Sinonimik qatorlarda darajalanish munosabati - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	79.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Sinonimik qatorlarda darajalanish munosabati

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Sinonimik qatorlarda darajalanish munosabati
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .................................................................................................................................................. 4
1. Sinonimlarning o‘rganilishi va sinonimik qatorlarda darajalanish muammolari. ..................................... 4
2. Sinonimlarning semantik munosabati .................................................................................................... 20
3. Sinonimik qatorni tuzishda bosh so‘zni tanlash mezonlari .................................................................... 26
4.Zamonaviy tilshunoslikdagi sinonimlik hodisasi haqidagi qarashlar ....................................................... 29
Xulosa ........................................................................................................................................................ 34
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 35
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Dunyodagi barcha tillarning asosini so’z tashkil
etadi. Shuningdek insonlarning nutqi ham aynan shu so’zlarning qo’llanilishiga
bog’liq.
2

Nutqimizning ravon bo’lishi va so’zlagan so’zlarimizning takrorlanmasligi
uchun so’z boyligimiz ko’p bo’lishi va sinonim so’zlarni qo’llashimizga bog’liq
desak mubolag’a bo’lmaydi va til birliklarining bir xil ma’noga ega bo’lish
hodisasasi sinonimiya deb ataladi.
Sinonimiyaning birligi bir umumiy ma’noga ega bo’lgan so’zlar deyiladi
ya’ni, sinonimlardir. sinonim so`zlar shunchaki xashamdorlik emas , balki tilning
chinakam boyligidir. Sinonimlar so`zning ma`noli shakllaridan biri bo`lib,
talaffuzi, yozilishi har xil, birlashtiruvchi ma`nosi bir xil bo`lgan qo`shimcha
ma`no nozikligi, emotsion ma`nosi qo`llanishi kabi bir qator xususiyatlari bilan
o`zaro farqlanadigan so`zlar deyiladi.
Sinonim so`zlar haqida so`z borar ekan, biz sinonimlarni tilshunoslikda
asosan ideografik va stilistik turlarga bo`lamiz. Ideografik sinonimlar masalan:
tushunmoq, anglab yetmoq, kutmoq, oldindan ko`rmoq - bir xil ma`noni anglatadi
va bir xil neytral stilistik turga tegishli bo`ladi. Stilistik sinonimlar ularni ba`zida
emotsional ekspressiv deb ham atashadi. Stilistik sinonimlar stilistik xususiyatiga
ko`ra turli hil ma`noni anglatadi. Masalan: to help - to aid - to assist
yordamlashmoq ma`nosini anglatadi. Yuqoridagi ta`riflarga ko`ra, sinonimiya
asosan semantik ko`rinish har qanday xolatda ham sinonimlarni belgilash stilistik
me`zonlar, boshqa me`zonlar va birikadigan sof semantik me`zonlar asosida
amalga oshiriladi.
Sinonimlar doim kutilmagan birliklarni yoki logik ma`nolarni beradi,
shuning uchun sinonimik takrorlash asarni stilistik jixatdan bezaydi. Ideografik
sinonim tarjimon eng to`n xolatda til birliklarining takrori natijasida yuzaga
keladigan ifoda kambag`alligi, rangsizligidan qochish uchun foydalanadi.
Sinonimlar qator bir necha so`zdan iborat bo`lishidan qat`iy nazar unda bir so`z
asosiy shu sinonimik qatorning harakterini belgilovchi so`z bo`ladi. Bu so`z
dominanta deb yuritiladi.
Sinonimlik qatorining chegarasini belgilashda shuningdek undagi har bir
so`zning o`ziga xos xususiyatini ochishda shu qutordagi asosiy so`zni to`g`ri
belgilash muhim rol o`ynaydi. Sinonimik qatorda ma`no xajmi boshqalrnikiga
3

nisbatan keng bo`lgan so`z asosiy so`z xisoblanadi. Sinonimik qatorning
chegarasini belgilashda asosiy so`z hisobga olinadi , boshqa so`zlar bir biriga
qiyoslanmaydi, balki asosiy so`zga qiyoslanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Sinonimlarning o‘rganilishi va
sinonimik qatorlarda darajalanish muammolari haqidagi ma’lumotlarni
umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Sinonimlarning semantik munosabati .
Sinonimik qatorni tuzishda bosh so‘zni tanlash mezonlari.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Zamonaviy tilshunoslikdagi sinonimlik
hodisasi haqidagi qarashlar. Sinonimik qatorlarda darajalanish munosabati
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, Asosiy qism va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi.
Asosiy qism
1. Sinonimlarning o‘rganilishi va sinonimik qatorlarda darajalanish
muammolari.
“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da sinonim, sinonimik, sinonimika ,
sinonimiya terminlariga quyidagicha ta’rif berilgan:
Sinonim ( yun- bir xil nomli) tilsh. Shakli bir xil, ma’nosi esa bir xil
yoki biroz farqli bo‘lgan til birliklari qatoridagi bir xil til birligi.
Sinonimik tilsh. Bir-biriga sinonim bo’lgan ma’nodosh. Sinonimik
so’zlar.
Sinonimika tilsh.
1.Biror tilning sinonimlari majmui. O’zbek tili sinonimikasi.
2. Leksikologiyaning sinonimlarni o’rganuvchi bo’limi.
4

Sinonimiya yun ( bir xil nomga egalik) tilsh. Til birliklarining
ma’no jihatidan yaqinlik, ma’nodoshlik hodisasi. 1
H.Jamolxonov “Hozirgi o’zbek adabiy tili” kitobning “ Leksik
sinonimiya” qismida “Sinonimlar nutqda muhim uslubiy vosita
sanaladi: ular nutqning ravon va ta’sirli bo’lishni, fikrning aniq va
obrazli chiqishini ta’minlaydi”, degan fikrni bayon etgan. “Tayanch
tushunchalar” sifatida quydagilarni keltiradi.
Sinonimiya - leksemalarning bir xil ma’no anglatishiga ko’ra
guruhlanishi. 2
Sinonimik qator (sinonimik uya)- bir ma’no anglatishiga ko’ra
guruhlangan sinonim so’zlar yig‘indisi.
Dominanta - sinonimik qatordagi betaraf ma’noli so’z.
Ma’no sinonimlari - bir umumiy ma’noga ega bo’lsa-da, ma’no
qirralari bilan farqlanuvchi sinonimlar.
Uslubiy sinonimlar - leksik ma’nolari ijobiy yoki salbiy munosabat
ifodalovchi semalar bilan qoplangan sinonimlar.
Nutqiy sinonimlar — nutqning u yoki bu turiga xoslanganligi bilan
farqlanadigan sinonimlar.
Sinonimlarning turli xususiyatlarini o’rganish sohasida o’zbek
tilshunosligida bir qator yutuqlarga erishilgan. Shunga qaramasdan, akademik
Azim Hojiyev sinonimlarning o’rganilishi tarixi haqida quyidagicha mulohaza
bildiradi: “Sinonimlar turli tillarda turli darajada o’rganilgan. Bu masala ayrim
tillarda ancha to’la o’rganilgan bo’lsa, ayrim tillarda, jumladan, o’zbek
tilshunosligida deyarli ishlanmagan. Tilshunoslikda bayon qilingan fikrlar bir-
1
О ‘zbek tilining izohli lug‘ati. 5 jildli. 3-jild. – Toshkent: « О ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy
nashriyoti, 514-bet.
2
Jamolxonov H. Hozirgi о ‘zbek adabiy tili, 2-qism. Leksikologiya va FrazeologiY. LeksikografiY. – Toshkent,
2004. Ushbu kitob b о ‘yicha ma’lumotlar Internet –Ziyonet tarmog‘idan olindi.
5

biriga ko’p hollarda mos kelmaydi. Bu holat, avvalo, sinonimlarning ta’rifida
ko’zga tashlanadi”. 3
Sinonimlar va ulardan foydalanishga e’tibor uzoq davrlardan boshlangan.
O‘z davrida buyuk mutafakkir va shoir, tilshunos va adabiyotshunos olim Alisher
Navoiy “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida sinonim so‘zlarning nutqni boyitishdagi
rolini chuqur tahlil qilib bergan edi. O‘zbek tilshunosligida frazeologik-
sinonimlarning turli xususiyatlarini o‘rganishga e’tibor XX asrda ancha
kuchayganligi kuzatiladi.
Rus tilshunosligida XX asrda sinonimiya hodisasi bo‘yicha qilingan ishlar
ko‘lami jahon tilshunosligida qilingan ishlarga nisbatan ham salmoqli ekanligi
ma’lum. Bu borada alohida ilmiy to‘plamlar, jiddiy tadqiqotlar, monografiyalar
vujudga keldi. XX asrning yetmishinchi yillarida E.Bolg‘anboyevning "Qazaq
tilindegi sinonimder" (Almati, 1970) monografiyasi yuzaga kelgan. O‘zbek
tilshunosligida akademik A.Hojiyev to‘g‘ri ta’kidlaganidek, bu hodisaga
bag‘ishlangan (lug‘aviy sinonimlar ko‘zda tutiladi) maxsus monografiya O‘zbek
tilshunosligida sinonimlarni atroflicha tadqiq qilish XX asrning 60-yillaridan
boshlandi. U.Tursunov, N.Rajabov, S.Usmonov, S.Isamuhamedova,
I.Qo‘chqortoev, A.Hojiyev, Yo.Tojiyev kabi olimlar bu hodisani o‘rganishga
jiddiy kirishdilar.
Akademik A.Hojiyev tilshunoslikda keng tarqalgan bir qator qarashlarni
o‘rganib chiqqan holda sinonimiya hodisasiga o‘ziga xos ta’rif berdi. Professor
Yo.Tojiyev XX asrning 70-yillaridan so‘ng rus va Evropa tilshunosligida paydo
bo‘lgan ta’riflar, talqinlarga suyangan holda, faqat lug‘aviy sinonimlarnigina
nazarda tutmasdan, umuman, bu hodisaga nisbatan boshqa bir ta’rif berishga
harakat qildi.
A.Hojiev "Birlashtiruvchi ma’nosi bir xil, talaffuz va yozilishi, shuningdek,
qo‘shimcha ma’no ottenkalari har xil bo‘lgan so‘zlar sinonim hisoblanadi" desa,
Yo.Tojiev "Tildagi alohida olingan birliklarning ayrim ma’nolariga ko‘ra teng
kelib qolishidan hosil bo‘lgan til hodisasi sinonimlar deb ataladi" , deydi.
3
Oxunjonova O. Ta’lim bosqichlarida sinonimlar mavzusini о ‘qitish metodikasi. Pedagogika fanlari nomzodi dis.
avtoreferati. – Toshkent: 2009, 8-bet.
6

