• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 281.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Ноябрь 2024
Расширение docx
Категория Политология

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

101 Продаж

Siyosiy elita

Tadqiqotchilar dohiylarni va yetakchilarni farqlashadi. Dohiylikda, oliy hokimiyat timsoli bo‘lgan shaxcga sig‘inish e’tiqodga asoslansa, yetakchilik ancha madaniy jamiyatlar uchun xos va u siyosatchi amal qiladigan barcha e’tirof etadigan qoidalarga asoslanadi. Faoliyatining ko‘lamiga ko‘ra, umum milliy, xalqaro darajadagi muayan ijtimoiy qatlamlar, partiyalar yetakchilarini ajratish mumkin. V. Pareto yetakchilarni sherlar va tulkilarga ajrattan. Tulki sifatli siyosatchi vaziyatni tez anglaydigan, o‘zining asl maqsadlarini sirtiga oluvchi, ayyor, ehtiyotkor, izlarini yashira oladigan, ustomon bo‘lishi kerak. Sher sifatli siyosatchilar to‘g‘ri so‘z, dangalchi, qo‘pol bo‘lganlari tufayli boshqalar qo‘ygan qopqonga tezgina tusha qoladi. Uning bosh tamoyili — raqibini ochiq jangda yengish. Siyosatchining ideal turi — sherning kuchi va bardoshiga, hamda tulkining epchilligi va ayyorligiga ega shaxsdir. Bunday siyosatchilar tarixda juda kam uchraydi. Amir Temur xazratlari shunday siyosatchi, deb e’tirof etilishga loyiq. Amerikalik politolog Robert Taker siyosiy yetakchilikning uch turini ajratib ko‘rsatgan: • Konservatorlar — jamiyatdagi munosabatlarni qanday bo‘lsa — shunday saqlab qolishga qaratilgan faoliyat olib boradi. • Islohotchilar — hokimiyat tarkibini keng qamrovli islohotlar vositasida tubdan o‘zgartirishga intiladilar. • Inqilobchilar — odatda qurol kuchi bilan boshqa ijtimoiy tuzumga tez, sakrash orqali o‘tishni rejalashtiradi 13 . Ular bir mamlakatda yetakchilarni yetishtirib beruvchi kadrlar tayyorlash tizimi mavjud. U jamiyat siyosiy tizimi maqsadlari, siyosiy mafkura qadriyatlari bilan chambarchas bog‘liq. Hozirgi dunyoda yetakchilik rivojlanishida beshta tendensiya shakllandi: 13 Lash K. «Vosstanie elit i predatelstvo demokrati. 1996. 34-36 28 2.2 SIYOSIY YETAKCHILIK TIPLARI Yetakchilikning mumtoz, hisoblash mumkin bo‘lgan uch turini M. Veberning “Siyosat- ham mayil. ham kasb sifatida” maqolasida yozgan legitim hukumronlikning uch ko‘rinishidan keltirib chiqariladi. An’anaviy yetakchilik. Yetakchilikning bu turi an’analar, marosimlar, odat kuchi kabi mexanizmlarga tayanadi. Itoat qilish odati an’analarining muqaddasligiga va hokimiyatning meros tariqasida o‘tishiga asoslangan yetakchilikning bu turi dohiylar, oqsoqollar, shohlar boshqaruvi uchun xosdir. Xarizmastik yetakchilik. Hukmdor-yetakchining ilohiy qudratiga, xalqning cheksiz ishonchiga asoslanadi. Ratsional - oshkora yetakchilik. Yetakchini saylash tarkibi, unga berilgan hokimlik vakolatlarining oqilligi qonuniyligi to‘g‘risidagi tasavvurlarga asoslanadi. Ushbu klassifikatsiya o‘zining Kamchiliklariga qaramasdan uni qo‘llashda oddiy va qulaydir. Birinchi turdagi yetakchilik asosida odatlar ikkinchisida e’tiqod va xissiyotlar yotadi. Uchinchisida tafakkur, M.Veber xarizmatik yetakchilikni tahlil etishga alohida e’tibor beradi. U yetakchilikning ushbu turini inqiroz davrida jamiyatni inqilobiy tarzda yangilashning muhim xarakatlantiruvchi kuchi sifatida qaraydi, chunki, xarizmatik dohiy obro‘-e’tibori o‘tmish bilan bog‘liq bo‘lmasdan, u ommani ijtimoiy yangilanish vazifalarini yechishga safarbar etishga qodirdir. Jamiyat taraqqiyotiga nisbatan tinch davrda esa tarixiy an’analarini avaylab – asrovchi va zaruriy islohotlarni amalga oshiruvchi ratsional –legal yetakchilik maydonga chiqadi. Uni burokratik yetakchilik, deb ham atashadi. Bu holda siyosiy yetakchilik qonuniy burokratik tadbirlar natijasida shaklanadi 12 . 12 Bogardus E. Shkala sotsialnoy distansii. Sm.: 27 1.Bosh elita tashkil etuvchi belgi – yuksak individual sifatlar emas, balki buyruq berish o‘rinlariga ega bo‘lish, boshqaruv mansablarini egallashdir. Hokimiyat yurituvchi elita, deb hisoblaydi Mills, oddiy odamlar muhitidan yuqori turish imkoniyati berilgan, yirik oqibatlarga olib keladigan qarorlar qabul qiladigan, yuksak o‘rinlarni egallagan odamlardan iboratdir. Bu shu bilan bog‘liqki, ular zamonaviy jamiyatning muhim iyerarxik institutlari va tashkilotlariga buyruqlar beradi, ularni boshqaradi. Ular ijtimoiy tizimda o‘zlari foydalanadigan ta’sirchan vositalar, hokimiyat, boylik va obro‘-e’tibor bilan ta’minlaydigan strategik boshqarish o‘rinlarini egallagan. Bu elitani iqtisod, siyosat, harbiy va boshqa sohalarda vaziyatlarni boshqarishning muhim yo‘nalishlarini egallaganligi ularni hokimiyat bilan ta’minlaydi, yuqori elitaga mansubligini aniqlaydi. Elitani bu kabi alohida sifatlarga ega bo‘lgan odamlardan chiqishini talqin etish, so‘l liberal nazariyani boshqa konsepsiyalardan farqlanishini ko‘rsatadi; 2.B evosita davlat qarorlarini qabul qiladigan siyosiy elita bilan cheklanmagan holda o ’ z tarkibiga hokimiyat yurituvchi elitaning turli sohalarini olgan va guruhiy jipslashgan elita – o ’ z ichiga korporatsiyalar, oliy davlat xizmatchilari va armiya ofitserlarini oladi. Ularni mavjud tizim doirasida yaxshi o‘rnashib olgan intellektual ziyolilar qo‘llab- quvvatlaydi. Elitani jipslashtirish omili – nafaqat uni tashkil etgan guruhlarning umumiy manfaatdorligi, imtiyozli holati, uni ta’minlayotgan ijtimoiy tizim, balki ijtimoiy maqomlar, ta’limiy, madaniy darajalar, manfaatlar doiralari, hayot tarzi, shaxsiy va qon-qardoshlik aloqalari va ruhiy jihatlarini bir-birlariga o‘zaro yaqinligidir. Boshqaruvchi elita ichida murakkab iyerarxik munosabatlar hukm suradi. Mills AQShdagi hukmron elitani keskin tanqid qilsada, siyosatchilarning yirik mulk egalari bilan aloqalarini ochib tashlasada, u elitani monopolistik kapital manfaatlar ifodachisi sifatida talqin etadigan markscha sinfiy yondashuv tarafdori emas; 3.elita bilan omma o‘rtasidagi chuqur farqlanishlar. Xalq ichidan chiqqan iste’dodli odamlar ijtimoiy iyerarxiyadagi yuqori mansablarni egallagandagina elitaga kirish mumkin. Ommaning saylovlar va boshqa demokratik mexanizmlar 12 Hukmron elita va rahbarlarni yollovchi dominant partiya faoliyatining o‘ziga xos natijalari hukmron partiya tomonidan qo‘llaniladigan elita tanlash mezonlariga bog‘liq. Hukmron partiya adolatli vakillik, lekin korruptsiyalashgan va samarasiz elitaning shakllanishini ta’minlashi mumkin (Meksika PRI amaliyoti, nomzodlarning ijtimoiy vakillik va saylovda "o‘tish qobiliyati"ni tanlashga yo‘naltirilgan), milliy davlatning raqobatbardoshligiga hissa qo‘shadigan elita (Singapurda IPAni tanlashning meritokratik ta’lim va kasbiy, axloqiy va axloqiy mezonlari. Hukmron elita va liderlarni yollovchi sifatida hukmron partiyaning hukmronligini ta’minlaydigan mexanizmlar quyidagilardir: hukmron partiyani umummilliy partiya sifatiga aylantirish, uning jamiyatdagi barcha asosiy ijtimoiy guruhlar manfaatlarini ifodalash da’volari va populizm siyosati (RPI), muxolifatni zaiflashtiradigan qonunlarni manipulyatsiya qilish, tizimli bo‘lmagan muxolifatni ta’qib qilish va uning saylovlarda ishtirok etish imkoniyatlarini cheklash, hukmron partiyani davlat bilan birlashtirish hamda saylovlarda uning resurslaridan foydalanish kabilardir. 