazifasi
o‘quvchilar bilan asarni tahlil qilib, ular nutqiga personajlarning axloqiy,
intellektual, emostional sifatlarini tasvirlovchi so‘zlarni kirita borishdan iborat. Bu
adabiy qahramonlarning xarakterini yaxshi yoritish shartlaridan biri hisoblanadi.
Asardagi qahramonlarning xarakteri ularning axloqiy sifatlarini anglash asosida
tushuniladi. Bunda qahramonning nima qilishi emas, nima uchun shunday qilishi
kerakligini bilish muhimdir. Ushbu jarayonda asar qahramonlarining axloqiy

sifatlari ustida qo‘proq ishlash lozim. 4-sinfda «Qodir bilan Sobir» hikoyasidagi
Qodir va uning xislatlarini ochishda tanlab o‘qish asosida tarmoqlash usulidan
foydalanilishi mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilarga bergan savollariga javobni
xattaxtada tarmoqlash usulida yoritib boradi. Masalan, «Qodir qanday bola?»,
«Qodirning maqtanchoqligi tasvirlangan o‘rinni topib o‘qing», «Qodirning
qo‘rqoqligi ifodalangan o‘rinni topib o‘qing», «Qodirning yolg‘on gapini Sobir
qanday to‘g‘riladi? Shu o‘rinni topib o‘qing», «Qodirning zo‘ravonligi ifodalangan
o‘rinni topib o‘qing. O‘qigan qismlaringiz asosida Qodirning xususiyatlarini
isbotlab bering» kabi savollar asosida quyidagicha jadval hosil bo‘ladi.Zamonaviy
maktab oldiga qo‘yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar umumiy
rivojlanishining o‘sganligi, psixologiya va xususiy metodika sohasidagi yutuqlar
sinfda o‘qish mazmuni va o‘qitish metodlariga o‘zgartirish kiritishni talab
etmoqda. Shularga bog‘liq holda badiiy asarnn tahlil qilish metodikasi
takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi, ijodiy va
o‘qilgan matn yuzasidan o‘z fikrini bayon qilish ko‘nikmasini o‘stiradigan
mashqlar ko‘paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki yaxlit asar ustida
ishlanadigan bo‘ldi, asar g‘oyasi va obrazlarini tushuntirishda o‘quvchilarning
mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq turlaridan, ta’limda
texnika vositalaridan va ilg‘or pedagogik texnologiya usullaridan ko‘proq
foydalanila boshlandi va h. k. XX asrning 60-yillarida yaratilgan maktab dasturida
kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda shakllantiriladigan matn ustida ishlash
ko‘nikmalari belgilab berildi, shuningdek, 1-4-sinflarda o‘qish malakasiga
qo‘yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asrning 70-yillari boshlarida mazmuni
va metodik apparati jihatidan hayotga yaqinlashtirilgan o‘qish kitoblari yaratildi.
Mustaqillik tufayli ta’lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi. 1999 yil
boshlang‘ich ta’limning ham “Davlat ta’lim standarti” yaratildi, o‘quv dasturlari
yangilandi. 2005 yil tajriba-sinov natijalari hisobga olinib, davlat ta’lim
standartlari va o‘quv dasturlari qayta ko‘rib chiqildi, “O‘qish kitobi” darsliklari
ham yangilandi. O‘zbek maktablarida taniqli rus metodist-olimlari T. G.
Ramzaeva, M. S. Vasileva, V. G. Gorestkiy, K. T. Golenkina, L. A, Gorbushina,