R.R.Sayfullayeva, B.R.Mengliyev, G.H.Boqiyeva, M.M.Qurbonova,
Z.Q.Yunusova, M.Q.Abuzalovaning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” nomli
darsligining “Leksik-semantik munosabatlar” qismida sinonimik munosabatlarga
doir qimmatli fikrlar bildirilgan.
Professor S.Karimov “O‘zbek tilining badiiy uslubi» nomli monografiyasida
sinonimlar to‘g‘risida e’tiborli fikrlarni bildirgan. 4
Sinonimlar bir tushunchani turli
xil ma’no nozikliklari bilan ifoda qilishda undan foydalanuvchilar, xususan, shoir
va yozuvchilar, jurnalistlar uchun muhim imkoniyatlardan biridir.
O‘zbek tilshunosligida, yuqorida ham qayd etganimizdek, sinonimlarni
o‘rganish sohasida salmoqli ilmiy ishlar yaratilgan. 5
Ular qatorida A.Doniyorov,
A.Hojiyev, R.Qo‘ng‘urovlarning ishlari alohida ahamiyatga ega . 6
Darhaqiqat, leksik vositalar orasida sinonimlar tilimizning ijtimoiy va
badiiy-estetik jilolarini namoyish qila olishi bilan eng muhim o‘rinni egallaydi.
Sinonimiyani nutqiy ijodning chegaralanmagan imkoniyatlarini yuzaga keltira
oluvchi o‘ziga xos maydon deyish mumkin. Shuning uchun ham A.M.Peshkovskiy
va A.I.Efimov singari olimlar nutqiy vositalar sinonimiyasini o‘rganishni
stilistikaning markaziy muammolaridan biri deb hisoblaganlar. Sinonimlar badiiy
uslubda muhim stilistik vosita sifatida xizmat qilishini S.Karimov A.Hojiyevning
«O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati» asosida qarab chiqib, diqqatga sazovor
fikrlarni bildirgan. Masalan: quyidagi misollarga e’tiborni qaratdik:
agar – basharti. Basharti shahzoda uning tilagini hurmat qilsa, o‘z ixtiyori
bilan saltanatdan voz kechib, o‘zini bus-butun ilm-fanga bag‘ishlashni ko‘ngliga
tugib qo‘ydi (O.Yoqubov. Ulug‘bek xazinasi).
aytmoq, – bayon qilmoq, izhor qilmoq: Pinhon siring bayon et, Ko‘ksingni
qilma ko‘p qon (E.Vohidov. G‘uncha), Men ham axir seningdek, Izhori ishq
etolmay, Ko‘ksimda dudi ohim, Dashtlar aro quyuncha (E.Vohidov. G‘uncha).
4
Karimov S. О ‘zbek tilining badiiy uslubi. MonografiY. (Mas’ul muharrir – О ‘zbekistonda xizmat k о ‘rsatgan fan
arbobi, filologiya fanlari doktori, professor Rahmatulla Q о ‘ng‘urov). – Samarqand: «Zarafshon» nashriyoti, 1992. -
140 bet.
5
Bu haqda qarang; Q о ‘ng‘urov R., Karimov S. О ‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati. Bibliografik k о ‘rsatkich. –
Samarqand. 1984
6
Hojiyev A. О ‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: 1974, 12- bet.
7

balog‘at – kamol, kamolat: Senla birga javlon urib dunyoga kelgan, Senla
o‘sib shon yaratib kamolga yetgan (Zulfiya. Qurdosh qizga), Ishqchi, bahor giyohi
kabi, Avj oladi, topar kamolot (Zulfiya. Muhabbat – bu...).
barg – yaproq: Bugun bosh ustingda yashnagan yaproq, Shovillab to‘kilar
erta poyingga (A.Oripov. Ko‘pdan kutgan edim).
baxt — iqbol, saodat: Iqboli negun, baxti ham qora ekan mendek (Furqat.
Sayding qo‘ya ber), Saodat garovi har qanday yumush, Xonzoda qiziday o‘tirma
bekor (G‘.G‘ulom. Xotin).
begona – o‘zga, gayir, ag‘yor: O‘zga yurtda buncha qorong‘u, Uzun buncha
tun? (Zulfiya. Tun).
butunlay — batamom, tamomila, tamoman: Shu kundan e’tiboran o‘g‘limiz
Abdulatif Samarqand taxtiga vorislikdin tamomila mahrum etiladi. («Ulug‘bek
yulduzi» kinofilmidan); Bardosh bermas iroda, idrok, Tamoman lol aql, tushuncha
(Zulfiya. Ne baloga etding mubtalo).
Professor S.Karimovning ta’kidlashicha, har bir milliy tilda, jumladan,
o‘zbek tilida ma’lum tushunchalarni anglatuvchi sinonimlarning mavjud bo‘lishi
va sinonimik qatordagi birliklar soni bu tilning boyligini ko‘rsatuvchi sifat belgilari
sanaladi. Sinonimik qatordagi so‘zlarning uslubiy tabaqalana borishi esa tilning bu
fazilatlarini yana ham to‘ldirishi mumkin. Bir qadar emotsional bo‘lsa-da, bir
tushunchani ifoda etuvchi bir necha so‘zdan nazarda tutilgan ma’no va his-
tuyg‘uni ifoda eta oladigan shaklini topib va tanlab ishlatish naqadar huzurbaxsh
ish ekanligini ta’kidlashga to‘g‘ri keladi.
H.Jamolxonov “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobinning “Leksik sinonimiya
qismida 7
ifoda semalarining har xilligidan kelib chiqib, leksik sinonimlarni
quyidagi turlarga ajratadi:
1. Ma’no sinonimlari (ideografik sinonimlar). Bunday sinonimlar ma’no
qirralari bilan farqlanadi. Masalan, achchiqlanmoq, g‘azablanmoq, qahrlanmoq
leksemalari "G‘azabi kelmoq" ma’nosi bilan bir sinonimik qatorga birlashadi,
7
Jamolxonov H. Hozirgi о ‘zbek adabiy tili, 2-qism. Leksikologiya va FrazeologiY. LeksikografiY. – Toshkent,
2004. Ushbu kitob b о ‘yicha ma’lumotlar Internet – Ziyonet tarmog‘idan olindi.
8

ammo ularda shu ma’noni ifodalash darajasi bir xil emas, u "achchiqlanmoq"dan
"g‘azablanmoq"qa, "g‘azablanmoq"dan esa "qahrlanmoq"qa qarab kuchayib
2. Uslubiy sinonimlar (stilistik sinonimlar). Bunday sinonimlarning leksik
ma’nosi ijobiy yoki salbiy bo‘yoqlar (uslubiy semalar) bilan qoplangan bo‘ladi,
ayni shu uslubiy semalar sinonimlarning uslubiy vosita sifatidagi qiymatini
belgilaydi. Masalan, jilmaymoq, iljaymoq, irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq va
irshaymoq leksemalarining barchasida bitta leksik ma’no – "ovoz chiqarmay
miyig‘ida kulish" hodisasini nomlash bor, ammo shu ma’no jilmaymoq
leksemasida bir oz ijobiy, iljaymoq leksemasida esa bir oz salbiy bo‘yoq bilan
qoplangan, bu salbiy bo‘yoq irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq va irshaymoq
leksemalarida yanada ortib boradi.
3. Nutqiy sinonimlar – nutqning u yoki bu turiga xoslanishi bilan o‘zaro
farqlanadigan sinonimlar. Masalan, ozgina, picha, sal, xiyol, jinday, qittay, jichcha
qatoridagi ozgina leksemasi nutqning barcha ko‘rinishlarida (adabiy nutqda xam,
so‘zlashuv nutqida ham) qo‘llana olgani holda, picha, xiyol, jinday, qittay, jichcha
leksemalari faqat so‘zlashuv nutqiga xoslangandir.
O‘zaro umumiy ma’nosi bilan birlashib, stilistik ottenkasi – bo‘yog‘i va
nutqda ishlatilish doirasi jihatidan farqlanadigan sinonimlar stilistik sinonimlar
deyiladi.
Leksik ma’nosi jihatidan farqalanadigan sinonimlar ideografik (ma’no)
sinonimlardir . Masalan, kasal (umum ishlatadigan so‘z), bemor (yozuvda ko‘p
qo‘llanadi), xasta (eskirgan so‘z), ammo ba’zan-ba’zan, ora-sira kasal bo‘lib turish
ma’nosini bildiruvchi betob, notob so‘zlari yuqoridagilarga nisbatan stilistik va
ideografik sinonimdir. Ideografik sinonimlar o‘zaro leksik ma’no darajasiga ko‘ra
farqlanadi: yomg‘irda plashim nam bo‘ldi, yomg‘irda plashim ho‘l bo‘ldi
bog‘lanishlarining keyingisida belgi darajasi kuchliroq. Nutqda fikr ottenkasiga,
leksik, grammatik yoki stilistik xarakteriga mos sinonim so‘zlardan faqat bittasi
tanlab olinadi va ishlatiladi. Shu sababdan sinonimik qatordagi so‘zlar o‘rtasidagi
ba’zi farqlarni o‘rganish stilistikaning vazifasi hisoblanadi.
9

Muayyan sinonimik qatorni tashkil etuvchi so‘zlar konkret hollarda ma’no
tomonidan bir-biridan ajraladi, stilistik qo‘llanishiga ko‘ra farqalanadi.
Bir sinonimik qatorni tashkil etuvchi so‘zlar ma’no jihatidan yaqin bo‘lsa
ham, ba’zan ulardan birini ikkinchisining o‘rnida ishlatib bo‘lmaydi. Masalan:
ayanch ahvol, og‘ir ahvol, qiyin ahvol , mushkul ahvol birikmalarida ayanch, og‘ir,
qiyin, mushkul so‘zlari bir-biriga sinonim bo‘lib, ayni o‘rinda ularni almashtirish
ma’noga ta’sir qilmaydi. Ammo boshqa bir konkret tushuncha yoki tasavvurni
ifodalashda bu sinonim so‘zlarni leksik ma’no nuqtai nazaridan baholash lozim
bo‘ladi. Masalan, og‘ir chamadon deyish mumkin bo‘lgan holda, mushkul
chamadon, qiyin chamadon deyish kulgilidir.
Sinonimlar nutqda ishlatilish doirasi jihatidan ham o‘zaro farqlanadi.
Masalan, barcha nutq stillarida ishlatiladigan umumnutq so‘zi, dudoq - badiiy nutq
so‘zi; shamol - umumnutq so‘zi; sabo - badiiy nutq so‘zi; rohat - umumnutq so‘zi;
eslamoq - umumnutq so‘zi; xotirlamoq - rasmiy nutq so‘zi; yo‘qlamoq - so‘zlashuv
nutqi so‘zi. Bu xil sinonimlar stil (uslub) sinonimlari deyiladi.
Shuningdek, ishlatilish doirasi chegaralangan yo chegaralanmagan bo‘lishi
mumkin. Masalan, keksa, qari, oqsoqol, nuroniy, mo‘ysafid kabi bir sinonimik
qatorni tashkil etuvchi so‘zlar orasida qari so‘zining ishlatilish doirasi keng. Bu
so‘z insondan tashqari, hayvonlar uchun ham qo‘llaniladi: qari ot, qari tulki kabi.
Lekin oqsoqol, nuroniy, mo‘ysafid sinonim so‘zlarining ishlatilish doirasi
chegaralangan. Bunday holatlar ishlatilish doirasining keng - torligi sinonimlar
ma’no hajmiga, ya’ni ularning keng yoki tor ma’no ifodalashiga bog‘liq.
Sinonimlar va ulardan foydalanishga e’tibor uzoq davrlardan boshlangan.
O‘z davrida buyuk mutafakkir va shoir, tilshunos va adabiyotshunos olim Alisher
Navoiy “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida sinonim so‘zlarning nutqni boyitishdagi
rolini chuqur tahlil qilib bergan edi.
O‘zbek tili nutqda nozik ma’no ottenkalarini hamda rang-barang stilistik
bo‘yoqlarni bera oladigan sinonimlarga boy. Mashhur o‘zbek shoir va
yozuvchilari, so‘z ustalari sinonimlardan mohirlik bilan foydalanib kelganlar.
10

Masalan, Alisher Navoiy o‘zining «Muhokamat ul-lug‘atayn» asarida birgina
yig‘lamoq so‘ziga mazmunan yaqin bo‘lgan yettita sinonimni keltiradi:
yig‘lamsiramoq, ingramoq, singramoq, siqtamoq, o‘kirmoq, qichqirmok,
hoy-hoy yig‘lamoq. Navoiy bu sinonimlar bir-biridan nozik ma’no ottenkalari va
stilistik qo‘llanish o‘rinlariga ko‘ra farqlanishini misollar bilan ko‘rsatadi.
Va she’rning bino va madori ishqqa evrulur va oshiqliqda yig‘lamoqdin13
kulliyroq va doimiyroq amr yo'qtur va anda tanavvu bor: yig‘lamsinmoq
mazmunidaki, turk mundoq debdurki,
Bayt:
Zohid ishqin desaki, qilg‘ay fosh,
Yig‘lamsinuru ko'ziga kelmas yosh
Va ingramak va singramakkim, dard bila yashurun ohista
yig‘lamoqdur va oralarida tafovut oz topilur, turkchada bu matla
borkim,
Bayt:
Istasam davr ahlidin ishqingni pinhon aylamak,
Kechalar gah ingramakdur odatim, gah singramak.
Forsida bu mazmunki bo'lmag‘ay, shoir ne chora qilg‘ay? Va
siqtamoqkim yig‘lamoqda mubolag‘adur, turk bu nav ado qilibdurki,
Bayt:
Ul oyki, kula-kula qirog‘latti meni,
Yig‘latti meni demayki, siqtatti meni.
Yana biyik un bilaki, e’tidolsiz oshub bila yig‘lag‘aylar, ani o'kurmak
derlar va turkchada ul ma’nida bu matla borkim,
Bayt:
Ishim tog‘ uzra har yon ashk selobini surmakdur,
Firoq oshubidin har dam bulut yanglig‘ o'kurmakdur .
Ammo yig‘lamoqta hoy-hoy lafzin [adoda] o'zlarin turkiygo'ylarga sharik
qilibdurlar va bu lafz ham aslan turkiy uslubdur va faqirning bu maqtai
mashhurdurkim.
11