32 nazariyalarining o‘ziga xos xususiyatlari - bu vaziyatga faqat obyektiv baho berishgina emas, balki birinchisiga tobora zid bo‘lgan siyosiy nazariya va amaliyotni sinxronlashtirishga urinishdir. Hozirgi vaqtda elitaning zamonaviyligi eng yangi siyosiy texnologiyalardan foydalanish, o‘z davrining qiyinchiliklariga munosib javob berish qobiliyati bilan belgilanadi. Shu bilan birga, jamiyat va siyosiy elitaning hozirgi siyosiy jarayonlar haqidagi qarashlari va qarashlarida kuzatilgan tafovutlar ijtimoiy-siyosiy voqelikni baholashda plyuralizm mavjudligidan dalolat beradi. Siyosiy elitaning samaradorligi ularning modernizatsiyasining muvaffaqiyati bilan o‘lchanadi. Darhaqiqat, elita zamonaviymi, o‘z davrining qiyinchiliklariga javob beradimi yoki an’anaviy - allaqachon eskirgan qadriyatlarga sodiq qoladimi, degan savol tug‘iladi. Jamiyatda, ayniqsa, modernizatsiya davrida yetakchi o‘rinlar elitaga tegishli bo‘lganligi sababli, bu jarayonda uning o‘rni va rolini aniqlash muammosi dolzarbdir. Shu sababli zamonaviy siyosiy tadqiqotlarda siyosiy elitalar nazariyasini batafsil ko‘rib chiqish zarurati saqlanib qolmoqda. “Minglab kishi qanday qilib kresloga o‘tirgan bittagina kishiga bo‘ysunadi”, degan haqli savol tug‘iladi. Darvoqe, yetakchilik va hokimiyat bir-biriga bog‘liq bo‘lgan tushunchalar hisoblanadi. Bu masalani ko‘plab olimlar jiddiy o‘rganishshgan. Yetakchilik fenomeni, tabiatini tushuntirishga oid turli konsepsiyalar ham yaratilgan. G‘arbda siyosiy yetakchilikni o‘rganishga florensiyalik Nikkolo Makiavelli (1469-1527) katta hissa qo‘shdi. U siyosiy yetakchilik muammosini haqiqiy borliq bilan bog‘lagan holda tahlil qiladi. Makiavelli “Hukmdor” va “Tit Liviyning birinchi dekadasi haqida fikrlar” kabi asarlarida siyosiy yetakchining tabiati, vazifalari va texnologiyasini tavsiflaydi. Hukmdorning axloqi va uning fuqarolarga munosabatlarini kuzatish natijalarida yetakchilikning mazmun-mohiyatiga baho beradi. Uning fikricha, yetakchilik asosida hokimiyatga intilish yotadi, unga erishish yo‘llari esa turlicha. N.Makiavelli siyosiy yetakchilik nazariyasini “hukmdor-fuqaro” munosabatini yaratishda siyosiy yetakchining tabiatini mazkur nisbatdan keltirib 18 REJA: Boblar va paragraflarining nomlanishi Betlar Kirish 3-6 I bob. ELITA HAQIDA QARASHLAR 1.1 Siyosiy elita yetakchilari 7-13 1.2 Zamonaviy siyosiy elita 14-20 II bob. SIYOSIY ELITA HAQIDA OLIMLARNING QARASHLARI 2.1 Siyosiy elita turlari va uning o’ziga xos xususiyatlari 21-24 2.2 S iyosiy yetakchilik tiplari 25-30 Xulosa 31-33 Foydalanilgan adabiyotlar 34 2 qarshi moyilliklarga qiziqishlarni kuchaytiradi, lekin elita bilan ommani xayoliy baravarlashtirishni oxirigacha amalga oshirishni talab etmaydi. Biz tushunamiz, demokratiya stratalarning yo‘qligi bilan emas, balki rekrutlashning yangi uslublari va elitaning yangidan o‘zini o‘zi anglashi bilan xarakterlanadi. Bu holatda elita hokimiyat yuritmaydi, balki ommaning erkin saylovlarda aniqlangan ixtiyoriy roziligi bilan idora etadi”, deydi. Bu nazariyaga binoan, voqelikka aylangan demokratiya elitaga qanchalik ehtiyoj sezsa, ommaviy siyosiy apatiyaga ham shunchalik zaruriyat sezadi. Chunki ortiqcha siyosiy partitsipatsiya ham demokratiyaning barqarorligiga xavf soladi. Elita aholi tomonidan tanlangan yuksak sifatli boshqaruvchilar tarkibi kafolati sifatidagi zaruratdir. Demokratiyaning ijtimoiy qadr- qimmati elitaning sifatli bo‘lishiga bog‘liqdir. Boshqaruvchi qatlam na- faqat boshqaruv uchun xususiyatlar kasb etishi bilan, balki demokratik qadriyatlar himoyachisi bo‘lishga, ba’zan ro‘y berib turadigan his-tuyg‘uli betayinlik va radikalizmni tiyib turishga ham qobildir. Elita plyuralizmi nazariyasi. Bu ko‘pincha elitalarning funksional nazariyasi deb ham ataladi (bu nazariya vakillari – R. Aron, A. Bentli, R. Dal,S. Keller, D. Rismen) . Nazariya ostida quyidagi qoidalar yotadi: a) siyosiy elitani funksional elita sifatida talqin etish. Bu nazariyaning yana bir vakili E. Goltmann shunday deb yozadi: Funksional elitalar – bu jamiyatda muayan rahbarlik ishlari bilan mashg‘ul bo‘lish uchun zarur bo‘lgan, maxsus malakalarni egallagan shaxs yoki guruhdir. Ularning jamiyatni boshqa a’zolariga nisbatan afzalligi muhim siyosiy va ijtimoiy jarayonlarni boshqarishi yoki ular ta’sirida namoyon bo‘lishidir; b) elitani yagona imtiyozli, nisbatan jipslashgan guruhlar sifatida inkor etish. Jamiyatda ko‘plab elitalar mavjud bo‘lib, ularning ta’siri faoliyatlarning alohida sohalari bilan chegaralanadi. Elitalar plyuralizmi ijtimoiy tuzilmalarning turli- tumanliligi, ijtimoiy mehnat taqsimotining murakkabligi bilan aniqlanadi. Bir sohaga taalluqli bo‘lgan elitalar qatlamlari o‘zaro farqlanishlariga nisbatan elitalar o‘rtasidagi o‘zaro muhim ijtimoiy sohalarning farqlanishi ko‘proq ahamiyat kasb etadi; 10 ma’lumotga sarmoya kiritadilar. Shu bilan birga, u meritokratiya nazariyasini tanqid qilib, uning eng iste’dodli elementlarini aholining quyi qatlamlaridan ajratib, shu bilan ko‘pchilikni yetakchilaridan mahrum qiladi, deb hisoblaydi 5 . Zamonaviy elita konsepsiyasini yopiq kasta sifatida fransuz siyosatshunosi R.-J Shvarsenberg tuzdi. Siyosatchilar, yuqori ma’muriyat va ishbilarmon doiralardan tashkil topgan "kasta" yoki "yangi aristokratiya" hayotning turli jabhalariga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi: u hokimiyat ustidan nazoratni ushlab turadi, hukumatni tuzadi, davlatni boshqaradi, yirik korporatsiyalar va banklarni boshqaradi. Bunday tadbirlar zamonaviy elitalarga mamlakat uchun eng muhim qarorlar qabul qilish imkoniyatini beradi va uning barcha a’zolarining obro‘sini saqlashga hissa qo‘shadi. Zamonaviy aristokratiyaning yangi a’zolari jamiyatning yuqori qatlamlaridan kelib chiqqan va obro‘li, elita ta’limiga ega. Shu bilan birga, ularning rivojlanishida yetakchi rol nafaqat shaxsiy muloqotga, balki siyosiy muloqotni boshqarish va siyosiy rozilikka erishish qobiliyatiga ham yuklangan. Aynan shunda u elitaning asosiy qobiliyatini zamonaviy va postindustrial jamiyatning yangi talablariga mos bo‘lishini ko‘rdi. Karyera zinapoyasida o‘sish amalga oshiriladi, deydi R.-J. Shvarsenberg, siyosiy oligarxiya mustaqil sinflarni yollashga tayanadigan ma’lum bir sxemaga ko‘ra, uning asosini oliy o‘quv yurtlari va hokimiyatning eng yuqori zinalari tashkil etadi."Angi aristokratiya" ning siyosiy karyerasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, hech qanday saylovlarsiz hokimiyat pillapoyalarida oldinga siljish. Avvaliga "yangi aristokratiya" vakillari vazirlar lavozimlarini egallaydilar, korporatsiyalar raislari bo‘lishadi va shundan keyingina oliy hokimiyat tepaligidan qo‘llab -quvvatlab, ular deputat bo‘lishadi. Biroq, "yuqori boshliqlar" guruhi ancha cheklangan. Deputatlarning asosiy qismi, ya’ni ko‘p sonli "ikkinchi darajali xo‘jayinlar" siyosiy qarorlar qabul qilish jarayonida qatnashmaydi, chunki ular kuch elitasining vakili emas. Hindistonlik siyosatshunos P. Sharan an’anaviy va zamonaviy elitani ajratadi, ularning vakillari qaror qabul qilish jarayoniga ta’sir darajasiga qarab uch 5 Основы политической элитологии. Учебное пособиею Ашин К. Понеделков. b 32 5 Antraprener tizimi gildiya tizimiga qarama-qarshi bo‘lib bu tizim quyidagilar bilan xarakterlanadi: Ochiqlik, yetakchi pozitsiyalarni egallashga har qanday ijtimoiy guruhlarga keng imkoniyatlar berilishi; Rasmiy talablarning ko‘p emasligi; Istagan kishi da’vogarlik qila olishi; Tanlab olishdagi yuqori raqobat; Shaxsiy xususiyatlarning yetakchi ahamiyatga egaligi va h.k. Jamiyatda siyosiy elitalar bir qator muhim vazifalarni bajaradi. Avvalo ular butun jamiyat, alohida qatlamlar manfaatimnin ifodalovchi yangi g‘oyalarni ishlab chiqaradilar va jamiyat rivojining asosiy yo‘nalishlarini belgilab beradi. Bu – strategik funksiyadir. Siyosiy elita o‘z dasturlarida jamiyatdagi turli ijtimoiy qatlamlarning manfaatlari aks etishiga intilishi bilan, ikkinchi, kommunikativ funksiyani bajaradi. Siyosiy elita tashkilotchilik, ya’ni ishlab chiqilgan rejalarni xayotga tadbiq etish vazifasini ham bajaradi. Shuningdek, siyosiy elita jamiyatning barqarorlik va birligini, uning iqtisodiy va siyosiy tizimlari turg‘unligini, ihtiloflarning oldini olish orqali jamiyatni birlashtirish funksiyasini bajaradi. Hukmron partiyaga ega rejimlarga quyidagilar kiradi: Birlashgan Malay Milliy Tashkiloti / Milliy fronti (UMNO / NF) (1974 