Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	29000UZS
Размер	818.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Политология

Siyosiy partiyalar va siyosiy partiya tizimlari

n bu uslul
vaziyatga
mos tushadi iy vaziyat
O'zgarishni
a
talab
qilganda
yangi
qarash/
yo'na
lish/
radik
al
o'zga
rtirishda rni
ruhlantirish
va ishini
yaxshilashda hdagi
yo’qotishla
rni tuzatish
va qiyin
vaqtlarda
odamlarni
ruhlantirish
da huvlar
tuzish va
munozaralar
ga barham
qo’yish ori darajali
odamlar/xo
dimlarni
ishlab
chiqarish keskin
inqirozlar
paytida.
Keskin
choralar
ko’rish
paytida 6
Xulosa qilib aytganda, jadval quyidagi fikrlarni ko'rsatadi.
• Rahbarlar qarashlarni o'rnatadilar va yo'nalishni belgilaydilar.
• Rahbarlar qadriyatlarni tasdiqlaydi va ifodalaydi.
• Rahbarlar yuqori standartlar va yuqori talablarga ega.
• Rahbarlar javobgar shaxs hisoblanadi.
• Rahbarlar motivatsiya beruvchi.
• Rahbarlar guruhdagi birlikni ta’minlaydi.
• Rahbarlar qaror qabul qilishda boshqalarni jalb qiladilar.
• Rahbarlar namuna sifatida xizmat qiladi va guruh bilan teng mehnat qiladi.
• Rahbarlar tinglaydilar va tushuntiradilar.
• Rahbarlar tashkilot vakili hisoblanadi.
• Rahbarlar saylovchilarga rahbarlik qiladi va ularni qo'llab-quvvatlaydi.
Yetakchilik qobiliyatlari
Haqiqiy lider ega bo'lishi kerak bo'lgan qobiliyatlarga quyidagilar kiradi:
• Qadriyatlar va e'tiqodlarni muhokama qilish, aniqlashtirish va ta'kidlash;
• Umumiy qarashni yonilg'i bilan ta'minlash, ilhomlantirish va himoya qilish;
• Strategik rejani barcha darajalarda yetkazish;
• Rejalashtirish jarayoniga xos muammolarni tan olish;
• “Agar bunaqa bo'lsachi” savolini bergan holda muammoni katta ko’rishi
kerak;
• Imkonsiz tuyulgan narsalarni orzu qilish va o'ylashni rag'batlantirish;
• Maqsadlarni belgilash bilan shug'ullanish;
• Muammolarga imkoniyat sifatida qarash;
• ustuvorliklarni belgilash;
• Tanqidiy va ijodiy fikrlovchi bo‘lish;
• O'rnak ko'rsating (gapirganda, yurganda);
• Yutuqlarni nishonlang.
6
Ushbu jadval bu saytdan o’zlashtirildi:
Coleman@http://www.12manage.com/methods_goleman_leadership_styles.html
18

Haqiqiy rahbar ham ma'lum shaxsiy fazilatlarga ega bo'lishi kerak: ehtiros,
hazil va hamdardlik, xarakterning mustahkamligi, umumiy yetuklik, sabr-toqat,
donolik, sog'lom fikr,ishonchlilik, ishonchlilik, ijodkorlik va sezgirlik.
Bunday qobiliyatga ega insonlar albatta o’z siyosiy partiyalarini olg’a
boshlay oladi va ko’zlangan maqsadlarga erishishi mumkin. Bunga misol
tariqasida bir necha mashxur partiya rahbarlarini keltirish mumkin. Misol qilib,
Gruziyada “Birlashgan Milliy Harakat” siyosiy partiya asoschisi va yetakchisi
sanalagan Mixael Sakaashvillini olish mumkin. 7
Uni biz yuqorida keltirilgan
jadvaldagi “Ko’ruvchi rahbar” sinfiga juda yorqin misol sifatida olishimiz
mumkin. Chunki u Gruziya xalqini yagona maqsad yo’lida birlashtira oldi va
“Atirgullar inqilobi”ni boshlab berdi. U partiyasida uyg’unlikni yaratdi va dunyo
bo’ylab tarqalib ketgan juda ko’p gruzinlarni birlashtirgan holda juda ajoyib
hokimiyat yasay olgan. U haqida to’liqroq ma’lumot uchun Larisa Burakova
tomonidan yozilgan “Gruziya muvaffaqiyatga qanday erishdi?” kitobini o’qishni
maslahat bergan bo’lardim. U jamoasi bilan qanchalik samari hukumat tuzgani
ushbu kitobda yoritilgan. Yana bir misol tariqasida Islom Karimovni olsak. Ushbu
shaxs O’zbekiston Mustaqillikka erishgandan so’ng davlatni saqlab qolish uchun
og’ir paytlarda hokimiyatni boshqargan. Uni biz jadvalimizdagi “Qomondonlik
yetakchiligi” qatoriga qo’sha olamiz. To’g’ri, tan olish kerak u va uning partiyasi
tomonidan qilingan ishlarga juda ham ko’p tanqidlar qilingan va Islom Karimovni
qo’pol tarza ba’zilar diktatorlikda ayblashgan(albatta bu unchalik asosli emas).
Lekin Sovet Ittifoqi parchalangandan so’ng juda og’ir vaziyatda hokimiyatni iroda
bilan boshqargan. Bu esa hammaning ham qo’lidan keladigan ish emas.
2.2 Siyosiy partiya tuzilishi
Siyosiy partiyalarni tashqi tartibga solish
Siyosiy partiyalar o zlarining mamlakatlar milliy konstitutsiyalari shuningdek,ʻ
qonunchilik bazasi, shu jumladan saylov qonunchiligiga muvofiq faoliyat
yuritadilar. konstitutsiyaviy va huquqiy asoslar paritiyalarning tashqi tartibga
solish normalarini tashkil etadi. Partiyalar o'z ishlarini qanday bajarishini o’zlari
belgilaydilar va o’z qonun-qoidalari asosida ishlaydilar lekin ular davlat
konstitutsiyasi va qonunlari eng yuqorida turuvchi normaligini ham tan oladi.
I. Siyosiy partiyalarni ro‘yxatga olish va ro‘yxatdan chiqarish
Bir nechta davlatlar partiyalarni rasmiy ro'yxatdan o'tkazishni talab qilmaydi.
Bazi mamlakatlarda esa siyosiy partiyalar rasmiy ro'yxatdan o'tishlari talab
qilinadi, Zambiya va Tanzaniyadagi kabi davlatlarda siyosiy partiyalarni ro'yxatga
7
Gruziya muvaffaqiyatga qanday erishdi? / Larisa Burakova /30-bet
19