Navoiy, ul gul uchun hoy-hoy yig‘lama ko'p,
Ki ha deguncha ne gulbun, ne g‘uncha, ne gul bor!
Ko‘rinadiki, sinonimlar bir xil ma’nosi bilan birlashuvchi sinonim so‘zlar
qatorini tashkil qilsa, fikr va his-tuyg‘ularni aniqroq, ravshanroq ifodalashga
imkon beradigan stilistik ma’nolariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi.
Nutqning aniq va ravshan bo‘lishi sinonimlardan to‘g‘ri foydalanishga
bog‘liq. Ba’zi sinonim so‘zlarning ma’nosini farqlash birmuncha murakkab
bo‘ladi. Hatto adabiy nutqni yaxshi biladigan, sinonimlarni to‘g‘ri tanlab, ularni
maqsadga muvofiq ishlata oluvchi kishilar ham ko‘pincha sinonimik so‘zlar
ottenkalaridagi tafovutlarni tushuntirishda ojizlik qilishlari mumkin. Masalan, bir
sinonimik qatordagi iflos, isqirt, irkit, isliqi, iqna so‘zlarining ma’no nozikliklarini
osongina izohlab berish qiyin. Sinonim so‘zlarning ma’no qirralarini to‘g‘ri
anglash va o‘z o‘rnida qo‘llash ularning qanday so‘zlar bilan birikib kela olishi
imkoniyatlarini ham hisobga olishni talab etadi. Masalan, qasamyod, qasam,
ont ; qasamyod qilmoq, qasam ichmoq, ont ichmoq. Qasam qilmoq, ont qilmoq deb
bo‘lmaganidek, qasamyod ichmoq ham deyilmaydi.
Har bir sinonim so‘zning antonimini topish ham sinonim so‘zlarning ma’no
farqini ochishga yordam beradi. Masalan: yengil - og‘ir, vazmin, zil, zildek,
zalvorli; oson, o‘ng‘ay - qiyin, mushkul, mahol, mashaqqatli, dushvor . Yana:
sekin-tez, ohista- ildam, sust - jadal kabi.
Sinonim so‘zlar o‘rtasidagi semantik-stilistik ayirmalarni hisobga olmaslik
so‘z tanlash va qo‘llash bilan bog‘liq nuqsonlarga olib kelishi mumkin. Masalan,
quyidagi jumlalarda yiqilmoq va qulamoq , tashna va chanqoq , ozg‘in va oriq
so‘zlari o‘rtasida ma’no ottenkalarini, ularning qo‘llanish doiralarini hisobga
olmaslik natijasida stilistik xatoga yo‘l qo‘yilgan:
1. Buldozer ko‘chamizda yiqilgan va yiqilay deb turgan devorlarni bir
chekkaga surib yo‘l ochar edi. Yiqilmoq so‘zi, asosan, odam va jonli narsalarga
nisbatan qo‘llaniladi. Shuning uchun bu gapda yiqilmoq o‘rniga uning sinonimi va
asosan, jonsiz narsalarga nisbatan qo‘llanuvchi qulamoq so‘zini ishlatish kerak edi.
12

2. Cho‘ponlar ozg‘in qo‘ylarning parvarishiga alohida e’tibor bermayotirlar
gapida odamga nisbatan qo‘llanadigan ozg‘in so‘zi o‘rniga uning sinonimi oriq
ishlatilganda matn mazmuniga mos bo‘lar edi.
3. Brigada a’zolaridan R.Avvalov va M.Qobilovlar tunda tashna g‘o‘zalarni
suvga qondirib sug‘orishyapti gapidagi tashna so‘zi odamga nisbatan qo‘llanadi,
odamga va boshqa jonli, jonsiz narsalarning suvtalab holatiga nisbatan chanqoq
so‘zi ishlatiladi.
Bir fikr bayonida sinonimik qatordagi so‘zlardan bir yo‘la ikkitasini yoki
undan ortig‘ini ishlatish sinonimlarning stilistik figura sifatida xizmat qilishi bilan
bog‘liq.
Sinonimlar stilistik figura sifatida quyidagi maqsadlarda ishlatiladi:
1. Ma’noni kuchaytirish, umumlashtirish, jamlash maqsadida sinonimik juft
so‘zlar ishlatiladi: baxt-saodat, qadr-qimmat, hurmat-ehtirom. 8
Bunday vaqtda
ikkinchi sinonim birinchisining aynan takrori bo‘lmay, balki u ifodalayotgan
tushunchani qo‘shimcha belgisi bilan to‘ldirib turadi.
2. Fikrning nutqdagi o‘xshash yoki yaqin tafsilotlarini xilma-xil shakllarda
ifodalash uchun ikki yoki undan ortiq sinonimlar ishlatiladi. Bunday vaqtda
sinonimlar turli ko‘rinishlarda, chunonchi, o‘zak sinonimlar shaklida ( katta, ulug‘,
buyuk, zo‘r, azim, ulkan ), qo‘shma, yasama so‘zlar shaklidagi ( dov yurak,
qo‘rqmas) sinonimlar, birikma sinonimlar ( farq qilmoq, tafovut qilmoq ) va
nihoyat, evfemistik so‘z yoki so‘zlar birikmas orqali ifodalanadigan ( og‘ir oyoq,
ikkiqat, homilador, yukli ) sinonimlar shaklida bo‘ladi.
Sinonimlar nutqni ta’sirchan bayon qilishda hamda uslubning rangdor
bo‘lishini ta’minlashda, qaytariqlarning oldini olishda katta ahamiyatga ega.
Sinonimlarning turli xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha o‘zbek
tilshunosligida maxsus tadqiqotlar yozilgan. Sinonimlarning turlari va ta’rifi
haqida turlicha fikrlar bildirilgan, lekin ularning hammasi mohiyati bilan bir-
biridan unchalik farq qilmaydi. Yuqorida ham qayd etilganidek, sinonimlar shakli
jihatidan har xil, lekin ma’nosi bir-biriga yaqin so‘zlardir.
8
Hojiyev A. О ‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: О ‘qituvchi, 1974. – 308 bet.
13

Sinonimlarning qo‘llanishi va uslubiy xususiyatlarini o‘rganishda
Sh.Rahmatullaev, A.Hojiev, A.Shomaqsudov, M.Mirtojiyevlarning tadqiqotlariga
asoslanish mumkin. Prof. Sh.Rahmatullaev sinonimlarni leksik va grammatik
guruhlarga bo‘ladi. 9
Haqiqatan ham, leksik va grammatik sinonimlar matnda
o‘zining uslubiy imkoniyatlarini to‘la namoyon qiladi. 10
Prof. A.Shomaqsudov
tasnifiga ko‘ra sinonimlar ma’no va qo‘llanish doirasi jihatidan ideografik, stil va
stilistik sinonimlarga bo‘linadi. Prof. A.Hojievning "O‘zbek tili sinonimlarining
izohli lug‘ati" kitobi sinonimlarning ma’nosi, qo‘llanish, doirasini belgilashda
asosiy manbalardan hisoblanadi. 11
M.Mirtojiyevning “O‘zbek tili semasiologiyasi” nomli monografiyasining
“Leksik ma’nolardagi paradigmatik munosabat” sarlavhali bobida leksik
ma’nolardagi paradigmatik munosabat ikki jihatdan, ya’ni: 1) ma’lum mavzu
jihatdan, 2) semantik jihatdan tahlil qilinib, sinonimiya hodisasining mohiyati
atroflicha yoritib berilgan. 12

Ma’lumki, sinonimiya birdan ortiq so‘zning leksik ma’nolari o‘rtasidagi
munosabatda yuzaga chiqadi. Birdan ortiq so‘zning o‘zaro sinonim bo‘lishi uchun
yana bir necha shartlar bor. Ulardan biri sifatida birdan ortiq so‘zning turli
talaffuzga, ya’ni turli fonetik tarkibga ega bo‘lishi deb ko‘rsatiladi. Haqiqatan ham
sinonim bo‘lgan so‘zlar tovush tarkibi jihatidan bir xil bo‘lmasligi shart.
Sinonimiya til hodisasi bo‘lgandan keyin, uni sub’ektiv nuqtai nazardan
turib o‘lchanmaydi. Sinonimiyani belgilash hech vaqt yozuv nuqtai nazariga tobe
bo‘lib qolmaydi. So‘zlashuv nutqida ularning qanday yozilishi qimmatga ega
emas. Sinonimiya usiz ham o‘z qimmatida turaveradi.
Birdan ortiq so‘zning o‘zaro sinonim bo‘lishi uchun asosiy shart sifatida
ulardagi ma’noning bir xilligi, aynan bir xilligi, o‘zaro yaqinligi yoki o‘xshashligi
kabilar aytiladi. Ya’ni sinonimiyada so‘zlarning ma’no munosabati uni belgilovchi
asosiy shart hisoblanadi. M.Mirtojyiev belgilovchi asosiy shart so‘zlarning ma’no
9
Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev SH. Hozirgi о ‘zbek adabiy tili. – Toshkent: О ‘qituvchi, 1965. – 160 bet.
10
Shomaqsudov A., Rasulov I., Q о ‘ng‘urov R., Rustamov H. О ‘zbek tili stilistikasi. – Toshkent: О ‘qituvchi, 1983,
45-46-betlar.
11
Hojiyev A. О ‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: О ‘qituvchi, 1974. – 308 bet.
12
Mirtojiyev M. О ‘zbek tili semasiologiyasi. - Toshkent: “Mumtoz so`z”, 2010, 189-215-betlar.
14

munosabati ekanligi ko‘rsatib, ularni ikkki tipga bo‘ladi: 1) so‘zlarning ma’no
munosabati aynan bir xillikka asoslangan sinonimlar, ya’ni absolyut sinonimlar; 2)
so‘zlarning ma’no munosabati umuman bir xillikka asoslangan sinonimlar, ya’ni
semantik sinonimlar. So‘zlarning o‘zaro ma’no yaqinligi va o‘xshashligi kabi
masalalar semantik sinonimlar ichida aniqlanadi.
So‘zlarning, ya’ni birdan ortiq so‘zning ma’no munosabati aynan bir xillikka
asoslangan sinonimlar tilshunoslikda absolyut sinonimlar deb ataladi. Ularni ayrim
tilshunoslar dublet deb ataydilar. Ba’zi ishlarda esa ma’nolari ayni bir xil
sinonimlar mavjudligini aytish bilan cheklanilgan: uni absolyut sinonim deb ham,
dublet deb ham atalmagan. Aslini olganda, absolyut sinonim va dublet terminlari
bir xil ma’noga ega. Bu terminlar ostida ifodalangan sinonimlar birdan ortiq
so‘zning semantik tarkibi ayni bir xil bo‘lishini bildiradi.
A.Hojiyev: " Agar hech qanday farqli belgi bo‘lmasa, bunday sinonimlik
(absolyut sinonim) o‘tkinchi holat... ", - deydi. Uningcha, absolyut sinonim
tarkibidagi bir so‘z yo arxaiklashadi, yo sherigiga nisbatan semantikasini bir jihati
bilan farqlaydi. Masalan, o‘zbek tilida tilshunos va lingvist so‘zlari absolyut
sinonim deb ko‘rsatib kelinadi. Lekin hozir tilshunos so‘zi umumso‘zlashuv tilida
qo‘llansa, lingvist so‘zi deyarli kitobiy leksikaga xoslanib bo‘ldi. Absolyut
sinonimlar deyarli tillarda sanoqli miqdorda uchraydi. Absolyut sinonimlar manbai
asosan o‘zbek tilida barcha tillardagi kabi terminlarda uchraydi. Masalan,
kitobatchilik leksikasida tipografiya / bosmaxona, qoramolchilik leksikasida
cho‘pon / podachi, oshlovchi / tuzlovchi kabi absolyut sinonimlar juftligi mavjud.
Lekin ular har bir terminologik tarmoqda juda kam.
Ayrim terminologik tarmoqlarda uchramasligi ham mumkin. Masalan, fizika
fani sohasidagi terminologiyada absolyut sinonimlar deyarli yo‘q.
Absolyut sinonimlarning tarkib topishi ancha bo‘g‘ilganligi uchun ham ular
deyarli ikki so‘zdan iborat bo‘ladi. Terminlarga mansub absolyut sinonimlarning
tarkib topishida dialektal terminlarning adabiy tilga kirib kelishi ahamiyat kasb
etadi. Bunda dialektal termin, ya’ni professionalizm adabiy tildagi termin bilan
ayni bir ma’noga ega holatga keladi, absolyut sinonim tarkib topadi. O‘zbek
15