yildan), Meksika Institutsional Inqilobiy partiya (IRP) (1929-1997), Senegal Sotsialistik Partiyasi (SP) (1977–2000), Singapur Xalq harakati partiyasi (1981 yildan), Tayvan Gomindan (KMT) (1987–2000) va Gambiya Xalq progressiv partiyasi (NPP) (1963-1994)ni misol qilib keltirish mumkin. Elitani yollovchi partiyaning ushbu modelini cheklangan partiyaviy raqobat sharoitida faoliyat yurituvchi “hukmron partiya – hukmron elita va hokimiyatdagi yetakchilarni takror ishlab chiqarish quroli” modeli deb atash mumkin 11 . Meksika IRP va Singapur IPA misolidan foydalanib, hukmron partiyaga ega bo‘lgan rejimlarning yollash amaliyotining o‘ziga xos xususiyatlarini, shu 11 https://studfile.net/preview/5287847/page:5/ 24 vositasida elitaga ta’siri juda ham chegaralangan. Pul, bilimlar, ongga nisbatan ishlab chiqilgan hiyla-nayranglar (manipulyatsiya mexanizmlari yordamida ta’sir etishi natijasida hokimiyat yurituvchi elita ommani hech bir nazoratsiz boshqaradi; 4.elitani rekrutlash asosan uning ijtimoiy-siyosiy qadriyatlarini qabul qilish asosida o‘z xususiy muhiti hisobidan amalga oshiriladi. Tanlovning muhim mezonlari ta’sir etish resurslariga, shuningdek, professional sifatlar va konformistik ijtimoiy nuqtayi nazarlarga egadir; 5.hokimiyat yurituvchi elitaning o‘z hukmronligini ta’minlashi uning jamiyatda bosh hokimiyat yurituvchi funksiyasi sifatida namoyon bo‘ladi. Xuddi ana shu funksiya boshqaruv vazifalarini hal etishga bo‘ysundirilgan. Mills jamiyatning elitarligi muqarrar ekanligini inkor etadi, uni demokratik nuqtayi nazardan izchillik bilan tanqid qiladi. Elitalarning so‘l liberal nazariyasi tarafdorlari iqtisodiy elita bilan siyosiy elitaning to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalarini inkor etadi. Ralf Miliband asosiy ta’sirlar yirik mulkdorlar tomonidan belgilanmaydi, degan fikrni bildiradi. G‘arb siyosatshunosligida bu so‘l liberal nazariyalar, ayniqsa, hokimiyat yurituvchi elitaning yopiqligi, uni yirik biznes uchun ochilmasligi kabi jihatlari keskin tanqidlarga uchradi. Elitalarning texnokratik nazariyasi. XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy- texnika taraqqiyotining mislsiz ravishda tezlashishi fan va texnologiya ijodkorlariga nisbatan subyektlarning siyosiy ta’sirini sezilarli darajada o‘sishini rag‘batlantirdi. Bu holat elitalarning texnokratik nazariyasini (vakillari – K. Boulding, A. Berli, L. Eppli va boshq.) shakllanishiga turtki bo‘ldi. Bu yo‘nalishda asosiy manba J. Bernxemning “Menejerlar inqilobi” kitobi bo‘ldi. Muallif industrial rivojlangan mamlakatda jamiyat yangi ijtimoiy kategoriya – menejerlar sinfi tomonidan boshqarilishi lozimligi g‘oyasini ilgari surdi, u menejerlarni boshqaruvning oliy toifasi qatoriga kirgizdi. Bernxem konsepsiyasiga binoan, elita sifatida kompetentli va professional boshqaruvchilar namoyon bo‘ladi. Keyinroq texnologik elitizm nazariyasi D. Bell, J. Gelbreyt, G. Kan va boshqalar asarlarida rivojlantirildi. Ularning fikricha, industrialdan keyingi mamlakatlarda hokimiyatga texnotuzilma – o‘z hayot tarzi, umumiy korporativ qadriyatlarga ega bo‘lgan, oliy 13 3. Elitaning alohida psixologik sifati. Buning uchun tabiiy fazilat va yaxshi tarbiya bo‘lishi lozim. 4. Kollektiv birdamlik. Buning uchun kasbiy, ijtimoiy ahvol statusi, elitar o‘z-o‘zini anglash ruhiyati bo‘lishi lozim. 5. Elitaning legitimligi. Uning siyosiy rahbarlik huquqi ko‘pchilik tomonidan tan olinishi lozim. 6. Elita va uning hokimiyat munosabatlarining strukturaviy doimiyligi. Kuchli ruhiy va ijtimoiy sifatlarga ega ko‘plab kishilar hukmron imtiyozli darajaga intiladi, lekin hech kim o‘z mavqeyini osonlikcha bermaydi. Shuning uchun yashirin yoki ochiq kurash baribir mavjud bo‘ladi 3 . R. Millsning o‘zi hokimiyat elitasini “guruhlarning murakkab to‘qnashuvida hech bo‘lmaganda milliy ahamiyatga ega bo‘lgan qarorlar qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan siyosiy, iqtisodiy va harbiy doiralar” deb tushungan. Kuchli elita umumiy manfaatlarga, shaxsiy birdamlikka asoslangan guruh birlashuviga ega, ular ta’lim darajasi, ijtimoiy kelib chiqishi, psixologik qon-qarindoshlik, shaxslararo munosabatlar tabiati, turmush tarzi va boshqalar bilan boshqalardan baland turadi 4 . Amerikalik sotsiolog Kristofer Lash (1932–1994) “Elitalarning yuksalishi” (1993) kitobida hukmron elitalarning xulq-atvori o‘zgarib borayotganini qayd etadi. Voqelikning yangi sharoitiga moslasha olmaydigan elita o‘zlarini tarix yonida topadi. Elitalarning yangi avlodi mulkka emas, balki ta’lim va ma’lumotga sarmoya kiritadi. Faqat shu tarzda elita zamonaviy bo‘lishi va konstruktiv rivojlanish istiqbollarini yo‘qotmasligi mumkin. Natijada, XX asrning birinchi yarmida N.A. Berdayev va X. Ortego-Gasset, K. Leschlarning talqinlariga ko‘ra, "yangi sinf" vujudga keldi, uning tarkibiga katta davlat amaldorlari va siyosiy strateglar kirmaydi, ular o‘z tanlovini mulk hisobidan emas, balki axborotni manipulyatsiya qilish va professional bilim tufayli ta’minlagan mutaxassislardir. Ular fikricha, elitaning asosiy subyektlari mulkka emas, balki ta’lim va 3 В.Э.Бойков Ф.Д.Демидов В.Г.Игнатов Социология Москва 2004. b 54 4 Основы политической элитологии. Учебное пособиею Ашин К. Понеделков. b 12 4 jumladan "hukmron partiya - hukmron elitani yollash vositasi" modelining xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: - amalda hukmron elitani tashkil etuvchi bir dominant partiya va tuzum ruxsat bergan bir qator tizimli muxolifat partiyalari, yollash funksiyasini oz miqdorda bajaradi; - hukmron elita va rahbarlarni yollash mexanizmi sifatida hukmron partiyaning cheklangan siyosiy subektivligi va instrumental xususiyati - bu hukmron elita qo‘lidagi vosita bo‘lib, hokimiyatda hukmron elita guruhining takror ishlab chiqarilishini ta’minlaydi, shuningdek kafolatlangan hokimiyatning yangi davlat rahbari – hukmron elita guruhi vakiliga ziddiyatlarsiz o‘tishi; - institutsional meros ko‘rinishidagi rahbarlarni tanlash tartib-qoidalaridan foydalanish - sobiq prezident, Vazirlar Mahkamasi tomonidan prezidentlikka vorisi nomzodni tayinlash, keyin esa bu nomzodni saylovlar yo‘li bilan qonuniylashtirish ("deaso"); Meksika PRIdagi protsedura); - hukmron rejimning elementi bo‘lishga rozilikdan foydalanish va uning qoidalariga muvofiq "o‘ynash" (rejimga sodiqlik), shuningdek, ijtimoiy vakillik (turli ijtimoiy guruhlar uchun kvotalardan foydalanish) (IRP) yoki samarali harakat qilish qobiliyati. hukmron elitani tanlash mezonlari sifatida boshqaruv funktsiyalarini (IPA) bajarish. - hukmron elita va davlat bilan qo‘shilish nuqtayi nazaridan saylovchilar va biznes va korporatizmga nisbatan partiyaning homiyligi, hukmron partiyaning "milliy partiya" sifatida alohida davlat maqomini davlat nuqtayi nazaridan tegishli imtiyozlar va imtiyozlar bilan institutsionalizatsiya qilish. moliyalashtirish, asosiy siyosiy va saylov strategiyasi sifatida milliy foydalanishga kirish - populizm (RPI); - ko‘p sonli ijtimoiy guruhlarning hukmron elitasiga, shu jumladan zaif muxolifatga ega, lekin rejimning haqiqiy muxoliflarining hokimiyat tepasiga kirishi ehtimolini istisno qilish uchun nomzodlarni jalb qilishning keng doirasi; - rejimga va rahbarga sodiq, partiyaviy bir xil, fuqarolar oldida mas’uliyatsiz elitani shakllantirish; 25 Rivojlanishda eng muhimi t о ’g‘risini tan olish hisoblanadi. Odamlarga iqtisodiy k о ’rsatgichlarni soxta qilib k о ’rsatishdan, biz eng z о ’r davlatmiz deb aytishdan osoni y о ’q, lekin hozir davlat xato b о ’lsa, ayting deyapdi, davlatning egasi b о ’lmish xalq bilan hisoblashilyapdi. Siyosatchi sifatida erishgan eng katta yutug‘i shu aslida 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi :O’zbekiston mustaqillik yillarida iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa muammolarni