Partiya alohidaligi ta’moyilini buzadi. Amerika va shunga o’xshash mamlakatlarda
esa lobby guruhlari mavjud bo’lib, ular o’z manfaatalarini ifoda etish sharti bilan
partiyalarni moliyalashtiradi. Bu esa jamiyatning past tabaqadagi vakillarining
manfaatlari qolib ketishiga olib keladi.Shu sababdan moliyalashtirish masalasi
anchagina murakkab. Bu holat O’zbekistonda ham mavjud. Partiyalar nodavlat
tashkiloti bo’lishiga qaramay davlat ularning moliyalashtiruvchisi hisoblanadi.
2.3 Siyosiy partiyalarning omma targ’iboti
Siyosiy partiyalarda ko’riladigan masala davlat hokimiyatini nazorat qilish
uchun raqobat qilish va mamlakatning rivojlanish jarayonini manifestlarida
yozilgan o'zlarining mafkuraviy yo'nalishlari va mavjud siyosat asoslariga
asoslangan tarzda boshqarishdir. Shu sababdan ham ularning savlovoldi
targ’ibotlari ham o’zlarining dasturi bo’yicha targ’ibot qilinadi.
Shuning uchun ham partiyalarning dasturlari,davlatning qanday
rivojlantirilishi haqidagi partiya g’oyasi, yangi tuzuluvchi hukumatning qaysi
ijtimoiy sinf vakillariga ko’proq manfaatli bo’lishi saylovchilarga e’lon qilinishi
muhim.
Shunday sababdan, jamoatchilikni targ'ib qilish bu- partiyalarning a'zolari
bilan a'zo bo'lmaganlarni bog’lash strategiyasi deyish mumkin. Partiya faqat
hukumat ichida emas baki uning tashqarisida ham ishlashi lozim. Ovoz beruvchilar
bilan turli tadbirlar tashkil qilishi, ularning ham fikrlarini aytishiga imkon berishi
va ular bilan birga ishlashi lozim.
Siyosiy partiyalar sifatida biz so'rashimiz kerak:
• Partiya a'zolari bilan o'zaro aloqadami?
• Partiyaning viloyat, tuman va mahalliy darajadagi idoralari bormi?
• Partiya fuqarolar taklif qilinadigan jamoatchilik muhokamalarini
o‘tkazadimi?
qatnashib gapiradimi?
• Partiya haqidagi ma'lumotlardan foydalanish darajasi qanday?
• Partiyada a'zolarga partiya haqida ma’lumotlar olish uchun ruxsat beruvchi
tizim bormi?
•jamoatchilik partiya haqida ko'proq bilish uchun va partiya haqida ma'lumot
tarqatish kim mas'ul?
Saylovchi va fuqarolik ta'limi
Saylovlarning demokratiyalashtirish uchun saylovlarda ovoz beruvchilarga
aniq ma’lumotlar berish juda muhum va bu saylovning asosiy qismlaridan biri
hisoblanadi. Bu jarayon saylov ta’limi ham deyiladi.
By ta’limga quyidagilar kiradi:
21

Ko ppartiyaviy tizimda parlament ichidagi va tashqarisidagi partiyalarʻ
koalitsiyalar shaklida hukumat hosil qila oladi. Masalan, Germaniyaning
ko'ppartiyaviy tizimida ikkita asosiy partiya,ya'ni Sotsial-demokratik partiya va
Xristian-demokratik ittifoq bor va ular qolgan kichikroq partiyalar ishtirok etgan
siyosiy koalitsiyalar orqali mamlakatni boshqargan.O’z-o’zidan koalitsiya siyosati
proportsional vakillik (PV) bilan bog'liq.Ular saylovlardan so’ng Parlament
o’rinlarini belgilashda mojaritardan emas balki prepostsianal usuldan foydalanadi.
Ko'ppartiyaviy tizimlarning asosiy kuchi shundaki, ular hukumat ichida ichki
nazorat va muvozanatni yaratishi va tortishuv va nosog’lom raqobatdan ko’ra
kelishuv asosida ishlaydi. Bu esa siyosiy barqarorlikni yaratish uchun juda muhum.
Ko'ppartiyaviylik tizimining asosiy tanqidi koalitsiyalarning shakllanishi,
saqlanishi va ta'minlanishi bilan bog'liq. Koalitsion hukumatlar parchalanib
ketishga juda moyil bo’ladi (misol tariqasida:Italiya, 1945 yildan keyingi
hukumatlar o'rtacha atigi o'n oy davom etgan). Lekin Germaniya va Shvetsiyadagi
siyosiy partiyalar koalitsiyalarining sinishi va beqarorligi juda ham kam
ko’riladigan holat sanaladi.

16

mo'rt tinchlik kelishuvini ushlab turishga yordam beradi va yetarli siyosiy
barqarorlikka erishiladi.
Barcha biralashmalarda zaiflik bo’lgani kabi, siyosiy pariyalarbibg
koalitsiyalari ham mo’rt bo’ladi. Buning asoslari har tomonning manfaatlari
qanchalik qoplanishi. Koalitsiya orqali tuzilgan hukumatga kimning ta’siri
kuchliroq bo’lishi haqida bo’ladi.
Partiya koalitsiyalari uchun muammolar
• Koalitsiyalar uchun mafkuradan asosiy omil sifatida foydalanish qiyin.
• Koalitsiyalarning aksariyati saylov shartnomasidir, shuning uchun qisqa
muddatli.
• A'zolar ko'pincha qanday natijaga erishishlari borasida kelisha olmaydilar
• Aksariyat koalitsiyalar koalitsiya a'zolarining turli xil mafkuraviy kelib
chiqishini hisobga olgan holda hali ham siyosat masalalari bo'yicha kelishish
muammosiga duch kelishmoqda;
• Koalitsiyalar oldidagi eng katta muammolardan biri ularni saqlab qolishdir.
• Ichki mojarolar ko'pchilik koalitsiyalarning to'g'ri ishlashiga to'sqinlik qiladi.
• Ularda koalitsiya ichidagi keskinlikni boshqarish mexanizmlari yo'q.(Bular
axloq kodeksi va nizolarni hal qilish strategiyasini o'z ichiga olishi mumkin.)
• Zaif tomoni shundaki, koalitsiya a'zolarining asosiy maqsad va manfaatlari
kelishilmagan bo’lishi mumkin.
• Tomonlar odatda yaxshi hujjatlashtirilgan darslarga ega emaslar
mahalliy yoki mintaqaviy alyanslarni nima qiladi yoki buzadi.
• Aksariyat koalitsiya a’zolari faqat manfaat birligiga e’tibor berib qoladi va
muammolar bo’lmaydi deb o’ylashadi.
• Ayrim koalitsiyalarda tashkiliy tuzilmalar mavjud emas.
• Partiyalarda ichki demokratiyaning yo'qligi partiyalarga keskin ta'sir
ko'rsatadi.
3.2 Siyosiy partiyalar o’rtasidagi munozaralarni hal etish
To'qnashuv hayotimizning tabiiy va zaruriy qismidir. Xoh oilamiz bilan uyda
yoki hamkasblar bilan ishda nizo bo’lsin bu bizning munosabatlarimizga ta'sir
qiladi. Mojaroning ham bir padoksi bor. Mojaro bir vaqtning o’zida
munosabatlarni parchalashi yoki bog'lashi mumkin. Shuning uchun biz ziddiyatni
o'rganishimiz va tushunishimiz muhimdir.
Nizolarni yaxshi boshqarish ham fan, ham san'atdir. Shu sababdan biz avval
muammolar kelib chiqish sabablarini va uning yechish usullarini ko’rib chiqamiz.
Mojaro sabablari
25

shakllantiradi. Biz oldinga siljishimiz davomida siyosiy partiyalar jamiyatning
o‘zgaruvchan dinamikasiga moslashishi va demokratiya tamoyillariga amal
qilishda davom etishi, barcha fuqarolar uchun yanada yorug‘ va qamrab oluvchi
kelajakni ta’minlash muhim ahamiyatga ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. The Two-Party System: A Revolution In American Politics, 1824
To 1840| Center For Legislative Archives | National Archives.
2. One-Big-Party_Teachers-Guide/ w w w . g a m e s f o r c h a n g e . o r g .
3. O zbekiston milliy ensiklopediyasi/ʻ O zbekiston milliy ʻ
ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti/2000-2005.
4. Political parties programme handbook. Developed by Dr Khabele
Matlosa and Victor Shale Funded by the Embassy of Finland-Pretoria July
2008.
5. Gruziya muvaffaqiyatga qanday erishdi? / Larisa
Burakova /2021.Toshkent.
6. One Big Party/qo’llanma/ https://www.icivics.org
7. Condoning corruption: Who votes for corrupt political parties?/
ChandanKumar Jha/2023/https://www.sciencedirect.com/science/article/
abs/pii/S0167268123003141.
8. Reasons to Vote for Democrats: A Comprehensive Guide/ Michael
J. Knowles/2017.
9. Founding Partisans: Hamilton, Madison, Jefferson, Adams and the
Brawling Birth of American Politics/ H. W. Brands /2023.
10. Party rocking: Exploring the relationship between music
preference, partisanship, and political attitudes/Brianna N. Mack Teresa,R.
Martin/2024.
11. Political Parties / Robert Michell / 1968.
12. Politics for beginners/Hope Stowell.
13. The effect of political influence on corporate social donations:
Evidence from party-building reform in China/ Zhixiong Huang ( 黄志
雄 ) , Lan Lv ( 吕岚 ) , Ming Yang ( 杨茗 ) /2023.
14. Politics/ Andrew Heywood/2013/p.252-255.
29