adabiy tilining uy-ro‘zg‘or leksikasida narvon termini bor edi. Uning yoniga shoti
professionalizmi o‘zlashtirildi. Natijada narvon va shoti terminlari hisobiga
absolyut sinonim tarkib topdi. O‘giz dialektida ham shu ma’noga ega zangi
professionalizmi bor. Lekin u adabiy tildagi narvon termini bilan absolyut sinonim
bo‘la olmaydi. Chunki u adabiy tilning mulki emas. O‘zbek tiliga muallim
so‘zining o‘zlashtirilishi uning shu tilda bor o‘qituvchi so‘zi bilan absolyut
sinonim tarkib topishi uchun sabab bo‘lgan. A.Abdusaidov gazeta matnlarida
uchraydigan ruscha–baynalmilal so‘zlar va ularning dubletlarini to‘plab, “Leksik
dubletlar va ularning izohi(gazeta materiallari asosida)”nomli o‘quv qo‘llanmasini
yaratgan edi. 13
Qo‘llanmada gazeta tilida leksik dubletlarni qo‘llashdagi 1989
yildan keyingi 4-5 yil ichidagi jarayon tahlil etilgan. Unda respublika –
jumhuriyat, tarix – moziy, ministr – vazir, jurnal – majalla, universitet –
dorilfunun, diagnoz – tashxis kabilarning ma’no xususiyatlarini o‘rganish
maqsadida gazetalardan misollar to‘plab, ularni izohlaydi.
Hozirgi davr gazetalari misolida leksik dubletlar, ayrim adabiyotlarda qayd
etilganidek, absolyut sinonimlarni atroflicha o‘rganish dolzarb muammolardan biri
hisoblanadi.
M.Mirtojiyevning yozishicha, lingvistik adabiyotlarda semantik sinonimlarni
absolyut sinonimlardan farqlash uchun "aynan bir xil ma’noli" so‘zlar deb emas,
"o‘zaro yaqin ma’noli" so‘zlar deb ataydilar. Chunki semantik sinonimlarda so‘zlar
ayrim leksik ma’nosi bilan to‘laligicha bir xil bo‘lmaydi. Shu leksik ma’nolar
emotsional-ekspressiv, uslubiy semalari, ularning qaysi uslubga xosligi kabilar
bilan o‘zaro, shubhasiz, farqlanadi. A.Hojiev juda to‘g‘ri ta’kidlaganidek, yaqinlik
yaqinlashtiradi, lekin birlashtirmaydi. Buning uchun u kulmoq, iljaymoq,
jilmaymoq, tirjaymoq, irjaymoq, irshaymoq, ishshaymoq, xaxolamoq, xihilamoq,
hehelamoq, qaxqaxlamoq, piqirlamoq, qiqirlamoq so‘zlarini tahlil qiladi. Uning
ko‘rsatishicha, bu so‘zlar leksik ma’nolari bir-biriga juda yaqin. Ular o‘zaro
semantik qatorni tarkib toptiradi. Lekin bir sinonimik qator bo‘la olmaydi.
Bulardan iljaymoq, jilmaymoq, tirjaymoq, irjaymoq, irshaymoq, ishshaymoq
13
Abdusaidov A. Leksik dubletlar va ularning izohi (gazeta materiallari asosida). – Samarqand: 1993. - 112 bet.
16

fe’llari “lab va ko‘z muskulida shodlik alomati paydo qilmoq” leksik ma’nosi;
kulmoq, xaxolamoq, xihilamoq, hehelamoq, qaxqaxlamoq fe’llari “shodligini
bildiruvchi ovoz bermoq” leksik ma’nosi bilan o‘zaro bir xil, sinonimik qatorni
tarkib toptirgan. Ya’ni o‘zaro leksik ma’no yaqinligi emas, bir xilligi so‘zlar
sinonimiyasi uchun asos bo‘ladi . 14
Semantik sinonimlar birdan ortiq so‘zning
ma’lum leksik ma’nosi bir xil bo‘lishiga asoslanadi. Lekin bu leksik ma’nolar
absolyut teng kelmaydi. Leksik ma’no tarkibida shunday semalar bo‘ladiki, bu
bilan u o‘ziga xosdir va boshqalaridan semantikasini farqlab turadi. Ularning shu
semalari so‘zlarning leksik ma’nolari bir xilligiga ko‘ra sinonimni tarkib
toptirganda xoli qoladi, bir xil kelgan leksik ma’nolar tarkibidan chetda bo‘ladi.
"Sinonimlar - bu nominativ ma’nosi bilan teng kelgan so‘zlar", – degan ta’rif
mavjud. Buning uchun quyidagi misolga diqqatni qaratishga to‘g‘ri keladi.
Chiroyli, go‘zal, ko‘hli so‘zlari nominativ ma’nosi bo‘yicha o‘zaro semantik
sinonimdir. Bu jihatdan ular teng semantikaga ega. Ammo ular absolyut sinonim
emas. Go‘zal so‘zi poetik nutqqa, ko‘hli so‘zi so‘zlashuv nutqiga xosligi bilan
qolganlaridan farq qiladi. Shuningdek, so‘zlarning nominativ ma’nosi emotsional,
ekspressiv, uslubiy ifoda beruvchi semalardan holi bo‘ladi.
O‘zbek tilida semantik sinonimlarning manbalari bir necha. Ular asosan
quyidagilar: Chet tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar o‘z leksikadagi mavjud so‘zlar
bilan semantik sinonimlarni tarkib toptiradi. Masalan, o‘zbek tilida ota so‘zi bor.
Eroniy tillardan yana padar so‘zi o‘zlashtirilib, u bilan semantik sinonimni yuzaga
keltirgan. Shunga o‘xshash yana eroniy tillardan poy so‘zining o‘zlashtirilishi
o‘zbekchadagi oyoq so‘zi, kor so‘zining o‘zlashtirilishi o‘zbekchadagi ish so‘zi;
arab tilidan nashr so‘zining o‘zlashtirilishi o‘zbekchadagi chop so‘zi, mehnat
so‘zining o‘zlashtirilishi o‘zbekchadagi ish so‘zining semantik sinonimi tarkib
topishi uchun asos bo‘lgan. Ayrim hollarda chet tilidagi mavjud sinonimlarni
o‘zbek tiliga o‘zlashtirish ham kuzatiladi. Masalan, arab tilidagi mavjud ishq va
muhabbat , yana baxt va saodat semantik sinonimlari o‘zbek tiliga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri o‘zlashtirilgan. Ayrim hollarda ikki chet tilidan o‘zbek tiliga o‘zlashgan
14
Mirtojiyev M. О ‘zbek tili semasiologiyasi. - Toshkent: “Mumtoz so`z”, 2010, 196-197-betlar.
17

so‘zlar o‘zaro semantik sinonimni tarkib toptirishi mumkin. Masalan, o‘zbek tiliga
arabcha asir , eroniy tillardan bandi so‘zi o‘zlashib, yana rus tili orqali nerv va arab
tilidan asab so‘zi o‘zlashib, o‘zaro semantik sinonimlar paydo bo‘lgan.
O‘zbek adabiy tiliga dialektal so‘zlarning o‘zlashtirilishi ham semantik
sinonimlar uchun manbadir. Masalan, o‘zbek adabiy tiliga Toshkent shevasidan
narvon va Farg‘ona-Marg‘ilon shevasidan shoti so‘zlari, Toshkent shevasidan
unashmoq va Farg‘ona-Marg‘ilon shevasidan bo‘lishmoq so‘zlari qabul qilingan.
Natijada, o‘zbek adabiy tilida shoti / narvon, unashmoq / bo‘lishmoq semantik
sinonimlari tarkib topgan.
O‘zbek tilida so‘z yasash ham semantik sinonimlar uchun manbadir. Bunda
ko‘proq bir so‘z yasalishi asosidan sinonimik affikslar vositasida semantik
sinonimlar yasaladi. Masalan, yelka otiga ham -li, ham -dor affiksini qo‘shib,
yelkali va yelkador semantik sinonimlar yasalgan. Yana suv otiga ham ser-
prefiksi, ham -li affiksini qo‘shib, sersuv va suvli semantik sinonimi yasalgan. Bu
hodisaga ko‘ra o‘zbek tilida semantik sinonimlarning yasalishi juda keng
tarqalgan. Yo.Tojiev o‘zining nomzodlik dissertaqiyasida faqat otlardan -li/-dor, -
li/ser-, -li/ba-, -li/ -chan, ser-/ba-, -dor/ ser-, -li/ -kor, -mand, -don, -nok, -chan, -
toy, -siz/be-, -siz/no-, -siz/nim-, be-/no- affiksal juftliklari vositasida semantik
sinonimlar yasalishini tadqiq etgan. U yana doktorlik dissertaqiyasida o‘zbek
tilidagi barcha affiksal sinonimlarni tadqiq qilgan . 15

Yasama semantik sinonim bo‘lishi uchun faqat bir so‘zdan affiksal sinonim
vositasida so‘z yasash shart emas. Turli so‘zlardan bir affiks vositasida yasalgan
yasamalar ham semantik sinonimlarni tarkib toptiradi. Masalan, ko‘rk, chiroy, husn
so‘zlariga -li sifat yasovchisi qo‘shilib, “yuz ko‘rinishi yoqimli” leksik ma’nosiga
ega semantik sinonim qatorini yuzaga keltirgan : ko‘rkli, ko‘hli, chiroyli, husnli . Bu
yasamalar uchun o‘zak bo‘lgan ko‘rk, chiroy, husn otlari esa o‘zaro deyarli
semantik sinonim bo‘la olmaydi. Chunki ularning leksik ma’nosidagi semantika
o‘zaro bir xil kelmaydi. Lekin bu ularning yasamasi semantik sinoiim bo‘lishi
15
Tadjiyev YO. Sinonimiya slovoobrazuyushiye affiksov s znacheniyem "yealichiye-otsutstviye" v sovremennom
uzbekskom yaznke. Avtoref. diss. ...kand. filol. nauk. –Tashkent, 1974. Tadjiyev YO. Affiksalnaya sinonimiya v
uzbekskom yaznke. Avtoref. diss. ...dokt. filol. nauk. –Toshkent, 1991.
18

uchun monelik ham qilmagan. Ayrim semantik sinonimlar yasama so‘zlarning tub
so‘zlar bilan leksik ma’nosi bir xil kelib qolishi orqali ham tarkib topadi. Masalan,
go‘zal tub so‘zining leksik ma’nosi yuqoridagi ko‘hli, chiroyli, husnli yasama
so‘zlari leksik ma’nosi bilan, yadro semalari e’tiboriga ko‘ra, bir xil, ya’ni ular
o‘zaro semantik sinonimdir.
So‘zlarning polisemantikligi ham semantik sinonimlar tarkib topishida
o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Polisemantik so‘zlarning birorta leksik ma’nosi
boshqa biror so‘z leksik ma’nosini figural ifodalash sababli hosil etilgan bo‘lishi
mumkin. Shunday polisemantik so‘z muayyan so‘z bilan polisemantik so‘zni
tarkib toptirar ekan, deyarli biror leksik ma’nosiga tayanadi. Masalan, yuz so‘zi
polisemantik bo‘lgani holda, “boshning burundan ikki tomonidagi yumshoq qismi”
leksik ma’nosi bilangina bet, chehra, ruhsor, uzor, bashara, turq va hokazo
so‘zlardan iborat sinonimik qatorga kirgan. Ya’ni polisemantik so‘z bir leksik
ma’nosi asosida bir sinonimik katorga mansub bo‘ladi. U qolgan leksik ma’nolari
asosida boshqa sinonimik qatorga kirishi ham mumkin. Ayrim hollarda ayrim
polisemantik so‘zlar har bir leksik ma’nosi bilan bir sinonimik qatorda kuzatiladi.
M.Mirtojiyev bet polisemantik so‘zining 8 ta leksik ma’nosini qayd etadi: 1. Odam
boshining oldingi qismi. 2. Boshning burundan ikki tomonidagi yumshoq qismi. 3.
Sirtqi yuza qism. 4. Varaqning bir yuzasi. 5. Yo‘lning o‘ng yoki chap tomoni. 6.
Suvning quruqlikka tutash joyi. 7.Tig‘ning kesuvchi yuzasi. 8. Muloqotdan
tortinish hissi.
Bugungi matbuot jamoatchilik fikrini aks ettirishni, ya’ni jamiyatda mavjud
turli fikr-mulohazalarning erkin ifodachisiga aylanishni o‘z oldiga maqsad qilib
qo‘ygan. Shu nuqtai nazardan gazeta tilida qo‘llanilgan va qo‘llanilayotgan so‘z va
iboralarning omma ongiga qay darajada ta’sir etish ular olayotgan ma’lumotlar tez
va tushunarli bo‘lishi uchun ham turli leksik birliklardan foydalanilmoqda. Bu
leksik birliklar ichida sinonimlarning ham ahamiyati katta.
Sinonim so‘zlarning har biri o‘z semantik –sitilistik ma’nosiga ega bo‘lib,
ularning ma’nolardagi nozik farqlar matinda aniq bo‘ladi. Sinonimlarning matinda
yoki gazeta tilida mos yoki mos emasligiga, semantik-stilistik ma’nosiga e’tibor
19