M. I. Omorokova, E. A. Nikitina, N. S. Rojdestvenskiylar, o‘zbek olimlaridan
A.Zunnunov, K.Qosimova, Q.Abdullaeva, S.Matchonov, M.Yusupov, M.
Umarova, X.G‘ulomovalar ishlab chiqqan takomillashgan sinfda o‘qish
metodikasidan ijodiy foydalanilmoqda. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar quyidagi
muhim metodik qoidalar asosida tahlil qilinadi: 1. Asar mazmunini tahlil qilish va
to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi
(asarning mazmunini tushuntirishga oid topshiriq o‘qish malakalarini
takomillashtirish topshirig‘i ham hisoblanadi). 2. Asarning g‘oyaviy asoslari va
mavzusini, uning obrazlari, syujet chizig‘i, kompozistiyasi va tasviriy vositalarini
tushuntirish o‘quvchilarning shaxs sifatida umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat
qiladi, shuningdek, bog‘lanishli nutqining o‘sishi (lug‘atining boyishi va
faollashishi)ni ta’minlaydi. 3. O‘quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish asar
mazmunini ongli idrok etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti
hisoblanadi. 4. Sinfda o‘qishga o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish,
atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini
shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi. Asarni tahlil qilishda hisobga
olish zarur bo‘lgan muhim omillardan biri uning o‘quvchilarga hissiy ta’siridir.
O‘quvchilar muallifning asosiy fikrini tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan
voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil qilish o‘quvchida fikr ko‘zg‘atishi,
hayotiy tajribasining muallif qayd etgan dalillarga to‘g‘ri kelish-kelmasligini
aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning estetik qimmati, badiiy go‘zalligi ham
alohida qayd qilib o‘tiladi. O‘qish darslari o‘quvchilarda badiiy asarlarning bir-
biridan farqini ajrata olish, yozuvchining hayotiy voqealarni qanday badiiy
vositalar orqali aks ettirgani va qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish, mustaqil
o‘qish va asarni tahlil qilish malakasini hosil qiladi. O‘quvchilar adabiy
ma’lumotlarni o‘zlashtirish orqali badiiy asarning mazmuni, g‘oyasi va
ahamiyatini anglab ola boshlaydilar. O‘quvchilarning nutqini o‘stirishda,
yuqoridagilar bilan birga, adabiy tushunchalarni shakllantirish ham muhim o‘rin
tutadi. O‘quvchilar adabiy tushunchalarni o‘rganish natijasida badiiy adabiyot
san’atning bir turi ekanligi, uning hayot bilan aloqadorligini bilib oladilar.

Boshlang‘ich sinflarda asar tahlilida badiiy til vositalari − sifatlash, o‘xshatish,
jonlantirish, mubolag‘a va adabiy janr turlari − ertak, hikoya, masal, she’r, doston,
maqol, topishmoq kabilar bilan amaliy ravishda tanishtiriladi. Badiiy asar tilini
tahlil qilish orqali o‘quvchilarda o‘z ona tiliga muhabbat hissi, badiiy asarni ongli
o‘qish ko‘nikmasi o‘stiriladi, asar g‘oyasini chuqur idrok etishga zamin
hozirlanadi, o‘quvchilar nutqi rivojlantiriladiXalq og‘zaki ijodida ertak janrining
bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak
tilining ta’sirchanligi, o‘tkir syujetliligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertak o‘qib
bo‘lingach, uning badiiy tili ustida ishlashga alohida ahamiyat berish zarur.
Ertaklarda o‘xshatishlar, jonlantirish va mubolag‘alardan foydalanilgan.
O‘quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik matndan toptirish, qayta
hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o‘rgatish zarur. Asar o‘qib
bo‘lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. Chunki ularning ma’nosi matndan,
asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa, masallarda allegoriyani ochishda ko‘chma
ma’noli so‘zlardan ko‘p foydalaniladi. Ular bolalarga masal mazmunini
tushunishga xalal bergani uchun ayrim ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘zlar asarni
o‘qishdan oldin tushuntiriladi. Topishmoqlarda ham jonlantirish va o‘xshatishlar
juda ko‘p. Masalan, «Ayoz bobo novvot sotdi, Olgan edim, qo‘lim qotdi»
topishmog‘ida o‘xshatish, «Chiq-chiq» ishlab tolmaydi, tunda uxlab qolmaydi»
topishmog‘ida jonlantirish qo‘llangan. «Chumoli va Tipratikan», «O‘jar toshbaqa»
masallarida ham badiiy til vositalari mavjud. Xususan, ularda «O‘g‘irlik mol aylar
jonsarak», «Bola ko‘nglin ko‘tarar», «Kosang joningga huzur», «Senga qalqon
usti-bosh», «Parcha go‘sht bo‘lib yurar», «Jish Toshbaqa» kabi ibora, birikma va
gaplar uchraydiki, ular ustida ishlashda “Bunday majorolar qachon va kimlar
orasida bo‘lib o‘tishi mumkin?”, “Ularga hayotdan misollar keltiring” kabi
topshiriqlar berish, ulardagi ma’noni boshqacha yo‘sinda bayon ettirish, o‘zaro
taqqoslash, ta’sirchanligidagi farqni aniqlatish katta ta’limiy ahamiyat kasb etadi.
Masalan: «Bola ko‘nglin ko‘tarar» - Bolasiga yaxshi gaplar gapirar, «Kosang
joningga huzur» - Kosang joningni, sog‘lig‘ingni asraydi» kabi. Boshlang‘ich
sinflarda adabiy tushunchalar va badiiy vositalar ustida ishlash o‘quvchilarning

