• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 74.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Май 2025
Расширение docx
Категория Политология

Продавец

Abbosjon Yulchiev

Дата регистрации 13 Декабрь 2024

42 Продаж

Siyosiy elitaning shakllanishida meritokratiya tamoyili

ta’minlanishiga zamin yaratdi. Boshqaruv sohasia ayollardan ham kuchli davlat arboblari chiqishi bu meritokratiya nazariyasi amaliyotda aks etishining xosilasidir. “Hammamiz yaxshi tushunamizki, oldimizda turgan keng ko‘lamli vazifalarni bajarish uchun kadrlar bilan ishlashning butun tizimini takomillashtirishga doir bir qator ishlarni albatta amalga oshirishimiz kerak. Hozirgi vaqtda davlat va hokimiyat idoralarida ko‘p hollarda kadrlar salohiyatidan foydalanish, ularning vazifa va vakolatlari taqsimoti oqilona va samarali yo‘lga qo‘yilmagani sezilmoqda. Eng yomoni, bu holat ishimizga halaqit bermoqda. Bir idorani qarasangiz, ish ko‘p, vazifa ko‘p, lekin ishlaydigan odam, kadr yetishmaydi. Bunday noto‘g‘ri ish taqsimotiga mutlaqo chek qo‘yishning vaqti yetdi. Har bir davlat xizmatchisi o‘zining burchi va majburiyatini aniq-ravshan bilishi, soda qilib aytganda, o‘z arvasini o‘zi tortishi lozim”. Shu bilan birga, boshqaruv tuzilmalarini fuqarolik jamiyati institutlari nazoratidan ozod qilish imkoniyati mavjud. Bu prezidentlar va bosh vazirlar o‘zlarini keyinchalik jamoat va siyosiy arboblar sifatida ko‘rishni boshladilar. “Bu borada hududiy boshqaruv organlari, eng avvalo, mamlakatimiz tuman va shaharlari hokimliklari uchun malakali kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor qaratish zarur. Buning uchun Oliy ta’lim muassasalari tizmi bilan birga, mamlakatimizdagi 6 ta akademiy, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Korporativ boshqaruv ilmiy-ta’lim markazi kabi tashkilotlarning ilmiyamaliy salohiyati va imkoniyatlarini yanada faol safarbar eish darkor. Shu o‘rinda aytish kerakki, Prezident huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasi o‘ziga yuklatilgan vazifani mutlaqo uddalamayapti, desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Shuning uchun ushbu akademiyani ham, uning ish uslubini ham tubdan o‘zgartirish va rahbar kadrlarini qayta ko‘rib chiqish lozim” . O‘z tarixida rivojlanishning “Milliy tiklanishdan milliy yuksalish” yo‘liga o‘tgan O‘zbekistonda davlat boshqaruvini modernizatsiyalash, ya’ni siyosiy islohotlar birlamchi o‘rindagi vazifa hisoblanadi. Chunki siyosiy islohotlar samarador davlat boshqaruvini qaror toptirishga, bu esa, o‘z navbatida, korrupsiya darajasini pasaytirishga olib keladi. Samarador davlat boshqaruvi, qonun ustuvorligi, korrupsiyaga qarshi kurash – bularning barchasi barqaror taraqqiyotga 35 ta’minlaydilar. Ushbu guruh bizning cheklangan manbalarimizdan foydalanadi, ular bizning jamiyatimizda katalizator bo‘lib xizmat qilishi mumkin, bu esa bizga imkon bermaydigan ijtimoiy tashkilotning Singapurda xizmat ko‘rsatishini ta’minlaydi . Ma’lumki, Singapurda tabiiy boyliklari yo‘q va ushbu prinsip Osiyoda ikkinchi eng yuqori turmush darajasini ta’minlaydi. Boshlang‘ich davrda davlat loyihalarini rejalashtirish va amalga oshirishda asosiy og‘irlik 300 ta muhim bo‘lgan shaxslarning zimmasiga tushdi. Bu odamla o‘rta va kambag‘al sinf oilalariga mansub edilar. Ular turli qabila va ijtiomiy guruxlardan kelib chiqqan. Singapur tarixida bu odamlar o‘zlarining alohida xizmatlari, mehnatsevarligi va yuqori intellektual ko‘rsatkichlari, fidoiyligi tufayli hokimiyatga keldilar”. Zamonaviy siyosatshunoslikda – siyosiy meritokratiyaning asosiy g‘oyasi shundan iboratki, hamma ta’lim olish va siyosiy tadbirlarda qatnashish uchun teng imkoniyatlarga ega bo‘lish kerak, ammo hamma ham siyosiy qarorlarni qabul qilishga to‘liq javobgarlik bilan yondashishda teng imkoniyatga ega emas. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, ushbu nazariy paradigm doirasida davlat siyosatining yetakchi yo‘nalishlaridan biri – b qobiliyatli kadrlarni izlash va tanlash, shuningdek ularga o‘z davlatlariga eng samarali xizmat qilishlari uchun sharoit yaratishdir. Singapur jamiyati munosib elitistik davlatlardan biri hisoblanadi. U siyosiy sohada ko‘plab kadrlarga ehtiyoj sezadi va kelgusida munosib kadrlar davlat boshqaruvida kata yutuqlarga erishadi. Ushbu yondashuv Singapurdagi Xitoy diasporasining konfutsiylik ideallariga mos keladi. Singapur Bosh vaziri Li Syan Lun shunday tushuntiradi: “Ko‘plab konfutsiy ideallari biz uchun haligacha muhim bo‘lib, o‘z ahamiyatini hali yo‘qotmagan. Bunga xalq oldida burchni ado etadigan, aholining ishonchi va hurmatidan bahramand bo‘lgan oliyjanob kishilar tomonidan olib borilayotgan davlat boshqaruvi prinsipi misol bo‘la oladi” . Singapur siyosiy tizimi shunday tuzilganki, u nafaqat konfutsiy qadriyatlariga asoslanib, balki qobiliyatli, layoqatli va insonparvar rahbarlarni tanlash bilan shug‘ullanadi. Shuningdek, u qat’iy nazorat qilinadigan ommaviy axborot vositalari, yig‘ilishlar erkinligini keskin cheklash va siyosiy muholifat vakillariga 31 Siyosiy yetakchining saralanishi, odatda, bosqichma-bosqich boradi: Avval, ijtimoiy xarakat shakllanib, uning ichida yetakchilar ajralib chiqadi; so‘ngra dasturlar, tashkiliy tamoyillar, intizom iyerarxiyasi ishlab chiqiladi; va nihoyat, hokimiyat uchun kurash, hokimiyatga egalik, mamlakatni boshqarishda ishtirok, rahbarlarning yetishib chiqishi kuzatiladi. Yetakchilikning mumtoz, hisoblash mumkin bo‘lgan uch turini M. Veberning “Siyosat - ham mayl, ham kasb sifatida” maqolasida bergan ligetim hukmronlikning uch ko‘rinishidan keltirib chiqariladi. • An'anaviy yetakchilik . Yetakchilikning bu turi an'analar, marosimlar, odat kuchi kabi mexanizmlarga tayanadi. Itoat qilish odati an'analarining muqaddasligiga va hokimiyatning meros tariqasida o‘tishiga asoslangan yetakchilikning bu turi dohiylar, oqsoqollar, shohlar boshqaruvi uchun xosdir. • Xarizmatik yetakchilik. Hukmdor – yetakchining ilohiy qudratiga xalqning cheksiz ishonchiga asoslanadi. • Ratsional - oshkora yetakchilik. Yetakchini saylash tarkibi, unga berilgan hokimlik vakolatlarining oqilligi qonuniyligi to‘g‘risidagi tasavvurlarga asoslanadi. Ushbu klassifikatsiya o‘zining kamchiliklariga qaramasdan, uni qo‘llashda oddiy va qulaydir. Birinchi turdagi yetakchilik asosida odatlar ikkinchisida e’tiqod va hissiyotlar yotadi. Uchinchisida tafakkur, M.Veber xarizmatik yetakchilikni tahlil etishga alohida e’tibor beradi. U yetakchilikning ushbu turini inqiroz davrida jamiyatni inqilobiy tarzda yangilashning muhim harakatlantiruvchi kuchi sifatida qaraydi, chunki, xarizmatik dohiy obro‘-e’tibori o‘tmish bilan bog‘liq bo‘lmasdan, u ommani ijtimoiy yangilanish vazifalarini yechishga safarbar etishga qodirdir. Jamiyat taraqqiyotiga nisbatan tinch davrda esa, tarixiy an'analarini avaylab –asrovchi va zaruriy islohotlarni amalga oshiruvchi ratsional – legal yetakchilik maydonga chiqadi. Uni byurokratik yetakchilik, deb ham atashadi. Bu holda siyosiy yetakchilik qonuniy byurokratik tadbirlar natijasida shakllanadi. Tadqiqotchilar dohiylarni va yetakchilarni farqlashadi. Dohiylikda, oliy hokimiyat timsoli bo‘lgan shaxsga sig‘inish e’tiqodga asoslansa, yetakchilik ancha madaniy jamiyatlar uchun xos va u siyosatchi amal qiladigan barcha e’tirof 14 qarshi qat’iy kurash kabi o‘ta munozarali choralarga tayanadi. Siyosiy meritokratiya boshqa mamlakatlarda, ayniqsa konfutsiy merosiga ega bo‘lgan mamlakatlarda olib borilayotgan siyosiy islohotlarga ta’sir qilishi mumkin va hattoki ta’sir qilishi kerak, deb ishonishadi. Bunday qarashlar Singapur va Xitoyda ko‘proq shakllangan. O‘tgan asrning 90-yillari boshida Xitoy rasmiylari muntazam ravishda Singapurga malaka oshirish va hamkasblari bilan tajria almashish uchun tashrif buyurishgan. Bunday aloqalar hamon davom etmoqda. Ular 1992-yilda tuman hokimi va undan yuqori darajadagi 1200 dan ortiq xitoylik amaldorlar Nyangyang shaxridagi Texnologiya universitetida o‘quv dasturlarini o‘zlashtirishgan, shuningdek, boshqaruv iqtisodiyoti va davlat boshqaruvi bo‘yicha dissertatsiyalar yozishgan. Ularning aksariyati hozirda Xitoy hukumatida rahbarlik lavozimlarida ishlamoqda. Albatta, Singapurning siyosiy qadriyatlari va institutlarini bir zumda Xitoy kabi yirik davlatga tranzit qilish mukin emas, ammo Singapur siyosiy tizimining ba’zi ijobiy jihatlari bugungi kunda chet elda to‘liq qo‘llanilgan. Bugungi kunda “Singapur modelidan” qisman foydalanib kelinadi. Xitoyning siyosiy tizimi so‘nggi yigirma yil ichida yanada meritokratik prinsiplarga yaqinlashtirilgan. Masalaning yana bir muhim jihati shundaki, Singapurda hukumat tarkibi kadrlar zaxirasini shakllantirish uchun mo‘ljallangan boshqa qator institutlar ham mavjud. Ushbu muassasalar qatoriga “Davlat xizmati kolleji” kiradi. Ushbu kollej 1971-yilda tashkil etilgan bo‘lib, uning asosiy vazifasi innovatsion muvafaqqiyatli biznes g‘oyalarni davlatni rivojlantirish va isloh qilish bilan birlashtirish edi. Keyinchalik davlat xizmati kolleji davlat xizmati bo‘limida va bosh vazir idorasida rasmiy kengashga aylandi. Ushbu qoida 2001-yil oktabr oyida qabul qilingan “Davlat xizmati kolleji to‘g‘risida”gi qonunda mustahkamlangan. 16 Singapurda samarali siyosiy hokimiyatni yaratshning yana bir muhim vositasi murabbiylik instituti edi. Bu borada 2004-yilda vazir-murabbiy lavozimini egallagan Li Kuan Yu ning harkati ham dalolat beradi. Davlat xizmati kollejida 16 https://engelsbergideas.com/notebook/imperial-germany-mighty-power-ormodern-meritocracy/ 32 “ SIYOSIY ELITANI NG SHAKLLANISHIDA MERITOKRATIYA TAMOYI LI” Mundarija: KIRISH…………………………………………………………………….……..3 I BOB. SIYOSIY ELITA VA SIYOSIY YETAKCHILIK…………...……….5 1.1 .Siyosiy elita tushunchasi………………………………………………………5 1.2. Siyosiy yetakchilik tushunchasi…………………………………...…………10 II BOB. SIYOSIY ELITANI SHAKLLANTIRISH VA UNDA MERITOKRATIYANING O‘RNI …………………………………..…………20 2.1.Siyosiy elitani shakllantirishda meritokratiyaning ahamiyati………………… 20 2.2.Davlat boshqaruvida meritokratiya tizimining xalqaro amaliyoti va O‘zbekistonda amaliyotga tadbiq qilinishi. ………………………………………28 XULOSA……………………………………………………...…………….……39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………………40 1 5. Hokimiyatlar bo‘linishi va fuqarolik jamiyati chegaralarining kengayishi, hisobiga siyosiy yetakchi hokimiyati ham cheklanayapti. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda siyosiy yetakchilik instituti o‘tish davriga xos bo‘lgan muammolarni to‘la ko‘lamda o‘z boshidan kechirayapti. L.Levitin ta’kidlaganidek, O‘zbekiston Mustaqilikka erishishi arafasida uning rahbarligida Islom Abdug‘anievich Karimovdek kuchli xarizmatik shaxs turganligi— O‘zbekistonliklarning katta omadi edi. O‘zbekiston totalitar sovet tizimidan ajralib chiqib, yangi ijtimoiy —siyosiy tizim qurmoqda. Bunday davrlarda xarizmatik yetakchilarga ehtiyoj nihoyatda ortadi. O‘z bilimi, tajribasiga tayanib, bunday shaxslar jamiyat rivojini yangi yo‘lga burib yuboradilar, taraqqiyotni ta’minlaydilar. O‘zbekistonda bugun siyosiy yetakchilik institut, barcha demokratik institutlar singari, sanab chiqsa bo‘ladigan yutuqlardan ko‘ra istiqbolda erishishi kutilayotgan marralar sarhisobiga boyroq. Bu — o‘sish, shakllanish jarayonlari bilan bog‘liq hodisa. Jamiyatimizda mustaqilik yillarida sezilarli salmoqqa ega bo‘layotgan ijtimoiy guruhlar (tadbirkorlar, bankirlar, fermerlar, amaldorlar, yoshlar, ayollar) o‘z ijtimoiy manfaatlarini to‘laroq ko‘lamda anglab borib, shuningdek, demokratik siyosiy madaniyat negizida, jamiyatimizda ratsional — legal siyosiy yetakchilik institutiga o‘tilishini ta’minlashlari kuzatiladi. II BOB. SIYOSIY ELITANI SHAKLLANTIRISH VA UNDA MERITOKRATIYANING O‘RNI 2.1.Siyosiy elitani shakllantirishda meritokratiyaning ahamiyati. 19 muhim talablarini mo‘ljalga oladi. Uning xatti—harakatlari konkret vaziyatga ko‘ra aniqlanadi. Real hayotda bu to‘rt obrazdagi yetakchilar alohida holda uchramasdan, siyosat arboblarda aralashgan holda uchraydi. 9 Hokimiyatga munosabatiga ko‘ra yetakchilarni hukmron va muxoliflarga ajratish mumkin. O‘z navbatida, muxolif - yetakchilar ham ikki xil bo‘ladi: ayirmachi-muxolif etakchi va konstruktiv muholif etakchi. Ayirmachining yagona maqsadi hokimiyat. Unga har qanday vositalar bilan erishishga intiladi. Shuning uchun, u mavjud hokimiyatning murosasiz dushmani, uni qanday bo‘lmasin ag‘darib tashlashga intiladi. Hokimiyat tepasiga bunday siyosiy yetakchining kelishi mamlakat rivojini tubdan o‘zgartirishga, nobarqarorlikka olib keladi. Konstruktiv muxolif — yetakchi hokimiyatga tomon qonuniy harakat qiladi, hukmron yetakchini tanqid qiladi, omma ichida bo‘ladi, o‘z obro‘si va imkoniyatlarnini oshirib boradi va keyingi saylovlarda g‘alaba qozonishi uchun zamin tayyorlaydi. Bunday yetakchining hokimiyat tepasiga kelishi qonuniy tarzda amalga oshib, mamlakat hayotida tub o‘zgarishlarga olib kelmaydi, hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Siyosiy yetakchilarning yana bir turi populist yetakchidir. U xalq muhabbatini tez qozona oladi, negaki u odamlarning intilishlari, ehtiyojlari, dard – u alamlarini bayon etadi. Populist yetakchi ommaning noroziligi, g‘azabi, hissiyotlariga tayanib, qandaydir dolzarb g‘oyani targ‘ib qiladi. Masalan, imtiyozlarni bekor qilish, millatchilik v.h. Ko‘pincha, u murakkab muammolarni nihoyatda soddalashtirib ko‘rsatadi, o‘zi ilgari surgan shiorlar va g‘oyalarning ijtimoiy va siyosiy oqibatlarini jddiy tahlil qilib ko‘rmaydi. U muammolarni “tez va oson hal qilish yo‘llarini taklif etganida, haqiqatan, o‘zi ega bo‘lgan imkoniyatlardan emas, xalqqa ma’qul gap aytib, o‘z obro‘sini ko‘tarish maqsadidan kelib chiqadi. Ammo, siyosatda oson yo‘llar yo‘q. Populizm keng quloch yoyishining sabablaridan biri esa fuqarolarning siyosatdan, mulkdan begonalashganligi, xilma — xil va’dalarga oson ishonishidir. Bunday vaziyatda chuqur o‘ylab, tahlil qilib ko‘rilmagan 9 Toshmatov Sh.R. Siyosatshunoslik asoslari. – T.: Yangi asr avlodi, 2020. 16 Turli mamlakatlar, xususan, AQSh, Buyuk Britaniya, Janubiy Koreya va Singapur tajribalari asosida meritokratik yondashuvlar samarali siyosiy elita shakllanishiga xizmat qilayotgani amaliy misollar orqali ko‘rsatib berildi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, meritokratiya tamoyiliga asoslangan elita shakllanishi: siyosiy qarorlar sifatini oshiradi; korrupsiyaning kamayishiga olib keladi; jamiyatda ishonch muhitini mustahkamlaydi; iqtidorli yoshlarni rag‘batlantiradi; ijtimoiy adolat tamoyillarini mustahkamlaydi. O‘zbekiston sharoitida olib borilayotgan islohotlar ham aynan shu yo‘nalishda olib borilmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning nutqlarida ta’kidlanganidek, davlat boshqaruvida halollik, bilim, fidoyilik va mas’uliyat asosiy mezonlar bo‘lishi shart. Yangi kadrlarnini tanlashda shaffoflikni ta’minlash, yoshlar salohiyatini to‘liq ochishga xizmat qiluvchi tizimlarni joriy etish, “xalq xizmatkori” bo‘lish g‘oyasini amalda qaror toptirish orqali meritokratik yondashuvning kuchayib borayotganini ko‘rish mumkin. Kurs ishining natijalari asosida quyidagi xulosalarga kelindi: Meritokratiya — bu jamiyatni boshqarishga layoqatli, bilimli, intellektual salohiyatga ega shaxslarni jalb etish tamoyilidir. Siyosiy elitaning samarali faoliyati, asosan, ushbu tamoyilning qanday darajada amalda qo‘llanilishiga bog‘liq. O‘zbekiston siyosiy tizimida so‘nggi yillarda kadrlarga bo‘lgan talablar tubdan o‘zgarmoqda va bu, o‘z navbatida, elita shakllanishida yangi bosqichga o‘tishga turtki bo‘lmoqda. Meritokratik tizimni to‘liq joriy etish uchun kuchli qonunchilik bazasi, shaffof baholash mezonlari, ijtimoiy adolatni ta’minlovchi mexanizmlar zarur. Kadrlar tanlovida ochiq tanlov tizimini kengaytirish; Davlat xizmatchilari uchun malaka oshirish va qayta tayyorlash dasturlarini kuchaytirish; Faol yoshlar va ayollarni siyosiy jarayonlarga keng jalb etish; Korrupsiyaga qarshi kurashda qat’iy chora-tadbirlarni davom ettirish; Meritokratiyani ilmiy asoslash va targ‘ib qilishga qaratilgan tahliliy tadqiqotlar doirasini kengaytirish. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, siyosiy elita shakllanishida meritokratiya tamoyiliga rioya etish O‘zbekiston uchun strategik muhim masala bo‘lib, bu 40 Jamiyatda siyosiy etakchilikning roli nihoyatda kuchli. U xalq, jamiyat faoliyatini tinchlik, barqarorlik, rivojlanish yo‘liga safarbar etishi ham mumkin, urush, nizolar, vayronagarlik domiga ham tortishi mumkin. Ayniqsa o‘tish davrlarida etakchining ahamiyati cheksiz ortadi. Bunday vaqtda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, mamlakatdagi ahvol bevosita yetakchi shaxsi bilan bog‘lanadi, (masalan, Turkiyaning demokratiyaga o‘tishi Kamol Ota Turk nomi bilan chambarchas bog‘liq, Hindiston Mustaqillikka erishishi Maxatma Gandi nomiga uzviy bog‘lanib ketgan v.x.). Siyosiy yetakchilik siyosiy psixologiyada keng va batafsil o‘rganiladi. Siyosat nazariyasida bu hodisa odamlar, guruhlar, institutlar va umuman jamiyatdagi munosabatlarni tartibga solish muvofiqlashtirish mexanizmi sifatida qaraladi. Uning mohiyatini hukmronlik va itoat, ta’sir va izdoshlik munosabatlari tashkil etadi. Yondoshuvdagi xilma — xillik siyosiy yetakchilik hodisasining ko‘p qirrali va murakkabligidan dalolat beradi. Odatda siyosiy yetakchilikka doir xilma, — xil yondoshuvlarni bir nechta umumiy yo‘nalishga birlashtiriladi. Belgilar nazariyasi. Unga ko‘ra muayyan sifatlarga ega shaxslar yetakchi bo‘la oladi. Bu sifatlar uni boshqa odamlar ichidan ajralib chiqishiga va bir necha pog‘ona yuqori mavqe’ni egallashiga sabab bo‘ladi. Turli mualliflarda yetakchi mavqeiga da’vogar shaxs ega bo‘lishi lozim bo‘lgan turli xil sifatlar keltiriladi. Ayrim hollarda ular bir — birini inkor ham etadi. Garchand belgilar nazariyasi shakllanishida XIX asr ingliz ruhshunos va antropologi F.Golton xizmatlari alohida ta’kidlansa—da, biz Markaziy Osiyo mutafakkirlari ushbu masalaga qo‘shgan hissalarini takidlamay o‘tolmaymiz. Buyuk allomamiz Farobiy “Fozil odamlar shahri” hukmdori “tabiatan o‘n ikki xislat — fazilatni o‘zida birlashtirgan bo‘lishi zarur”, — deb hisoblaydi, “Temur tuzuklari” da Amir Temur vazirlar to‘rt fazilatga ega bo‘lishi shartligini ta’kidlaydi; 1) asllik, toza nasllik va ulug‘vorlik; 2) aql - farosatlilik; 10 xususiyatlaridan izlashga harakat qiladi. Bunda yetakchilarning qobiliyatlari haddan tashqari bo‘rttiriladi, oz yoki ko‘p darajada ilohiylashtiriladi. Masalan, Mao Tsze — Dun, Saddam Husayn v.h. Ular bir mamlakatda yetakchilarni yetishtirib beruvchi kadrlar tayyorlash tizimi mavjud. U jamiyat siyosiy tizimi maqsadlari, siyosiy mafkura qadriyatlari bilan chambarchas bog‘liq. Shunga ko‘ra, kadrlar tayyorlash tizimlarini uchga ajratish mumkin: 1. Liberal — demokratik tizim: uning ikki ko‘rinishi mavjud: g‘arbiy va sharqiy. 2. Totalitar. Unda yetakchiga, tizimga va mafkuraga sodiqlik alohida qadrlanadi. 3. Teokratik tizim diniy mafkura amal qiladigan mamlakatlarda mavjud. Siyosiy yetakchining ijtimoiy ahamiyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri siyosiy madaniyat darajasi va ommaning faolligi bilan bog‘liqdir. Faol siyosiy madaniyatning, barqaror demokratik an'analarning mavjudligi, davlat tomonidan nazorat qilinmaydigan fuqarolik jamiyati va siyosiy muxolifatning borligi no‘noq, zaif yetakchilar uchun imkoniyatlarni kamaytiradi, turli xil o‘zboshimchalikning, hokimiyatni suiste’mol qilishning oldini oladi va shu bilan birga siyosatda individual qobiliyatlar va iste’dodni namoyon qilishga keng yo‘l ochib beradi. Hozirgi dunyoda yetakchilik rivojlanishida beshta tendensiya shakllandi: 1. Milliy yetakchilar global muammolarni endilikda chetlab o‘ta olmaydilar. Ular o‘z ichki siyosatlarini umumjahon, global jarayonning bir qismi sifatida qarashlari lozim bo‘ladi; 2. Norasmiy yetakchilarning roli va ta’siri ortib borayapti; 3. Yetakchilar faoliyati iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal quilishga ko‘proq jalb qilinayapti. Bu yetakchi faoliyati bilan bog‘liq ravishda u yoki bu millat turmush darajasining ortishida namoyon bo‘layapti. O‘z navbatida, bu faoliyat davomiyligi ham ortayapti. 4. Xarizmatik siyosatchilarning paydo bo‘lishi ehtimoli kamayayapti. 18 3) sipoh bilan raiyat ahvolidan bohabarlik va ularga g‘amxo‘rlik ko‘rsatish, ular bilan yaxshi muomalada bo‘lish; 4) sabru - bardosh, muloyimlik. Hozirgi vaqtda davlat, partiya rahbarlari imidjini yaratishda” yetakchi ega bo‘lishi zarur, deb hisoblangan sifatlarga albatta o‘tkir zakovat, iroda, jismoniy baquvvatlilik (ko‘pgina siyosiy arboblar, sport bilan shug‘ullanadilar), tashkilotchilik, istarasi issiqlik, notiqlik; samimiylik kabilar kiradi. Ammo belgilar nazariyasi mukammal emas. Amerikalik R. Stogdil yetakchilikka doir 124 tadqiqot, natijalarini umumlashtirib, ularda mualliflarning barchasi e’tirof etgan birorta fazilat uchramaganini qayd etgan. Bu nazariya turli davrda, turli ijtimoiy — siyosiy kuchlar yetakchilarga turli talablarni qo‘yishini hisobga olmaydi. Barcha vaziyatlar uchun umumiy yetakchi idealini ishlab chiqish mumkin emasligini tan olmaydi. Bundan tashqari, siyosiy jarayonda ishtirok etish davomida yetakchida yangi sifatlar ham shakllanib borishi e’tibordan chetda qoladi. Bu yondoshuvning kamchiliklarini belgilar nazariyasining keyingi bosqichida shakllangan omiliy-analitik konseptsiya to‘ldiradi. Bu konseptsiyaga ko‘ra siyosiy yetakchining siyosiy jarayonda ishtiroki davomida uning “ikkinchi tabiati” vujudga keladi, vaziyat, muhit ta’sirida: siyosiy etakchining hulq-atvori, ish uslubi shakllanadi. Bu belgilar shaxsning “o‘z” tabiatidan mutlaqo farq qilishi ham mumkin, uning sifatlariga mos ravishda uyg‘unlashib, uni kuchaytirishga xizmat qilishi mumkin. 