berish juda muhimdir. Ularning o‘z o‘rnida ma’no nozikligiga qarab qo‘llash
nutqni ravon, yorqin, aniq mazmunli qilib ifodalashga yordam beradi. Sinonim
so‘zni o‘z o‘rnida ishlatmaslik ma’no hususiyatlarini hisobga olmaslik ma’lum
uslubiy kamchilikka, ba’zan g‘alizlikka, umuman uslubiy me’yorning buzulishiga
sabab bo‘ladi.
Gazeta tilida leksik-frazeologik sinonimlarning qo‘llanishi juda rang-
barangdir. Ularning qo‘llashda jurnalistlarning mohirligi, topqirligi sezilib turadi.
2. Sinonimlarning semantik munosabati
Semantik sinonimlar ikki va undan ortiq, hatto o‘n atrofidagi ma’nodosh
so‘zlardan tarkib topishi sinonimik qatorlarni yuzaga keltiradi. Til boyligida
semantik qatorlar ham mavjud. Bu semantik qatorlardan sinonimik qatorlar,
so‘zlarning o‘zaro semantik munosabatiga ko‘ra, farq qiladi.
1. Ideografik sinonimlar shunday semantik sinonimki, ular tarkibidagi
so‘zlarning leksik ma’nosi bir-biridan ifoda hajmiga ko‘ra farq qiladi. Arab tilidan
o‘zbek tiliga o‘zlashgan ishq va muhabbat sinonimiga diqqatni qaratishga to‘g‘ri
keladi. Bu so‘zlar “biror shaxsga dildan berilgan ishtiyoq” leksik ma’nosi bo‘yicha
ma’nodoshdir. Lekin bu ikki so‘z leksik ma’nolari ifodasi hajmiga ko‘ra o‘zaro
farq qiladi. Ishq so‘zining leksik ma’nosidagi kechinma faqat yor va olloh uchun,
muhabbat so‘zining leksik ma’nosidagi kechinma yor, olloh, ota-ona, farzand va
yaqinlarga nisbatan hamdir. Bu ishq va muhabbat so‘zlari ideografik sinonim
ekanligini ko‘rsatadi.
2.Emotsional-ekspressiv sinonimlar ma’lum leksik ma’nosi yadro semalari
bo‘yicha aynan bir xil bo‘lib, pragmatik semasi, ya’ni emotsional yoki ekspressiv
semasi o‘zaro farqlanadigan bo‘ladi. Masalan, jilmaymoq, iljaymoq, ishshaymoq,
irshaymoq, tirjaymoq semantik sinonimlar qatorini keltirish mumkin. Bu sinonimik
qator “lab va ko‘z muskulida xursandlik alomati hosil qilmoq” leksik ma’nosining
yadro semalariga ko‘ra o‘zaro bir xil. Ammo ulardan jilmaymoq so‘zigina shu
leksik ma’noni ifodalash bilan cheklangan, u shu semantik sinonim uchun
dominantadir. Bu izoh shu qatordagi barcha so‘zlarga xos bo‘lib, qolganlari
ijobiylik yoki salbiylik pragmatikasi bilan undan farqlanadi. Iljaymoq fe’li leksik
20

ma’nosida ijobiy emotsionallik, ishshaymoq fe’li leksik ma’nosida salbiy
emotsionallik bor . Irshaymoq fe’li leksik ma’nosida “kinoyaviylik” va tirjaymoq
fe’li leksik ma’nosida “zaharxandalik” emotsional tuyg‘u semasi o‘z ifodasini
topgan. Ya’ni bu qator sinonimlari leksik ma’nosi emotik semasiga ko‘ra o‘zaro
farqlanadi.
Sinonimik qatordagi so‘zlarning leksik ma’nosi ekspressiv semaga ko‘ra
ham o‘zaro farqlanadi. Masalan, bo‘ychan, baland novcha, daroz, dov sinonimik
qatoriga e’tibor beraylik. Undagi baland so‘zi leksik ma’nosi “me’yordan
ortiqlik”ni o‘z ko‘lamida ifodalagan bo‘lsa , bo‘ychan so‘zidagi pragmatik semada
“nisbatan kamroq” novcha so‘zidagi pragmatik semada “ko‘zga tashlanar darajada
ortiq”, daroz s o‘zidagi pragmatik semada “juda ortiq”, dov so‘zidagi pragmatik
semada “beo‘xshov ortiq” holatda ifodalangan. Keyingi sinonimlar belgi darajasini
o‘zidan avvalgiga nisbatan orttirib borgan. Belgilar ifodasida ekspressivlik
bo‘lgan.
3.Uslubiy sinonimlar ma’lum leksik ma’nosi yadro semalari bo‘yicha
aynan bir xil bo‘lib, u bilan voqelangan so‘zlar muayyan bir ijtimoiy qatlamga
mansubligiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. 16
Semantik sinonimlarning bu ko‘rinishi
qaysi nutqqa xosligi bilan o‘zaro semantik tafovutga egaligiga ko‘ra ayrim
adabiyotlarda nutqiy sinonimlar deb atalgan. 17
O‘sha adabiyotda chiroyli, go‘zal,
ko‘hli sinonimik qatori berilib, tahlil etilgan. Ularning birinchisi umumleksikaga,
ikkinchisi poetik nutqqa, uchinchisi so‘zlashuv nutqiga oid, deb ko‘rsatiladi. Bu
sinonimik qatordagi so‘zlar semantik tafovuti ham uslubiy sinonimlarga berilgan
mezon uchun mosdir.
4.Uzviy ta’kidli sinonimlar ma’lum leksik ma’nosi yadro semalari bo‘yicha
aynan bir xil bo‘lib, shu yadro semalardan qaysi biridir ta’kid olishiga ko‘ra o‘ziga
xos bo‘ladi. Aniqrog‘i, sinonimik qatordagi so‘zlar leksik ma’nosi yadro semasi
ayni bir xil ekanligi bilan xarakterlanadi, lekin shu yadro sema tarkibidagi
semalarga qaratilgan ta’kid turlicha bo‘ladi. Masalan , boqmoq, qaramoq, ko‘rmoq
sinonimik qatoridagi so‘zlar leksik ma’nosi, ya’ni sememasi “nigohni ob’ektga
16
Orifjonova SH.A. О ‘zbek tilida lug‘oviy graduonimiY. Filol. fan. nomz. .diss. avtoref. – Toshkent: 1996, 6-bet.
17
Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev SH. О ‘sha asar. - 31-bet.
21

to‘g‘rilamoq”, “tushirmoq”, “sezmoq” semalaridan iborat. So‘z leksik ma’nolari
kommunikatsiyada undan tashqari konnotativ ma’nolarni ham voqelantiradi. Lekin
leksema sememasining bv yadro semasi shu semalardan tashkil topgan bo‘ladi.
Boqmoq fe’li leksik manosida 1-sema, qaramoq fe’lida 2-sema, ko‘rmoq fe’lida 3-
sema o‘z ta’kidiga ega, so‘z leksik ma’nosining yadro semalari tarkibida diqqat
markaziga chiqariladi. Ya’ni boqmoq fe’lida nigohning ob’ektga to‘g‘rilanganligi
asosiy e’tiborda bo‘lib, qaramoq fe’lida nigohning ob’ektga tushirilganligi,
ko‘rmoq fe’lida nigohning ob’ektni his etganligi ahamiyatli hisoblanadi. Boqmoq
fe’li tilda nofaolligi, ko‘rmoq fe’li o‘timliligi bilan boshqalaridan farqlanadi.
Shunga bnqaramay, semantik nuqtai nazardan, yuqoridagi farq ular ko‘rinishini
belgilaydi. Chunki sinonimiya so‘zlarning leksik ma’nosi e’tibori bilan belgilanadi.
5.Nofaol sinonimlar ma’lum leksik ma’nosi yadro semalari bo‘yicha aynan
bir xil bo‘ladi, lekin sinonimik tarkibdagi bir so‘z ma’lum sababga ko‘ra nofaol
holatga ko‘chadi. Buning sababi yo so‘zning eskirganligi, yo dialektalligi bilan
bog‘liligida kuzatiladi. Masalan, piyoz so‘zining so‘gon, nerv so‘zining asab
semantik sinonimlari bor. Biroq ular arxaiklashib qolgani uchun nofaol holda,
ayrim maqollar, topishmoqlar, parafrazalar tarkibidagina qo‘llanadi. A.Hojievning
qayd etishicha, ovoz, tovush, un, sado, sas, nido semantik sinonimlaridan sas so‘zi;
izlamoq, qidirmoq, axtarmoq, istamoq sinonimik qatoridan istamoq so‘zi dialektal,
nofaol holda uchraydi. 18

M.Mirtojiyev ta’kidlaganidek, semantik sinonimlar besh ko‘rinish:
ideografik, emotsional-ekspressiv, uslubiy, uzvi ta’kidli va nofaol sinonimlarga
bo‘linadi. Ideografik sinonimlarning leksik ma’nosi biri ikkinchisidan ifodasi
kengligi, emotsional-ekspressiv sinonimlarning emotiv yo ekspressiv semalari
turliligi, uslubiy sinonimlarning turli nutqqa xosligi, uzvi ta’kidli sinonimlarning
turli semasiga ta’kid tushishi, nofaol sinonimlarning biri arxaik yo dialektalligi
bilan ular o‘zaro farqlanadi. 19
So‘zlarning o‘zaro sinonim bo‘lishida ular leksik ma’nosi o‘rtasidagi
semantik munosabat mezon vazifasini o‘taydi. Leksik ma’nosi bo‘lmagan so‘zlar
18
Hojiyev A. SemasiologiY.// О ‘zbek tili leksikologiyasi. – Toshkent: Fan, 1981. – 198 bet.
19
Mirtojiyev M. О ‘zbek tili semasiologiyasi. - Toshkent: “ Mumtoz so`z”, 2010, 213-bet.
22