manzarasini belgilaydigan murakkab partiyaviy tizimlar doirasida faoliyat yuritadi.
Ularning qanchalik muhimliligini bilish uchun Prezidentimizning maruzasidan
misol keltirisak ham bo’ladi. «Adolatli mezon bo‘lsa, to‘rt yilda qilgan
islohotlarimiz… Parlamentimiz qanday edi-yu, qanday bo‘ldi. Deputatlarni obro‘si
qanday edi-yu, qanday bo‘ldi. O‘zlaringni fikrlaringni aytyapsizlar, o‘zlaringni
yo‘nalishlaringni aytyapsizlar… Sizlar bilan uchrashishimdan maqsad — quyi
pog‘onadagi kengashlarning obro‘sini ko‘tarmasak, quyi pog‘onadagi
Kengashlarda har bitta partiyaning ovozi bo‘lmasa, talab qilmasa, raqobat
bo‘lmasa, natija bo‘lmaydi» 2
. Partiya tizimlarini o'rganish bizga alohida partiyalar
faoliyat yuritadigan kengroq kontekstni tushunishga imkon beradi. Siyosiy
partiyalar va partiyaviy tizim bizning hozirgi davlat hokimiyatimizni
shakllantirishda o’rni beqiyos. Uning ahamiyati quyidagilar:
1. Siyosiy vakillik: Siyosiy partiyalar jamiyatdagi turli ijtimoiy
guruhlarning manfaatlari, tashvishlari va talablarini ifodalash uchun vosita bo'lib
xizmat qiladi. Ular fuqarolarga o‘z xohish-istaklarini bildirishlari va demokratik
qarorlar qabul qilish jarayonida ishtirok etishlari uchun platforma yaratadi.
Masalan, AQShda Demokratik partiya va Respublikachilar partiyasi turli
mafkuralarni ifodalaydi va siyosiy hokimiyat uchun kurashadi.
2. Siyosiy safarbarlik: Partiyalar fuqarolarni tashkil qiladi va safarbar
qiladi, siyosiy ishtirok va faollikni kuchaytiradi. Ular fuqarolarni saylovda
qatnashish, mitinglarda qatnashish, ommaviy faollik kabi demokratik huquqlaridan
foydalanishga undashda muhim o‘rin tutadi. Jumladan, saylovoldi tashviqoti
jarayonida partiyalar saylovchilarni faollashtirish maqsadida mitinglar, uyma-uy
yurish va boshqa tadbirlarni o‘tkazadi.
3. Siyosatni shakllantirish: Siyosiy partiyalar ijtimoiy muammolarni hal
qilish va jamoatchilik kun tartibini shakllantirish uchun siyosat takliflarini ishlab
chiqadi va bayon qiladi. Ular demokratik tizimlar faoliyati uchun muhim bo‘lgan
boshqaruvning muqobil qarashlari va g‘oyalarini taklif qiladilar. Misol uchun,
Buyuk Britaniyadagi Leyboristlar partiyasi ishchilar huquqlari va ijtimoiy ta'minot
dasturlarini qo'llab-quvvatlovchi siyosat tarafdori.
4. Hukumatni shakllantirish va javobgarlik: Partiyalar hukumatlarni
shakllantirishda va ularni o'z harakatlari uchun javobgarlikka tortishda hal qiluvchi
rol o'ynaydi. Ular fuqarolarga o‘z vakillarini tanlash va ijro hokimiyati tarkibini
shakllantirish mexanizmini taqdim etadi. Masalan, Germaniyada saylovlardan
keyin hukumat tuzish uchun partiyalar o'rtasida koalitsiya muzokaralari zarur.
Siyosiy partiya tizimlarining ahamiyati:
2
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 2 fevral kuni mamlakatdagi siyosiy partiyalar rahbarlari bilan
uchrashuvidan
5

tizimlarining o'sishi va diversifikatsiyasiga yordam berdi. Ishchilar, fermerlar va
boshqa ijtimoiy guruhlar manfaatlarini ifodalovchi yangi siyosiy partiyalar vujudga
keldi. Masalan, 1900-yilda tashkil etilgan Britaniya Leyboristlar partiyasi ishchilar
sinfini vakil qilib, ularning huquqlarini himoya qilishni maqsad qilgan.
4. Mafkuraviy harakatlar:
19—20-asrlarda siyosiy partiyalar tobora ko proq o ziga xos mafkuralarʻ ʻ
bilan uyg unlashib bordi. Bu o'zgarish partiyalarga o'zlarining siyosiy takliflari va
ʻ
jamiyatga nisbatan kengroq qarashlari asosida ajralib turishga imkon berdi.
Masalan, ishchilar huquqlarini himoya qiluvchi sotsialistik va kommunistik
partiyalarning paydo bo'lishi va an'anaviy qadriyatlarni targ'ib qiluvchi konservativ
partiyalarning kuchayishi va hukumatning cheklangan aralashuvi.
5. Urushdan keyingi davrdagi partiyaviy tizimlar:
Ikkinchi jahon urushidan keyin partiyaviy tizimlar sezilarli o'zgarishlarga
duch keldi. Yevropaning ko'pgina mamlakatlarida saylovchilar uchun turli xil
mafkuraviy variantlar mavjud bo'lgan ko'p partiyaviy tizimlar qabul qilindi. Ko’p
sotsialistik yo’lni tanlagan davlatlarda esa yakka partiyaviy hokimiyat shakillandi
va ba’zi davlatlarda u haligacha saqlanib kelmoqda. Siyosiy partiyalar urushdan
keyingi jamiyatlarni qayta qurish va ijtimoiy davlatni shakllantirishda hal qiluvchi
rol o'ynadi. Germaniya sotsial-demokratik partiyasi va Shvetsiya sotsial-
demokratik partiyasi kabi sotsial-demokratik partiyalarning kuchayishi bu
tendentsiyaga misol bo‘ldi.
6. Zamonaviy partiya tizimlari:
Bugungi kunda siyosiy partiyalar tizimlari rivojlanishda va yangi
muammolar va jamiyatdagi o‘zgarishlarga moslashishda davom etmoqda. Ko'pgina
demokratik davlatlarda ko'p partiyaviy tizimlar hukm suradi, bu esa turli xil siyosiy
variantlarni amalga oshirish imkonini beradi. Bundan tashqari, yangi siyosiy
harakatlar va partiyalar paydo bo'ldi, ular ko'pincha tashkil etilgan partiya
tuzilmalariga qarshi chiqdilar va muayyan sabablar yoki muammolarni himoya
qildilar.
Mavzuning dolzarbligi : Siyosiy partiyalar demokratiya qurish uchun
muhim bo’lgan omil sanaladi. Demokratiya qurish ularsiz imkosiz ish desak ham
bo’ladi, Lekin shuni ham bilish kerakki, siyosiy partiyalar bo’lishi demokratiya
bo’lishini ta’minlab bera olmaydi. Ho’sh o’zi aslini olganda siyosiy partiyalar o’zi
nima va ularni o’rganish nima uchun bizga kerak? Siyosiy partiyalar demokratik
tizimlarning asosiy institutlari bo lib, siyosiy jarayonlar va natijalarni
ʻ
shakllantirishda markaziy rol o ynaydi. Siyosiy partiyalarning ahamiyatini
ʻ
tushunish ularning muhim vazifalari va boshqaruvga ta'sirini tushunishga imkon
beradi. Siyosiy partiyalar yakka holda mavjud emas, balki mamlakatning siyosiy
4