7 Vaziyat nazariyasi yetakchilikning muayyan shart - sharoitlarga bog‘likligidan kelib chiqadi. Yetakchi — muayyan vaziyat mahsulidir. Aynay vujudga kelgan muayyan vaziyatlar siyosiy yetakchilarni tanlab oladi va uning hulq—atvorini belgilaydi. Tarixda tasodifiy yetakchilar bo‘lmaydi. Ular bir yetakchi o‘z davrining, tarixiy vaziyatining mahsulidir. Iskandar Zulqarnayn, Oliver Kromvel, Chingizxon, Amir Temur, Napoleonlar o‘z davrining yetakchilari 7 Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130-betlar. 11 erishish uchun zarurdir . Davlat boshqaruvidagi samaradorlik ko‘p jihatdan mas’ul lavozimlarga qo‘yilayotgan boshqaruv kadrlarining kompetentlik darajasiga bog‘liqdir. Biz tadqiq etayotgan meritokratiya tizimining bosh maqsadlaridan biri aynan kadrlardagi kompetentlik darajasini aniqlashga qaratilgan. Shu boisdan O‘zbekistonda davlat boshqaruvini takomillashtirish jarayonida meritokratiya tizimini keng yo‘nalishda joriy etish boshqaruv sohasini demokratik modernizatsiyalash yo‘nalishining asosiy bo‘g‘inlaridan birini tashkil etadi. Davlat boshqaruvini modernizatsiyalash, ya’ni zamon talablariga moslashtirish eng avvalo mazkur yo‘nalish borasida siyosiy-huquqiy asoslarning shakllantirishga bog‘liqdir. Bu borada meritokratiya tizimi ham istisno hisoblanmaydi. Zeroki, har qanday siyosiy islohotning o‘zagi uning huquqiy asosi bo‘lib, islohotning tizimliligini va tadrijiyligini ta’minlaydi. O‘zbekistonda davlat boshqaruvida meritokratiya tizimini joriy etish bo‘yicha siyosiy-huquqiy mezonlarning birinchisi 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi bo‘lib, uning Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish deb nomlangan birinchi ustuvor yo‘nalishining 1.2-bandi bevosita “Davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish”ga bag‘ishlangan bo‘lib, ushbu bandda belgilab berilgan quyidagi vazifalar bilvosita ushbu tadqiqot mavzusiga oiddir: “davlat boshqaruvini markazlashtirishdan chiqarish, davlat xizmatchilarining kasbiy tayyorgarlik, moddiy va ijtimoiy ta’minot darajasini oshirish hamda iqtisodiyotni tartibga solishda davlat ishtirokini bosqichmabosqich qisqartirish orqali davlat boshqaruvi va davlat xizmati tizimini isloh qilish “. 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini «Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili»da amalga oshirishga oid Davlat dasturining 16-bandida belgilangan «Davlat xizmati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni loyihasini ishlab chiqish vazifasi hamda ushbu qonun tashabbusining biroz o‘zgargan holatda jamoatchilik muhokamasidan o‘tgan “Davlat fuqarolik xizmati to‘g‘risida” qonun loyihasi bevosita meritokratiya tizimini joriy etishga qaratilgan 36 muvaffaqiyatga erishish borasida kuchli bosim bo‘lishi mumkin. Bu omil yuqori darajadagi stress va xavotirga olib kelish ehtimoli mavjud, chunki odamlar o‘zlarining mavqeini yoki imkoniyatlarini saqlab qolish uchun doimo raqobatlashish va ustunlik qilish zarurligini his qilishadi. Meritokratiya ko‘pincha ma’lum guruhlarning muvaffaqiyatga erishishiga to‘sqinlik qiladigan tizimli muammolar va tarafkashliklarni e’tiborsiz qoldiradi. Irqi, jinsi va ijtimoiy-iqtisodiy holat kabi shaxs resurs va imkoniyatini cheklashi mumkin bo‘lgan omillarni, ya’ni shunday mafkuraviy qarashlar mavjud bo‘lgan jamiyat va tizimlar mavjudligini bartaraf eta olmaydi, yoki shunchaki tan olmaydi. Meritokratiyaga qarshi chiqqan yoki uning tamoyillariga zid siyosatni amalga oshiradigan davlatlar ham yo‘q emas. Misol uchun, Xitoyda maxsus “guanxi” aloqalar tizimi mavjud bo‘lib, ular ko‘pincha martaba ko‘tarilishi va imtiyozlarni qo‘lga kiritilishida muhim rol o‘ynaydi. Bu meritokratiya konsepsiyasiga putur yetkazuvchi qarindoshchilik va tarafkashlik kabi g‘oyalarning natijasidir. Yana bir misol, Shimoliy Koreyada hukmron rejim qat’iy iyerarxiyaga ega va hokimiyat bir qancha muqim shaxslar qo‘lida to‘plangan. Rivojlanish va “ko‘tarilish” imkoniyatlari ko‘pincha shaxsiy fazilatlar yoki qobiliyatlarga emas, balki rejimga sodiqlikka asoslanadi. Saudiya Arabistoni kabi ba’zi mamlakatlarda oilaviy aloqalar va qabilaviy mansublikka qattiq urg‘u beriladi, bu esa nufuzli shaxslar bilan aloqalari yoki martabali oilalardan kelib chiqishi bo‘lmagan shaxslar uchun imkoniyatlarni cheklashi mumkin. Bundan tashqari, ba’zi mamlakatlar meritokratiyadan ko‘ra boshqa qadriyatlar yoki tizimlarga ustunlik berishi mumkin. Misol uchun, Kuba yoki Vyetnam kabi kommunistik mamlakatlarda ko‘pincha jamoaviy farovonlik va resurslarni teng taqsimlashga urg‘u beriladi. Ba’zi hollarda meritokratiyaga qarshilik ijtimoiy tengsizlik va mavjud tengsizliklarni davom etishidagi meritokratiyaning ham hissadorligi haqidagi xavotirlardan kelib chiqishi mumkin. Bu tizim hokimiyat va resurslarni ularga oldindan erishish imkoniyati mavjud bo‘lgan bir qancha shaxslar qo‘lida to‘planishi va boshqalarni chetga surilishiga olib kelishi mumkin. 27 etuvchilar va kontrelitalar, ya’ni yuksak sifatlarga ega bo‘lgan, lekin hokimiyatni bevosita boshqarishda ishtirok etmayotgan kishilardan iboratdir. Jamiyat taraqqiyoti elitalarning davriy ravishda almashinishi vositasida ro‘y beradi. Hukmron elita guruhlari o‘z imtiyozlari va ijtimoiy mavqelarini meros tariqasida noelitar avlodlariga berishga harakat qiladilar, bu — o‘z navbatida elita tarkibi sifatining buzilishiga, kontrelita guruhlarining o‘sishiga olib keladi. Bunday sharoitlarda hukmronlikdan norozi kontelita guruhlari ommani safarbar etish vositasida hukmron elita guruhlarini ag‘daradi va o‘z hukmronligini o‘rnatadi. Shunday qilib, Pareto elitalarning vujudga kelishini ko‘p darajada psixologiyaga bog‘laydi. U “siyosiy elita” atamasi bilan bir qatorda “tanlangan sinf” atamasini ham qo‘llaydi. Unga ko‘ra, elita terminining bosh g‘oyasi ustunlikdir. Ya’ni aql, xarakter, chaqqonlik singari xilma — xil qobiliyatlarga oliy darajada ega odamlar- elita deyiladi. Elitalar to‘g‘risidagi ta’limotlar taraqqiyotiga R.Mixels ham yirik hissa qo‘shgan. U jamiyatda elitarlikni vujudga keltiruvchi ijtimoiy mexanizmlarni tadqiq qildi. R.Mixels hukmron qatlamning tashkilotchilik qobiliyatlariga, shuningdek, jamiyatning tashkiliy strukturalariga elitarlikni vujudga keltiruvchi vosita sifatida katta e’tibor berdi. R.Mixels fikricha, jamiyat tashkil etilishining o‘zi elitarlikni talab qiladi. Jamiyatda “oligarxik tendensiyalarning temir qonuni” amal qiladi. Uning mohiyati shundaki, yirik tashkilotlar muqarrar ravishda elitaning shakllanishiga olib keladi. Jamiyatda rahbarlik hamma tomonidan ham amalga oshirila olmaydi, shu sababdan ham, ushbu tashkilotlarning samaradorligi rahbarlik qiluvchi yadro va apparatning ajralishiga olib keladi, u esa oddiy a’zolar nazorati ostidan chiqib, ulardan ajralib siyosatni yolg‘iz rahbariyatning manfaatlariga bo‘ysundirishga va birinchi navbatda, o‘z imtiyozlarini, ahvolini saqlab qolishga harakat qiladi. Omma esa, yetarli darajada haqqoniy axborotga ega emasligi natijasida, bunday holatga va tashkilotlarning kundalik faoliyatiga loqayd qaraydi, shu jumladan, demokratik jamiyatda ham aslida elitalar hukmronlik qiladi. Shunday qilib, elitalarning mavjudligi obyektiv hol. Elitalarning mavjudligi jamiyatda boshqa ijtimoiy guruhlarning mavjudligi singari juda muhim. Siyosiy 6 bo‘lib, Harakatlar strategiyasi asosida ishlab chiqilayotgan asosiy huquqiy mezon sifatida xizmat qila olishi kutilmoqda. 17 2017-yil 8-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning PF-5185-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi davlat boshqaruvida meritokratik tizimni joriy etish va shu orqali boshqaruv hokimiyatini modernizatsiyalash, uni yangi zamon talablariga javob beradigan darajaga ko‘tarish yo‘lidagi muhim qadam bo‘ldi. Konsepsiyaga ko‘ra, davlat boshqaruvi tizimini tubdan isloh qilish belgilangan 6 ta asosiy yo‘nalishlarining so‘nggi oltinchisi “Professional davlat xizmatining samarali tizimini shakllantirish, ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimida korrupsiyaga qarshi kurashishning ta’sirchan mexanizmlarini joriy etish”ga bag‘ishlangan bo‘lib, unda qayd etilgan quyidagi vazifalar bevosita davlat boshqaruvida meritokratik tizimni amalga tatbiq etishni ko‘zda tutadi: 1. Ijro etuvchi hokimiyat organlari, shu jumladan, ularning tarkibiy va hududiy bo‘linmalarini tashkil etish va tugatishning ma’muriy apparat, budjet yuklamasi asossiz oshishi va davlat boshqaruvini byurokratlashtirishning oldini olishga qaratilgan aniq mezonlari hamda tartib-taomillarini joriy etish. 2. Real ehtiyoj, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga salbiy ta’sirga yo‘l qo‘ymaslik, respublika va hududiy ijro etuvchi hokimiyat organlari o‘rtasidagi nomutanosiblikni bartaraf etish, shuningdek, kadrlar va moddiy resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishini ta’minlashni hisobga olgan holda, ijro etuvchi hokimiyat organlari, ularning tuzilmalari va bo‘linmalarini optimallashtirish. 3. Ijro etuvchi hokimiyat organlari va ular rahbarlarining O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tegishli departamentlari bilan o‘zaro hamkorligi mexanizmlarini qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish hisobiga biriktirilgan sohada davlat siyosati amalga oshirilishi uchun ularning mustaqilligi hamda javobgarligini oshirish . 17 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5847-sonli Farmoni “Davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”, 2019-yil 3-oktabr. 37 faniga asos soldi va unda “makiavelli maktabi” yo‘nalishini tashkil etdi. G.Moska har qanday jamiyatning ikki sinf - boshqaruvchilar va boshqariluvchilarga bo‘linishini azaldan mavjud va tabiiy hol, deb biladi. Uning fikricha, yolg‘iz bir kishi ham (u har qanday buyuk sifatlarga ega bo‘lmasin), hamma barobar ham hokimiyatni amalga oshira olmaydi. Shuning uchun G.Moska fikricha, uyushgan kamchilikning uyushmagan ko‘pchilik ustidan hukmronligi muqarrardir. Bu — kelishib va bir xil faoliyat ko‘rsatuvchi odamlar o‘zaro kelisha olmagan minglab odamlar o‘zoro kelishi olmagan minglab odamlar ustidan g‘alaba qozonadilar. Uning tarkibiga kiruvchi individlar ommadan bir qator sifatlari bilan ajralib turadi. Bu sifatlar ularga muayyan moddiy intellektual va, hatto, ma’naviy ustunlik beradi. Boshqacha qilib aytganda, ular o‘zlari yashayotgan jamiyatlarida nihoyatda qadrlanadigan va ularga obro‘, nufuz qo‘shadigan qandaydir fazilatlarga ega bo‘lishlari kerak. Moska vaqt o‘tishi bilan bunday sifatlarning o‘zgarishini aytib o‘tadi. U siyosiy elitani “siyosiy sinf”, deb ham atagan. Unga ko‘ra, uch sifat odamlarga siyosiy sinfga yo‘l ochadi: harbiy jasorat-harbiy aslzodalikka; boylik — moliyaviy hukmronlikka va avliyolik - diniy aslzodalikka. Moska fikricha, siyosiy elita qotib qolgan yopiq ijtimoiy guruh emas, u uch usul bilan yangilanib boradi: vorislik, saylanish va kooptatsiya. Siyosiy sinif rivojlanishida olim ikki yo‘nalish mavjudligini ta’kidlaydi: aristokratik va demokratik. Aristokratik yo‘nalishning ustunlik qilishi siyosiy elitaning yopiqligi va, oqibatda, turg‘unlikka olib keladi, elita — “ayniydi”. Demokratik yo‘nalishdagi taraqqiyotda uning yangilanishi, o‘zgaruvchanligi va samaradorligi ortadi. 