ham sinonim bo‘lishi mumkin. Masalan, biroq, ammo, lekin so‘zlari, yana ham
aniqrog‘i, bog‘lovchilar o‘zaro sinonimdir. Ular o‘zaro sintaktik vazifasi, gaplarni
o‘zaro semantik bog‘lashiga ko‘ra aynan bir xil. Shunga ko‘ra ular o‘zaro absolyut
sinonimdir. Chunki absalyut sinonim o‘zaro semantik va grammatik jihatdan aynan
bir xil bo‘lgan birdan ortiq so‘zlar hisoblanadi.
Sh.Rahmatullaev ideografik sinonimlar uchun kerak, lozim so‘zlarini
keltiradi. 20
Bu so‘zlar haqiqatda ham modallik semantikasiga ko‘ra bir xil. Lekin
ekspressivlikka ko‘ra kerak so‘ziga nisbatan lozim so‘zi kuchli, ya’ni darajalanish
bor. Bular yoniga yana shart, zarur so‘zlarini ham qo‘yish mumkin. Ular
semantikasi ham kerak, lozim so‘zlari semantikasi bilan bir xil. Ekspressivligi esa
lozim so‘zidagiga nisbatan shart so‘zida, shart so‘zidagiga nisbatan zarur so‘zida
kuchliroq. Shunga ko‘ra bu so‘zlar qatorini semantik sinonim deb bemalol aytsa
bo‘ladi. Lekin ular ideografik sinonim emas, emotsional-ekspressiv sinonim deb
qaraladi. Chunki sinonimik qatorning belgini darajalab ko‘rsatishi faqat
emotsional-ekspressiv sinonimlarga xos.
Demak, semantik sinonimning tashkil topishi uchun so‘zlar leksik ma’nosi
bo‘lsa ham, konnotativ ma’no bo‘lsa ham, xullas, har qanday semantikasiga ko‘ra
bir xil kelishi qat’iy mezondir.
M.Mirtojiyev sinonimlarning xususiyatlarini tahlil qilib, quyidagi xulosani
bildiradi: Sinonimlar ikki tip: 1) absolyut sinonimlar , 2) semantik sinonimlar ga
ajraladi. Semantik jihatdan aynan bir xil so‘zlar absolyut sinonimlar bo‘lib, yadro
semalariga ko‘ra leksik ma’nolari bir xil bo‘lgan so‘zlar semantik sinonimlardir.
Sinonimlar ayni bir til vakilida ayni bir davrda qo‘llanadigan bir turkum
doirasidagi so‘zlardan tashkil topadi. Ular chet tilidan, shevalardan adabiy tilga
so‘z o‘zlashtirish hisobiga boyiydi. Absolyut sinonimlar asosan terminlardan
iboratligi holda, tilda uzoq yashamaydi.
Semantik sinonimlar yana so‘z yasash, polisemantiklik, ma’no taraqqiyoti
hisobiga ham yuzaga keladi. Sinonim tarkibidagi so‘z leksik ma’nolari jins va tur
ifodasiga ega bo‘lishi va ijtimoiy-siyosiy jihatdan nomos kelishi mumkin emas.
20
Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev SH. Hozirgi о ‘zbek adabiy tili. 2-nashri. – Toshkent: О ‘qituvchi, 1975,
30- bet.
23

Semantik sinonimlar leksik ma’nolaridagi farqli semalariga ko‘ra ideografik
sinonim, emotsional-ekspressiv sinonim, uslubiy sinonim, uzvi ta’kidli sinonim,
nofaol sinonimlarga bo‘linadi. Sinonimik qator tarkibidagi leksik ma’nosi yadro
semalaridangina iborat so‘z dominanta bo‘lib, u bilan yadro semalari bir xil, lekin
qolgan semalari farq qiladigan leksik ma’noli so‘zlar guruhi sinonimik qator
deyiladi . 21
O.Oxunjonova sinonimik qatorga kiruvchi so‘zlarning keng yoki tor
tushunchani ifodalovchi farqlarga ona tili ta’limi tizimida qay darajada e’tibor
berilganligiga keyingi yillarda yaratilgan darsliklarni tahlil qilish asosida baho
beradi. Aniqlanishicha, affikslardagi sinonimiya hodisasi, sintaktik sinonimiya
bo‘yicha qilingan ishlar, jiddiy asoslangan fikrlar bo‘lishiga qaramay, ta’lim
tizimiga tatbiq etilmagan. To‘g‘rirog‘i, ta’lim tizimida sinonimlarni o‘qitish
nazariy-amaliy asoslarga tayanilmagan holda olib borilgan. Ona tili ta’limida
"Sinonimlar" mavzusining mundarijasini "Lug‘aviy sinonimlar" (to‘la holatida),
"Affikslar sinonimiyasi", "Sintaktik sinonimlar", "Nutqiy sinonimlar" qismlaridan
iborat qilib belgilash lozimligi ko‘rsatilgan. Olimaning ta’kidlashicha, uzluksiz
ta’limning quyi bosqichida (5-,9-sinflar) "Sinonimiya" mavzusini o‘qitish asosan
5-sinfda belgilangan bo‘lib, ba’zi IX sinflar uchun mo‘ljallangan "Ona tili"
darsliklarining "Nutq madaniyati va uslubiyati" bo‘limlarida bu hodisaga qisman
to‘xtalib o‘tish rejalashtirilgan.
9-sinflar uchun tuzilgan boshqa darsliklarda sinonimiya hodisasi bilan
bog‘liq mavzular berilmagan. M.Asqarova, K.Qosimovalar tomonidan tuzilgan 5-
sinf uchun ona tili darsligida (2005) bu mavzuga bir o‘rinda leksikologiya
bo‘limida maxsus dastur (xususiy) mundarijasi ajratilgan. H.Ne’matov va
boshqalar tomonidan tuzilgan 5-sinf "Ona tili" darsligida bu mavzuga ikki o‘rinda
to‘xtalib o‘tilgan (50-51-betlar; 100-104-betlar). Birinchi qismda bu mavzu asosan
quyidagi mundarijada berilgan: berilgan so‘zlar tagiga ma’nodoshlarini yozdirish;
bilib oling ruknida ta’rif; ma’nodosh so‘zlarning 3 jihatga ko‘ra farqlanishi: ma’no
21
Mirtojiyev M. О ‘zbek tili semasiologiyasi. - Toshkent: “Mumtoz so`z”, 2010, 214-215-betlar.
24

qirrasi; uslubiy bahosi; nutqiy xoslanishi... kabilar. Ikkinchi qismda asosan oldingi
qismda olingan bilimlarni mustahkamlash belgilangan.
Akademik litseylar uchun "Hozirgi o‘zbek adabiy tili" kursi bo‘yicha
tuzilgan dasturda bu mavzuga kursning "Leksikologiya" bo‘limida "Matndagi
sinonim so‘zlarga diqqat qaratish", "Sifatlar ma’nodoshligi", "Yasovchi
qo‘shimchalar ma’nodoshligi" dasturi asosida o‘rin berilgan bo‘lib, dasturning
"O‘tilganlarni takrorlash" qismida so‘z birikmalari ma’nodoshligi" mavzusi o‘rin
olgan. Akademik litseylarda sinonimiya hodisasi shu dastur mundarijasi asosida
o‘tilayotganligi kuzatiladi.
O‘zbekistondagi kasb-hunar kollejlari uchun tuzilgan "Ona tili va adabiyot"
dasturida "Sinonimiya" hodisasi shakldoshlik, zid ma’nolilik va bularning so‘z
qo‘llash imkoniyatlariga munosabati, bu hodisalarning notiqlik va badiiy san’at
usullariga asos bo‘lishini o‘rganish rejlashtirilgan . 22
Ko‘rib o‘tilganlardan ma’lum
bo‘ladiki, umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar
kollejlarida, "Sinonimiya" mavzusi bo‘yicha maxsus dasturlar mundarijasi
nihoyatda sayoz. Ularga juda oz vaqt ajratilgan. Mazkur holat o‘quvchilarning nutq
boyliklarini oshirish, namunali nutq tuzish ko‘nikmalarini shakllantirish va
rivojlantirish uchun to‘la imkoniyat bera olmaydi.
O.Oxunjonova "O‘zbek tilidagi sinonimlar tasnifi"ni quyidagicha tavsiya
etadi: a)sinonimlarning qaysi til birliklariga oidligiga ko‘ra tasnifi:
b)sinonimlarning til va nutqqa munosabatiga ko‘ra tasnifi. Sinonimlar qaysi til
birliklariga oidligiga ko‘ra: a) lug‘aviy; b) affiksal; v) grammatik sinonimlarga
ajratilishi mumkin. Shulardan lug‘aviy sinonimlarning o‘zi so‘z-sinonimlar;
frazeologik sinonimlar; so‘z va frazeologik sinonimlar tarzida guruhlanishi
mumkin. Shu tarzda affikslar sinonimiyasi ham, grammatik sinonimlar ham ichki
guruhlarga ajratib o‘rgatiladi. 23
Olimaning ushbu fikrlarini to‘la ma’qullagan holda,
sinonimlar mavzusini o‘rganishda gazeta matnlaridan foydalanish nihoyatda
foydali ekanligini qayd etmoqchimiz. Chunki gazeta matnlari kundalik hayotimizni
22
Asqarova M., Abdullayev Y., Omilxonova M. Ona tili, 8,9-sinflar uchun darslik. - Toshkent: О ‘qituvchi, 1997,
221-222- betlar.
23
Oxunjonova O. Ta’lim bosqichlarida sinonimlar mavzusini о ‘qitish metodikasi. Pedagogika fanlari nomzodi dis.
avtoreferati. – Toshkent: 2009, 8-bet.
25

yoritish bilan o‘quvchilarga davr bilan hamohanglikni berish va ijodkorlikni
tarbiyalashda muhim manbalardan biri sifatida xizmat qila oladi.
3. Sinonimik qatorni tuzishda bosh so‘zni tanlash mezonlari
Sinonimlar – talaffuzi, yozilishi har xil, birlashtiruvchi ma’nosi bir xil
(umumiy) bo‘lgan, qo‘shimcha ma’no nozikligi, emotsional bo‘yog‘i, qo‘llanishi
kabi bir qator xususiyatlari bilan o‘zaro farqalanadigan so‘zlar. Ana shunday
umumiy ma’noga birlashuvchi so‘zlar guruhini sinonimik qator tashkil qiladi.
Sinonimik qatorlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan iborat bo‘lishi mumkin. Eng
kichik sinonimik qatorlar ikkita so‘zdan tashkil topgan bo‘lib, bunday
sinonimlarning katta qismini leksik dubletlar (mutlaq sinonimiya) tashkil etadi:
gul, chechak; yozuvchi, adib; muallif, avtor; tilshunos, lingvist; joy, o‘rin va h.
Shaklan har xil, mazmunan bir xil so‘zlar qatorining muayyan o‘xshashlik
asosida o‘zaro bog‘lanishi, bu birliklar orasidagi farqlar, ularning tabiati va yuzaga
chiqish sabablari maxsus ilmiy ishlarda, o‘nlab qo‘llanma va darsliklarda o‘z
yechimini topgan.
Sinonimlarga berilgan ta’riflarda dastlab bir xillik, so‘ngra umumiylik,
keyinchalik esa o‘xshash (aynan)lik tamoyiliga asoslanildi. O‘tgan asrning so‘nggi
choragida “ma’nosi aynan bir” tamoyili urfdan qoldi, sinonimlarga lison va nutq
dixotomiyasi nuqtai nazaridan e’tibor berila boshladi.
Sinonimik qatorning chegarasini belgilashda bosh so‘zning ahamiyati katta.
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, lug‘aviy paradigmalarning bir qator sifatida
namoyon bo‘lishi va har bir qatorning o‘z bosh so‘zi bo‘lishi tabiiy. Bitta
leksemaning mazmuniy maydon hosil qiluvchi a’zolari mavjud bo‘lsa, umumiy
ma’noga ega bo‘lgan so‘z bosh so‘z ham mavjud. Ilmiy adabiyotlarda bosh so‘z
terminiga sinonim sifatida uslubiy betaraf, neytral, mo‘tadil, dominant so‘z kabi
terminlar qo‘llangan. Ushu bo‘limda sinonimik qatorning umumiy ma’noga ega,
uslubiy betaraf, har jihatdan neytral bo‘lgan leksemani bosh so‘z termini qabul
qilindi va qolgan o‘rinlarda xuddi shunday qo‘llandi.
Bosh so‘z sinonimik qatordagi barcha so‘zlar bildirgan umumiy ma’noni
ifodalashi va barcha uslublar uchun, barcha zamon uchun bir xilda foydalana
26