Partiya ideologiyasi.
Mafkura (arab. — fikrlar majmui) — muayyan ijtimoiy guruh, qatlam,
millat, jamiyat, davlatning manfaatlari, orzulari, maqsadlari ifodalangan qarashlar
va ularni amalga oshirish tizimi. Unda manfaatlari ifodalanayotgan guruh va
qatlamlarning o tmishi, bugungi kuni va istiqboli o z ifodasini topadi.ʻ ʻ 3
Partiyalardagi idealogiyalarni tushunishimiz uchun biz yuqorida aytib o’tilgan
siyosiy spektrum va “o’ng va so’l qanotlar” tushunchalariga oydinlik kiritishim
lozim. Yuqorida partiyalar tipologiyasini ta’riflash davomida ba’zi partiyalar o’z
amaliyotida ko’proq ovoz yig’ish uchun juda moslashuvchan bo’ladi va aniq bir
mafkuraga ega bo’lmaydi deb bildik va hukumatni shakllantirgandan so’ng ular
pragmatik siyosat olib boradi. Lekin shunday partiyalar ham borki ular aniq bir
mafkuraga ega bo’ladi va ular aniq dastur va qonun qoidalar bo’yicha ishlaydi.
Ular hukumat tepasiga kelganidan so’ng asosan o’zlarining idealogiya ya’ni
mafkuralari bo’yicha ish qiladi va bu uning siyosiy rejimiga ham katta ta’sir
qiladi.Partiyalar turli mafkuralar( liberalizm, konservatizm, fashizm, sotsialistik va
boshqalar) bo’yicha shakllanishi mumkin. Pastda ko’ruvchi jadval sizga dunyo
davlatlaridagi hukumat tashkil qilgan partiya mafkuralar farqini ko’rstib beradi.
3
O zbekiston milliy ensiklopediyasi/2000-2005/215-216 betlar
ʻ
9

KIRISH
Ushbu kurs ishi siyosiy partiyalar haqida ma lumot berishgaʼ
mo ljallangan. Ushbu ish siyosiy partiyalar tarixi, siyosiy partiyalarning faol
ʻ
ishtirok etish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini oshirish demokratlashtirish jarayoni
tushuntirishni maqsad qiladi. Shuning uchun ushbu qo'llanmada keng qamrovli va
siyosiy partiyalarga oid qimmatli ma'lumotlarni ta’minlaydi.
Avvalambor, biror narsa haqida o’rganishdan oldin uning tarixi va kelib
chiqishini o’rganish uning keyingi taraqqiyoti haqida bizga ko’p narsalarni yoritib
berishi mumkin. Siyosiy partiyalar tarixini tushunish bizga demokratik
tizimlarning rivojlanishi, siyosiy mafkuralar evolyutsiyasi va partiyalar raqobati
dinamikasi haqida tushuncha beradi. Bu bizga siyosiy partiyalarning xalqlar
taraqqiyotini shakllantirishdagi murakkabligi va ahamiyatini baholash imkonini
beradi. Shu sababli ham men kurs ishimning boshida siyosiy partiyalar tizimi
tarixiga qisqacha to’xtalib o’tmoqchiman. Siyosiy partoyalar paydo bo’lishi va
rivojini biz olti bo’limga ajratsak bo’ladi.
1. Dastlabki partiya tizimlari:
Siyosiy partiyalar tushunchasi umumiy manfaatlar va mafkuralar atrofida
turli guruhlar shakllangan qadimgi davrlarga borib taqaladi. Biroq, biz bilgan
zamonaviy siyosiy partiyalar 17-asr oxiri va 18-asr boshlarida paydo bo'lgan.
Buyuk Britaniya ko'pincha zamonaviy siyosiy partiyalarning vatani sifatida qabul
qilinadi. 18-asrda ikkita yirik partiya vujudga keldi: viglar va torilar. Viglar
boshqaruvga nisbatan liberal va ilg‘or yondashuv tarafdori bo‘lsa, torilar esa
konservativ va an’anaviy pozitsiyani qo‘llab-quvvatladilar. Bu ikki partiyaviy
tizim partiya siyosatining gullab-yashnashi uchun asos yaratdi.
2. Qo'shma Shtatlar:
AQSHda siyosiy partiyalar Amerika inqilobidan keyin shakllana boshladi.
Aleksandr Hamilton boshchiligidagi Federalistlar partiyasi va Tomas Jefferson
boshchiligidagi demokratik-respublikachilar partiyasi mamlakatning birinchi yirik
siyosiy partiyalari edi. Bu partiyalar yangi tashkil etilgan millat uchun turli
qarashlarni ifodalagan, federalistlar kuchliroq markaziy hukumatni, demokratik-
respublikachilar esa shtatlar huquqlarini himoya qilganlar. 1
3. Partiya tizimlarini kengaytirish:
19-asr davomida siyosiy partiyalar Yevropa va dunyoning boshqa
qismlarida ko paydi. Sanoat inqilobi va ommaviy siyosatning yuksalishi partiya
ʻ
1
The Two-Party System: A Revolution In American Politics, 1824 To 1840| Center For Legislative Archives |
National Archives/p.14-15
3

I. BOB. SIYOSIY PARIYALARNING MAZMUNI VA UNING
ISHLASH PRINSIPLARI
1.1 Siyosiy partiya tipologiya va ideologiyasi
Siyosiy partiyalarni tavsiflash uchun turli tasniflardan foydalaniladi. Ularni
turlashda ularning mafkurasi, ovoz yig’ish usullari, qanday hokimiyatni qo’lga
kiritishiga qaraladi. Shu asnoda 4 usulda har bir usul uchun ikki xil turini o’zimiz
uchun kashf qilamiz. Bularga kiradi quyidagi:
1 .Kadrlar va ommaviy partiyalar. Kadrlar partiyasi ko'pincha o'qitilgan
va professionallar bilan faxrlanadi. Partiya a'zolari, yuqori darajadagi siyosiy
majburiyat va doktrinal intizom va mafkuraviy ravshanlik haqida juda aniq bo’ladi.
Masalan, sotsialistik partiyalar. Bunday partiylar ko’pincha songa nisbatan sifatga
e’tibor beradi va ularning g’oya va ideologiyalari juda aniq bo’ldi. Ommaviy
partiya turi esa partiya a zolar safini kengaytirish va qurishga ko proq e tiborʼ ʻ ʼ
qaratmoqda. Masalan, Xristianlar demokratik partiyasi. Sotsial demokratik ittifoq
Germaniyada, respublikachilar va demokratlar AQShda, leyboristlar va
konservatorlar Birlashgan Qirolliklarda. Ommaviy partiyalar mafkura va siyosiy
e'tiqodga qaraganda ko‘proq kadrlarni tanlash, safarbarlik qilishga e'tibor qaratadi.
Zamonaviy ommaviy partiyalar Kadrlar partiyasi kabi faqat bitta sinf
manfaatlarini himoya qilish bilan cheklanib qolmaydi. Ular hokimiyatni
shakllantirish uchun o’ziga ko’proq ovoz beruvchilar yig’ishga va boshqa
partiyalar bilan koalitsiyalar tuzishga moyil sanaladi.
2. Vakillik va integratsion partiyalar. Vakillik partiyalari o'zlarini saylov
mashinasi sifatida tushunadi. Ular o'zlarining asosiy maqsadi deb saylovlarda
ishonchli darajada ko’p ovoz yig’ishni bilishadi. Bunday turdagi siyosiy partiyalar
asl davlatga katta foyda keltiruvchi islohotlari bo’lmasa ham marketing kuchiga
tayanadi va pragmatizmni afzal ko’radi. Integratsiyalashgan partiyalar reaktiv
emas, pro-aktivlik siyosiy strategiyasini qabul qiladi. Ular shunchaki o’zlarini
namoyish qilib qolmaydi, balki, odamlarni safarbar qiladi, o'rgatadi va
ilhomlantiradi, ularning tashvishlariga javob bering. Bular odatda mafkuraviy
bo'lgan kadrlar partiyalaridir. Garchi ba'zi hollarda ommaviy partiyalar ham
mafkuraviy safarbarlik ko'rsatishi mumkin. Masalan, kommunistik va sotsialistik
partiyalar integratsiyalashgan partiyalardir. Ular mafkuraviy ishonchni saylovdagi
muvaffaqiyatdan ustun qo'yadilar
3. Konstitutsiyaviy va inqilobiy partiyalar. Konstitutsiyaviy partiyalar
boshqa muxolifat tomonlarning huquqlari tan oladilar va ular bilan sog’lom
7