3 G.Moska bilan bir davrda va undan mustaqil ravishda siyosiy elitalar ta’limotini V.Paretto ham ishlab chiqdi. V.Paretto fikricha, jamiyatni har doim alohida psixologik va ijtimoiy sifatlarga ega bo‘lgan elitalar guruhi boshqa rib kelgan va boshqarishlari lozim. Jamiyatni boshqarishning u yoki bu sohasida yuksak va samarali faoliyat ko‘rsatayotgan individlar guruh elitalarni tashkil qiladi. Ushbu guruhlar hukmron, ya’ni hokimiyatni boshqarishda bevosita ishtirok 3 Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5 Bugungi kunda O‘zbekistonning davlat boshqaruvi sohasida davlat rahbari tomonidan ilgari surilgan chora-tadbirlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha aniq maqsadli siyosat olib borilmoqda, ya’ni meritokratiya prinsii bo‘yicha davlat xizmatiga tayinlash tizimi mavjud. Bugungi kunda davlat xizmatchilariga xaq to‘lash va rag‘batlantirishning yangi tizimga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shuningdek, professional davlat apparati shakllanishi davlat xizmatining ahloqiy me’yorlari tizimini yanada takomillashtirmasdan muvafaqqiyatli, deb bo‘lmaydi. Shuning uchun ham O‘zbekistonda davlat xizmatchisining faoliyati, maqomi, ahloq kodeksi va boshqa jihatlarini ochib beruvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar ishlab chiqish zarur. Unda davlat xizmatchiarining xatti-harakatlari, shu jumladan korrupsiya xavfini minimallashtirishga oid ko‘plab amaliyotlar aks ettirilishi joiz. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbarni – bu Bosh vazir yoki uning o‘rinbosarlari bo‘ladimi, hukumat a’zosi yoki hududlar hokimi bo‘ladimi, ular faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lib qolishi kerak “. “Biz partiyalar safini bilimli, tashkilotchi va vatanparvar yosh kadrlar bilan to‘ldirishimiz lozim. Siyosiy partiyalar hodimlari partiya ishida toblanishi, shundan so‘ng davlat organlari va hokimliklar tizimidagi turli lavozimlarg, jumladan, deputatlik lavozimlariga asosiy zaxira bo‘lishlari darkor. Bu partiyada ishlash uchun asosiy omil va rag‘bat bo‘lib xizmat qilishi kerak” . Ilmiy doiralarda shunday fikr borki, davlat boshqaruvida professional byurokratiya korrupsiyani kamaytirishga yordam beradi, chunki u amaldorlar va siyosatchilar o‘rtasida manfaatlarning bo‘linishini keltirib chiqaradi. Bizning fikrimizcha, bu masalaning yechimi emas. Meritokratiya tizim yuqori ma’lumotli nomzodlarni jalb qilishga ham yordam berishi mumkin. Bu juda muhimdir, chunki davlat xizmatchilarining halol va samarali ishlashi, o‘z navbatida, soliq tushumlarining, ko‘payishi, korrupsiyaning kamayishi, davlat moliyasini samarali boshqarish va yuqori iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda davlat boshqaruvida gendr tengligini ta’minlash qonuniy asosga egaligi belgilab qo‘yildi. Bu esa meritokratiya tamoyillarini O‘zbekistonda amaliyotga tadbiq qilishda ayollarning keng ishtiroki 34 va’dalarini beruvchi siyosatchi o‘z mavqeini ko‘tarishini o‘ylar ekan, garovga mamlakat tinchligi va osoyishtaligini qo‘yishi ma’lum. Yuqorida ko‘rib chiqilgan ayrim yetakchilik turlari haqida keltirilgan fikrlar bu -hodisaning naqadar serqirra va murakkabligini ko‘rsatib turibdi. Adabiyotlarda yetakchilikning, asosan, quyidagi oltita funktsiyasi ko‘rsatiladi: 1. Jamiyatni jipslashtirish, ommani birlashtirish. Yetakchi o‘zida va boshqa davlatlar bilan munosabatlarda milliy birlikni gavdalantirishi va namoyish qilishi, fuqarolarni umumiy maqsadlar va qadriyatlar yo‘lida birlashtirishi, Vatanga, davlatga, xalqqa xizmat qilishda o‘rnak bo‘lishi lozim. 2. Eng ma’qul siyosiy qarorlarni ishlab chiqishi va qabul qilishi. Yetakchilar xatolar qilishdan kafolatlanmagan bo‘lsa ham, ijtimoiy vazifalarni hal qilishning eng ma’qul yo‘lini topa olishlik qobiliyatlari, odatda, ularning rahbarlik lavozimlarini egallashlarini oqlaydi. 3. Ijtimoiy hakamlik va homiylik, ommani qonun buzilishlari, amaldorlarning o‘zboshimchaligidan himoya qilish, tartib va qonunchilikni nazorat, rag‘batlantirish va jazolash choralari bilan saqlab turish. 4. Hokimiyat va ommaning siyosiy va hissiy aloqa kanallarini mustahkamlash va shu bilan fuqarolarning siyosiy rahbarlikdan begonalashuvining oldini olish. Ommaviy axborot vositalari, ayniqsa, televideniye, shuningdek, saylovchilar bilan o‘zaro uchrashuvlar va boshqa tadbirlar orqali prezidentlar va boshqa siyosiy rahbarlar xalq bilan bevosita aloqada bo‘lishi uchun keng imkoniyatlarga ega bo‘ladilar. 5. Yangilanishning tashabbuskori bo‘lish, optimizm va ijtimoiy energiyani to‘plash, ommani siyosiy maqsadlarni amalga oshirishga safarbar qilish. Yetakchi xalq an'analari ni avaylab-asrashi, o‘z vaqtida yangiliklarni ilg‘ay olishi, jamiyat taraqqiyotini ta’minlashi, xalqda ijtimoiy ideallar va g‘oyalarga ishonch uyg‘otish lozim. 6. Tizimni legitimlashtirish. Bu funksiya, asosan, totalitar jamiyat yetakchilariga xosdir. Siyosiy rejim tarixiy xalq an'analarida va demokratik tadbirlarda o‘z- o‘zini oqlay olmaganida, u buni xarizmatik yetakchining alohida 17 irodasi bilan emas, balki boylik, ijtimoiy mavqe yoki siyosiy aloqalar kabi muhim resurslarga ega bo‘lganlardan tanlangan bir qancha shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Aynan shu jihat tufayli ham meritokratiya biz uchun zarur, deb tushuntirishadi. Ya’ni, siyosiy elitaning davlat va jamiyat hayotidagi o‘rni muhim ekanligini, manfaatlar qarama-qarshiligini tiyib turish, ko‘pchilikning manfaatlari ozchilik orqali hisobga olingan holda tartibga solinishi zarurligini ta’kidlab, bu ozchilik guruhi hokimiyatga loyiq bo‘lgan malakali shaxslardan iborat bo‘lishi zarur. Iqtisodiy imkoniyatlari cheklangan, “yuqoridagi katta shaxslar” bilan aloqasi bo‘lmasa-da, o‘z sohasida yuqori malakaga ega bo‘lgan, “o‘z ishini biladigan” va yetarli yutuqlarga erishgan kadrlar boshqaruv lavozimlariga jalb qilinsa, siyosiy elita unga haqiqatdan loyiq bo‘lganlar bilan to‘ldirilsa, bu ham jamiyat ham davlat taraqqiyotida hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Buning namunasi sifatida Singapur davlatining qisqa vaqt ichida erishgan yutuqlarini keltirish mumkin . Bu davlatda shaxslar ijtimoiy maqom yoki siysoiy aloqalar kabi omillarga emas, balki ularning qobiliyatlari va yutuqlariga qarab tanlanadi va mamlakat siyosiy elitasi ham o‘z navbatida oliy ma’lumot va malakali, iste’dodli shaxslardan tarkib topadi. Ayni vaqtda hukmron bo‘lgan Xalq harakati partiyasi 1965yilda Singapur mustaqillikka erishganidan beri hokimiyat tepasida bo‘lib, partiyaning muvaffaqiyati qobiliyatli yetakchilarni o‘ziga jalb etish bilan bog‘liq deb ta’kidlanadi. Mamlakatda meritokratik jamiyat qurildi. Bu Singapurga innovatsiyalar va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradigan yuqori darajadagi iste’dodlarni jalb va saqlab qolish imkonini berdi. Shuningdek, meritokratiyaga alohida e’tibor qaratilishi barcha singapurliklar uchun teng sharoitlar yaratilib, qilingan mehnatlar munosib taqdirlanishini ta’minladi va hukumatga nisbatan ishonch tuyg‘usini yanada oshirdi. Buni statistik ma’lumotlar ham isbotlaydi: Singapur mustaqilligining dastlabki yillarida aholining yarimi savodsiz, aholi jon boshiga yalpi ichki maxsulot 516 AQSH dollarini tashkil qilgan. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasining 2022-yilda e’lon qilgan xisobotlariga ko‘ra bu ko‘rsatkich 51 ming 162 AQSH dollariga yetgan va jahon davlatlari orasida 11-o‘rinda qayd etilgan. Singapurning 25 KIRISH Hozirgi davrda siyosiy tizimlarning barqarorligi va samaradorligi ularni boshqarayotgan elita vakillarining bilim, malaka va tajribasiga bevosita bog‘liqdir. Bu esa siyosiy elita shakllanishida meritokratiya tamoyilini ilgari surishni dolzarb masalalardan biriga aylantiradi. Meritokratiya — ya’ni bilim, salohiyat va erishilgan yutuqlar asosida lavozimga ko‘tarilish tamoyili — demokratik jamiyatlar rivojida muhim o‘rin tutadi. Bugungi globallashuv jarayonida raqobatbardosh, mas’uliyatli va professionallikka asoslangan siyosiy elita shakllantirish ehtiyoji har qachongidan ko‘ra kuchliroq sezilmoqda. Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, jamiyat taraqqiyotini ta’minlashda siyosiy qarorlarni qabul qiluvchi shaxslarning malakasi va intellektual salohiyati hal qiluvchi omilga aylanmoqda. Shu bois, turli mamlakatlarda, jumladan, O‘zbekiston Respublikasida ham siyosiy elita tarkibini shakllantirishda meritokratik yondashuvning tatbiq etilishi dolzarb ilmiy-amaliy masala sifatida qaralmoqda. Ushbu mavzuda so‘z ketganda Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning qiyida fikrlari e’tiborga molikdir. “Bizga yangicha fikrlaydigan, zamonaviy bilim va tajribaga ega, tashabbuskor rahbarlar kerak. Shuning uchun kadrlar tanlovida adolat va shaffoflik mezonlarini joriy etish, malaka va intellektual salohiyat asosida yuqori lavozimlarga tayinlash bo‘yicha aniq tizim yaratiladi.” “Kadrlar islohotlarimiz markazida turishi kerak. Har bir rahbar, avvalo, o‘zining bilim va salohiyati bilan ishni tashkil etishi, jamiyat oldida mas’uliyatini chuqur his etishi zarur.” “Bugungi kunda xalqimiz rahbarlardan eng avvalo halollik, vatanparvarlik, odilona va samarali mehnat qilishni kutmoqda. Bunday fazilatlar esa faqat iqtidorli, bilimli, hayotiy tajribaga ega, sadoqatli kadrlarda bo‘ladi.” 1 Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Siyosiy elita va meritokratiya masalalari siyosatshunoslik, ijtimoiy falsafa va davlat boshqaruvi sohalarida 1 Mirziyoyev Sh.M. Lavozimga kirishish marosimidagi nutqi, 6-noyabr 2021-yil. – https://president.uz 2 aylanma harakati yuz beradi . Gaetano Moskaning “ hukmron sinf “ nazariyasi jamiyatda elita boshqaruvining muqarrarligini ta’kidlaydi. Uning fikriga ko‘ra, har bir jamiyat hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan va davlat apparatini nazorat qiluvchi hukmron sinf orqali boshqariladi. Bu hukmron sinf majburlov, manipulyatsiya va rozilik kombinatsiyasi orqali o‘z hukmronligini saqlab qoladi . Nemis sotsiologi va va siyosatchisi Maks Veber siyosiy elita hokimiyatni shakllantirishda byurokratiya va ratsional-huquqiy hokimiyat rolini bajaradi, degan fikrni ilgari surgan. Unga ko‘ra, siyosiy elita – jamiyatni samarali boshqarish va qarorlar qabul qilish imkonini beruvchi maxsus bilim, ko‘nikma va tajribaga ega bo‘lgan shxaslardan iborat guruh . Amerikalik sotsiolog Charls R. Mills elitaning boshqaruvdagi rolini yanada kengroq tushuntirib, unga jamiyatda muhim ta’sir va qaror qabul qilish kuchiga ega bo‘lgan kichik shaxslar guruhi deb ta’rif beradi. Elita bu o‘z hokimiyat pozitsiyalarini saqlab qolish va jamiyat ustidan nazorat o‘rnatish uchun birgalikda harakat qiladigan siyosiy, iqtisodiy va harbiy sohalarning rahbarlaridan iborat guruhdir. 