hal qilishda siysiy yetakchilarni o’rnini aniqlash. O’zbekiston mustaqillikka erishgach siyosiy elitaning to’g’ri tashkillashtirish.O’zbekistonda yangi jamiyat barpo etishda siysoy elitaning rolini mustahkamlash. XX asrning ikkinchi yarmida keng yoyilgan va katta bahslarga sabab bo‘lgan elita plyuralizmi konsepsiyasi quyidagi qoidalarga tayanadi: elitaning birdan-bir imtiyozli guruh ekanligini inkor etish, ya’ni ko‘plab elitalar mavjud; elitalarni omma ta’siri ostida ushlab turish mumkin; elitalar o‘rtasida raqobatlar mavjud bo‘lib, u yagona hukmron elita guruhi bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi; elita bilan omma o‘rtasidagi farqlanishlar nisbatan shartli bo‘lib, ko‘pincha ular uncha ko‘zga tashlanmaydi. Liderlik uchun imkoniyatlar nafaqat boylik va yuqori ijtimoiy maqomga, balki shaxsiy sifatlarga, bilimga, faollik kabilarga bog‘liqdir 2 . Hozirgi davr elitasiga oid nazariyalarni turli olimlar turlicha talqin etsalar- da, quyidagi masalalardagi o‘xshashliklar o‘zaro bog‘lab turadi: 1. Elitalar jamiyatda amalda bo‘lgan siyosiy tuzum yaratuvchi sharoitlarga qarab shakllanadilar va mohiyatan shu tuzum faoliyatini yo‘lga qo‘yadilar. 2. Har qanday jamiyatning elitarligi. Bu jamiyat va inson tabiatidan kelib chiqadi. 1 SH.Mirziyoyev. Erkin va Faravon demokratik O’zbekiston davlatinin birgalikda quramiz.Toshkent.2021.68-b 2 Алиев.Б Бобоев.А Политология Уқув қўлланма-Тошкент нашириёти 2007 3 v) jamiyat evolyutsiyasini yetarli hisobga olmaganligi va hokimiyat uchun kurashlarga surbetlik bilan munosabatda bo‘lish. Elitalarning qadriyatli nazariyasi. Bu nazariya vakillari (asoschilari V. Ropke, X. Ortega-i-Gasset va boshq.) elitar nazariyani zamonaviy davlat hayotiga moslashtirishga intiladi, elitarlikni demokratiya bilan qo‘shishga harakat qiladi. Umuman ular qator umumiy ko‘rsatmalardan kelib chiqadi: a) elita – tarix davomida o‘z funksiyalari va qadriyat mo‘ljallarini o‘zgartirgan – aristokratiya ishbilarmonlar bilan, ishbilarmonlar menejerlar va intellektuallar bilan almashtirib kelgan ijtimoiy tizimning eng muhim va qadrli unsuridir. Bu nazariyaning hozirgi davrdagi ba’zi vakillarining fikricha, faqat industrial va industrialdan keyingi davr haqiqiy elitarlik kasb etadi, chunki bu davrda elita qon-qardoshlilik belgilari yoki mulkining qanchaligiga qarab emas, balki ishchanlik mahorati va malakasi, shuningdek, intellektual qobiliyatiga binoan rekrutlashadi; b) elita nisbatan amal qiladigan funksiyalarini bajarish asosida birlashadi, uning birlashuvi avvalambor umumiy farovonlik to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilayotgan shaxslarning hamkorligi ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi; v) elita bilan omma o‘rtasidagi munosabatlar hukmronlik xarakterini kasb etmaydi, balki ixtiyoriylik asosida qabul qilinadigan boshqarish sifatida namoyon bo‘ladi. Elitaning yetakchilik roli kattalarning kichiklarga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishiga o‘xshaydi; g) elitani shakllantirish – bu hokimiyat uchun kurash natijasi emas, balki yuksak boshqaruv qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxslarning jamiyat tomonidan tabiiy tanlovidir; d) elitarlik – har qanday jamiyatning yashash shartidir. U boshqaruv va ijro etish mehnatlarining taqsimlanishiga asoslanadi va qonuniyat asosida imkoniyatlar tengligidan kelib chiqadi, u demokratiyaga zid bo‘lmaydi. Demokratik elitizm nazariyasi. R.Dal. S.M.Lipset, K. Manxeym, J. Sartori kabi olimlar demokratiyani saylovchilar ovozi uchun turli elitar guruhlarning raqobatlari sifatida talqin etadi. Karl Manxeym bu haqda «demokratiya elitalikka 9 guruhga bo‘linadi: "yuqori", "o‘rta" va "ma’muriy" elita. "Yuqori elita"- qaror qabul qilish jarayonida bevosita ishtirok etadigan yoki katta ta’sir ko‘rsatadiganlar. "O‘rtacha" ga tegishli bo‘lish uchta ko‘rsatkich bilan belgilanadi - daromad darajasi, kasbiy maqomi, ma’lumoti 6 . “Ma’muriy” elitaga vazirliklar, idoralar va boshqa davlat organlarida rahbarlik lavozimlarini egallagan davlat xizmatchilarining yuqori qatlami kiradi. Ma’muriy elitaga, shuningdek, betaraflikni saqlaydigan va o‘z partiyasiga hamdardlik bildirmaydigan oliy ma’lumotli menejerlar kiradi. KURS ISHINI OB’EKTI : Siyosiy elita mavzusini o’rganish: KURS ISHINI PREDMETI : Siyotsiy elita haqidagi nazariyalarni o’rganish va tahlil qilish KURS ISHINI MAQSADI: siyosiy elitani o’rganish va tahlil qilish siyosiy elita turlari va uning o’ziga xos xususyatlari, siyosiy yetakchilar haqida aytish. KURS ISHINI VAZIFALARI : Siyosiy elita yetakchilari , Zamonaviy siyosiy elitani yoritib berish KURS ISHINING TUZILISHI .Kirish.2bob xulosa foydalanilgan adabiyotlar I.BOB. ELITA HAQIDA QARASHLAR 1.1 Siyosiy elita yetakchilari 6 Основы политической науки. Учебное пособие для высших учебных заведений. Chast I . – M .: MGU im . M . V . Lomonosova , 1996. – S . 168-174. 6 - konstitutsiyada belgilangan davlat rahbari saylovi davriyligi meyorlariga muvofiq hokimiyatning yuqori pog‘onasini majburiy davriy almashish amaliyotini amalga oshirish. Hukmron elita va rahbarlarni yollovchi dominant partiya faoliyatining o‘ziga xos natijalari hukmron partiya tomonidan qo‘llaniladigan elita tanlash mezonlariga bog‘liq. Hukmron partiya adolatli vakillik, lekin korruptsiyalashgan va samarasiz elitaning shakllanishini ta’minlashi mumkin (Meksika PRI amaliyoti, nomzodlarning ijtimoiy vakillik va saylovda "o‘tish qobiliyati"ni tanlashga yo‘naltirilgan), milliy davlatning raqobatbardoshligiga hissa qo‘shadigan elita (Singapurda IPAni tanlashning meritokratik ta’lim va kasbiy, axloqiy va axloqiy mezonlari. Hukmron elita va liderlarni yollovchi sifatida hukmron partiyaning hukmronligini ta’minlaydigan mexanizmlar quyidagilardir: hukmron partiyani umummilliy partiya sifatiga aylantirish, uning jamiyatdagi barcha asosiy ijtimoiy guruhlar manfaatlarini ifodalash da’volari va populizm siyosati (RPI), muxolifatni zaiflashtiradigan qonunlarni manipulyatsiya qilish, tizimli bo‘lmagan muxolifatni ta’qib qilish va uning saylovlarda ishtirok etish imkoniyatlarini cheklash, hukmron partiyani davlat bilan birlashtirish hamda saylovlarda uning resurslaridan foydalanish kabilardir. 26 XULOSA Xulosa qilib aytganda, siyosiy elita tushunchasi har qanday davlat tuzilmasining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiladi. Bu shaxslar o'zlarining bilimlari, tajribasi va ta'siri orqali siyosiy qarorlar qabul qilish va siyosatni amalga oshirish jarayonini shakllantiradilar. Tarix davomida siyosiy elita demokratik va nodemokratik tuzumlarda davlatlarni boshqarishda harakatlantiruvchi kuch bo‘lib kelgan. Kurs ishidan olingan asosiy tushunchalardan biri shundan iboratki, siyosiy elita faqat saylangan amaldorlar yoki yuqori martabali davlat lavozimlari bilan chegaralanib qolmaydi. Ular qiziqish guruhlari, tahlil markazlari, ommaviy axborot vositalari va jamiyatning boshqa sohalaridagi nufuzli shaxslarni qamrab olish uchun ushbu chegaralardan tashqariga chiqadi. Bu elitalar jamoatchilik fikrini shakllantirish, resurslardan foydalanish va siyosat natijalariga ta'sir o'tkazish qobiliyatiga ega.Qolaversa, tadqiqotingiz siyosiy elitaning shakllanishiga oydinlik kiritdi. Ko'rinib turibdiki, ijtimoiy-iqtisodiy ahvol, ma'lumot, oila kelib chiqishi va mansublik tarmog'i kabi omillar siyosiy elitaning paydo bo'lishiga sezilarli hissa qo'shadi. Garchi bu omillar tengsizlik va vakillikning yo'qligi xavotirlarini keltirib chiqarishi mumkin bo'lsa-da, siyosiy elita ichidagi xilma-xillik kengroq istiqbollarni o'z ichiga olgan holda qaror qabul qilish jarayonlarini ham kuchaytirishi mumkinligini tan olish muhimdir.Oldinga nazar tashlaydigan bo'lsak, siyosiy elitaning kelajagi davom etayotgan ijtimoiy o'zgarishlar tufayli shakllanayotganga