1.Ma'lumotlarga oid muammolar ma'lumotlarning yetishmasligini va noto'g'ri
ma'lumotni o'z ichiga oladi, shuningdek, qaysi ma'lumotlarning tegishli ekanligi,
bu ma'lumotlarning talqini va baholashni qanday amalga oshirishi bunday
ma’lumotlarga oid mojarolarni keltirib chiqaradi
Aloqalar tufayli. kuchli his-tuyg'ular, stereotiplar, noto'g'ri muloqot natijasida
va takrorlanuvchi salbiy xatti-harakatlar orqali mojarolar kelib chiqadi.
Qadriyatlar: mafkuraviy tafovutlar va g'oyalar yoki xatti-harakatlarning
baholashning turli standartlari tufayli yuzaga keladi.
Strukturaviy: kuch va resurslarning tengsiz yoki adolatsiz taqsimlanishi
natijasida yuzaga keladi.
Qiziqish: manfaatlar, resurslar ustidan haqiqiy yoki taxmin qilingan raqobatni
o'z ichiga oladi.
Mojarolarni yechish usullari
1-usul Vositachilik
Mediatsiya - uchinchi shaxs tomonidan protsessual ta'sir ko'rsatadigan
jarayonni anglatadi. Bunda ikki partiya mojarosi o’rtasiga uchinchi partiya
aralashadi va o’rtada vositachilik vazifasini bajaradi. Bu usul ziddiyatli shaxslar
yoki guruhlarga o'zlarining kelishmovchiliklarini hal qilishda yordam berish.
Mediatorlik jarayoni tomonlarning nizoni muhokama qilishlari va manfaatlariga
javob beradigan yechimlar topishlari uchun xavfsiz muhit yaratadigan
usullarini.tashkil qiladi.
Vositachilik jarayoni quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
• Sahna tayyorlandi.
• Nizolashayotgan tomonlar chaqiriladi.
• Mediatsiya ochiladi. Bu xush kutib olish, kirishni o'z ichiga oladi
• Mediatorning roli tushuntiriladi (jarayonni osonlashtirish va
vositachining betarafligi).
• Jarayon tavsiflanadi va uning maxfiyligi ta'minlanadi.
• Ishtirokchilar uchun xulq-atvor yo'l-yo'riqlarini ta'minlaydigan asosiy
qoidalar bo'yicha kelishuv tuziladi.
• Mediator tomonlarning jarayonni tushunishini tekshiradi.
• Urushayotgan tomonlarning qulayligi (choy tanaffuslari, hammom va
boshqalar) ta'minlanadi.
• Mediatsiya bo'yicha kelishuv imzolanishi mumkin – (bu har doim ham
shunday emas)
• Tomonlarga, o'z navbatida, o'z takliflarini taqdim etish, ziddiyatni
tushuntirish imkoniyati beriladi. Hech qanday uzilishlarga yo'l qo'yilmaydi; faqat
26

bo’lmaydi va xalq populistlar qo’liga tushadi bu esa so’ng, davlat va xalq o’rtasida
juda katta uzilishga olib keladi va katta muammolardan biri hisoblanadi.
23

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
SIYOSATSHUNOSLIK FAKULTETI
SIYOSATSHUNOSLIK YO‘NALISHI
MUTAXASISLIKKA KIRISH FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Siyosiy partiyalar va siyosiy partiya tizimlari
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024
1

Zamonaviy murakkab jamiyatlarni boshqarish siyosiy partiya shaklidagi
uyushgan siyosiy jamiyatni talab qiladi. Partiyalarsiz zamonaviy jamiyatlarni
boshqarib bo'lmaydi. Siyosiy partiyalarsiz demokratik boshqaruv mumkin emas.
Ularsiz jamiyat populistlar, anarxistlar yoki fashistlar tomonidan erkin
foydalanishga moyil sanaladi. Siyosiy izchillik darajasiga ega barqaror va qonuniy
hukumatlarni shakllantirish uchun siyosiy partiyalar yordam beradi. Nazariy
jihatdan, agar hukumat bir partiya tomonidan tuzilsa, barqarorlik istiqbollari va
siyosatning uyg'unlik darajasi kattaroqdir. Aksincha, hukumat koalitsiya orqali
tuzilsa, siyosiy partiyalar, barqarorlik va siyosat izchilligi zaifroq bo’ladi Lekin
amaliyotda bir partiyaviy rejimlar o’zini oqlamaydi. Chunki bir partiya bir
vaqtning o’zida ikki qarama-qarshi ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini himoya
qila olmaydi va bir guruh tomonga moyillik kuchayib ketishi mumkin va bu
siyosiy va barqarorlikka putur yetkazadi. Shuning uchun hatto bir partiyali
hukumatlarda ham fraksiyalashuv sodir bo'ladi. Siyosiy partiyalar davlat qanday
siyosiy tizimda bo’lishiga qaramay ikki yirik davlat hukumati o rtasidagiʻ
hamkorlikni yo lga qo yishi kerak (ijro etuvchi va qonun chiqaruvchi
ʻ ʻ
hokimiyat).Muxolifat tomonlar hukumat ichida yoki tashqarisida bo’lishiga
qaramay tanqidlar yaratishi va hukumatning qilayotgan rejalariga sog’lom raqobat
shakllantirishi kerak.
Partiya tizimlari
Siyosiy partiyalar yuqorida aytib o'tilganidek bajaradigan vazifalari nuqtai
nazaridan demokratiya uchun muhim. Davlatlarning qanchalik demokratik bo’lib
shakllanishi siyosiy partiyalarning asosiy vazifalari bilan bir qatorda ular
o'rtasidagi o'zaro aloqalari nuqtai nazaridan ham baholanadi. Siyosiy tizimlarning
ishlash usullarini tuzishda tomonlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar hal qiluvchi rol
o'ynaydi va bu o’z-o’zidan siyosiy tizmni tashkil qiladi. Partiya tizimlari —
parlament ichida va undan tashqaridagi tomonlarning o'z ichida qanday faoliyat
yuritishini belgilaydigan partiyalararo munosabatlar tarmog’i. Partiyaviy tizimni
aniqlashning uchta usuli mavjud.
Birinchisi eng keng tarqalgan turi bo’lib, bunda biror davlatda hokimiyat
uchun kurashayotgan partiyalar sonidan kelib chiqadi. Shundan kelib chiqib,
Dyuvenjer (1954) partiyaviy tizimning uch turini taklif qilgan (bir partiyali, ikki
partiyaviy va ko’p partiyaviy).
Ikkinchi usuli esa partiyaviy tizimni aniqlashda partiyalar soniga emas
ularning sifat darajasiga (hajmi) qarab bo’ladi. Bunda ularning saylovdagi kuchi
(g'olib bo'lgan ovozlar) va qonunchilik kuchidaga (parlamentdagi o'rinlarni qo'lga
kiritgan o’rni) qarab belgilanadi. Shundan kelib chiqib, Sartori (1976) bu usulning
muhimligini ta'kidlaydi va hukumatni shakllantirish va siyosiy partiya tizimini
12