oladigan so‘z bo‘lishi lozim. Masalan, dushman, yov, g‘anim, ag‘yor, yog‘i
sinonimik qatorida dushman so‘zi bosh so‘z sifatida tanlangan. Chunki u o‘z
qatoridagi boshqa so‘zlar orasida eng keng qo‘llaniladigan va barcha uslublar
uchun umumiy xoslangan so‘z.
Sinonimik qator uchun bosh so‘z muhim hisoblanar ekan, avvalo bosh
so‘zning chegarasini belgilab olish zarur. Bosh so‘zning chegarasi bir qarashda
aniqqa o‘xshaydi: umumiy ma’noga ega, barcha uslublar uchun xoslangan, keng
qo‘llanadigan so‘zlar bosh so‘z sifatida tanlanadi. Vaholanki, bitta qatorda bir
nechta shunday so‘zni uchratish mumkin.
Jilmaymoq, kulimsiramoq, iljaymoq, irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq,
irshaymoq sinonimik qatorida ikkita uslubiy betaraf so‘z mavjud: jilmaymoq va
iljaymoq. Ushbu so‘zlarning O‘TSILda keltirilgan izohida quyidagicha fikr
yuritilgan: Ovoz chiqarmay ko‘z, lab harakati bilan kulgi ifoda qilmoq, miyig‘ida
kulmoq. Jilmaymoq va iljaymoq so‘zlari stilistik jihatdan neytral hisoblanadi.
Irjaymoq, tirjaymoq, ishshaymoq, irshaymoq so‘zlari salbiy ottenkaga ega, Bu
salbiy ottenka irjaymoq so‘ziga nisbatan tirjaymoq so‘zida, tirjaymoq so‘ziga
nisbatan ishshaymoq so‘zida, ishshaymoq so‘ziga nisbatan irshaymoq so‘zida
kuchliroq.
Ushbu sinonimik qatorda ikkita uslubiy neytral so‘z bo‘lishiga sabab, shaxsiy
munosabat bildiruvchi sememaning ikkalasi ham (ijobiy va salbiylik)
mavjudligidir.
Jilmaymoq, kulimsiramoq ijobiy bahoga ega sinonimlar hisoblansa, sinonimik
qatorning boshqa a’zolari salbiy bahoni ifodalash uchun xizmat qiladi. Shuning
uchun bu sinonimik qatorda ikkita bosh so‘z hosil bo‘lgan. Aslida bu qatorda
ijobiylik va salbiylik bo‘yog‘i aralashib ketmasligi kerak. Chunki bu sinonimik
qator, graduonimik qator emas. Agar ushbu qator graduonimik qatorga yuzasidan
tahlil qilinsa, belgining salbiy bo‘yoqdorlik oshib borishiga ko‘ra xususiyati
orqali darajalanish qatorini tiklash mumkin.
Sinonimlar ma’nolari bir-biriga yaqin bo‘lgan so‘zlar, qoidasi asosida
sinonimlar guruhini shakllantirish va shunga asosan bosh so‘z tanlab olish zarur.
27

Sinonimik qatorda bosh so‘zni belgilashda mavjud bilimlar asosida
mo‘tadillik, faollik, birikuvchanlik mezonlariga tayanish mumkin.
1. Mo‘tadillik – Bu mezon leksemaning atash (denotativ) semasi bilan bog‘liq
va u sinonimik qatorni to‘g‘ri shakllantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Denotativ sema leksemaning borliqdagi harakat-holatlik, narsa-predmetlik,
miqdorlik, belgilik xususiyatini atovchi, nomlovchi semadir. Ular borliq,
tushuncha va sememani bir-biriga bog‘lab turadi. Ayni shu sema bosh so‘zni
tanlashda juda muhim sanaladi. Yaxshi, tuzuk, durust, binoyi sinonimik qatorida
bosh sifatida yaxshi so‘zi qabul qilinadi. Mo‘tadillik omili asosida tahlil qilinsa,
yaxshi so‘zi tuzuk, durust, binoyi so‘zlariga nisbatan mo‘tadil va umumiy. Ularni
birlashtirib turuvchi ma’no “belgi” tushunchasi. Sinonimik qatordagi so‘zlarning
barida shu ma’no mavjud. Ammo boshqa a’zolarga nisbatan yaxshi so‘zida
neytrallik mavjud, tuzuk, durust, binoyi so‘zlarida esa belgining kuchsizroq ifodasi
mavjud. Shunga asosan, yaxshi so‘zi bosh so‘z hisoblanadi.
2. Faollik – Leksemanining ifoda (konnotativ) semasi orqali aniqlash mumkin
bo‘lgan mezon. Ifoda sema semema tarkibida turli qo‘shimcha ma’no (uslubiy
bo‘yoq, shaxsiy munosabat, qo‘llanish doirasi va davri)ni atovchi semema turi. Bu
sema sinonimik qatorda so‘zlarning to‘g‘ri tartibda joylashishi muhim hisoblanadi
va shunga asosan bosh so‘z aniqlanadi. Yaxshi, tuzuk, durust, binoyi sinonimik
qatorining bosh so‘zi yaxshi leksemasini faollik omili asosida tahlil qilinganda,
yaxshi so‘zida boshqa qator a’zolariga qaraganda uslubiy “shaxsiy baho” semasi
mavjud emas, barcha uslublarda keng qo‘llanadi, qo‘llanish doirasi va davri
chegaralanmaganligining guvohi bo‘lish mumkin. Shu asosda yaxshi so‘zining
takrorlanuvchanlik va shu qator a’zolariga nisbatan qo‘llanilish darajasi ortiqligi
bosh so‘z ekanligining isbotidir.
3. Birikuvchanlik – Leksemaning funksional semasi ushbu mezon uchun asos
bo‘la oladi. Leksemaning birikuv-biriktiruv (valentlik) imkoniyatini, lisoniy
qolipda qanday o‘rinni egallashini bildiruvchi semadir. Bosh so‘z o‘z sinonimik
qator a’zolaridan farqli ravishda istalgan uslubda o‘zi birikishi lozim bo‘lgan so‘z
bilan hech qanday g‘alizliksiz birika olish xususiyatiga ega bo‘ladi. Yaxshi bosh
28

so‘zining birikuvchanlik xususiyati tuzuk, durust, binoyi so‘zlariga nisbatan keng:
yaxshi baho, yaxshi sifat, yaxshi xulq, yaxshi yangilik va hokazo. Aniqlovchi
aniqlanmish asosida hosil qilingan ushbu birikmalarni qatorning boshqa a’zolarida
qo‘llab ko‘rilsa, ma’no o‘zgaradi: tuzuk baho, tuzuk sifat, tuzuk xulq, tuzuk
yangilik; durust baho, durust sifat, durust xulq, durust yangilik ; binoyi baho,
biboyi sifat, binoyi xulq, binoyi yangilik kabi. Sinonimik qator a’zolarining
barchasi odam leksemasi bilangina valentlikka kirisha oladi. Yaxshi odam, tuzuk
odam, durust odam, binoyi odam . Ammo odam so‘zining sinonimi hisoblangan
inson so‘zi bilan faqat yaxshi so‘zi valentlikka kirisha oladi.
Yuqoridagilar asosida quyidagicha xulosaga kelish mumkin:
- bosh so‘z sinonimik qatorning boshqa a’zolariga nisbatan ma’no jihatdan
“kambag‘al” hisoblanadi. Masalan, yuz so‘zi oraz, chehra, bashara so‘zlarida
shaxsiy munosabat ham mavjud bo‘lib, ijpbiyllik, salbiylik baholari qo‘shimcha
ma’no sifatida vujudga keladi;
- bosh so‘zning qo‘llanish doirasi boshqa sinonimik qator a’zolaridan kengroq
bo‘ladi;
- bosh so‘z sinonimik qator a’zolari uchun umumiy bir ma’noga ega
bo‘lganligi sababli boshqa ma’nodoshlari bilan almashib kela oladi;
- boshqa lug‘aviy paradigmalar uchun muayyan sinonimik qatordan “vakil”
sifatida bosh so‘z tanlanadi.
4.Zamonaviy tilshunoslikdagi sinonimlik hodisasi haqidagi qarashlar
Sinonimlarni o’rganish dastlab faqat leksik sathda bo’lib, “..odatda, “bir xil
ma’noli so’zlar”, “bir-biriga yaqin ma’noli so’zlar”,”yaqin, yoki bir ma’noli
so’zlar”, “uslubiy bo’yoqlari , qo’llanish sathlari bilan farqlanuvchi so’zlar sifatida
ta’riflanadi”. “O’zbek tilshunosligida sinonimlarga berilgan ta’rifga e’tibor berilsa,
ularni belgilashda dastlab leksemalarning ma’no juhatidan bir xilligiga , so’ngra
ma’nolarning umumiyligiga , keyinchalik esa ma’noviy o’xshash(aynan)likka
asoslanilgani kuzatiladi” 24
. O’tgan asrning 70-yillariga qadar sinonimlik ma’noning
aynan bir xilligi asosida belgilangan bo’lsa, 80-yillarga kelib, so’zning semantik
24
Rahmonov G’. O’zbek tili sinonimlarida darajalanish// O’zbek tili va adabiyoti. 2020,3-son,111-bet.
29

strukturasi bir qancha olimlar tomonidan semik tahlil asosida o’rganila boshlandi
(Sh.Rahmatullayev, H.Ne’matov, E.Begmatov, R.Rasulov shular jumlasidan) .
Sinonimlarni belgilashga ham semik tahlilning tatbiq etilishi sinonimik qatorlarga
birlashtirilayotgan leksik birliklar ma’nolaridagi aynanlik, umumiylik va
farqlilikka aniqlik kiritish imkoniyatini yaratdi. Shuning uchun o’zbek
tilshunosligida sinonimlarni belgilashda an’anaviy va zamonaviy qarashlar tubdan
farq qiladi.
Keyingi davrda sinonimlarning leksik ma’nosini semik tahlil qilish keng tus
oldi. 25
Sinonimlarga bunday yondashuv ulardagi aynanlik va farqlilik belgilarini
ajratishda muhim ahamiyatga egadir. Til sathi birliklarida kuzatiluvchi aynanlikni
ularning ma’nosi, shakli, vazifasi, uslubiy belgisi kabilarning teng kelishida, o’zaro
muvofiqligida ko’rish mumkin. Bu kabi aynanliklar farqlanishlar bilan o’zaro
aloqada bo’lib, bir-biriga nisbatan belgilanadi. Farqlilik aynanlik doirasidagi
ma’no o’zgarishlarining bevosita kuchayib, rivojlanib borishi natijasida nisbiy
o’zgachalik xususiyatlarini kasb eta borish holatidir. Zidlilik aynanlikdan sifat
o’zgarishlari orqali o’sib chiqar ekan, bu jarayonda yangi mohiyatning yuzaga
kelishi sodir bo’ladi.
E.N.Miller qarashlariga ko’ra, zidlilik aynanlikning dialektik inkori, aynanlikning
noo’xshash ko’rinishidir. Zidlilik aynanlikdan variantlilik, farqlilik orqali (tadrijiy
“sakrash” yo’li bilan) hosil bo’lgan boshqa aynanlikni, ya’ni yangi narsa bo’lib,
o’zidan keyingi “zanjirli” jarayonning (aynanlik-farqlilik-zidlilik) dastlabki
xalqasini hosil qiladi. 26
Ko’rinib turibdiki, aynanlikdan farqlilikka o’tishda
zanjirsimon aloqa shakllanadi va bunda aynanlik birinchi tugunni, farqlilik esa
so’nggi tugunni aks ettiradi. Keyingi davrlarda tilshunoslikda chuqur tahlil
qilinayotgan bu zanjir hodisasi lug’aviy darajalanish — graduonimiya hodisasidir.
25
Orifjonova Sh.G,O’zbek tilida lug’aviy graduonimiY.NDA.Toshkent,1996; Bozorov.O,O’zbek tilida darajalanish.
NDA.Toshkent,1997;Xudoyberdiyeva .L.S,O’zbek tilida nominative birliklarning darajalanishi.
NDA.Toshkent,2003.
26
Miller. E.N. Soderjatelniye funksonalniye osnovaniya yedinstva antonimii nominativnix yedinits//
Filologicheskiye nauki ,-M.,1987.N 6.44-49.
30

GRADUAL OPPOZITSIYA ( lot . gradus — qadam, bosqich) — Q. Darajali
oppozitsiya. 27
Graduonimiya sinonimik qatorda farqlilik omiliga asoslangan
darajalanishdir.
Sinonimlik hodisasi ham dastlab leksik sathda o’rganilgan bo’lsa-da,
keyinchalik morfologik va sintaktik sinonimlar ham mavjudligi aniqlandi. Barcha
sathlardagi sinonimlarga quyidagi ta’rifni berish mumkin: “ Sinonimlar bir
umumiy ma’no-mazmunga ega bo’lgan, lekin emotsional-ekspressiv hamda
funksional jihatdan farqlanuvchi til birliklaridir ”. Sinonimlik variantlilikdan
farqli ravishda fonetik sathda mutlaqo uchramaydi. Leksik sinonimlar semadagi
ma’no bo’yog’ining darajalanishi, uslubiy xoslanishi, ba’zan salbiy –ijobiy
bo’yoqqa egaligi bilan farqlanadi. Buni matematik koordinatalr o’qi orqali
quyidagicha ko’rsatish mumkin. 9