ijodiy tafakkurini o‘stirishga, ularda jonlantirish, o‘xshatish, mubolag‘a kabi
adabiy tushunchalar yuzasidan dastlabki tasavvur hosil qilishga yordam beradi.
O‘qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan
nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o‘qishni to‘g‘ri uyushtirish uchun o‘qituvchi
badiiy asarning o‘ziga xos xususiyatlarini, ta’limning turli bosqichlarida o‘qish
jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning
matnni idrok etish va o‘zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur. O‘qish
ta’limi bo‘yicha o‘quvchilarni faqat matn bilan tanishtirish yordamida dastur
talablariga javob berib bo‘lmaydi. Negaki, matn tagzaminidagi tarbiyaviy g‘oya
uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi. Boshqacha aytganda, har qanday
asardagi sehr-joziba matn zaminidagi yashirin mazmun-mohiyatni anglab etilganda
o‘quvchi diqqatini o‘ziga jalb etishi mumkin. Bunga adabiy-nazariy tushunchalarni
o‘zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini shakllantirish orqali erishiladi. Asar tahlili
jarayonida o‘qituvchi savollariga o‘quvchilarning o‘z so‘zlari bilan javob berishi
ham matnda tasvirlangan voqea-hodisalar yuzasidan mantiqiy fikrlashga,
qahramonlarning xatti-harakatlarini to‘g‘ri baholashga yaqindan yordam beradi.
Savollar uzuq-yuluq va mantiqsiz bo‘lmasdan, qat’iy maqsad asosida izchil
berilishi o‘quvchilarning o‘qilgan matn mohiyatini chuqur anglab etishlariga
imkon yaratadi, chunki har qanday javob mustaqillikni taqozo etadi. Ta’kidlash
joizki, o‘quvchilarning o‘zlarini ham savol tuzishga o‘rgatish lozim. K. D.
Ushinskiy qayd etganidek, to‘g‘ri qo‘yilgan masalaning o‘zi yarim javobdir. Matn
yuzasidan savol tuzishda o‘quvchining dars mavzusi bilan bog‘liq jihatlarga e’tibor
berishi asarda tasvirlangan voqea-hodisalar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishlarni
bilib olishga, hayotiy xulosalar chiqarishga yo‘l ochadi. Shuning uchun ham matn
yuzasidan savol tuzish o‘quvchini ongli va tushunib o‘qishga yo‘llaydi.
Boshlang‘ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning adabiy asoslari O’qish
kitoblarida turli janrdagi badiiy asarlar va ilmiy-ommabop maqolalar berilgan.
Istalgan asarning ob’ektiv mazmuni butun borliq, mavjudot, uning turli tomonlari,
dalillar va ularning bir-biriga ta’siri hisoblanadi. Badiiy asarda hayot obrazlar
orqali tasvirlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, badiiy asar arkazida inson, uning

jamiyat va tabiatga munosabati turadi.Badiiy asarda borliqni, voqelikni obrazlar
vositasida tasvirlash, ob’ektiv mazmun va sub’ektiv bahoni aniq materialda berish
haqidagi qoidalar metodika uchun katta nazariy-amaliy ahamiyatga ega.
Birinchidan, badiiy asar ustida ishlashni tashkil qilishda obrazlar va muallifning
asarda tasvirlangan voqealarga munosabati o’qituvchining diqqat markazida turadi.
O’quvchilar voqelikni obrazlar orqali tasvirlashning o’ziga xos xususiyatlarini
tushuna boradilar. Ikkinchidan, har qanday badiiy asarda aniq tarixiy davrdagi
voqealar tasvirlanadi. Shuning uchun asarda tasvirlangan voqealarga tarixiy
yondashilgai taqdirdagina matnni to’g‘ri o’qish, qatnashuvchi shaxslarning xatti-
harakati sabablarini tushunish, dalillar va voqealarni haqqoniy baholash mumkin.
Buni boshlang‘ich sinflarga tatbiq etganda, avvalo, bolalarni asarda tasvirlangan
davr bilan qisqacha tanishtirish, keyin o’quvchilarda qatnashuvchi shaxslarning
xattiharakatini ular yashagan davr va ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda
baholashni o’stirish zarur. Uchinchidan, yozuvchining hayoti va qarashlarini
o’quvchilarning yoshlariga mos ravishda tanishtirish maqsadga muvofiq.
To’rtinchidan, badiiy asarni tahlil qilishda o’quvchilarni asarning g‘oyaviy
yo’nalishini tushunishga o’rgatish muhimdir, bu asarni to’g‘ri idrok etish uchun,
matn ustida ishlash ko’nikmasini, o’quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish
uchun zarur. Muallif badiiy asarda tasvirlangan hayotiy dalillarga, ijtimoiy
hodisalarga, jamiyatning u yoki bu tabaqasi vakillariga o’z munosabatini
ifodalashga harakat qiladi. Yozuvchining hayotiy materiallarga bahosi aniq dalillar
asosida yaratilgan badiiy asarning g‘oyaviy mag‘zini tashkil etadi. Asarning
g‘oyaviy yo’nalishi yozuvchining dunyoqarashiga bog‘liq. Asarning tarbiyaviy
ahamiyati, o’quvchiga ta’sir kuchi uning g‘oyaviy yo’nalishiga bog‘liq. Badiiy
asar ustida ishlashni to’g‘ri tashkil qplish uchun shakl va mazmun birligi haqidagi
qoida ham e’tiborga olinadi. Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy
bosqichlarini belgilashda o‘qituvchi badiiy asarning san’at asari sifatida o‘ziga xos
xususiyatlari va o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini nazarda tutadi. Badiiy
asarda barcha qismlar (g‘oyaviy asos, kompozistiya, syujet, tasviriy vositalar)
o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Syujet rivoji asosida asar qahramonlarining yangi-yangi

qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o‘qish va
idrok etishni talab etadi. O‘quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o‘rgatish ularda
adabiy-estetik tahlil malakasini shakllantirish va o‘stirish orqali ta’lim-tarbiya
berishni nazarda tutadi. Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini, hissiyoti va
xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat
uyg‘otadi. Asar tahlili o‘qituvchidan o‘quvchilar faoliyatini ma’lum maqsadga
yo‘naltirishni taqozo qiladi. «Maktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy
maqsad asarda ifodalangan hayotiy voqeani yoritish orqali o‘quvchilarni badiiy
adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan muallifning
munosabati va niyatlarini payqab olishga imkoniyat yaratishdan iboratdir.
O‘quvchilarning yozuvchi oldinga surgan g‘oya, muammolarni to‘liq
tushunishlariga erishmay turib, adabiyotning yoshlarni tarbiyalashdagi vazifasini
amalga oshirib bo‘lmaydi»1 . O‘quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish
paytida tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa
hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma’noni chuqur
o‘rganishga yordam beradi. O‘qituvchi badiiy asar ustida ishlashda quyidagi
masalalarni hal qilishi lozim: 1. Asar ustida ishlashning maqsad va mazmunini
aniqlab olishi. 2. Asarni tahlil qilish uchun dars bosqichlarini belgilab olishi. 3. Har
bir asar tahlili uchun topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi. 4. Asarni qanday
metodlar asosida o‘rganishni aniqlashi. 5. O‘quvchilar egallaydigan bilim,
ko‘nikma va malakalar doirasini belgilab olishi. Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar
ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo‘linadi:Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu
bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish asosida asarning aniq
mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan tanishtirishdan iborat. Ikkinchi bosqich
(analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar rivojining bog‘lanishini
belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va ularning asosiy
xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday xususiyatini
ochadi), asar kompozistiyasini ochish (tugun, kulminastion nuqta, echim), asarning
aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va qahramonlar xulq-
atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday tasvirlagani, nima uchun u

yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat. Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu
bosqichning ish mazmuni ishtirok etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini
umumlashtirish, qahramonlarni taqqoslash va baholash, asarning g‘oyasini
aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish manbai va san’at asari sifatida baholash
(qanday ma’lumotlarga ega bo‘ldik, asar nimaga o‘rgatadi, muallif o‘z fikri va
taassurotlarini qanday qilib aniq, ravshan va ta’sirli tarzda etkazadi va hokazo)dan
iboratdir. Ikkinchi sintezdan so‘ng o‘qilgan asarga bog‘liq holda ijodiy
xarakterdagi ishlar o‘tkaziladi. Asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o‘quvchilar
faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilish ular uchun ijodiy jarayondir. Badiiy asarni
o‘qishga tayyorgarlik Asarni o‘qishga kirishishdan oldin o‘quvchilarni badiiy
asarni o‘qishga tayyorlash lozim bo‘ladi. Chunki o‘quvchilar asar mazmunini
to‘g‘ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma’lum tasavvurga ega bo‘lishlari zarur.
Buning uchun tayyorgarlik ishlari o‘tkaziladi. Ma’lumki, sinfda o‘qish asosida
badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi. O‘quvchilarni matn bilan tanishtirish
o‘qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar
haqida ma’lumot berish, o‘quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalarni
idrok qilish, asar pafosini his etish, notanish va ko‘p ma’noli so‘zlar, murakkabroq
tarzdagi obrazli ifodalarni izohlash kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. Agar asar yil
fasllari haqida bo‘lsa, tabiat qo‘yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o‘qish
muvaffaqiyatini ta’minlashga xizmat qiladi. Matn bilan dastlabki tanishuvdan
so‘ng quyidagicha savollar bilan murojaat qilish darsda o‘quvchilarning faolligini
oshiradi: 1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb o‘ylaysiz? 2. Hikoya
qahramonlaridan qaysi birining xatti-harakatini ma’qullaysiz? Qaysi birining fe’l-
atvori, o‘zini tutishi sizga yoqmadi? 3. Hayotda shunday kishilarni
uchratganmisiz? Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar: 1.
O‘quvchilarning asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasavvurlarini
boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta’sir etadigan yangi ma’lumotlar berish,
badiiy asarda tasvirlangan dalillarni o‘quvchilarning o‘z hayotida kuzatganlari
bilan bog‘lay olishlariga sharoit yaratish. 2. Yozuvchining hayoti va ijodiga
qiziqish uyg‘otish. Masalan, 4-sinfda Zafar Diyorning hayoti va ijodi haqida

quyidagicha ma’lumotlar berish mumkin: Zafar Diyor Namangan viloyatining
Chust tumanida tug‘ilgan. Ota-onasi dehqon bo‘lgan. Ular kambag‘allikda kun
kechirishgan. Zafar Diyor to‘rt yoshga to‘lganda uning oilasi Toshkentga ko‘chib
keladi. Onasi bosmaxonada ishlaydi. Shoirning o‘zi esa eski maktabda o‘qiydi.
Keyinchalik Toshkentdagi 7- bolalar uyida tarbiyalanadi. Shoirning birinchi
she’rlar to‘plami 21 yoshida bosilib chiqadi. 3. O‘quvchilarni asarni hissiy idrok
etishga tayyorlash. 4. Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so‘zlarning
lug‘aviy ma’nolarini tushuntirish. Masalan, 4-sinf “O‘qish kitobi”dagi “Xarita”
matni ustida ishlaganda so‘z va iboralar lug‘ati quyidagicha bo‘lishi mumkin:
Og‘zing ochilib qolsin – hayron bo‘lib qolgin Qolipdan chiqqan g‘ishtdek –
hamma tomoni birdek tekis Loqayd – befarq Kashfiyot – izlanishlar natijasida
yaratilgan narsa; ixtiro Ayilday botdi – qattiq tegdi, ranjitdiPisanda qilmoq –
oldindan biror shart qo‘ymoq; ta’kidlamoq. Tayyorgarlik ishlarining ta’limiy
shakllari xilma-xil bo‘lib, o‘qituvchi asar mazmuni va sharoitga qarab ish turini
tanlaydi. Tayyorgarlik davrida nimalar haqida ma’lumot berish maqsad qilingan
bo‘lsa, avvalo, o‘quvchilarning o‘zlaridan ular haqida bilganlari so‘rab aniqlanadi.
Masalan, “Kitobga ixlos” asarini o‘qishga tayyorgarlikda o‘quvchilarning dastlabki
bilimlari quyidagicha aniqlanadi: O‘qituvchi: − Bugun biz Vatanimizning
o‘tmishiga sayohat qilamiz. Sayohatimiz Buxoro shahriga bo‘ladi. Sayohatchilar
ikki guruhga bo‘linadi. Buxoro darvozalari ochilishi uchun bir necha tilsimlarni
echishimiz zarur. Buning uchun har bir guruh o‘ziga berilgan savol-topshiriqlarni
bajarib, shohsupaga ko‘tarilishi zarur. 1-guruh uchun savol-topshiriqlar: 1. Tarixda
yashagan buyuk olimlar, shoirlar, yozuvchilar, sarkardalardan kimlarni bilasiz? 2.
Buxoroda qaysi buyuk shaxslar yashagan? 3. Buxorodagi tarixiy binolar, joylar
nomini ayting. 2-guruh uchun ham shu tarzdagi savol-topshiriqlar beriladi yoki har
ikala guruh uchun shu savol-topshiriqlar berilib, “Kim oldin shohsupaga etib
boradi?” sharti qo‘yiladi. Xattaxtaga buyuk shaxslar portreti, tarixiy joylar
tasvirlangan rasmlar ilib qo‘yiladi. Tayyorgarlik shakllaridan biri − ekskursiyadir.
Bu ish turidan tabiat tasviriga bag‘ishlangan yoki ishlab chiqarish, qurilish, shahar,
qishloq hayotiga, kasbga doir mavzular va tarixiy asarlar o‘rganilganda