o'xshaydi. Texnologiyaning jadal rivojlanishi, globallashuv va ijtimoiy me'yorlarning o'zgarishi siyosiy elitaning tarkibi va ta'sirini qayta aniqlash imkoniyatiga ega. Olimlar, siyosatchilar va fuqarolar uchun siyosiy elitaning rivojlanayotgan tabiatini tanqidiy o‘rganish va ularning hokimiyati mas’uliyatli va shaffof tarzda amalga oshirilishini ta’minlash juda muhim.Xulosa qilib aytganda, sizning kurs ishingizda siyosiy elitalar, ularning roli va hukumatdagi ahamiyati haqida har tomonlama tushuncha berilgan. Ularning shakllanishi, faoliyati va ta'sirini o'rganish orqali siz siyosiy qarorlar qabul qilishni shakllantiradigan 33 v) jamiyatni elita va ommaga bo‘lish nisbiy, shartli va ba’zan unchalik ko‘zga tashlanmaydi. Ular o‘rtasida hukmronlik yoki doimiy boshqaruvchilikka nisbatan ko‘proq vakillik munosabatlari ustuvorlik qiladi. Turli-tuman demokratik mexanizmlar – saylovlar, referendumlar, so‘rovnomalar, nodavlat tashkilotlar, ommaviy axborot vositalari vositasida R. Mixels tomonidan ilgari surilgan «oligarxik moyilliklar qonuni”ni cheklash mumkin, elitani omma ta’siri va nazorati ostida ushlab turish mumkin. Bunga elitalararo raqobatlar ham imkoniyatlar yaratadi; g) hozirgi demokratiyada elita eng kompetentli va qiziqib intiladigan fuqarolardan shakllantiriladi. Siyosiy hayotning bosh subyekti – elita emas, balki manfaatlar guruhlaridir. Elita bilan ommani o‘zaro farqlari asosan qarorlar qabul qilishda bir xil bo‘lmagan manfaatlarning ishtirok etishidan kelib chiqdi; d) demokratik davlatlarda elita muhim ijtimoiy funksiyalarni bajarib kelayotganligi uchun ularning ijtimoiy hukmronligi to‘g‘risida gapirish nojoizdir. Elitalar plyuralizmi konsepsiyasidan zamonaviy g‘arb demokratiyasining taraqqiyparvarligini nazariy asoslash uchun keng foydalaniladi. Lekin bu nazariya ba’zan voqeliklarni ideallashtiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, turli ijtimoiy qatlamlarning siyosat va hokimiyatga ta’siri teng emas. Buni hisobga olgan ba’zi bu nazariya tarafdorlari elitalar doirasi ichidan mulohazasi, qarorlari, xatti- harakatlari jamiyatning ko‘pchilik a’zolari uchun yaxshi natijalar berishi mumkin bo‘lgan ta’sirli strategik elitalarni ajratib ko‘rsatishni taklif qilmoqda. Elitalarning so‘l liberal konsepsiyasi. Bu nazariya plyuralistik elitizmga nisbatan o‘ziga xos g‘oyaviy muxolifiy qarashlari (vakillari – P. Birnbaum, J. Meyno, R. Miliband, M. Parenti, F. Xanter) bilan ajralib turadi. Elita nazariyalari ichida Charlz Rayt Millsning o‘ziga xos manifesti bu oqimning xarakterli xususiyati sifatida namoyon bo‘ldi. Unda AQShda hokimiyat boshqaruvi barcha elitalar tomonidan emas, balki bitta hokimiyat yuritayotgan elita tomonidan amalga oshirilayotganligini isbotlashga harakat qilingan. So‘l liberal elitizm (tanqidiy elitizm ham deyiladi) o‘ziga xos bo‘lgan belgilariga egadir: 11 holda, jamiyatda hal qiluvchi hokimiyatga ega bo‘lish, uni elita deb atashga imkon beradi, ikkinchidan, bu imkoniyat ma’lum maxsus fazilatlar va shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lganlarga beriladi. Shuningdek, siyosiy elita “hokimiyat piramidasining eng yuqori qismida” bo‘lgan va “tadqiqot uchun eng yopiq, birlashgan va erishish qiyin bo‘lgan” siyosatchilar guruhidir, deb zamonaviy siyosatshunoslar buni boshqacha atashadi. Shu ma’noda bu “yuqori qatlam (sub-elita)” ayrim siyosatshunoslarlar bu guruhni “top-elita” yoki “super-elita” deb ta’riflaydi. Siyosiy va ma’muriy elita ko‘pincha yuqori martabali professional amaldorlar, yuqori martabali davlat xizmatchilari bilan bog‘liq. Bu bog‘liqlik bilan bog‘liq holda, hokimiyat funksiyalari hajmi bo‘yicha ular ajralib turadi: eng yuqori, bu butun davlat uchun eng muhim qarorlarni qabul qiladi; katta mintaqalarning hokimiyat tuzilmalarini aks ettiruvchi o‘rta; va eng pasti, ma’muriy, xodimlar - menejerlar tomonidan ifodalanadi. Ma’muriy elita (burokratik) siyosiy tizimda (vazirliklar, idoralar va boshqalar) eng muhim lavozimlarni egallagan davlat xizmatchilarining (mansabdor shaxslarning) eng yuqori qatlamini ifodalaydi. Ma’muriy elita davlat apparatining ayrim tuzilmalarini boshqarishda ishtirok etadi, shuningdek umumiy siyosiy qarorlar va ularning bajarilishini tayyorlaydi. Bu guruhning tarkibi boshqaruvda bevosita ishtirok etadigan shaxslar, nufuzli va ma’muriy doiralar, ommaviy axborot vositalari va ta’lim muassasalari rahbarlari, siyosiy qarorlar qabul qilishga ta’sir ko‘rsatadigan siyosat hukmron sinf vakillari tomonidan belgilanadi. Elita faoliyati muammosini tahlil qilishga alohida e’tibor qaratiladi. Elitaning harakatchanligini aniqlaydigan harakatlar O. Krishtanovskaya taklif qilgan sxema bilan ifodalanadi: elitaga qo‘shilish, siyosiy tizim ichida kadrlarni ko‘chirish va elitani tark etish. Har bir siyosiy tizim elita faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlariga ega. O‘zbekistonda bu farqlar bir qator omillar bilan bog‘liq, birinchi navbatda, hokimiyatga nomzodlar o‘rtasida siyosiy iyerarxiyaning barcha darajalarida yuqori raqobat. Bu nomzodlar bajarishi kerak bo‘lgan talablar to‘liq 16 tabiatini genlarga – naslga taqaydi. Mazkur yondashuvda podsholar avlodlari, avlodlardagi nikohlarning oqibatlari o‘rganilgan. Bunday yondashuvning asosiy g‘oyasi shundan iboratki, agar yetakchi tarafdorlaridan farqli ravishda alohida sifatlarga ega bo‘lsa, bu sifatlarni ajratish mumkin. Mazkur xususiyatlar avloddan avlodga o‘tadi. Xislatlar nazariyasiga ko‘ra, yetakchi boshqalarga nisbatan hukmbardor qaror qabul qiladigan ma’lum psixologik qobiliyatga ega shaxsdir. Nazariya mualliflaridan biri, amerikalik sotsiolog E. Bogardusning fikricha, “Intellektual tug‘ma iste’dod shaxsga buyuk mavqeni beradi va u oldinmi yoki kechroqmi, albatta yetakchilikka erishadi” 9 . Ikkinchi konsepsiya – “Vaziyat nazariyasi”. Olimlarning tahliliga ko‘ra, kutilmagan vaziyatlarda, xususan joyi, vaqti va sharoit vaqtini adashmay, to‘g‘ri tanlagani oqibatida yetakchilar maydonga keladi. Murakkab hayotiy holatda jamiyat ijtimoiy guruhlari ichidan qandaydir kuchli sifat, qobiliyatga (notiqlik, tashkilotchilik) ega shaxslar chiqadi. Sharoit taqozosiga ko‘ra, bunday notiq yoki tashkilotchilar keyinroq yetakchiga aylanadi. Ular ko‘zga yaqqol ko‘rinadigan, kutilmagan qiyinchiliklarni yengib, barcha mas’uliyatni zimmasiga oladi. Demak, yetakchilik faqat shaxsiy sifatlarga emas, balki kutilmagan sharoitga ham bog‘liq bo‘ladi. Bunga jonli misol O‘zbekistonda 2020-yil 22 dekabrda Oliy Majlis qonunchilik palatasi, viloyat, shahar, tuman kengashlari deputaligiga saylovlar oldidan siyosiy partiyalardan o‘nlab xalqimiz tanimagan nomzodlar «otilib” chiqib, siyosiy madaniyati va amaliy jihatlarini namoyon eta bildilar. Yetakchilik xislatiga yuqori bergan xalqimiz ularni deputat etib sayladi. Demak, bu yetakchilarga kelgusida yangi-angi xislatlarini ko‘rsatish uchun imkoniyat eshigi ochildi. Qarabsizki, yaqin vaqt ichida ulardan vazirlar, hokimlar yetishib chiqadi. Uchinchi konsepsiya «An’anaviy yetakchi” nazariyasi. Bu vaziyatni yaqin maslakdoshlari tayyorlab boradi. Jamiyat a’zolarining hokimiyatga munosabati, fe’l-atvoriga qarab, yangi yetakchilar hokimiyatga kelishi ro‘y beradi. “Avtoritar shaxs tadqiqoti” kitobida yozilishicha, “Gitler hokimiyat tepasiga behuda kelmadi. 9 Golton F. Nasledstvennost talanta, yeyo zakon ы i posledstvie. –M.: M ы sl, 1996. –S. 66. 