11 Keltirib o‘tilgan fikrlar elitaning mohiyatini ochib berishda muhim ahamiyatga ega va elitaning paradigmasi vazifasini o‘taydi, deb aytishimiz mumkin. Umuman aytganda, siyosiy elita bu imtiyozli kuch, resurslar, boshqaruvda keng huquqlarga ega bo‘lgan va ushbu afzalliklari orqali jamiyat hayotiga ta’sir o‘tkazishga qodir bo‘lgan yuqori martabali kishilar guruhidir. Meritokratiya borasida so‘z borar ekan, ko‘z oldimizga faqat munosib kishilargina e’tirof etiladigan, loyiqlargina rag‘batlantiriladigan jamiyat ko‘z oldimizga keladi. Meritokratiya konsepsiyasi shaxslarni ularning faoliyati va jamiyatga qo‘shgan hissasi bilan belgilanadigan, xizmatlari va qobiliyatlari asosida taqdirlash va tan olish zarurligini ko‘rsatadi. Meritokratik jamiyatda teng imkoniyatlarga e’tobor qaratiladi, ya’ni har bir kishi o‘z ko‘nikma va qobiliyatlarini, kelib chiqishidan qat’iy nazar, namoyon etish uchun teng imkoniyatga ega bo‘lishi kerak. Bu ko‘pincha kishilarning muvaffaqiyatga erishishi uchun zarur vositalarga ega bo‘lishini ta’minlashda sifatli ta’lim va o‘quvmalakaviy dasturlarni joriy etishni 11 Ibragimov I.Q. Siyosiy elita va rahbarlik nazariyalari. – T.: Iqtisodiyot, 2018. 22 elitalar tarkibiga nafaqat boshqaruvda bevosita ishtirok etuvchi shaxs va guruhlar, balki eng ko‘zga ko‘ringan iqtisodiy va ma’muriy doiralar, ommaviy axborot vositalari, ta’lim-tarbiya muassalarining rahbarlari ham kiradi. Siyosiy elitalar tarkibiga siyosat bilan rasmiy jihatdan bog‘langan,lekin siyosiy qarorlar qabul qilinishiga chetdan ta’sir o‘tkazadigan hukmron sinfning vakillari ham kiradi. Siyosat subyektlari orasida elitalar muhim o‘rinni egallaydilar.Siyosat- elitalarining mahsulidir. Hozirgi davrda demokratik jamiyatlar uchun dolzarb vazifalardan biri –elitar guruhlarga qarshi kurash emas,balki jamiyat uchun foydali siyosiy elitalar guruhini shakllantirishdir, unda ijtimoiy vakolatlilikning o‘z vaqtida sifat jihatdan yangilanib turishini ta’minlash,oligarxiyalashuvi, xalqdan begonalashuvi va yopiq hukmron, imtiyozli tabaqaga aylanishining oldini olishdir. Elitalar ijtimoiy vakolatligiga, uning sifatiga va samaradorligiga elitalarni, a’zolarini tanlab olish tizimi muhim ta’sir ko‘rsatadi. Elitaga tanlab olishning ikkita asosiy tizimi, gildiya va antreprent tizimi mavjud. Gildiya tizimiga talabgorlarni yopiq holda tanlash, quyi xizmat pillapoyalaridan, yuqori qarab o‘sish, tanlab olishga, murakkab talablar tizimi (bularga partiya a’zoligi, ish staji, ma’lumoti, egallab turgan lavozimi, rahbariyatning ijobiy tavsifnomasi va hokazalar kiradi) xos. Antraprener tizimi gildiya tizimiga qarama-qarshi bo‘lib, bu tizim quyidagilar bilan xarakterlanadi: • Ochiqlik, yetakchi pozitsiyalarni egallashga har qanday ijtimoiy guruhlarga keng imkoniyatlar berilishi; • Rasmiy talablarning ko‘p emasligi; • Istagan kishi da’vogarlik qila olishi; • Tanlab olishdagi yuqori raqobat; • Shaxsiy xususiyatlarning yetakchi ahamiyatga egaligi va h.k. Jamiyatda siyosiy elitalar bir qator muhim vazifalarni bajaradi. Avvalo, ular butun jamiyat, alohida qatlamlar manfaatini ifodalovchi yangi g‘oyalarni ishlab chiqaradilar va jamiyat rivojining asosiy yo‘nalishlarini belgilab beradi. Bu – strategik funksiyadir. Siyosiy elita o‘z dasturlarida jamiyatdagi turli ijtimoiy 8 yo‘ldagi harakatlar jamiyatning demokratik rivoji va barqaror taraqqiyotini ta’minlashga xizmat qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot va bunyodkorlik yo‘li. – T.: O‘zbekiston, 2021. 2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T.: O‘zbekiston, 2016. 3. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomaslari. 2017–2024 yillar. – rasmiy.gov.uz 4. Mirziyoyev Sh.M. Davlat boshqaruvida islohotlar – xalq manfaatlariga xizmat qiladi, 2022-yil 28-yanvar. – https://president.uz 5. Mirziyoyev Sh.M. Lavozimga kirishish marosimidagi nutqi, 6-noyabr 2021-yil. – https://president.uz II. Qonuniy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (2023-yilgi tahriri). – T.: Adolat, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat fuqarolik xizmati to‘g‘risida”gi Qonuni, 2022-yil 5-avgust. – Lex.uz 3. O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonuni, 2017-yil 3-yanvar. – Lex.uz 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5847-sonli Farmoni “Davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar to‘g‘risida”, 2019-yil 3-oktabr. 5. Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 16-iyuldagi 589-sonli qarori “Davlat fuqarolik xizmatchilarining malakasini baholash tartibi to‘g‘risida”. III. Ilmiy adabiyotlar 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 41 edilar. Shu bilan birga vaziyat kontsepsiyasi kuchli shaxs ham muayyan vaziyatni keltirib chiqarishi mumkinligini hisobga olmaydi. Vaziyatlar ta’limotiga aniqlik kiritish, rivojlantirish va sifat jihatlaridan boyitish natijasida siyosiy etakchilikni, uning izdoshlari va tarafdorlari yordamida tushuntiuvchi ta’limot vujudga keladi. Zamonaviy siyosat nazariyasida tarafdorlar tushunchasi keng qamrovli bo‘lib, siyosiy faollarni tashqari etakchining saylovlari, shuningdek, u bilan o‘zaro munosabatda bo‘luvchilar ham bu tushuncha mazmuni tarkibiga kiritiladi. Tarafdorlarni o‘rganish- siyosiy etakchining hulq-atvorini qabul qilinadigan qarorlarini oldindan bilish imkoniyatini beradi. Yetakchi – tarafdorlar munosabatlarining shakllanish va amal qilishda siyosiy faollarning roli kattadir. Aynan, tarafdorlar uning shaxsiy sifatlari va imkoniyatlarini etarli baholay oladilar, uni qo‘llab-quvvatlaydilar. Bu qarash bir muncha kamchiliklarga ham egadir. Ushbu nazariya va vaziyatlar ta’limoti siyosiy etakchining hokimiyatini egallagandan keyingi faoliyatidagi mustaqillikni, faollikni tushuntirib bera olmaydi. Tarix saboqlari ko‘rsatadiki, ko‘pgina siyosiy rahbarlar, uni hokimiyat tepasiga keltirgan qatlamlar va guruhlar manfaatiga qarshi qaratilgan faoliyat yuritganlar. Buni Stalin misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Hokimiyatga chiqqandan keyin o‘n besh yil davomida u o‘zini hokimiyat tepasiga keltirgan bolsheviklarni deyarli butunlay, bundan tashqari o‘z partiyasi a’zolarining-yarmini yo‘q qildi. Bunga o‘xshash holni Gitlerda ham ko‘rishimiz mumkin, u ham o‘zini hokimiyat tepasiga keltirgan eski natislar partiyasi a’zolarini deyarli bututnlay yo‘q qildi. Bu ko‘pgina dalillar shuni ko‘rsatadiki, yetakchi va tarafdorlar o‘zaro ta’sirini ikki tomonlama harakat sifatida qarash kerak. Yetakchilar o‘z ijtimoiy tayanchlarini muayyan darajada o‘zgartirishlari mumkin. Bunday hol ayniqsa, avtoritar va totalitar siyosiy tizimlarda fojeali tus olishi mumkin. Har qalay, mavjud yondoshuvlarning barchasi bir-birini inkor etishdan ko‘ra, to‘ldirishga xizmat qiladi va keltirilgan omillarning hech birini mutlaqlashtirish mumkin emas. Har bir siyosiy yetakchi va uning faoliyatini unga ta’sir etuvchi barcha omillar birligi tarzida tahlil qilish, bunda muayyan sharoit, amal qilayotgan stereotiplar, 12 jamiyatdagi ijtimoiy — iqtisodiy, siyosiy ahvol - siyosiy, huquqiy madaniyat turi v x.larni inobatga olish zarur bo‘ladi. Yuqoridagi yondoshuvlarni umumlashtirib, shuni ta’kidlab o‘tishimiz lozimki, yetakchilik, shu jumladan, siyosiy yetakchilik ayrim shaxs xususiyati, deb qaralishi mumkin emas. Yetakchilikni shu ma’noda muz tog‘lari aysberglarga o‘xshatsa bo‘ladi. Aysberg haqida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish uchun uning ko‘zga ko‘rinuvchi va suv ostidagi qismini birgalikda ko‘z oldimizga keltirishimiz kerak. Shu singari, siyosiy etakchilik muayyan davr, muayyan vaziyat va muyyan manfaatlarni ifodalovchi ijtimoiy - siyosiy xodisadir. U obyektiv tabiatga ega: jamiyat o‘z taraqqiyoti negizida mas'uliyatni o‘z zimmasiga ola biladigan, uzoqni ko‘ra oladigan, keng fikrlovchi, ko‘pchilik manfaati uchun qayg‘uruvchi shaxslarga muhtoj. Shunday qilib, siyosiy yetakchilik — insoniyatga xos bo‘lgan eng qadimgi universal institutlardan biri va u davlat hamda jamiyat miqyosida hokimiyat funksiyalarini bajaruvchi subyektlardan biridir. Biz uni bir shaxs odamlarni hamkorlikka va umumiy maqsadlarni amalga oshirishga yo‘naltira olishi bilan bog‘ladik. Ammo bu vazifani bajaruvchi shaxs bir nechta umumiy talabga javob berishi kerak. So‘z siyosiy yetakchilikning mezonlari haqida ketyapti. Avvalo, siyosiy yetakchining odamlarga ta’siri doimiy bo‘lishi lozim. Siyosiy jarayonga katta, lekin birgina ta’sir ko‘rsatgan shaxslar siyosiy yetakchi sifatida baholanishi mumkin emas. So‘ngra yetakchining ta’siri alohida shaxslarga emas, butun guruhga, tashkilotga yoki jamiyatga nisbatan amal qilishi kerak. Rahbar va uning izdoshlari, hayrixohlari munosabati ikki tomonlama ta’sirga ko‘rilgan. Yetakchi o‘z faoliyatida guruhga, tashkilotga yoki butun jamiyatga tayanadi. Ammo u quyidan kelayotgan ta’sirlar domiga tushmasdan, bir qadam ilgarida borib, o‘z guruhi, tashkiloti yoki jamiyatga oshkora ustun ta’sirga ega bo‘lishi kerak. Va nihoyat, yetakchining ta’siri kuch, zo‘rlik, qo‘rquv emas, ishonch, avtoritetga asoslanishi lozimdir. 8 8 Jalilov A. Geosiyosatda Mondializm nazariyasi. // Tafakkur, 2006, 1-son. 112-113-betlar. 13 Hozirgi kun siyosiy dunyosida dolzarb masalalardan biri bu jamiyat farovonligiga erishishdir. Siyosat arboblari bu masalani bevosita davlat boshqaruvi, hokimiyatning amalga oshish tarzi bilan bog‘laydi. Hokimiyat kimlarning qo‘lida ekanligi, ularning qay tariqa bunga loyiq deb topilishi, ushbu hokimiyat egalarining bixeviorizmi o‘z-o‘zidan davlat siyosatining amalga oshirilishini belgilab beradi. Siyosiy adabiyotlarda “hukmron sinf”, “boshqaruv sinfi”, “eng yuqori sinf” singari turli nomlarga ega bo‘lgan “siyosiy elita” hokimiyatni harakatga keltiruvchi asosiy kuch hisoblanadi. Siyosiy elita tarkibiga eng munosib vakillarni jalb etishda “meritokratiya” deb ataluvchi tushuncha maydonga chiqadi. Merit tizimi asosida shakllangan har qanday siyosiy elita adolatli va sof hokimiyatni amalga oshiradi, deb ishonish mumkin. Quyida ushbu tushunchalar mazmun-mohiyati va o‘zaro bog‘liqlik jihatlari masalasiga chuqurroq kirib boramiz. 10 Meritokratiya – bu kishilarning qaysi ijtimoiy tabaqaga mansubligi, iqtisodiy imkoniyatlari yoki qaysi oilaga mansubligi, kimlarning homiyligi ostidaligi kabi omillarga emas, balki, ularning qobiliyatlari, ko‘nikmalari va yutuqlariga qarab tan olinadigan va munosib taqdirlanadigan tizim yoki mafkuradir. Tushunchaning o‘ziga ta’rif beradigan bo‘lsak, meritokratiya – lotincha “meritus” – munosib, yunoncha “kratos” – hokimiyat, ya’ni, negizida individual qobiliyat prinsipi yotadigan boshqaruv shakli. Bu termin ilk marotaba ingliz sotsiologi Maykl Yang tomonidan “Meritokratiyaning yuksalishi 1870-2033” asarida qo‘llanilgan . Meritokratik tamoyillar asosida yashaydigan jamiyatda hokimiyat va barcha boshqaruv-ta’sir orinlari qobiliyat, kuchli mehnat yoki yuqori malaka orqali qo‘lga kiritiladi. Uning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: - Teng imkoniyatlar: meritokratiya barcha shaxslarga, ularning kelib chiqishidan qat’iy nazar, o‘z qobiliyatlari va iste’dodlarini namoyish qilish uchun teng imkoniyatlarni ta’minlashga e’tibor qaratadi; - Ta’lim va malaka: meritokratik tizimlarda ko‘pincha shaxsning xususiyatlari va imkoniyatlarini baholashda ta’lim va malaka atributlari ustunlik qiladi; 10 G‘ulomov B.T. Davlat va jamiyat boshqaruvi. – T.: Akademiya, 2019 . 