• saylovchilar haqida ma'lumotlar;
• Saylovchilar ta’limi; va
• Fuqarolik ta'limi.
I. Saylovchilar haqida ma'lumot
Saylovchilarning ongini yuksaltirish maqsadida ovoz berish jarayoni
saylovchilar uchun axborot dasturlari asosan saylovchilarning xabardorligiga
qaratilgan bo’ladi.
Saylovchilar ma’lumotiga ushbu ma’lumotlar kirishi shart:
• Qanday qilib ovoz berish;
• Qayerda ovoz berish;
• Qachon ovoz berish kerak;
• Ovoz berish uchun talablar;
• Kim ovoz berishi mumkin;
• Kimlar ovoz berma olmaydi.
II .Saylovchilar ta'limi
Saylovchilar uchun ta'lim - fuqarolar uchun oddiy xabardorlikdan bir qadam
oldinda sanaladi. Uning maqsadi faqat xabardorlikni oshirish uchun emas balki
saylovga odamalarni jalb qilish, nima uchun bu saylovlar kerakligini tushuntirish,
ushbu saylovlarda ishtirok etayotganlar uchun o’zi nima imkoniyatlar mavjud,
partiyaning oldinga qo’ygan maqsadlari nima va shunga o’xshash ma’lumotlarni
odamlarga uzatishdir.
Saylov ta’limotini biz uch bosqichga bo’lamiz;
• saylovoldi jarayonlari;
• saylov kuni jarayonlari; va
• Saylovdan keyingi jarayonlar.
Bunda avval saylov oldidan odamlarga maqsadlar,manfaatlar yoritilsa, saylov
jarayonida nima sodir bo’layotganligi ovoz beruvchilarga xabar berib boriladi.
Saylovlardan so’ng natijalar qanday bo’lganligi va vada berilgan maqsadlar
qanday bajarilayotganligini saylovchilarga berish ham katta ahamiyatga ega.
III. Fuqarolik ta'limi
Fuqarolik ta’limi yoki yana bir so’z bilan aytganda Demokratiya ta’limi
yuqorida aytib o’tilgan saylovga oid ta’lim va ma’lumotlardan ham ustun turadi.
Fuqarolik ta’limida oddiy xalqqa davlat qanday ishlashi, demokratiya asosida
ishlovchi ishlovchi institutlarning ( ham davlat ham nodavlat institutlarining)
ahamiyati, davlat hokimiyatini nazoratchi organlarining (masalan, inson huquqlari
komissiyalari) ahamiyati muhokama markazidir. Bu tushunchalarni barcha
saylovda ishtirok etayotganlar bilishi lozim. Busiz davlatda demokratiyani o’rnatib
22

yo‘naltirish orqali vakillik vazifasini bajaradi. Muxolifatda partiyalar hukumat
siyosatini ishlab chiqishda kuzatuvchi vazifasini bajarishadi va qolgan ijtimoiy
guruhlarning ham manfaaatlari himoya qilininshini ta’minlaydi.
II. Elitani shakllantirish va yollash
Partiyalar davlatlarni o'zlarining siyosiy rahbarlari bilan ta'minlash uchun
mas'uldirlar. Davlat rahbarlariva hukumat a’zolari ko'pincha siyosiy partiyalar
orqali chiqadi. Vazirlar mahkamasi, yordamchilari vazirlar va parlament a'zolari
odatda siyosiy partiyalarning yuqori martabali a'zolaridir. Bu tendentsiya siyosiy
partiyalarning siyosiy yetakchilik funksiyasiga urg‘u beradi. Demokratiya
demokratlarni talab qiladi. Agar siyosiy partiyalar demokratik liderlarni yetishtirsa,
mamlakat rivojlanadi, unda demokratik boshqaruvini qurish uchun ko'proq
imkoniyat bo’ladi. Lekin siyosiy partiyalar avtokratik rahbarlar yetishtirib
chiqarsa, mamlakatning demokratik boshqaruvi xavf ostida qoladi.
III. Maqsadni shakllantirish
Siyosiy partiyalar jamiyatlar jamoaviy maqsadlarni belgilaydigan va ularni
ana shunday maqsadlar amalga oshiradigan, ta'minlaydigan kanallardir. Siyosiy
partiyalar avval o’z qarash va g’oyalarini shakllantiradilar va davlat hokimiyatini
qo'lga kiritgandan so'ng partiya maqsadi milliy maqsadlarga aylantiriladi. Shunday
qilib, siyosiy partiyalar siyosatni boshlashning asosiy manbai hisoblanadi. Bu
shuni anglatadiki, siyosiy partiyalar siyosatning izchil variantlarini shakllantirishga
intilishi kerak, real va erishish mumkin bo'lgan maqsadlardan oqilona tanlov bilan
elektorat. Biroq, hozirgi kunda mafkuradan mahrum bo'lgan barcha partiyalar ko’p
hollarda ovoz yigish uchun faqat partiya imijiga va uning marketingi uchun
harakat qilmoqda va bu esa ularning hokimiyatdagi siyosatni shakllantirishdagi
o’rnini pasaytirmoqda.
IV. Qiziqishlarning artikulyatsiyasi va jamlanishi
Kollektiv maqsadlarni ishlab chiqishda siyosiy partiyalar turli xil ijtimoiy
guruhlar manfaatlarini ifodalash va umumlashtirishga yordam beradi. Siyosiy
partiyalar o'z siyosatini ta'minlash yo’lida odamlarni biznes, mehnat, diniy
guruhlar, irqiy guruhlar, etnik guruhlar, jins bo'linishi, sinflarga bo'linish,
nogironlar, yoshlar va boshqa turli guruhlarga bo’lib, ularni ma’lum qismining
foydasini himoya qilish orqali o’zlari uchun ovoz beruvchi yig’adi. Bu orqali esa
partiyalar turli xil ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini ifodalaydi, ularni
jamlanishga majbur qiladi. Lekin ular orasida manfaatlar raqobatini ham hosil
qiladi (masalan, tadbirkorlar ishchilarga qarshi; dehqonlar yer egalariga qarshi;
oqlar qoralarga qarshi; erkaklar va ayollarga qarshi; nogironlar va nogiron
bo’lmaganlarga qarshi; xristianlar musulmonlarga qarshi va boshqalar).
VI. Hukumatni tashkil etish
11

1. Barqaror boshqaruv: Partiya tizimlari barqaror boshqaruv uchun asos
yaratadi, hokimiyatning tinch yo‘l bilan o‘tishini ta’minlaydi. Siyosiy raqobat
qoidalari va normalarini belgilab, partiyaviy tizimlar siyosiy barqarorlik va
davomiylikka hissa qo‘shadi. Misol uchun, Qo'shma Shtatlardagi ikki partiyali
tizim bashorat qilinadigan va barqaror siyosiy manzarani ta'minlaydi.
2. Siyosiy raqobat: Partiya tizimlari partiyalar o'rtasida sog'lom raqobatni
ta'minlaydi, siyosiy munozaralar va saylovchilar uchun muqobil tanlovlarni
rag'batlantiradi. Saylov raqobati orqali partiyalar saylovchilarni o'zlarining siyosiy
takliflari va mafkuralariga ishontirishga intiladi. Ushbu raqobat innovatsion
g'oyalar va siyosatlarni ishlab chiqishi mumkin bo'lgan dinamik siyosiy muhitga
olib keladi. Masalan, Hindiston va Italiya kabi mamlakatlardagi ko‘p partiyaviy
tizimlar saylovchilarga keng mafkuraviy imkoniyatlarni taqdim etadi.
3. Turli manfaatlarni ifodalash: Partiya tizimlari turli xil ijtimoiy
manfaatlar va istiqbollarni o‘zida mujassamlashtirib, demokratik qonuniylikni
kuchaytiradi. Turli siyosiy partiyalar ko'pincha turli ijtimoiy, mintaqaviy yoki
mafkuraviy guruhlarni ifodalaydi.
Kurs ishining maqsadi : Siyosiy partiyalarning ishlash prinsiplari, uning
tuzilishlari, ularning koalitsiyalari, qanday siyosiy partiyaviy tizimlar mavjudligini
va ularning farqini yoritish.
Kurs ishining predmeti : Siyosiy partiyalar va partiyaviy tizimlarni tahlil
qilish.