20 - amalda hukmron elitani tashkil etuvchi bir dominant partiya va tuzum ruxsat bergan bir qator tizimli muxolifat partiyalari, yollash funksiyasini oz miqdorda bajaradi; - hukmron elita va rahbarlarni yollash mexanizmi sifatida hukmron partiyaning cheklangan siyosiy subektivligi va instrumental xususiyati - bu hukmron elita qo‘lidagi vosita bo‘lib, hokimiyatda hukmron elita guruhining takror ishlab chiqarilishini ta’minlaydi, shuningdek kafolatlangan hokimiyatning yangi davlat rahbari – hukmron elita guruhi vakiliga ziddiyatlarsiz o‘tishi; - institutsional meros ko‘rinishidagi rahbarlarni tanlash tartib-qoidalaridan foydalanish - sobiq prezident, Vazirlar Mahkamasi tomonidan prezidentlikka vorisi nomzodni tayinlash, keyin esa bu nomzodni saylovlar yo‘li bilan qonuniylashtirish ("deaso"); Meksika PRIdagi protsedura); - hukmron rejimning elementi bo‘lishga rozilikdan foydalanish va uning qoidalariga muvofiq "o‘ynash" (rejimga sodiqlik), shuningdek, ijtimoiy vakillik (turli ijtimoiy guruhlar uchun kvotalardan foydalanish) (IRP) yoki samarali harakat qilish qobiliyati. hukmron elitani tanlash mezonlari sifatida boshqaruv funktsiyalarini (IPA) bajarish. - hukmron elita va davlat bilan qo‘shilish nuqtayi nazaridan saylovchilar va biznes va korporatizmga nisbatan partiyaning homiyligi, hukmron partiyaning "milliy partiya" sifatida alohida davlat maqomini davlat nuqtayi nazaridan tegishli imtiyozlar va imtiyozlar bilan institutsionalizatsiya qilish. moliyalashtirish, asosiy siyosiy va saylov strategiyasi sifatida milliy foydalanishga kirish - populizm (RPI); - ko‘p sonli ijtimoiy guruhlarning hukmron elitasiga, shu jumladan zaif muxolifatga ega, lekin rejimning haqiqiy muxoliflarining hokimiyat tepasiga kirishi ehtimolini istisno qilish uchun nomzodlarni jalb qilishning keng doirasi; - rejimga va rahbarga sodiq, partiyaviy bir xil, fuqarolar oldida mas’uliyatsiz elitani shakllantirish; - konstitutsiyada belgilangan davlat rahbari saylovi davriyligi meyorlariga muvofiq hokimiyatning yuqori pog‘onasini majburiy davriy almashish amaliyotini amalga oshirish. 31 1.2 Zamonaviy siyosiy elita va fundamental tushunchalari O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, 1990-yillarda demokratik to‘lqinlar va demokratik o‘tish nazariyasi ijtimoiy fanlarda ko‘p o‘rganilgan mavzular qatoriga kirdi. Demokratlashtirishning o‘zi demokratik tizimni o‘rnatishga qaratilgan doimiy siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar jarayoni sifatida tushunilgan. Bu, ma’lum ma’noda "demokratiya - bu g‘oya va tamoyillar, institutlar va tartiblarning rivojlanishi, kengayishi va yangilanishi jarayonidir" degan demokratik meyorlar va amaliyotlarning shakllanishi va rivojlanishining tarixidan dalolat beradi. Bundan tashqari, demokratlashtirish hali muayan muammolar hal qilinishining kafolati emas, faqat belgilangan maqsadlarga erishish uchun sharoit yaratadi. Institutsional darajada demokratiya yaxshi o‘rnatilgan amaliyot sifatida qaraladi, bunda "barcha siyosiy aktorlar" o‘z harakatlarida siyosiy ziddiyatni belgilangan meyorlarga muvofiq hal qilish kerak va bu meyorlarni buzish "samarasiz va qimmat bo‘ladi" degan farazdan kelib chiqadi. Hozirgi vaqtda zamonaviy demokratik jarayon bir necha omillarning kombinatsiyasi ekanligi tan olingan: demokratiya kafolati, uning imtiyozlarini cheklash uchun elita ustidan doimiy nazorat, maksimal shaffoflik, muxolifatning mavjudligi, konstruktiv tanqid qilish imkoniyati, hokimiyatning elita, haqiqiy bo‘linishi va mustaqilligi, shuningdek fuqarolik jamiyatining madaniy, iqtisodiy asoslarining shakllanagani. Bunga qo‘shimcha ravishda shuni ta’kidlash kerakki, o‘zbek elitologiyasi doimiy takomillashtirish rejimida bo‘lgan kontseptual apparatga juda katta e’tibor beradi. Siyosiy fanda elita tadqiqotlari siyosiy elita konsepsiyasini qanday belgilashini va unga qanday semantik meyorlarni kiritishini aniqlash juda muhim bo‘ladi. Ko‘pincha, siyosiy elita jamiyatda ta’sir va nazorat funksiyalarini bajaradigan eng yuqori, imtiyozli qatlam, deb ta’riflanadi. Uning ta’rifiga bir nechta yondashuvlar mavjud bo‘lib, jumladan: hukmron va meritokratik. Birinchi 15 chiqaradi. Oqil siyosiy yetakchi sher va tulki (kuch va adolat)ning sifatlarini o‘zida mujassamlaydi. Demak, u tug‘ma va o‘zlashtirilgan sifatlarga ega bo‘ladi. Tabiat insonga jamiyatda yashab, ega bo‘lganidan ko‘ra kamroq narsa ato etgan. Odillik, yoki qobiliyatlilik uning tug‘ma xislatlari bo‘lsa, kibr, baxillik, shuhratparastlik, qo‘rqoqlik shaxsning ijtimoiylashuv jarayonida shakllanadi. Siyosiy yetakchining jamiyatdagi o‘rni u bajarishi lozim bo‘lgan vazifalar bilan belgilanadi. N. Makiavelli muhim vazifalar orasida jamiyatda tartib va barqarorlikka erishish, turli guruhlar va manfaatlar integratsiyasi, umum uchun ahamiyatli maqsadlarni hal etishda aholi safarbarligini ta’minlash kabi jihatlarni ajratadi. Umuman, N.Makiavellining siyosiy yetakchilik nazariyasi 4 holatni hisobga olishga asoslanadi: 1) siyosiy yetakchi hokimiyat tarafdorlarining madadiga tayanadi; 2) kishilar o‘z yetakchilaridan nima kutish mumkinligi va yetakchi ulardan nima kutishini bilishlari shart; 3) siyosiy yetakchi yashab ketish erkiga ega bo‘lishi zarur; 4) hukmdor – tarafdorlari uchun doimo donishmandlik va odillik namunasi bo‘lishi lozim. Ammo shuni ta’kidlash lozimki, “Hukmdor” (“Gosudar”) asari o‘z davrida va keyinchalik ham ijobiy va salbiy jihatdan tadqiq qilingan. Mashhur nemis olimi Zigmund Freyd (1856-1939) psixoanaliz konsepsiyasida shaxsda chegarasiz xokimiyatga erishish, rohatlanishni sinab ko‘rish, boshqa odamlarni kamsitish bo‘lishi haqida yozadi. Taniqli g‘arb sotsial psixologi, neofreydizm asoschisi Erix Fromm (1900-1980) “Ozodlikdan qochish” asarida yetakchilikni “insonda sado-mazoxistik instinktlarning paydo bo‘lish holati”, deb baholaydi. Olimning yozishicha, hokimiyat millionlab odamlar uchun aslida kuch-qudratni ushlash timsoli. Inson tabiatan hokimiyatga intiladi, hokimiyat esa kimningdir boshqalar ustidan hukmronligidan boshqa narsa emas. Bugungi kunda yetakchilikning uchta asosiy konsepsiyasi fanga ma’lum. G‘arb sotsiologlari tomonidan tadqiqotlar davlat miqyosida emas, balki armiyada va oliy o‘quv yurtlarida o‘tkazilib, ilmiy nazariyalar ishlab chiqilgan. Birinchi konsepsiya – “Xislatlar nazariyasi”. U XX asr boshida ingliz antropologi F. Golton tadqiqotlari ta’siri ostida vujudga kelgan bo‘lib, yetakchilik 19 11. Bogardus E. Shkala sotsialnoy distansii. Sm.: 12. https://studfile.net/preview/5287847/page:5/ 13. SH.Mirziyoyev. Erkin va Faravon demokratik O’zbekiston davlatinin birgalikda,quramiz.Toshkent.2021.68-b 35 1. Milliy yetakchilar global muammolarni endilikda chetlab o‘ta olmaydilar. Ular o‘z ichki siyosatlarini umumjahon, global jarayonning bir qismi sifatida qarashlari lozim bo‘ladi; 2. Norasmiy yetakchilarning roli va ta’siri ortib borapti; 3. Yetakchilar faoliyati iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal quilishga ko‘proq jalb qilinyapti. Bu yetakchi faoliyati bilan bog‘liq ravishda u yoki bu millat turmush darajasining ortishida namoyon bo‘lyapti. O‘z navbatida bu faoliyat davomiyligi ham ortyapti. 4. Xarizmatik siyosatchilarning paydo bo‘lishi ehtimoli kamayapti. 5. Hokimiyatlar bo‘linishi va fuqarolik jamiyati chegaralarining kengayishi, hisobiga siyosiy yetakchi hokimiyati ham cheklanyapti. "Oliy elita"ni qarorlar qabul qiluvchi yoki bu jarayonga bevosita ta’sir etuvchi odamlar tashkil etadi. Ularning soni unchalik ko‘p emas. Rivojlangan demokratik davlatlarda har bir million aholiga oliy elitaning 50 vakili to‘g‘ri keladi. "O‘rta -elita"ga mansublik daromad miqdori, kasbiy maqomi, ma’lumoti kabi uch ko‘rsatkich asosida aniqlanadi. O‘rta elitaga katta yoshdagi aholining 5% mansub. Yuqoridagi ko‘rsatkichlarning bitta yoki ikkitasi yo‘q bo‘lganda nomzod "marginal elita" ga mansub hisoblanadi. Ma’muriy elitaga yuqori darajadagi davlat hizmatchilari, mansabdor shaxslar kiradi. Elitalarning eng muhim turlaridan yana biri- iqtisodiy elitadir. Unga yirik mulk egalari, sanoatchilar, eng boy odamlar kiradi. Iqtisodiy elita aholi bandligi, ish haqqi, odamlar daromadlari kabi muhim omillar bilan belgilanadi va o‘z iqtisodiy hokimiyati, moliyaviy hukmronligiga tayanadi. Elitaning yana bir turi harbiy elitadir. U siyosatda hal qiluvchi vosita sifatida qo‘lanadi, jamiyat hayotida siyosiy jarayonlarda muhim rol o‘ynaydi. Ilmiy-texnik elita — intelektual elitaning eng saralangan qismini o‘z ichiga oladi. Uning ahamiyati fan-texnika taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi bilan belgilanadi. 