Sinonimlar morfologik sathda, asosan, ko’makchi morfemalar shaklida
namoyon bo’lib, ularni quyidagi turlarga bo’lish mumkin:
1. So’z yasovchi morfemalar sinonimiyasi.
2. Lug’aviy shakl hosil qiluvchi morfemalar sinonimiyasi.
3. Munosabat shakli hosil qiluvchi morfemalar sinonimiyasi.
So’z yasovchi qo’shimchalar sinonimiyasi ham o’z o’rnida quyidagi turlarga
bo’linishi mumkin:
a) Ot yasovchilar: til chi – til shunos , chiz gi – chiz iq ;
b) Sifat yasovchilar: be nomus – nomus siz , ba odob – odob li ;
c) Ravish yasovchilar: mard ona – mard larcha , tirik layin –
tirig icha ;
d) Fe’l yasovchilar: sen la moq –sen sira moq, bir lash moq – bir ik moq
kabi.
Lug’aviy shakl hosil qiluvchi morfemalar esa faqat grammatik ma’no hosil
qilgani sababli ikki xil holatdagi ma’nodoshlikni hosil qiladi.
1. To’g’ridan to’g’ri ma’nodoshlik: sarg’ish (sariq+ ish ) – sarg’imtir
(sariq+ imtir ), ko’r il di –sol in di .
27
Hojiyev A. O’zbek tili sinonimlarining izohli lug’ati. – Toshkent. O’qituvchi,1974,31-bet. 9
Polvonova B. O’zbek
tili grammatikasi. Farg’ona. “Classik”, 2021, 28-bet.
31

2. Ma’lum garammatik ma’noni ifodalashdagi ma’nodoshlik: majhul va
o’zlik nisbat fe’llari o’timli fe’lni o’timsiz qiladi kabi.
Munosabat shakli hosil qiluvchi morfemalar , asosan, ikki xil bo’lib, ular
ismga xos munosabat shakllar hamda fe’lga xos munosabat shakllarga bo’linadi.
Ismga xos munosabat shakllar sintaktik sinonimiyaning yuzaga kelishiga xizmat
qiladi. Masalan:
Dala (bosh kelishik) aylandim.
Dala ni aylandim.
Dala da aylandim.
Fe’lga xos munosabat shakllar esa to’g’ridan to’g’ri sinonimlik hosil qilishi
mumkin. Masalan: keldi m – kelyap man ( shaxs-son : I shaxs, birlik), bor ( 0 ) –
bor gin ( mayl :II shaxs, buyruq mayli).
Sinonimlik o’zbek tilshunosligida ma’nodoshlik deb ham yuritiladi. Bu
atama ko’proq leksik sinonimlarga nisbatan qo’llangan. Sintaktik sinonimlar uchun
mazmundoshlik atamasini taklif etamiz.
Sintaktik sathda sinonimlik hozirgacha shakliy sintaksis tamoyillari bilan
tasniflangan bo’lib, ularda, asosan, morfologik belgi – ko’rsatkichlar ( ko’makchi
morfemalar va yordamchi so’zlar) ma’nodoshligi bosh omil hisoblanadi.
Sintaktik sinonimlar quyidagi turlarga bo’linadi:
1) So’z birikmalari sinonimiyasi.
2) Gaplar sinonimiyasi. 28

Sintaktik sinonimlarni tasniflashda turkolog olimlar har xil fikrlarni bildirgan
bo’lsa-da (Y.P.Shendels 3 turga 29
, V.P.Suxotin hamda V.I.Kononenko 4 turga 30
,
S.M.Ibragimov esa 9 turga bo’ladi 31
), lekin asosiy klassifikatsiya yuqorida
ko’rsatilgan ikki turni ifodalaydi xolos.
Sinonim gaplar oddiy tushunchadagi leksik sinonimlardan quyidagicha
farqlanadi:
28
Mamajonov A, Qo’shma gap stilistikasi,Toshkent,Fan,1990,63b.
29
Shendels Y.P.Ponyatiye grammaticheskoy sinonimii. Filologicheskiye nauki.1959, №1,C.75.
30
Suxotin V.P. Sintaksicheskaya sinonimika v sovremennom russkom literaturnom yazike. Glagolnoye
slovosochitaniye. M.,1960,C.14.
31
Ibragimov S.M. Tatar telende sintaktik sinonimlar. Kazan, 1976, C. 39-40. 14
Mamajonov A, Mazmuniy
parallellizm, 9-b.
32

1.Leksik sinonimlar til birligi hisoblansa, sinonim gaplar nutq birligi sanaladi.
2.Leksik sinonimiya ko‘pincha, bir necha leksik birliklar o‘rtasida kuzatilsa,
gap sinonimiyasi, asosan, ikki sintaktik konstruksiya o‘rtasida yuzaga chiqadi. 14

Sintaktik sinonimlar noverbal vositalar bilan qo’llanishi mumkin.
“Pantamimo va xareografiyada yuz va tana harakatlari bilan noverbal nutq amalga
oshiriladi. Bu harakatlar , ko‘pincha, hamma tillarda so‘zlashuvchilar va har xil
madaniyat egalariga bir xilda tushunarli va ta’sirli kechadi. Eslang, kino hali
ovozlashtirilmagan davrda tomoshabinlar kadr ostidagi titrdan ko‘ra
qahramonlarning yuz ifodasi va harakatlari orqali voqeani yaxshiroq idrok
etishgan. Shuning uchun ham jahonning mashhur kinorejissori Charli Chaplin kino
ovozlashtirilganda ham undan foydalanmadi. Uning oq-qora tasvirdagi ovozsiz
kadrlari hamon hammani hayratga solib kelmoqda. Buning sababi ulardagi
mimikaning va harakatlarning verbal vositalardan ko‘ra ko‘proq ma’no
ifodalashidadir” 32
.
Sintaktik sinonimiya (mazmundoshlik)ni sintaktik parallellizm deb yuritish
biroz noaniqlik tug’diradi, chunki parallellizm leksik sathda variantlilikni
ifodalasa, sintaksisda, yuqorida ko’rib o’tganimizdek, parallel sintaktik strukturali
gaplarni ham ko’rsatadi. Shuning uchun, mazmuniy parallellizm atamasi o’zini
to’la oqlamaydi.
Bizningcha, sintaktik sinonimiya ma’nosida mazmundoshlik atamasi
qo’llansa va sintaktik sinonimiyani hosil bo’lishiga xizmat qiluvchi birliklar , ya’ni
grammatik shakllar – bog’lovchilar, bog’lovchi vazifasidagi vositalar leksik
sinonimiyani hosil qiladimi, sintaktik sinonimiyanimi , qayta tekshirib ko’rish
lozim.
32
Polvonova B. Muloqotda noverbal sinonimiyaning ifodalanishi // O‘zbek tili taraqqiyoti va xalqaro hamkorlik
masalalari. - T.: “Nodirabegim” nashriyoti, 2021. 95-b.
33

Xulosa
Xulosa qiladigan bo`lsak, sinonim so`zlar shunchaki hashamdorlik emas ,
balki tilning chinakam boyligidir. Sinonimlar so`zning ma`noli shakllaridan biri
bo`lib, talaffuzi, yozilishi har xil, birlashtiruvchi ma`nosi bir xil bo`lgan
qo`shimcha ma`no nozikligi, emotsion ma`nosi qo`llanishi kabi bir qator
xususiyatlari bilan o`zaro farqlanadigan so`zlardir.
Sinonim so`zlar xaqida so`z borar ekan, biz sinonimlarni tilshunoslikda
asosan ideografik va stilistik turlarga bo`lamiz. Ideografik sinonimlar masalan: to
understand-to realish, to expeet-to anticipate-tushunmoq, anglab yetmoq, kutmoq,
oldindan ko`rmoq - bir xil ma`noni anglatadi va bir xil neytral stilistik turga
tegishli bo`ladi. Stilistik sinonimlar ularni ba`zida emotsional ekspressiv deb ham
atashadi. Stilistik sinonimlar stilistik xususiyatiga ko`ra turli hil ma`noni anglatadi.
Masalan: to help - to aid - to assist yordamlashmoq ma`nosini anglatadi.
Yuqoridagi ta`riflarga ko`ra, sinonimiya asosan semantik ko`rinish har qanday
xolatda ham sinonimlarni belgilash stilistik me`zonlar, boshqa me`zonlar va
birikadigan sof semantik me`zonlar asosida amalga oshiriladi.
Sinonimiya an`anaviy kategoriyalaridan biri bo`lib, nazariy jihatdan u
deyarli o`rganib chiqilmagan.
Odatda sinonimlar tipik hisoblangan, tahminan olingan misollar orqali
umumiy holda aniqlanadi. O. S. Ahmanova bu muammoga o`z fikrini quyidagicha
bildiradi. Tilshunoslikda umum qabul qilingan tushuncha, bu sinonimlar, ya`ni
talaffuzi har xil, ma`nosi bir xil yoki ma`nosi bir-biriga mos so`zlardir. A.B.
Sharipov
bu tarifga aniqliklar kiritadi , “Ma`nosi butunlay mos keladigan, tovush
tarkibi bilan farq qiladigan so`zlar sinonimlar emas, bunday moslik tillarda
bo`lmaydi”. Shunday qilib, sinonimlar - tovush tarkibi bilan farq qiladigan va
o`zining o`hshash ma`nolarida u yoki bu farqlarni mujassamlashtirilgan so`zlardir.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Orifjonova Sh, Lug’aviy sinonimiya va graduonimiya munosabati xususida,
O’zbek tili va adabiyoti, 6-son,2007,109-b
2. Jumaniyozov R. Sinonimlar ta’rifi masalasi. O’zbek tili va adabiyoti. 1970,
1son,5-bet.
3. Hojiyev A. O’zbek tili sinonimlarining izohli lug’ati.–Toshkent. O’qituvchi,
1974, 45-46-betlar
4. Rahmatullayev Sh.Semik tahlil va leksik sinonimiyani ta’riflash masalasi.
O’zbek tili va adabiyoti. 1979, 5-son,55-bet
5. Rahmonov G’. O’zbek tili sinonimlarida darajalanish. O’zbek tili va adabiyoti.
2020, 3-son,111-bet.
6. Миллер. Э.Н. Содержательные функцоналные основания единства
антонимии номинативных единиц .Филологические науки ,-М.,1987.Н
6.44-49
7. Polvonova B. O’zbek tili grammatikasi. Farg’ona. “Classik”, 2021, 28-bet.
8. Polvonova B. Muloqotda noverbal sinonimiyaning ifodalanishi . O‘zbek tili
taraqqiyoti va xalqaro hamkorlik masalalari. - T.: “Nodirabegim” nashriyoti,
2021. 95-b.
9. Шrдельс Й.П.Понятие грамматической синонимии. Филологические
науки.1959, №1,C.75.
10. Сухотин В.П. Синтаксическая синонимика в совремrном русском
литературном языке. Глагольное словосочитание. М.,1960,C.14
11. Arislanovna Y. S., Bakhtiyorvich G. B. Marketing And Information Support In
Public Sector //European Journal of Molecular & Clinical Medicine. – 2021. –
Т . 8. – №. 1. – С . 940-947.
35

12. Ибрагимов С.М. Татар телrде синтактик синонимлар. Казань, 1976, C.
3940.
13. Mamajonov A. Mazmuniy parallellizm.Farg’ona.2016. 9-b.
36

Sinonimik qatorlarda darajalanish munosabati

Mundarija

Asosiy qism.. 3

1. Sinonimlarning o‘rganilishi va sinonimik qatorlarda darajalanish muammolari. 3

2. Sinonimlarning semantik munosabati 19

3. Sinonimik qatorni tuzishda bosh so‘zni tanlash mezonlari 25

4. Zamonaviy tilshunoslikdagi sinonimlik hodisasi haqidagi qarashlar 28

Foydalanilgan adabiyotlar 34

Sotib olish