Kurs ishining obyekti : Hokimiyat va partiyalar bog’liqligi va partiyalarning
ishlash prinsiplari yoritish.

Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
• “Siyosiy partiya” tushunchasini yoritish.
• Partiyaviy tizimlarni turlarini tushuntirish.
• Partiyalar va partiyaviy tizimning ichki va tashqi faoliyati va ishlashini
ochib berish.
Kurs ishining tuzilishi: Bu kurs ishi kirish qismi, uchta bob, yettita
paragraf va qilingan xulosadan iborat. Ishni tugatishga kerak bo’lgan adabiyotlar
manbalarining manzillari va nomlari keltirilgan.

6

MUNDARIJA:
№ Boblar va paragraflarning nomlanishi Betlar
KIRISH. 3-6
I. BOB. SIYOSIY PARIYALARNING
MAZMUNI VA UNING ISHLASH PRINSIPLARI 7-16
1 .
1 Siyosiy partiya tipologiya va ideologiyasi 7-9
1 .
2 Siyosiy partiya funksiyalari va siyosiy partiya
tizimi 10-16
II. BOB. SIYOSIY PARTIYALARNING
TASHQI VA ICHKI AMALGA OSHIRILISHI 1 7 -2 2
2 .
1 Siyosiy Partiyadagi liderlik 1 7 - 19
2 .
2 Siyosiy partiya tuzilishi 19 - 21
2.
3 Siyosiy partiyalarning omma targ’iboti 2 1 -2 2
III. BOB. SIYOSIY PARTIYALAR
BIRLASHMALARI VA O’RTADAGI
MUNOZARALARNI YECHISH 24- 2 7

3 .
1 Siyosiy partiyalardagi koalitsiyalar va birlashmalar 24-25
3 .
2 Siyosiy partiyalar o’rtasidagi munozaralarni hal
etish 25- 2 7

XULOSA 2 8

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA
MANBALAR RO’YXATI 2 9

2

bo’lmagan hukmron partiyaga aylanadi va doimiy hukumatni shakllantiradi.
Bunday partiyalar odatda harbiy to’ntarishlar yoki fuqarolar urushi orqali
hukumatga ega bo’ladi (misollar: Xitoy va Vetnam) va monopolistik partiyani
faqat inqilob orqali olib tashlash mumkin xolos. Davlat parlamentda muxolifat
yo'qligidan davlatning asosiy organlari (ijro etuvchi, sud va qonun chiqaruvchi)
o'rtasidagi muvozanat vajavobgarlik buziladi va bu su’estimollik va
ma’sulyatsizlikka ham olib kelishi mumkin.
II. Ikki partiyali tizim (duopoliya)
Ikki partiyaviy tizimda yoki duopoliyada ikki siyosiy partiya siyosiy tizimda
hukmronlik qiladi. "Yirik" partiyalar sifatida va ikkalasi ham davlat hokimiyatini
qo'lga kiritishda taxminan teng imkoniyatga ega bo’ladi.
An'anaviy ravishda ikki partiyaviy tizimni quyidagi uchta mezon bilan
aniqlash mumkin:
• Garchi bir qancha “kichik” partiyalar mavjud bo'lsa-da, faqat ikkita partiya
real istiqbolga ega bo'lish va yetarli saylov va qonunchilik kuchi-davlat
hokimiyatini yutib olishdan bahramand bo'ladi.
• Kattaroq partiya yakka o'zi (odatda qonunchilik asosida) hukmronlik
qilishga qodir; ikkinchisi qarama-qarshilikni ta'minlaydi;
• Bunday partiyalar hukumatni shakllantirishda siyosiy spektning ikki qanotini
bo’lishib oladi va u orqali qarorlar qabul qiladi.
Buyuk Britaniya va AQSh ikki partiyali tizimning klassik misollari bo'lib,
unda ikkita partiya (Leyborist va mos ravishda konservatorlar va demokratlar va
respublikachilar) siyosatda ustunlik qiladilar. Bu tizimlarda partiyalar o’rin
almashga holda vaqti-vaqti bilan hukumat va muxolifat sifatida muqobil
pozitsiyalarda bo’ladi. Bunday davlatlarga Kanada, Avstraliya va Yangi
Zelandiyadani misol keltirish mumkin. Ikki partiyali tizimlarning tarixan
majoritar-plyuralizmli saylov tizimlari ularning o‘ziga xos xususiyati bo‘lib
kelgan. Ular bir partiya hokimiyatiga nisbatan kuchli, mas'uliyatli va sezgir
hukumat shakllantira oladi. Ammo ikki partiyali tizimlar, shuningdek, qarama-
qarshi siyosatni, mafkurani rag'batlantirishga, qutblanish va munozaragaga emas,
balki mojaro va qarama-qarshilikka urg'u beradi va bu ko’p holarda siyosiy
beqarorlikni ham keltirib chiqaradi. Bunga partiyalarning mojarosi tufayli kelib
chiqqan Amerika fuqarolar urushi (1861-1865) eng katta misollardan bo’ladi.
III. Hukmron partiya tizimi
Garchi ular bir partiyaviy tizimlarga o'xshash xususiyatlarga ega bo'lsada,
hukmron partiya tizimlari unga sinonim sifatida qaralmasligi kerak. Hukmron
partiya tizimi bu - ajratilgan va zaif qarama-qarshilik sharoitida uzoq vaqt
14

davomida faqat bitta partiya hukmron partiya sifatida gegemonlikni amalga
oshirishi tushuniladi. Bir partiyaviy tizimdan farqli o'laroq, hukmron partiyalar
tizimi raqobatbardoshdir. Bir qancha partiyalar saylovlarida raqobat bo'lsa ham,
muntazam saylovlarda hokimiyat uchun kurashadi yagona «katta» partiya
hukmronlik qiladi. Bunday partiya davlat ustidan uzoq vaqt nazorat qiladi, qonun
ishlab chiqarish va siyosat yuritish monopoliyasidan foydalanadi va zaif
muxolifatga duch keladi. Yaponiya tez-tez hukmron hukmron partiya tizimining
klassik holati sifatida tilga olinadi.1993 yilda hokimiyatdan ag'darilgunga
qadar,Yaponiyada liberal-demokratik partiya (LDP) 38 yil davomida hokimiyat
tepasida edi. LDP Yaponiyada siyosiy gegemonlik hali ham mavjud. Lekin u
tobora ko'proq boshqa partiyalar hukumatni shakllantirish uchun tayanishi kerak
bo’lmoqda.1947 yilda mustaqillikka erishgandan keyin Hindiston Kongress
partiyasi ham 30 yillik uzluksiz hokimiyat monopoliyasiga ega edi.
Hukmron partiya tizimi bir qator demokratiya belgilarini ham o’zida
mujassam etishiga qaramay ko’p tanqidlarga uchragan.
Bu tanqidlarga sabab quyidagilarni o'z ichiga oladi:
• Hukmron partiyalar tizimining uzoq boshqaruvi tufayli davlat va
hokimiyatdagi partiya o'rtasida konstitutsiyaviy farq yo'qolishi mumkin;
• Hukmron partiya tizimi nazorat va muvozanatni buzishi mumkin.
Parlamentning ijroiya organi ustidan nazorat qiluvchi kuch sifatidagi boshqa
partiyalarning samaradorligi pasayadi;
• Davlat hokimiyatini uzoq vaqt nazorat qilish o'z-o'zidan xotirjamlikni,
mas’ulyatsizlikni keltirib chiqarishi mumkin va hukmron hukmron partiyadagi
korruptsiya (skandallar bilan korruptsiyaga oid da'volar) ko’payishi mumkin;
• “yarim doimiy” shakldagi kuchli partiyaning uzoq muddat hokimiyat
tepasida bo’lishi demokratik ruhni buzishi mumkin saylovchilar o'zgarishlardan
qo'rqishadi va "tabiiy" hukumat partiyasiga yopishib olishadi. Odamlarda
saylovlarga bo’lgan qiziqish va umidlar yo’qoladi va saylovchilar soni keskin
kamayib ketadi.
IV. Ko'ppartiyaviylik tizimi
Ko'ppartiyaviylik tizimi ikkidan ortiq siyosiy partiyalar o'rtasidagi raqobat
bilan ajralib turadi. Ushbu tizim ostida yakka tartibda yoki koalitsiya orqali ko'plab
partiyalar boshqaruvchi partiyalar bo'lish uchun teng imkoniyatlarga ega. Shunday
qilib, bu vaziyatda bir partiyali davlat yoki hukmron partiyaning paydo bo'lishi
istiqbollari qorong'i. Bu tizimning boshqa partiya tizimlaridan butunlay ajratib
turuvchi belgilovchi xususiyati shundaki,
15