29 Ma’naviy va madaniy elita — san’at, adabiyot, ma’rifat va ijodkorlarning eng nufuzli qismidan iborat. Elitalarning boshqa turlariga yashirin va muholif elitalar kiradi. Siyosiy elitalar tarkibiga: oliy rahbar kadrlar, boshqaruvchilar va katta obro‘ga ega bo‘lgan g‘oyaviy ish bilan shug‘ullanuvchilar, intellektuallar, artistlar, ruxoniylarning vakillari, kiradi. Ammo elitalar tarkibiga nafaqat boshqaruvda bevosita ishtirok etuvchi shaxs va guruhlar, balki eng ko‘zga ko‘ringan iqtisodiy va ma’muriy doiralar, ommaviy axborat vositalari, ta’lim-tarbiya muassalarining rahbarlari ham kiradi. Siyosiy elitalar tarkibiga siyosat bilib rasmiy jihatdan bog‘langan,lekin siyosiy qarorlar qabul qilinishiga chetdan ta’sir o‘tkazadigan hukumron sinfning vakillari ham kiradi. Siyosat subektlari orasida elitalar muhim o‘rinni egallaydilar.Siyosat- elitalarining mahsulidir. Hozirgi davrda demokratik jamiyatlar uchun dolzarb vazifalardan biri –elitar guruhlarga qarshi kurash emas,balki jamiyat uchun foydali siyosiy elitalar guruhini shakillantirishdir,unda ijtimoiy vakolatlilikning o‘zvaqtida sifat jihatdan yangilanib turishini ta’minlash,oligarxiyalashuvi,xalqdan begonalashuvi va yopiq xukumron,imtiyozli tabaqaga aylanishining oldini olishdir. Elitalar ijtimoiy vakolatligiga, uning sifatiga va samaradorligiga elitalarni, a’zolarini tanlab olish tizimi muhim ta’sir ko‘rsatadi. Elitaga tanlab olishning ikkita asosiy tizimi, gildiya va antreprent tizimi mavjud. Gildiya tizimiga talabgorlarni yopiq holda tanlash, quyi xizmat pillapoyalaridan, yuqori qarab o‘sish,tanlab olishga,murakkab talabalar tizimi (bularga partiya a’zoligi,ish staji, ma’lumoti, egallab turgan lavozimi, rahbariyatning ijobiy tavsifnomasi va hakozalar kiradi) xos. Meksika IRP va Singapur IPA misolidan foydalanib, hukmron partiyaga ega bo‘lgan rejimlarning yollash amaliyotining o‘ziga xos xususiyatlarini, shu jumladan "hukmron partiya - hukmron elitani yollash vositasi" modelining xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 30 murakkab dinamikani o'rgandingiz. Zamonaviy dunyoning murakkab tomonlarini kezar ekanmiz, siyosiy elitani doimiy ravishda o‘rganish va tahlil qilish inklyuziv boshqaruvni ilgari surish va jamiyatlar farovonligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO’YXATI 1. Алиев.Б Бобоев.А Политология Уқув қўлланма-Тошкент нашириёти 2007 2. В.Э.Бойков Ф.Д.Демидов В.Г.Игнатов Социология Москва 2004. 3. Основы политической элитологии. Учебное пособиею Ашин К. Понеделков. 4. Основы политической науки. Учебное пособие для высших учебных заведений. Chast I. –M.:MGU im. M.V.Lomonosova, 1996. – S. 168-174 . 5. .Aliyev B., Boboyev A. Politologiya. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDIU, 2007. –B. 76-94. 6. Гердер И.Г. Идеи к философии истори человечества. M., 1977. 7. Sotsiologiya: Uchebnik / V.E.Boykov, F.D.Demidov, V.G.Ignatov: pod ob щ . red. V.E.Boykova. –M.: RAGS, 2004. –S. 49-70, 176-200.; Politologiya. 8. Ravshanov F. O‘zbekiston Respublikasida rahbar kadrlar tanlash asoslari. 13.Siyosiy fanlar doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. –T.: 2009. –B. 358. 9. Lash K. «Vosstanie elit i predatelstvo demokrati. 1996. 10. Golton F. Nasledstvennost talanta, yeyo zakon ы i posledstvie. –M.: M ы sl, 1996. –S. 66. 34 Elitaning yana bir turi harbiy elitadir. U siyosatda hal qiluvchi vosita sifatida qo‘lanadi, jamiyat hayotida siyosiy jarayonlarda muhim rol o‘ynaydi. Ilmiy-texnik elita — intelektual elitaning eng saralangan qismini o‘z ichiga oladi. Uning ahamiyati fan-texnika taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi bilan belgilanadi. Ma’naviy va madaniy elita — san’at, adabiyot, ma’rifat va ijodkorlarning eng nufuzli qismidan iborat. Elitalarning boshqa turlariga yashirin va muholif elitalar kiradi. Siyosiy elitalar tarkibiga: oliy rahbar kadrlar, boshqaruvchilar va katta obro‘ga ega bo‘lgan g‘oyaviy ish bilan shug‘ullanuvchilar, intellektuallar, artistlar, ruxoniylarning vakillari, kiradi. Ammo elitalar tarkibiga nafaqat boshqaruvda bevosita ishtirok etuvchi shaxs va guruhlar, balki eng ko‘zga ko‘ringan iqtisodiy va ma’muriy doiralar, ommaviy axborat vositalari, ta’lim-tarbiya muassalarining rahbarlari ham kiradi. Siyosiy elitalar tarkibiga siyosat bilib rasmiy jihatdan bog‘langan,lekin siyosiy qarorlar qabul qilinishiga chetdan ta’sir o‘tkazadigan hukumron sinfning vakillari ham kiradi. Siyosat subektlari orasida elitalar muhim o‘rinni egallaydilar.Siyosat- elitalarining mahsulidir. Hozirgi davrda demokratik jamiyatlar uchun dolzarb vazifalardan biri –elitar guruhlarga qarshi kurash emas,balki jamiyat uchun foydali siyosiy elitalar guruhini shakillantirishdir,unda ijtimoiy vakolatlilikning o‘zvaqtida sifat jihatdan yangilanib turishini ta’minlash,oligarxiyalashuvi,xalqdan begonalashuvi va yopiq xukumron,imtiyozli tabaqaga aylanishining oldini olishdir. Elitalar ijtimoiy vakolatligiga, uning sifatiga va samaradorligiga elitalarni, a’zolarini tanlab olish tizimi muhim ta’sir ko‘rsatadi. Elitaga tanlab olishning ikkita asosiy tizimi, gildiya va antreprent tizimi mavjud. Gildiya tizimiga talabgorlarni yopiq holda tanlash, quyi xizmat pillapoyalaridan, yuqori qarab o‘sish,tanlab olishga, murakkab talabalar tizimi (bularga partiya a’zoligi,ish staji, ma’lumoti, egallab turgan lavozimi, rahbariyatning ijobiy tavsifnomasi va hakozalar kiradi) xos. 23 Hukmron elita - bu siyosiy va hokimiyat munosabatlarining subyekti sifatida faoliyat yurituvchi boshqaruv elitasi bo‘lib, unda turli manfaatlar, ong, o‘z-o‘zini anglash, siyosiy, ma’muriy va intellektual faoliyat uchun iroda va qobiliyatlar mujassamlanadi. Hukmron elita mutlaq o‘zgarishsiz qolmaydi, uning shakllanishi va faoliyatiga ko‘plab omillar ta’sir qiladi: tarixiy davr va siyosiy rejim, siyosiy tizim, davlat kadrlar siyosati va boshqalar. Hukmron elita siyosiy va huquqiy madaniyatning ham subekti, ham obyekti hisoblanadi. Ma’lumki, “siyosiy madaniyat” atamasi birinchi marta nemis faylasufi va pedagogi I. G. Gerder tomonidan qo‘llanilgan. U o‘zining "Insoniyat tarixi falsafasi g‘oyalari" (1784) asarida “har bir jamiyatda o‘zaro ta’sir qiluvchi kuchlarning ma’lum bir eng yuqori qatlami mavjud”, deb ta’kidlaydi. Va bu tartibsiz kuchlar bir-biriga qarama-qarshi qoidalarga, amaldagi tabiat qonunlariga ko‘ra, muayan xato qilmaguncha, bir-birini cheklamaguncha kurashadi - shunda harakatning o‘ziga xos muvozanati va uyg‘unligi paydo bo‘ladi. I.G.Gerder “siyosiy madaniyatning yetukligi va siyosiy madaniyat tashuvchilari haqida” yozadi. Biroq mutafakkir siyosiy madaniyatga ilmiy ta’rif bermagan. Siyosiy madaniyat - bu umumiy madaniyatning bir qismi bo‘lib, u oqilona, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan siyosiy qarashlar, g‘oyalar, bilim va his- tuyg‘ular, siyosiy subyektlarning faoliyat yuritish jarayonida xatti-harakatlar namunalari darajasining yig‘indisi ko‘rsatkichi, shuningdek, mamlakat, millat, sinf, ijtimoiy guruh, shaxsning siyosiy qiyofasi uning jralmas xususiyatidir 7 . "Delegativ demokratiya" konsepsiyasi tarafdorlaridan biri G. O’Donnell siyosiy tizimlarning o‘zgarishini tahlil qilishda elitaning siyosiy fazilatlari omilidan ham foydalanadi. Xususan, u "uzoq tarixiy omillarga va yangi demokratik hukumatlar meros qilib olgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning murakkablik darajasiga e’tibor qaratish zarur", deb hisoblaydi. Delegativ demokratiyalar prezidentlik saylovi g‘olibi mamlakatni xohlaganicha boshqarish 7 Гердер И.