foydalanish mumkin. Chunonchi, 1-sinfda “Issiqxonada”, 2-sinfda “Metropoliten”
kabi mavzularni o‘rganishdan oldin ekskursiya qilish maqsadga muvofiq.
Ekskursiya o‘quvchilarning asarda ifoda etilgan hodisalarni aniq va ongli
o‘zlashtirishlariga yordam beradi, bilimlarini chuqurlashtiradi, tabiat hodisalarini
kuzatish va ularni aniq tasvirlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Ekskursiya
bolalarda tabiatga mehr uyg‘otadi, uni sevish va tabiat ehsonlarini asrash hissini
tarbiyalaydi. Ishlab chiqarish korxonalariga, muzey va boshqa joylarga
ekskursiyalar esa tarixiy voqealarning to‘g‘ri idrok etishlarini ta’minlaydi, kattalar
mehnati bilan tanishtiradi, o‘quvchida mehnatga muhabbat uyg‘otadi, kasbga
yo‘naltiradi. Film namoyish qilish. Tarixiy materiallarni, asar muallifi hayotini
o‘rganishdan oldin film namoyish qilinsa, o‘quvchilarning asarni idrok qilishlari
faollashadi. Masalan, 2-sinfda “Gulzorda” hikoyasini o‘qishda ”Mehrobdan
chayon” filmidan parcha ko‘rsatilishi, 3-4-sinflarda Ibn Sino haqidagi asarlarni
o‘rganishda ”Ulug‘bek xazinasi”, Alisher Navoiy haqidagi asarlar bilan
tanishtirishda “Alisher Navoiy” filmi namoyish etilishi mumkin. Kinofilm va
diafilmlardan o‘quvchilarni asarni o‘qishga tayyorlash davrida foydalaniladi. Ular
o‘quvchilarning tasavvur qilishlariga, tushunchalarini oydinlashtirishga, ongli
o‘qish va hissiy idrok etishlariga yordam beradi. O‘quvchilarning film
namoyishida tug‘ilgan ayrim savollariga ularning o‘zlari yangi o‘qiydigan
asarlardan javob topadilar. Tayyorgarlik ishlarini bunday uyushtirish
o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarini ham oshiradi. O‘qituvchi hikoyasi.
Bu metod asar muallifi haqida ma’lumot berishda eng samarali hisoblanadi. Asar
muallifi shoir va yozuvchilar haqida so‘zlab berilayotganda ularning portretlari,
bolalar uchun yozgan asarlari namoyish etilsa, o‘quvchilarning muallif ijodiga
qiziqishlari ortadi. Boshlang‘ich sinfda shoir, yozuvchilarning o‘z tilidan o‘qigan
asarlari yoki ular haqida boshqalar aytgan fikrlarni magnit tasmasidan eshitttirilsa
yoki video tasmadan ko‘rsatilib, unga o‘qituvchi hikoyasi qo‘shilsa, darsning
samaradorligi yanada oshadi. Masalan, 4-sinfda O‘zbekiston Respublikasi Davlat
Mathiyasi aytilgach, A. Oripovning o‘zi aytgan ”O‘zbekiston” she’ri qo‘yib
eshittirilishi mumkin. O‘qituvchi yozuvchi va shoirlar haqidagi ma’lumotlarni