20 rivojlantirishi va ulardagi boshqa odamlardan ustun bo‘lishi kerak. Shuning uchun meritokratiyaning ildizlari kollektivda emas, balki individual boshlanishda. Shu ma’noda u o‘zining raqobati, yetakchi mavqeini saqlab qolish uchun doimiy o‘sish talabi bilan kapitalizmga yaqin mafkura vazifasini bajaradi. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib, meritokratiyani “munosiblar hukmronligi” deb baholash mumkin. Kapitalizm ruhida meritokratiya birdamlik g‘oyasi bilan mos kelmaydi. Kanadalik faylasuf Kay Nelsen ta’kidlashicha, fundamental darjada bunday jamiyat g‘ayriinsoniydir. Odamlar bir-birlari bilan deyarli barcha sohalarda doimo raqobatlashganda, doimo samarali jamiyat va undan samaradorlikka intilish doirasida baholanib, saralanib va tartiblanib turilsa, bu g‘ayriinsoniydir. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, AQSHda meritokratiya prinsipi allaqachon hayotga tatbiq etilgan va har bir amerikalikning shaxsiy yutuqlari faqat uning qobiliyatiga, mehnatsevarligiga, munosabati va ahloqiga bog‘liq ekanligiga ishonishadi. Boshqaruv prinsipi – bu yerda eng qobiliyatli va intellektual rivojlangan odamlar ijtimoiy kelib chiqishi, qarindoshligi, do‘stligi, moliyaviy boyligi, jinsi, irqi yoki yoshidan qat’i nazar yetakchilik mavqeini egallaydi. Bu prinsip asosan kompetensiyaga asoslangan. Meritokratiya tamoyillariga amal qiladiga boshqaruvda xodimlar o‘z vazifasiga yuqori ishtiyoqi, layoqati bo‘lishi, avtonom ishlashi va nafaqat hamkasblarni, balki kezi kelganda xo‘jayinlarini ham o‘rinli, asosli tanqid qilishi kerak. U doimiy rivojlanish martaba zinapoyasidan yuqoriga ko‘tarilishning garovidir. Masalan, AQSh ning “Silikon vodiysi” aynan meritokratiya prinsipi asosida faoliyat ko‘rsatadigan tashkilotdir. Agar siz bu yerga aniq bir maqsad bilan kelgan bo‘lsangiz, qaysi oiladan, mamlakatdan ekanligingiz va qancha pulingiz borligi muhim emas. Agar siz boshlang‘ichga muvafaqqiyataga erisha olsangiz, unda siz keyinchalik ham katta muvafaqqqiyatlarga erishasiz, - deydi Stenford universitetining professori Lesli Berlin . Bugungi kunda meritokratiya atamasi zamonaviy jihatlari quyidagilarni anglatadi: 29 yetarlicha o‘rganilgan. G‘arb olimlari — M. Vebber, V. Pareto, G. Moska, R. Dahrendorf, P. Burnhamlar; hamda mahalliy tadqiqotchilar — Sh. R. Toshmatov, B. T. G‘ulomov, I. Q. Ibragimov va boshqalar bu borada muhim ilmiy g‘oyalar va tahlillarni ilgari surishgan. Biroq, aynan meritokratiya tamoyilining siyosiy elita shakllanishidagi o‘rni va uning O‘zbekiston sharoitidagi o‘ziga xos xususiyatlari hali to‘liq ilmiy yoritilmagan. Kurs ishining obyekti — siyosiy elita shakllanish jarayoni. Kurs ishining predmeti — ushbu jarayonda meritokratiya tamoyilining tutgan o‘rni, ta’siri va mexanizmlari. Kurs ishining maqsadi — siyosiy elita shakllanishida meritokratiya tamoyilining nazariy asoslarini o‘rganish va uning amaliyotdagi aksini tahlil qilish. Kurs ishining vazifalari : 1. Siyosiy elita va meritokratiya tushunchalarining mazmun-mohiyatini ochib berish; 2. Meritokratik tamoyilning shakllanishi va rivojlanish tarixini o‘rganish; 3. Turli mamlakatlar tajribasida siyosiy elita shakllanishida meritokratiyaning tutgan o‘rnini tahlil qilish; 4. O‘zbekiston Respublikasida siyosiy elita shakllanishida meritokratiya tamoyilining namoyon bo‘lishi va rivojlanish tendensiyalarini aniqlash; 5. Mavzuga oid muammolarni aniqlab, taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 3 menejerlarga murabbiylik mahoratini oshirish, o‘z qo‘l ostidagi hodimlar bilan o‘zaro munosabatlarni yaxshilash va rivojlantirishga imkon beradigan maxsus murabbiylik dasturlari amal qiladi. Li Kuan Yu ta’kidlaganidek, davlat xizmatchisining obro‘si yuqori ish xaqi evaziga yaratilgan. Bunga mansabdor shaxslarning xizmat xaqini yirik firmalar rahbarlarining oylik maoshlari bilan tenglashtirish natijasida erishildi. Bunday siyosat nafaqat jamiyatdagi ijtimoiy keskinlikni pasaytiradi, balki korrupsiyaga qarshi kurashga ham katta yordam berdi. Masalan bugungi kunda ofis ishchilarining ish xaqi o‘rtacha 5000 dollarni tashkil etadi, xuddi shu funksional vazifalarga ega bo‘lgan boshqa davlat lavozimlarida ishlaydigan xodimlarning ish xaqi eng kami 5000 AQSh dollarni tashkil etadi. Li Kuan Yu mamlakatning birinchi Bosh vaziri shunday deydi: “Agar siz Singapur muvafaqqiyatli bo‘lishini istasangiz, eng yaxshi va eng munosib kadrlarga ehtiyoj sezadigan ish topishga imkon beradigan tizim yaratishingi kerak.” Qizig‘i shundaki, bu atama birinchi marta Singapur parlamentida 1971- yilda ishlatilgan. Li Kuan Yu ta’kidlaganidek: kelinglar biz odamlarni mukofotlaylik va mansabda o‘sish uchun imkoniyat yarataylik, xizmat faqat maoshga asoslangan bo‘lsin, hattoki, qashshoq bo‘lgan, ammo qobiliyatli insonlar uchun keng imkoniyatlar yarataylik. Boshqacha aytganda – nafaqat meritokratiya tamoyillariga asoslangan jamiyat quraylik, balki “meritokratiya+jamiyat” bo‘lsin, degan g‘oyani ilgari surgan. Meritokratiyani turli xil yo‘llar bilan tushinish va amalga oshirish mumkin. Uni baholashda keng miqyosda ham davlat xizmatini isloh qilish bilan yanada aniqroq munosabatda bo‘lganda, u muayyan vaziyatda qanday tavsiflanganiga alohida e’tibor qaratish kerak. Meritokratiyani tushunish va amalda qo‘llash usuli uni amalga oshirish natijalariga ta’sir qiladi. Shuningdek, davlat xizmatini isloh qilishda meritokratiyani qanday tushunilishi va qo‘llanilishiga bevosita bog‘liq. Bu, shu jumladan juda katta tarixiy va siyosiy ahamiyatga ega. Demak, meritokratiya boshqaruv tizimi samaradorligi va natijalarini shakllantirishga ijobiy ta’sir etuvchi omillardan biridir. 33 O‘zbekistonda boshqaruv tizimiga meritokratiya tamoyilini keng joriy etish bo‘yicha navbatdagi siyosiy-huquqiy mezon O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 3 oktabrdagi PF-5843-sonli “O‘zbekiston Respublikasida kadrlar siyosati va davlat fuqarolik xizmati tizimini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni hisoblanadi. Ushbu farmon davl at fuqarolik xizmati samaradorligini oshirish, davlat organlari va tashkilotlarining malakali kadrlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida, shuningdek, 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida va O‘zbekiston Respublikasida Ma’muriy islohotlar konsepsiyasida belgilangan vazifalarni izchil amalga oshirish bo‘yicha ishlab chiqilgan bo‘lib, unda O‘zbekiston Respublikasida kadrlar siyosatini va davlat fuqarolik xizmati tizimini tubdan takomillashtirishga oid birinchi navbatdagi chora-tadbirlar Dasturi qabul qilingan va ushbu Dastur mamlakatda boshqaruv tizimida meritokratik tamoyillarni amalga joriy qilishda muhim bosqich bo‘lib xizmat qilmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagi xulosalarni keltirib chiqarish kelish mumkin: • O‘zbekistonda davlat boshqaruvida meritokratiya tizimini joriy etishning bir qancha siyosiy-huquqiy mezonlari, jumladan, 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi, Ma’muriy islohotlar konsepsiyasi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida kadrlar siyosati va davlat fuqarolik xizmati tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni ishlab chiqildi va qabul qilindi; • Davlat boshqaruvini modernizatsiyalashning hozirgi holati sohaga meritokratik tizimni joriy etish uchun aniq muddatga mo‘ljallangan maxsus konsepsiya ishlab chiqishni taqozo etmoqda; • 2020 -yil iyun oyida jamoatchilik muhokamasi yakunlangan “Davlat fuqarolik xizmati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni loyihasining parlament muhokama jarayonida mazmunan yanada boyitish hamda 38 - Faoliyatga asoslangan rivojlanish: meritokratiyada kishilar faoliyati, erishgan yutuqlari va jamiyat yoki muayyan sohaga qo‘shgan hissasiga qarab mukofotlanadi va ko‘tariladi. Yuqorida keltirib o‘tilgan xususiyatlar bilan xarakterlanadigan boshqaruv shakli meritokratik boshqaruv shakli, deb ataladi. Meritokratiya demokratik va nodemokratik boshqaruv shakllarida uchratish mumkin bo‘lgan tizimlardan biridir. Siyosiy sohada sezilarli kuch va ta’sirga ega bo‘lgan nufuzli shaxslar guruhiga “siyosiy elita” deyiladi. Siyosiy elitaga mansub kishilar ko‘pincha qaror qabul qilish bilan bog‘liq jarayonlarga imtiyozli tarzda ishtirok etish huquqiga egadirlar va siyosat va boshqaruvni shakllantirishda asosiy subyekt hisoblanadi. “Elita” atamasi asli fransuzcha so‘zdan olingan bo‘lib, “elite” – eng yaxshi, saralangan tanlangan degan ma’nolarni anglatadi. Atama sotsiologiya va siyosatshunoslik sohalari uchun xos bo‘lib, siyosatshunoslikdagi qarashlar tizimi elita nazariyasining eng mashhur klassik vakillari deya e’tirof etiladigan italyan siyosatshunoslari G.Moska va V.Paretolar tomonidan ta’riflangan. Siyosiy elita quyidagicha xarakterlanadi: - Hokimiyat pozitsiyalari: siyosiy elita odatda hukumat yoki siyosiy tashkilotlar ichida nufuzli lavozimlarni egallagan yuqori martabali amaldorlar, siyosatchilar va nufuzli shaxslardan iborat; - Tarmoq va aloqalar: siyosiy elita ko‘pincha boshqa nufuzli shaxslar bilan o‘zaro mustahkam munosabat va aloqalarga ega bo‘ladi, bu ularga qaror qabul qilish jarayonlariga ta’sir o‘tkazish imkonini beradi; - Kuchli resurs manbalari: ular ko‘pincha mablag‘lar, media platformalar va ma’lumot bazalari kabi resurslarga ega bo‘lib, bu ularning kuchini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Siyosiy elita masalasida ko‘pgina qarashlar mavjud va ular bir-birini to‘ldiradi yoki qisman farq qiladi. Masalan, Vilfredo Paretoning elita nazariyasi jamiyatda elitaning harakatiga e’tibor qaratadi. Uning ta’kidlashicha, jamiyatlar hukmron elitaning doimiy almashinuvini boshidan kechiradi, ya’ni vaqt o‘tishi bilan bir guruh o‘rnini boshqasi egallaydi va shu tariqa jamiyatda siyosiy elitaning 21 Shunga qaramasdan, meritokratiyaning ijobiy xususiyatlari ko‘lamining keng ekanligini hisobga olib, uning natijasi o‘laroq rivojlanishning yangi bosqichiga ko‘tarilgan davlatlarning tajribasidan kelib chiqib uni qo‘llab-quvvatlash va amalda joriy etish bizga ijobiy natijalarni berishiga shubha yo‘q. 2.2.Davlat boshqaruvida meritokratiya tizimining xalqaro amaliyoti va O‘zbekistonda amaliyotga tadbiq qilinishi. 1958-yilda nashr etilgan “Meritokratiyaning yuksalishi: 1870-2033 “ nomli satirik insho ijtimoiy va siyosiy tafakkurda yangi kontseptsiyaning tug‘ilishini ko‘rsatdi. Meritokratiya – “munosiblar hukmronligi”. Ingliz siyosatchisi va sotsiologi Maykl Yang tomonidan tuzilgan, qo‘lyozma shaklida nashr etilgan kitob Britaniya jamiyatining 20 va 21-asrlar boshlaridagi o‘zgarish haqida hikoya qiladi. Maykl Yang o‘z ishida zamonaviy jamiyat meritokratik raqobati doirasida boshqalarni, xususan, xayriya, tenglik, hamjihatlik, mehr-oqibatni siqib chiqaradigan intellektual qobilyat va aqlni ustun qiymat sifatida ta’riflashga qarshi chiqadi. 