Г. Идеи к философии истори человечества. M., 1977. 22-25 7 huquqiga ega bo‘lishiga asoslanadi, shu bilan birga u faqat mavjud hokimiyat munosabatlarining shartlari va Konstitutsiya bilan belgilangan hokimiyat muddati bilan cheklangan 8 . XX asrning o‘rtalarida elita tabiati haqidagi qarashlarini shakllantirgan yana bir nazariya bor edi. Bu postindustrializm nazariyasi (D. Bell, E. ToffLer va boshqalar). Uning g‘oyasi bilim va malakaga ega bo‘lgan, jamiyat va umuman siyosiy tizimning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan yangi intellektual elita (meritokratiya) konsepsiyasiga asoslangan edi. Meritokratiya davrining boshlanishi oldingi elita turlariga ("qon" va "boylik" elitalari - qabila aristokratiyasi va oligarxiyasi) mafkuraviy jihatdan qarama-qarshi bo‘lgan, ochiq elitalar ("bilim elitalari") dunyosini yaratishni anglatadi. Endi siyosiy elitaga doir asosiy konsepsiyalarni ko‘rib chiqamiz: 1. Makiavelli maktabi konsepsiyasi. Makiavelli maktabi konsepsiyasiga (Moska, Pareto, Mixels) quyidagi belgilar xosdir: 2. tug‘ma talantlilik, tarbiya va boshqaruvga nisbatan qobiliyatining mavjudligi yoki hokimiyat uchun intilishi kabilar bilan bog‘liq bo‘lgan elitaning alohida sifatlari; 3. nafaqat yagona manfaatlarning paydo bo‘lishi natijasida, balki elitar o‘zini o‘zi anglash oqibatida o‘zini o‘zi anglash asosidagi guruhiy jipslashganlik; 4. har qanday jamiyat elitarligini inson tabiatidan kelib chiqadigan qonuniyat sifatida e’tirof etish; 5. hokimiyat uchun kurashlarda elitalarning almashib turishi; elitalarning jamiyatdagi konstruktiv rahbarlik va hukmronlik roli. Makiavelli maktabi konsepsiyasi quyidagi jihatlari sababli asossiz bo‘lmagan tanqidlarga uchradi: a) psixologik omillar ahamiyatini oshirib yuborganligi; b) demokratiyani hushlamasligi, omma faolligini baholay olmasligi; 8 .Aliyev B., Boboyev A. Politologiya. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDIU, 2007. –B. 76-94. 8 darajadagi ma’murlar, olimlar, injenerlardan iborat ichki jihatdan jipslashgan elita kirib keldi. D.Bell industrialdan keyingi jamiyat tuzilmasini tahlil etib, unda uchta qatlamni bir-biridan ajratib ko‘rsatdi: oliy – professional boshqaruvchilar va olimlar elitasi, o‘rta – injener-texnikaviy personal va quyi – aqliy mehnat proletariati, turli sohalar texnik xodimlari. Uning tasniflari elita bilan omma o‘rtasidagi o‘ziga xos chegara chizig‘i vazifasini bajarib, elitani iste’dodi va ma’lumoti darajasi bilan aniqlashga qaratildi. 14 II BOB. OLIMLARNING SIYOSIY ELITA HAQIDAGI QARASHLARI 2.1 Siyosiy elita turlari va uning o’ziga xos xususiyatlari Shunday qilib, elitalarning mavjudligi obyektiv hol. Elitalarning mavjudligi jamiyatda boshqa ijtimoiy guruhlarning mavjudligi singari juda muhim hodisa. Siyosiy elitalar esa jamiyat siyosiy xayotini professional asosda boshqarish uchun juda zarur vosita hisoblanadi. Siyosiy elita — hokimiyat vositalariga ega bo‘lgan odamlar guruhi. U murakkab tuzilishga ega. Siyosiy elita o‘z ichida yana bir qancha turlarga bo‘linadi. Bunda asosiy ko‘rsatkich — hokimiyatga egalik darajasidir. Siyosiy elitalar oliy, o‘rta qatlam, ma’muriy elitalarga bo‘linadi. "Oliy elita"ni qarorlar qabul qiluvchi yoki bu jarayonga bevosita ta’sir etuvchi odamlar tashkil etadi. Ularning soni unchalik ko‘p emas. Rivojlangan demokratik davlatlarda har bir million aholiga oliy elitaning 50 vakili to‘g‘ri keladi. "O‘rta -elita"ga mansublik daromad miqdori, kasbiy maqomi, ma’lumoti kabi uch ko‘rsatkich asosida aniqlanadi. O‘rta elitaga katta yoshdagi aholining 5% mansub. Yuqoridagi ko‘rsatkichlarning bitta yoki ikkitasi yo‘q bo‘lganda nomzod "marginal elita" ga mansub hisoblanadi 10 . Ma’muriy elitaga yuqori darajadagi davlat hizmatchilari, mansabdor shaxslar kiradi. Elitalarning eng muhim turlaridan yana biri- iqtisodiy elitadir. Unga yirik mulk egalari, sanoatchilar, eng boy odamlar kiradi. Iqtisodiy elita aholi bandligi, ish haqqi, odamlar daromadlari kabi muhim omillar bilan belgilanadi va o‘z iqtisodiy hokimiyati, moliyaviy hukmronligiga tayanadi. 10 Ravshanov F. O‘zbekiston Respublikasida rahbar kadrlar tanlash asoslari. 13.Siyosiy fanlar doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. –T.: 2009. –B. 358. 22 aniqlanmagan. Elita faolligi professional faolliyatga nisbatan afzalliklarga ega. Elitaga qo‘shilish korporatsiyani, ya’ni davlat organlarida ishlashni va shaxsga birlamchi siyosiy kapitalga ega bo‘lish imkoniyatini nazarda tutadi. Bu borada harakatchanlikning uch turi mavjud: 1) yuqoriga, 2) gorizontal va 3) pastga. Bunda birinchi (yuqoriga) harakatchanlik ham ikki turga bo‘linadi: a) ilgari bu guruhga mansub bo‘lmagan shaxs elitaga kirganda, begonalarning qo‘shilishi; b) insayderlarning martabada o‘sishi. Ko‘rib chiqilgan siyosiy elitalar nazariyasi, ularning yopiq turdagi oligarxik elita guruhlarini himoya qilish uchun kurashadigan konsepsiyalardan kelib chiqqan holda, elitani ochiq tuzilma, jamiyat vakillari deb hisoblash mumkin. Jamiyat allaqachon o‘zining muqobil kun tartibini taklif qila oladigan elitaning muloqot raqibi sifatida harakat qilmoqda. Demak, siyosiy elitaning zamonaviy nazariyalarining rivojlanish vektori demokratlashtirish jarayonining dinamikasiga va ularning rivojlanishida kuzatiladigan xususiyatlarga bog‘liq. Siyosiy elitaning zamonaviy nazariyalari tobora ko‘proq axborotlashgan jamiyatda hokimiyatning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib chiqa boshladi. So‘nggi paytlarda rivojlanayotgan axborot jamiyati sharoitida elitalarni demokratlashtirish jarayoniga tobora ko‘proq e’tibor qaratilmoqda. Bu yangi voqelikka o‘tish elitadan eski (an’anaviy) qiymat tizimini qayta qurishni talab qilmoqda. Keyingi yillar ilmiy adabiyotlarda mavzu juda keng tarqalgan. Nihoyat, bu yangi va so‘nggi nazariyalarning yana bir xususiyati shundaki, bu jarayonlarning hammasi ular tomonidan globallashuv prizmasi orqali ko‘rib chiqiladi. Demokratlashtirish, axborotlashtirish va globallashuv - bu siyosiy elitaning zamonaviy nazariyalarining "tashrif qog‘ozi" bo‘lib, ularni o‘tmishdagi barcha klassik tushunchalardan sezilarli farq qiladi. Shu ma’noda elitologiya rivojlanishida yangi aksentlarning paydo bo‘lishi, G‘arbning ilg‘or mamlakatlarida farovon davlat qurilganidan keyin demokratiya ideallarini amalga oshirish muammolari yangi sifatga ega bo‘lganligi bilan bog‘liq. Hozirgi vaqtda siyosiy elita nazariyalarining xilma -xilligi mavjud siyosiy amaliyotlarning xilma-xilligini aks ettiradi. Zamonaviy siyosiy elitalar 17 Nemis millati o‘sha paytda avtoritarga yaqinroq bo‘lib, qattiq tartibni yoqtirgan, hokimiyatga so‘zsiz bo‘ysungan edi”. Uchinchi reyx diktatori Adolf Gitler (1889- 1945) ning o‘zi shunday deydi: «Keng ommani aldash uchun kichik emas, katta yolg‘on kerak… Men shunday yoshlarni o‘stiramanki, butun dunyo dahshatga tushadi”. Bu gaplarni tarixchilar ham yoqlashadi. Undan qolgan meros – sivilizatsiya tarixidagi eng dahshatli, zolimona hukmronlikdan qolgan xotira. Demak, diktatorlik va zulm orqali boshqarish hammavaqt mudhish oqibatlarga olib keladi. 21 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI SIYOSATSHUNOSLIK FAKULTETI SIYOSATSHUNOSLIK YO‘NALISHI MUTAXASISLIKKA KIRISH FANIDAN KURS ISH MAVZU: Siyosiy elita BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024
 Boblar va paragraflarining nomlanishiBetlar
Kirish       3-6
I bob. ELITA HAQIDA QARASHLAR 
 1.1 Siyosiy elita yetakchilari7-13
 1.2 Zamonaviy siyosiy elita14-20
II bob. SIYOSIY ELITA HAQIDA OLIMLARNING QARASHLARI 
 2.1 Siyosiy elita turlari va uning o’ziga xos xususiyatlari21-24
 

2.2 Siyosiy yetakchilik tiplari

 

25-30
Xulosa 31-33
Foydalanilgan adabiyotlar34
Купить