o‘quvchilar saviyasiga mos qilib, hajonli qilib hikoya qilsa, o‘quvchilarning badiiy
asarni o‘qishga ichki istagi kuchayadi, ularda kitob o‘qishga muhabbat ortadi.
Yozuvchi haqidagi ma’lumot 1- sinfdan 4- sinfga borgunga qadar ko‘paytirilib,
chuqurlashtirilib boriladi.Asarni o‘qishga tayyorgarlik bevosita o‘quvchilarning
mustaqil izlanishlari asosida ham tashkil etiladi. Masalan, “Kitobga ixlos” (4-sinf)
asarini o‘qishga tayyorgarlikda o‘quvchilarning o‘tmishda yashagan tarixiy
shaxslar haqidagi tushunchalari aniqlangach, o‘quvchilar xayolan sayohatga olib
chiqiladi. O‘qituvchi o‘quvchilarni Buxorodagi tarixiy muzeyga taklif etadi.
Muzeyda o‘quvchilar Abu Ali ibn Sino portretini kuzatadilar, u haqdagi yozuvlarni
o‘qiydilar (Muzey uchun sinfning biror qismi ajratiladi). Abu Ali ibn Sino –
ma’rifatpar alloma Abu Ali ibn Sino – buyuk hakim Men kechalari kam uxlar,
kunduzlari ham ilmdan boshqa narsa bilan shug‘ullanmas edim. (Ibn Sino) Bir
kuni shohdan kutubxonasiga kirishga va u erda tibga oid kitoblarni mutolaa
qilishga ruxsat so‘radim. Shoh menga ruxsat berdi. (Ibn Sino) Ibn Sino dorivorlar
tayyolash, yurak kasalligi, jarrohlik va boshqa sohalarga doir 400 dan ziyod asar
yozgan O‘quvchilarni mustaqil izlanishga o‘rgatishning yana bir usuli
o‘quvchilarga oldindan yozuvchi yoki asar yozilgan davr haqida kitoblar, manbalar
tavsiya etib, ulardan ma’lumotlar to‘platish, albomlar tayyorlatish, so‘ng
o‘quvchilar o‘zlari aniqlagan ma’lumotlarni o‘qib, so‘zlab berishidir. Sinfdan
sinfga ko‘chish bilan yozuvchi hayoti va ijodi haqidagi o‘quvchilar bilimi ortib
boradi. Asar muallifi bilan tanishtirishga qo‘yilgan talablar ham ko‘payadi.
O‘qituvchi qisqa ma’lumot berishdan yozuvchi hayoti bilan to‘liqroq tanishtirishga
o‘tadi. Bunda u kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning yoshiga mos
imkoniyatlarni, ular yozuvchi bilan qay darajada tanish ekanligi va uning
asarlaridan nimalarni o‘qiganligini hisobga oladi. Asar bilan tanishtirish
Tayyorgarlik davridan so‘ng 1-bosqich amalga oshiriladi. Bu bosqichning asosiy
vazifasi asar mazmunini bilan tanishtirishdir. Badiiy asarni yaxlit idrok etish
muhim bo‘lgani uchun maktab tajribasida asar ustida ishlash shu asar yoki uning
bir darsda o‘rganishga mo‘ljallangan qismi yaxlit o‘qish usulida tanishtiriladi.
Hikoya, masal, she’rning mazmunini to‘g‘ri idrok etish, shuningdek, matnning

hissiy ta’sirini oshirish uchun ifodali o‘qish katta ahamiyatga ega. Asar matni bilan
tanishtirishning bir necha usullari mavjud. Ular quyidagilar: 1. Matn o‘qituvchi
tomonidan ifodali o‘qib beriladi (ba’zan asar matni magnitafon orqali ham
eshittirilishi mumkin). O‘quvchilar matn mazmuni bilan tanishtirilgach, o‘qituvchi
ularga boshlang‘ich taassurotlarini aytishni talab qiladigan savollar beradi.
Masalan, «Hikoyaning qaysi o‘rni sizga yoqdi?», «Qahramonlardan qaysi biri
sizga ayniqsa yoqdi?», «Hikoya o‘qilganda siz qaysi o‘rinda juda xursand
bo‘ldingiz?» kabi va hok. Kirish suhbati, birinchidan, asarning o‘quvchilarga
qanday ta’sir qilganini bilish, ikkinchidan, bolalarni asar matnini tahlil qilishga
qiziqtirish, darsda o‘quvchilar faolligini oshirish maqsadini ko‘zda tutadi. 2.
Yaxshi o‘qiydigan o‘quvchiga o‘qitish. O‘quvchining oldindan o‘qituvchi o‘qish
yo‘llari bilan tanishtiradi va uning o‘qilishini o‘zi kuzatadi, xato va kamchiliklarni
bartaraf etadi. Shundan so‘ng tayyorlangan o‘quvchi sinf jamoasiga o‘qib beradi.
3. Og‘zaki qayta hikoyalab, so‘zlab berish. Bu o‘qituvchidan alohida
tayyorgarlikni talab etadi. Chunki asar matniga yaqinlashtirib, badiiy vositalarini
to‘liq saqlagan holda hikoyalash zarur, aks holda o‘quvchilarning badiiy asarni
o‘qishga bo‘lgan qiziqishi susayadi.4. Yoddan ifodali aytib berish. She’riy asarlar
yoddan aytib berish orqali tanishtirilsa, o‘quvchi o‘qituvchining mahoratini yuqori
baholaydi. O‘zida ham yod olishga qiziqish paydo bo‘ladi. 5. Asarning muhim
dialogli o‘rinlarini yoki butun asarni sahnalashtirish orqali tanishtirish. 6. Asarning
bir qismini (muammoli o‘rnini) o‘qituvchining o‘qib berishi, qolgan qismini
o‘quvchilarning ichda mustaqil o‘qishi. 7. Asar bilan tanishtirishda texnika
vositalaridan ham unumli foydalanish. 8. Asarni musiqa sadolari ostida o‘qib
berish. Bu asarning ta’sirini kuchaytiradi, o‘quvchilarning estetik didini
tarbiyalaydi, ularni toliqishdan saqlaydi. Umuman olganda, asarning janriy
xususiyati hisobga olingan holda u bilan tanishtirishning o‘ziga xos usullarini
tanlash lozim.
XULOSA