14 Postindustrial nazoratchi Daniel Bell va “munosib hukmronlik” ning boshqa tarafdorlari meritokratik jamiyatda har kim o‘ziga munosib pozitsiyani egallaydi, deb ta’kidlaydilar. Musobaqa oxirida natijalar tengligini qo‘llab-quvvatlaydigan tenglikdan farqli o‘laroq, meritokratiya startdagi imkoniyatlar tengligini himoya qiladi. Shuning uchun aynan u jamiyatning eng adolatli tuzlishi hisoblanadi. Maykl Yang esa, bu yondashuv cheklangan qadryatlarni ochib beradi deb hisoblaydi. Maykl Yangning inshosida meritokratiyaga qarshi chiqqan odamlarning majlisida ta’kidlanishicha, odamlarga nafaqat bilim va aqliy qobiliyat, balki boshqa fazilatlar: jasorat va mehribonlik, sezgirlik va xayol, saxiylik va hamdardlik bilan baho berish kerak. Meritokratiya – bu barcha fazilatlarning ahamiyatini inkor etishga asoslangan hokimiyat. Bundan tashqari, u odamlar o‘rtasida birdamlik uchun joy bo‘lmagan mafkura vazifasini bajaradi. Bu raqobatga asoslangan: yuqori ijtimoiy mavqega va hayot sifatiga ega bo‘lish uchun inson doimiy ravishda qobiliyatlarini 14 https://fs2.american.edu/dfagel/www/class%20readings/weber/politicsasavocati on.pdf 28 ta’minlaydi. Unda qarorlar obyektiv mezonlar asosida qabul qilinishi va hokimiyat tepasida turganlar o‘z hattiharakatlari uchun javob berishi nazarda tutiladi. Meritokratiya tizimi ko‘pgina siyosat arboblari, kuchli siyosatchilar tomonidan samarali tizim sifatida tan olinganligiga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Masalan, Germaniya sobiq kansleri Angela Merkel o‘z nutqlarining birida meritokratiya borasida quyidagi fikrlarni bildirgan: “Meritokratiya adolatli va samarali jamiyat uchun juda zarur vositadir. U shaxslarning kelib chiqishi yoki aloqalari emas, balki qobiliyat va yutuqlari asosida mukofotlanishini ta’minlaydi.” Fransiya prezidenti Emmanuel Makron: “ Meritokratiya – kuchli hokimiyatning asosidir. Bu tizim ko‘nikma va qobiliyatga ega bo‘lganlarga, ularning ijtimoiy yoki iqtisodiy kelib chiqishidan qat’iy nazar, rahbarlik qilish imkoniyatini berilishini ta’minlaydi.” Yaponiya sobiq bosh vaziri Sindzo Abe merit tizimi yapon xalqi muvaffaqiyatlarining harakatlantiruvchi kuchi ekanligini, u shaxslarga o‘z yutuqlari asosida yuksalish imkonini berishini, bu esa kuchli va raqobatbardosh jamiyat sari yetaklashini alohida ta’kidlab o‘tadi. 12 Hokimiyat unga loyiq bo‘lganlarning qo‘lida bo‘lishi farovon jamiyatning asosiy faktori ekanligi ham meritokratiyaning keng miqyosda tan olinishiga sabab bo‘la oladi. Quyida o‘z xususiyatlari tufayli adolatli deb topilgan meritokratiyaning siyosiy elitadagi muhim jihatlarini ko‘rib chiqamiz. Siyosatshunoslik nuqtai nazaridan jamiyatlarda hokimiyat va ta’sir asosan kichik shaxslar guruhi yoki tashkiloti tomonidan boshqarilishini ko‘rsatadi. Hukmron sinf yoki hokimiyat elitasi deb ataladigan bu elita jamiyatning turli jabhalarida, jumladan: hukumat, biznes, OAV va boshqa nufuzli institutlarda o‘z ta’siriga ega. Ular davlat siyosatini shakllantirish va nazorat qilish bilan bir qatorda turli vositalar, masalan, lobbichilik, moliya, resurslar taqsimoti va nazorati orqali o‘z kuchlarini namoyon qiladilar. Siyosiy elita nazariyasiga tanqidiy yondashuvchilarning fikricha, u murakkab siyosiy dinamikani haddan tashqari soddalashtiradi va jamiyatdagi manfaatlar xilmaxilligi va kuch dinamikasini hisobga olmaydi. Siyosiy qaror qabul qilish ko‘pchilik yoki keng jamoatchilikning 12 Jalolov M. Zamonaviy siyosiy tizimlar va boshqaruv modeli. – T.: Innovatsiya, 2022. 24 tezroq amalga joriy etish lozimdir. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda meritokratiya nazariyasini anchagina rivojlangan deyish mumkin. Ayniqsa, ushbu nazariyani huquqiy jihatdan qo‘llab-quvvatlaydigan O‘zbekistin Respublikasi qonunlari, Prezident Qaror va Famonlari qabul qilingan. Xususan, Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning 2017-yil 8-avgustida “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasida boshqaruv kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishning samarali tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonini imzoladi. Bugungi kunda meritokratiya nazariyasini O‘zbekistonda qo‘llanishi Davlat boshqaruvi akademiyasi misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Unda o‘qitish tizimi islohotlarning hozirgi talabidan kelib chiqib tubdan takomillashtirilmoqda. O‘quv rejasi va dasturlari boshqaruv kadrlarni milliy qadriyatlarni o‘zlashtirganlik, tizimli fikrlash qobiliyati, boshqaruv professionalligi, liderlik, moslashuvchanlik kabi mezonlar asosida tayyorlash e’tiborga olingan holda tuzilgan. XULOSA Siyosiy elita jamiyat hayotida yetakchi rol o‘ynovchi, muhim siyosiy qarorlarni qabul qiluvchi va ularni amalga oshiruvchi ijtimoiy qatlam sifatida davlat boshqaruvida alohida o‘rin tutadi. Elita vakillarining kasbiy malakasi, intellektual salohiyati, axloqiy fazilatlari va boshqaruv madaniyati jamiyat taraqqiyoti va barqarorligini ta’minlovchi asosiy omillardan biridir. Shu nuqtayi nazardan, siyosiy elita tarkibining shakllanishi faqatgina tasodif yoki shaxsiy aloqalarga asoslangan bo‘lmasligi, balki ochiq, adolatli va salohiyatga tayanuvchi tizim asosida tashkil etilishi lozim. Bu esa, avvalo, meritokratiya tamoyilini joriy etishni taqozo etadi. Mazkur kurs ishida siyosiy elita tushunchasining nazariy asoslari, uning tarixiy shakllanish bosqichlari, turlari va funksiyalari tahlil qilindi. Shuningdek, meritokratiya tamoyilining mazmuni, tarixiy ildizlari, zamonaviy siyosiy tizimlardagi o‘rni va uni qo‘llashdagi samaradorlik omillari chuqur o‘rganildi. 39 ko‘zda tutadi. Ta’lim va malaka meritokratik tizimlarda muhim rol o‘ynaydi. Shaxsning faoliyati asosan darajalar, sertifikatlar yoki maxsus tayyorgarlik va tajriba kabi ta’lim yutuqlari asosida baholanadi. Asosiy g‘oyasi shundan iboratki, bilim va ko‘nikmalarni egallash uchun vaqt va kuch sarflaganlarga oldinda borish imkoniyatini berish lozim. Meritokratiyada shaxslarning “ko‘tarilishi” odatda o‘z ustida ishlash, kuchli mehnatga asoslanadi. O‘z qobiliyatlarini doimiy ravishda namoyon etgan va ajoyib natijalarga erishgan shaxslar lavozimga ko‘tarilish, yuqori maosh yoki boshqa e’tirof shakllari bilan taqdirlanadi. Bunday munosabat raqobatni rag‘batlantiradi va shaxslarni doimiy ravishda o‘z malakalarini oshirishga va mukammallikka intilishga undaydi. Hokimiyat va ta’sir mavqelariga adolatli va shaffof jarayon orqali erishish kerakligini hisobga olgan holda quyidagilar nazarda tutiladi: - Teng imkoniyatlar: meritokratiya har bir kishi muvaffaqiyatga erishishi uchun teng imkoniyatga ega bo‘lgan muhitni himoya qiladi. Buning negizida kishilar o‘z qobiliyatlari va ko‘nikmalarini rivojlantirishi uchun zarur bo‘lgan ta’lim, o‘z ustida ishlash va boshqa har qanday resurslardan teng foydalanish imkoniyati yotadi. - Adolatli raqobat: meritokratiya adolatli raqobatga urg‘u beradi. Bunda kishilar o‘zlarining faoliyati va yutuqlari asosida baholanadi va mukofotlanadi. Ya’ni qaror qabul qilish jarayonlarida nepotizm (shaxsiy tarafkashlik, tanish- bilish), favoritizm va kamsitish rol o‘ynamasligi zarur. - Shaxsiy javobgarlik: meritokratiya individual harakat va mas’uliyatga ahamiyat beradi. Bunda kishilar o‘z yutuqlari uchun o‘zlari harakat qiladilar va o‘z harakatlari uchun o‘zlari javobgar bo‘ladilar. - Samaradorlikka asoslangan mukofotlar: merit tizimida mukofotlar va hokimiyat lavozimlari shaxsning faoliyati va jamiyatga qo‘shgan hissasiga qarab taqsimlanadi. Yuqori natijalarga erishganlar ko‘proq etirof etiladi va mukofotlanadi. - Shaffoflik va hisobdorlik: meritokratiya qaror qabul qilish jarayonlarida shaffoflikni va hokimiyat lavozimlarida bo‘lganlar uchun javobgarlikni 23 - Shaxsning faqat jismoniy, intellectual qobiliyatlari bilan belgilanadigan tizim; - Bu davlat xizmatchilarining kadrlar zaxirasini to‘ldirish uchun ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, eng iste’dodli va istiqbolli shaxslarni davlat boshqaruviga tanlash va joy-joyiga qo‘yish tizimidir. Hozirda ko‘plab olimlar meritokratiya kelajakda davlat va jamiyatni boshqarishning yorqin namunasi ekanligiga ishonishadi. Eng qobiliyatli odamlar eng yaxshi natijalarga erishishlari mumkin va shunga ko‘ra, barcha fuqarolarning ijtimoiy farovonligi oshadi. Shunday qilib, ko‘plab olimlar tomonidan meritokratiya – inson uchun ham, jamiyat uchun ham eng yaxshi natijalarga erishish uchun adolatli tizim sifatida taklif qilinmoqda. Meritokratiya prinsipi – barcha yosh, qobiliyatli va mehnatsevar kadrlarga har tomonlama rivojlanishi va jamiyat farovonligiga xissa qo‘shish imkoniyatini beradi. Misol tariqasida Singapur tajribasini tahlil qilaylik. Singapur dunyoda birinchi bo‘lib davlat boshqaruvini “siyosiy meritokratiya”, deb e’lon qilgan yagona mamlakatdir. Ushbu hodisaning o‘ziga xosligi shundaki, tabiiy ravishda siyosiy va iqtisodiy sohada ishlash uchun iqtidorli kadrlar ishga taklif etildi. Singapurning innovatsion rivojlanishida “siyosiy nazariya” ni tubdan yangi liberal g‘oyalar bilan yo‘g‘rilishi katta ahamiyat kasb etdi. Singapur davlat rahbarlari nazariy jihatdan “yaxshi” demokratik va “yomon” avtoritar rejimlar o‘rtasidagi dixotomiyani rad etadilar. Aksariyat olimlar meritokratiyani Singapur siyosiy tizimini kelajakda rivojlantiruvchi eng yaxshi prinsip, deb bilishadi. Singapurning ham sonly aholisi va cheklangan resurs bazasini hisobga olgan holda mamlakatni moxir iste’dodli va eng yaxshi xususiyatlarga ega kadrlar boshqarishi kerak, degan xulosaga keladi. 15 Ushbu vaziyatni Li Syan Lunning o‘zi yaxshi ta’riflagan: “Singapur – bu tug‘ilganidan olingan boylik va imtiyozlarga egalik qilish emas, balki mehnat va e’tiborga asoslangan jamiyatdir. U elitar davlat imkoniyatlaridan xalq manfaatlariga muvofiq foydalanishni boshqarish, rejalashtirish va nazorat qilishni 15 https://www.forwardsingapore.gov.sg/stories/revisiting-meritocracy 30 elitalar esa, jamiyat siyosiy xayotini professional asosda boshqarish uchun juda zarur. 4 Siyosiy elita — hokimiyat vositalariga ega bo‘lgan odamlar guruhi. U murakkab tuzilishga ega. Siyosiy elita o‘z ichida yana bir qancha turlarga bo‘linadi. Bunda asosiy ko‘rsatkich — hokimiyatga egalik darajasidir. Siyosiy elitalar oliy, o‘rta qatlam, ma’muriy elitalarga bo‘linadi. “Oliy elita’“ ni qarorlar qabul qiluvchi yoki bu jarayonga bevosita ta’sir etuvchi odamlar tashkil etadi. Ularning soni unchalik ko‘p emas. Rivojlangan demokratik davlatlarda har bir million aholiga oliy elitaning 50 vakili to‘g‘ri keladi. “O‘rta elita” ga mansublik daromad miqdori, kasbiy maqomi, ma’lumoti kabi uch ko‘rsatkich asosida aniqlanadi. O‘rta elitaga katta yoshdagi aholining 5% mansub, deb hisoblanadi. Yuqoridagi ko‘rsatkichlarning bitta yoki ikkitasi yo‘q bo‘lganda, nomzod “marginal elita” ga mansub, deb hisoblanadi. Ma’muriy elitaga yuqori darajadagi davlat xizmatchilari, mansabdor shaxslar kiradi. Elitalarning eng muhim turlaridan yana biri iqtisodiy elitadir. Unga yirik mulk egalari, sanoatchilar, eng boy odamlar kiradi. Iqtisodiy elita aholi bandligi, ish haqi, odamlar daromadlari kabi muhim omillar bilan belgilanadi va o‘z iqtisodiy hokimiyati, moliyaviy hukmronligiga tayanadi. 