Boshlang‘ich sinflarning ona tili ta’limi jarayonida mustaqil ishlar vositasida
o‘quvchilarning nutq va tafakkurini rivojlantirish yuzasidan quyidagi xulosalarga
kelindi:
1. Boshlang‘ich sinflarning ona tili ta’limi jarayonida mustaqil ishlar
vositasida nutq va tafakkurini rivojlantirish ona tili darsliklarida leksik -semantik
topSHiriqlarning mantiqiy izchilligi , uzviyligi hamda uzluksizligini ta’minlaSHni,
nutq o‘stirishga yo‘naltirilgan topshiriqlar tizimiga doir metodik tavsiyalar iSHlab
chiqiSHni taqozo etadi.
2. BoSHlang‘ich sinflarning ona tili dasturidagi tilning leksik birliklariga xos
nazariy tuSHunchalar mazmuni bo‘yicha lu g‘ at ustida ishlash k o‘ nikmalarini
SH akllantiri SHga doir izohli lug‘at va lingvistik atamalarning izohli lug‘atini
tuziSH o‘quvchilarning nutq va tafakkurini rivojlantiri sh da alohida o‘rin tutadi .
3. “O na tili ” va “O‘qi sh kitobi” darsliklaridagi matnlar ning ko‘pchiligida
badiiylik, emotsionallik, tasviriylik yetiSHmasligi tufayli matnlar tahlilida uning
mazmunini boyituv ch i lug‘aviy birliklar, iboralar, birikmalar, tasviriy vositalar
ustida i SH la n ma sligi natijasida o‘quv ch ilar mazkur matn lar ning leksik tarkibi va
grammatik qurili SH ini quruq yodlab oliSH va aynan qayta tiklash i ning sababi ,
avvalo , lug‘at zahirasining kamligi bilan izohlanadi.
4.Boshlang‘ich sinflarning ona tili darslarida tilning grammatik qurilishini
nazariy tahlil qilish bilan cheklanilayotgani, lug‘at ustidagi ishlarda izchillikning
yo‘qligi, bilim berishda, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishda mantiqiy
fikrlashga, izlanishga yo‘naltirilgan savol-topshiriqlardan foydalanilmayotganligi,
matn va gaplarning grammatik qurilishi, leksik tarkibi ustida ishlashda
o‘quvchilarning mustaqil mantiqiy fikrlashlarini ta’minlaydigan aqliy faoliyat
usullari iSHga solinmayotganligi, l eksik birliklar ustida i sh la sh ga muntazam
o‘rgatib bor ilmayotganligi, m atn va in sh o materiallarining leksik tarkibi yuzasidan
tahlil i sh lari o‘tkazilma yotganligi nutq va tafakkur uyg‘unligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatayotgan sabablardandir.

Adabiyotlar ro'yxati.
I. А. Kаrimоv. Yuksаk mа`nаviyat еngilmаs kuch. T. Shаrq 2008.
2. I. А. Kаrimоv. Bаrkаmоl аvlоd O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. T.
1997.

3. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi T. 1997.
4. Оchilоv M. Оliy mаktаb pеdаgоgikаsi.T. 2008.
5. Оchilоv. M. Muаllim қаlb mе`mоri. T. 2003.
6. Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 1996.

Sinfdan tashqari o'qish uchun mavzular bo'yicha badiiy asarlar ro'yxatini tuzish

KIRISH

I – BOB. SINFDAN TASHQARI O’QISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI

O’quvchilarning sinfdan tashqari o’qishni tashkil qilish
Sinfda va sinfdan tashqari o’qishning bog’liqligi

II – BOB. SINFDAN TASHQARI O’QISH UCHUN KITOB TANLASH TAMOYILLARI

2.1.Sinfdan tashqari o’qish uchun kitob tanlash tamoyillari va mavzulari

2.2. Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlik shakllari,xususiyatlari

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

Купить