5 Elitaning yana bir turi harbiy elitadir. U siyosatda hal qiluvchi vosita sifatida qo‘llanadi, jamiyat hayotida siyosiy jarayonlarda muhim rol o‘ynaydi. Ilmiy — texnik elita — intellektual elitaning eng saralangan qismini o‘z ichiga oladi. Uning ahamiyati fan- texnika taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi bilan belgilaandi. Ma’naviy va madaniy elita — san'at, adabiyot, ma’rifat va ijodkorlarning eng nufuzli qismidan iborat. Elitalarning boshqa turlariga yashirin va muxolif elitalar kiradi. Siyosiy elitalar tarkibiga kimlar kiradi? Ularning tarkibiga: oliy rahbar kadrlar, boshqaruvchilar va katta obro‘ga ega bo‘lgan g‘oyaviy ish bilan shug‘ullanuvchilar, intellektuallar, artistlar, ruhoniylarning vakillari kiradi. Ammo, 4 Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 5 Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 7 etadigan qoidalarga asoslanadi. Faoliyatining ko‘lamiga ko‘ra, umummilliy, xalqaro darajadagi muayyan ijtimoiy qatlamlar, partiyalar yetakchnlarini ajratish mumkin. V. Pareto yetakchilarni sherlar va tulkilarga ajratgan. Tulki sifatli siyosatchi vaziyatni tez anglaydigan, o‘zining asl maqsadlarini sir tuta oluvchi, ayyor, ehtiyotkor, izlarini yashira oladigan, ustomon bo‘lishi kerak. Sher sifatli siyosatchilar to‘g‘ri so‘z, dangalchi, qo‘pol bo‘lganlari tufayli, boshqalar qo‘ygan qopqonga tezgina tusha qoladi. Uning bosh tamoyili — raqibini ochiq jangda yengish. Siyosatchining ideal turi — sherning kuchi va bardoshiga hamda tulkining epchilligi va ayyorligiga ega shaxsdir. Bunday siyosatchilar tarixda juda kam uchraydi. Amir Temur hazratlari shunday siyosatchi, deb e’tirof etilishga loyiq. Amerikalik politolog Robert Taker siyosiy yetakchilikning uch turini ajratib ko‘rsatgan: • Konservatorlar — jamiyatdagi munosabatlarni qanday bo‘lsa — shunday saqlab qolishga qaratilgan faoliyat olib boradi. • Islohotchilar — hokimiyat tarkibini keng qamrovli islohotlar vositasida tubdan o‘zgartirishga intiladilar. • Inqilobchilar — odatda, qurol kuchi bilan boshqa ijtimoiy tuzumga tez, sakrash orqali o‘tishni rejalashtiradi. Zamonaviy siyosat nazariyasida yetakchilarning to‘rt yig‘ma obrazi qo‘llaniladi: bayroqdor, xizmatchi, savdogar va o‘t o‘chiruvchi. Bayroqdorni voqelikni shaxsiy idrok etish, ommani jalb etishga qodir bo‘lgan g‘oyalar, ideallar ajratib turadi. Bunday turga Jaloliddin Manguberdi, Boburlarni kiritish mumkin. Xizmatchi — yetakchi ham o‘z tarafdorlari va saylovchilarning manfaatlarini ifoda etishga intiladi va ular nomidan ish ko‘radi, uning butun faoliyati izchil ravishda ana shu manfaatlarni amalga oshirishga qaratilgan. Savdogar — yetakchi uchun o‘zining g‘oya va rejalarini chiroyli qilib ko‘rsatish, fuqarolarni ularning afzalligiga ishontirish, ularni bu g‘oyalarni “sotib olishga” jalb etish xosdir. Va nihoyat, o‘t o‘chiruvchi - yetakchi eng dolzarb ijtimoiy muammolarni, davrning, 15 I BOB. SIYOSIY ELITA VA SIYOSIY YETAKCHILIK 1.2 .Siyosiy elita tushunchasi. Politologik adabiyotlarda “siyosiy sinf”, “hukmron sinf”, “boshqaruvchi sinf” singari turli nomlarga ega siyosiy elitalar bugungi kunda ham jamiyat taraqqiyoti uchun ulkan hissa qo‘shuvchi ijtimoiy guruh hisoblanadi. Zamonaviylashayotgan jamiyatlarda islohotchilarning muvaffaqiyatlari to‘g‘ridan — to‘g‘ri ana shu guruh salohiyati, irodasi va tashabbusiga bog‘lanadi. Xo‘sh, siyosiy elita nima? Uning siyosiy jarayonlarga belgilovchi ta’siri nimalarda namoyon bo‘ladi? “Elita” ning lug‘aviy ma’nosi fransuzchadan “saralangan”, “saylangan”, deb tarjima qilinadi. Ya’ni bu so‘z — narsalar, hodisalar, insonlarda eng yaxshi xususiyatlar, sifatlar mujassam etganini anglatadi.Siyosiy elita” siyosiy nazariyada — muayyan sifatlarga yoki hokimiyatga kuchli ta’sirga ega ijtimoiy guruhga mansublikni bildiradi. Siyosiy elita jamiyat rivojini maqsadlari va yo‘nalishlarini ishlab chiqadi. U strategik jihatdan muhim qarorlarni qabul qiladi va ularni amalga oshirish uchun davlat hokimiyati egalik qilayotgan barcha manbalarni ishga soladi. Jamiyat eng qadimgi davrlardanoq aslzodalar, oq suyaklar, oliy tabaqaga va xalqqa ajratib kelingan. Bunday ajratish hayotda mavjud asl holatni aks ettirgan. Jumladan, bizning buyuk ajdodlarimiz qalamiga mansub asarlarning aksariyatida kelib chiqishi (zoti), nasabi, aql — zakovati, jasorati bois xalq mehrini qozongan va xalq boshida turgan qahramonlar, beklar, shohlar obrazlari tahlil qilinadi. 2 Ammo, faqat XIX asr oxiriga kelib elitalarning kelib chiqishi, jamiyatdagi o‘rni, vazifalari haqidagi qarashlar ilmiy tahlil tusini oladi. Deyarli bir vaqtda ushbu masalalar haqida o‘z fikrini bayon etgan italiyalik ikki olim — G.Moska va V. Pareto va nemis olimi R.Mixels elitalarni siyosatning alohida subyekti sifatida ajratib, uning amaliy faoliyatini o‘rgana boshladilar, Ularning ijodi elitologiya 2 Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 4 meritokratiyaga sodiqligi nafaqat uning ta’sirchan iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo‘shdi, balki jamiyatda hamjihatlik va milliy g‘urur tuy’usini uyg‘otdi. Merit tizimi orqali muvaffaqiyatga erishgan davlatlardan yana biri – Germaniya . Mamlakatda meritokratiyaga alohida e’tibor qaratilishi unga yuqori malakali va raqobatbardosh kadrlar tayyorlash imkonini berdi va shu mafkura asosida kuchli ta’lim tizimi joriy etildi. Germaniyada kuchli shogirdlik tizimi ham mavjud bo‘lib, bu odamlarga turli sohalarda amaliy ko‘nikma va tajriba orttirish, ularni ishga joylash imkoniyatlarini yanada oshirish imkonini beradi. Undan tashqari, kuchli ta’lim tizimi va eng yaxshi universitetlariga talabalarni iqtisodiy imkoniyati emas, faqat ilmiy yutuqlari va qobiliyatlariga qarab tanlash tizimini joriy qilgan Janubiy Koreya, kam ta’minlanganlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatadigan, har tomonlama ta’minot orqali ularning tengligini ta’minlovchi tizimga ega bo‘lgan Shvetsiyani ham misol sifatida aytib o‘tish mumkin. 13 Keltirib o‘tilgan misollar iqtisodiy taraqqiyot va adolatli hamda teng huquqli jamiyat yaratishda meritokratiya muhimligini ko‘rsatadi. Insonlarni qobiliyat va mehnatsevarligiga qarab taqdirlash orqali ularni o‘qish, malaka yig‘ish va oshirishga undab, mamlakatda yuqori iste’dodlarni jalb etishi va ularni saqlab qolishi, innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlashi, investitsiyalar olib kirishi, ijtimoiy hamjihatlik va milliy g‘ururni mustahkamlashi o‘z tasdig‘ini topib kelmoqda. Tan olish kerak, meritokratiya ham kamchiliklardan xoli emas. Bu tizim jamiyatning kam ta’minlangan aholisi uchun imkoniyatlarning yetishmasligiga va buning natijasida ijtimoiy va iqtisodiy tengsizliklarning kelib chiqishi va davom etishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, individual yutuq va qobiliyatlarga urg‘u berilishi tufayli jamoaviy sa’y-harakatlar va hamkorlikning qiymati tushib ketishi ehtimoli katta. Ijtimoiy birdamlik va hamjihatlikni buzadigan doimiy raqobat va individualizm hissi ham yo‘q emas. Bu jamoaviy farovonlikdan ko‘ra shaxsiy manfaatdorlik madaniyatini rivojlantirishi mumkin, bu esa ijtimoiy bo‘linishlarga va unchalik muvaffaqiyatli bo‘lmaganlarga empatiya yetishmasligiga olib keladi. Yana bir jihat borki, meritokratik jamiyatda o‘zini doimo isbotlash va 13 Akhmedov A. Kadrlar siyosati va meritokratiya prinsipi. – “Siyosatshunoslik” jurnali, 2023, №2. 26 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet. 6. Dergechev V. Geopolitika. O‘quv qo‘llanma. – M., 2000. 7. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130- betlar. 8. Jalilov A. Geosiyosatda Mondializm nazariyasi. // Tafakkur, 2006, 1-son. 112- 113-betlar. 9. Osnovi Yevraziystva. -M, 2002. 10. Toshmatov Sh.R. Siyosatshunoslik asoslari. – T.: Yangi asr avlodi, 2020. 11. G‘ulomov B.T. Davlat va jamiyat boshqaruvi. – T.: Akademiya, 2019. 12. Ibragimov I.Q. Siyosiy elita va rahbarlik nazariyalari. – T.: Iqtisodiyot, 2018. 13. Jalolov M. Zamonaviy siyosiy tizimlar va boshqaruv modeli. – T.: Innovatsiya, 2022. 14. Akhmedov A. Kadrlar siyosati va meritokratiya prinsipi. – “Siyosatshunoslik” jurnali, 2023, №2. IV. Internet manbaalari 1.https://fs2.american.edu/dfagel/www/class%20readings/weber/politicsasavocati on.pdf 2. https://www.forwardsingapore.gov.sg/stories/revisiting-meritocracy 3.https://engelsbergideas.com/notebook/imperial-germany-mighty-power- ormodern-meritocracy/ 42 qatlamlarning manfaatlari aks etishiga intilishi bilan, ikkinchi, kommunikativ funksiyani bajaradi. Siyosiy elita tashkilotchilik, ya’ni ishlab chiqilgan rejalarni hayotga tatbiq etish vazifasini ham bajaradi. Shuningdek, siyosiy elita jamiyatning barqarorlik va birligini, uning iqtisodiy va siyosiy tizimlari turg‘unligini, ixtiloflarning oldini olish orqali jamiyatni birlashtirish funksiyasini bajaradi. 1.2.Siyosiy yetakchilik tushunchasi. Siyosatda kechadigan jarayonlarni, odatda, yetakchi shaxs nomi bilan bog‘lash qabul qilingan. Bu haqda to‘g‘ridan - to‘g‘ri aytilganda ham, birorta yetakchi ismi tilga olinmaganda ham, jamiyatni (tashkilotni, guruhi) boshqarayotgan siyosiy yetakchi ro‘y berayotgan voqea - hodisalar uchun bevosita mas'ul ekanligi nazarda tutiladi. Ijtimoiy hodisa sifatida yetakchilik — inson tabiatining qirralaridan biri. Bu ma’noda u insoniyatning doimiy yo‘ldoshi. Doimo — oiladan tortib, barcha — barcha ijtimoiy pog‘onalarda — hayotning o‘zi tajribali, dono, kuchli odamlarni yetakchi mavqeiga ko‘tarib kelgan. Jamiyat shu tariqa shaxsiy yetakchilikdan yetakchilik institutlariga, (masalan, monarx, prezidentlik instituti) va guruhiy etakchilikka (masalan, muayyan guruhlar nomidan chiquvchi partiyalar, ijtimoiy harakatlar etakchiligi) o‘tgan. 6 Bugungi kunda siyosiy etakchilarni yaratuvchi butun boshli siyosiy industriya faoliyat ko‘rsatadi (imidjmeykerlar va RRmeykerlar timsolida). Xo‘sh, siyosiy etakchilikning mohiyati nimadan iborat? Xuddi hokimiyat, siyosat singari etakchilik butun jamiyat miqyosida uchraydigan hodisa. Etakchilik — yo‘l boshlovchi, rahbar ma’nosini beradi. Etakchilik — boshqa odamlarga ta’sir o‘tkaza olish, ularni ma’lum maqsadga erishish yo‘lida birlashtirish qobiliyatidir. Ana shu qatorda siyosiy etakchilik hodisasi alohida ajralib turadi. Bu — siyosiy etakchilik qandaydir alohida xususiyatlarga ega ekanligi bilan emas, ijtimoiy hayotda uning yaqqolroq namoyon bo‘lishi, siyosiy etakchilar faoliyati natijalari butun jamiyat manfaatlari, taqdiriga ta’sir ko‘rsatishi bilan belgilanadi. 6 Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet. 9

Siyosiy elitaning shakllanishida meritokratiya tamoyili

Купить