II. BOB. SIYOSIY PARTIYALARNING TASHQI VA ICHKI
AMALGA OSHIRISHI
2.1 Siyosiy Partiyalarda Liderlik
Yetakchilikni (Liderlikni) tashkiliy va tor ma'noda "shaxsning ta’sir
qobiliyati" deb ta'riflash mumkin. Ta'sir qilish, rag'batlantirish va boshqalarning
samaradorligiga hissa qo'shishga imkon berishi va ular a'zo bo'lgan tashkilotlarning
muvaffaqiyati rahbarlarning qanchalik yaxshi ekanligini ko’rsatadi. Tashkiliy
jihatdan, yetakchilik xarajatlar, daromadlar, xizmatlar samaradorligi, qoniqish,
daromad, bozor qiymati, aktsiya bahosi, ijtimoiy kapital, motivatsiya, jalb qilish va
barqarorlikka bevosita ta'sir qiladi.
Yetakchilarning ham turli sinflarga bo’lish mumkin.
Ko’ru
vchi
yetakchilik Murab
biylik
uslubi Bog’l
ovchi
yetak
chilik Demo
kratik
yetakchilik Tezli
kda
sozlovchi
yetakchilik Qomond
onlik
yetakchiligi
Yetak
chilik
xususi
yatlari Ilho
mlantiradi.
Va
maqsadlar
amalga
oshishiga
ishonadi.
Odamlarni
nima uchun
va qanday
qilib
ularning
harakatlari
maqsadga
erishga
yordam
berishini
tushuntirib
beradi Eshita
di,
rag'bat
lantiradi va
yo’nalish
beradi Rag'b
atlantiradi
Garm
oniya hosil
qiladi.
Mam
nuniyatni
oshiradi
va
ziddiyatlarni
hal qiladi Yaxsh
i
tinglo
vchi, jamoa
ishchi
si va
hamk
orlikda
ishlaydi Maq
sadga
erishish
uchun
kuchli
harakat.Ta’
sirchanlik,
hamkorlikd
a ishlash
kam.
Mikro
boshqaruv “Buni
qil, chunki
Men
shunday
dedim.”
Qo'rqiti
sh,
qattiq
nazorat.
Kontam
inatsiya
qiladi.
Jamodan
talant va
qiziqishni
qochiradi .
Uslub
rezonansni
qanday
yaratadi Oda
mlarni
umumiy
orzu tomon
harakatga
keltiradi
tomo
n Odaml
ar maqsadi
bilan guruh
manfaatini
ulaydi Guru
hda
uyg’unlikni
shakllantira
di va
odamlarni
bir-biriga
bog’laydi Odam
alr
mehnatini
qadrlaydi va
o’zining
ishtiroki
orqali
ma’suliyatni
oladi Qiyi
nchiliklarni
tez
tushunib
yetadi va
uni bartaraf
etish uchun
keskin
qarorlar
chiqaradi Yo’nali
shni aniq
berish orqali
xavfli
vaziyatlarda
jamoada
qo’rquvni
kamaytiradi
Qacho Siyos A’zola Guru Kelis Yuq O’ta
17

olish idorasi yoki Janubiy Afrikadagi kabi saylovni boshqarish organi yoki huquq
idorasi orqali,Lesotodagi kabi jamiyatlar bu to'g'risidagi qonunga muvofiq amalga
oshiradi.
II. Ularning ichki faoliyatini tartibga soluvchi qoidalar
Siyosiy partiyalarining ichki faoliyati va faoliyatini tartibga soluvchi tashqi
qonunlar mavjud emas. Ular faqat davalat konstitutsiyasiga va qonuniga
bo’ysunadi.Shu asnoda partiyalar o’z ichki tartib intizomlarini o’zlari hohlagan
tarzda amalga oshiradi. Bunda partiya azolari uchun odatda axloqiy normalar ham
ishlatiladi.
IV. Saylov jarayonlari:
Saylovoldi tashviqotlari turli qonunlar yoki qoidalar bilan tartibga solinadi.
Ayrim mamlakatlarda, saylov akti tashviqotlarni ham qamrab oladi. Bunda nafaqat
saylov qanday tartribda bo’lishi balki saylovda ovoz yig’ish uchun partiyalar nima
qilishi va nima qilmasligi ham belgilanadi. Saylov jarayonlari odatda partiyalar
to’qnashuv va raqobatga sabab bo’luvchi vaqt sanaladi (ayniqsa ikki partiya
tizimida). Amerikada sodir bo’lgan “Warergate ishi” bunga misollardan.
V. Saylov tizimi va siyosiy bellashuvlar
Davlatlarda parlament saylov tizmlarining ikki: majoritar va proporsional
turlari mavjud. Majoritar saylov tizimi – bunda qaysi partiya saylovda ko’p ovoz
yig’sa u butun hokimiyatni shakllantiradi. Bu holat esa “Hukumron Partiya”
tizimini shakllantiradi va qolgan partiyalarning ijtimoiy sustlashishiga olib kelishi
mumkin. Proporsional saylov tizimi – Bunda parlamentadagi o’rinlar saylovda kim
qancha ovoz yig’ishiga qarab o’rtada bo’linadi .Saylov modelining ushbu turining
foydalanilgani siyosiy partiyalarga, parlamentdagi o’rinlar miqdoriga,partiya
erishgan vakillik, shuningdek, partiyalar qanday ishlashiga va ularning
faoliyatining samaradorligiga ta'sir qiladi
VI. Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish
Partiyalar demokratiyaning asosiy agentlari sifatida haqli rolini o'ynashlari
uchun moliyalashtirish juda muhimdir. Bu albatta juda chigal masala. Nodavlat
tashkilotlarining ikki turi mavjud. Bulardan biri “GONGO” ya’ni davlat tomonidan
o’rnatilmagan va ta’minlanmaydigan alohida tashkilot. Ikkinchi turi esa, davlat
tomonidan tuzilgan va moliyalashtiriladigan tashkilot hisolanadi. Partiyalar
nodavlat tashkiloti bo’lib bularga qo’shilish a’zolik pulini talab qiladi. Lekin ko’p
hollarda bu juda kichkina miqdor sanalib,a'zolik obunalari mablag' manbai sifatida
ahamiyatsiz rol o'ynaydi. Shuning uchun partiyalar boshqa joylardan
moliyalashtirishga tayanadi. Ba'zi hollarda bunday mablag'lar partiya homiysidan
keladi, ya’ni yakka shaxsdan. Bu demokratiya bo’lishini ta’minlaydimi? Ba’zi
davlatlarda esa partiyalar davlat tomonidan moliyalashtiriladi. Bu esa Davlat va
20

III. BOB . SIYOSIY PARTIYALAR BIRLASHMALARI VA
O’RTADAGI MUNOZARALARNI YECHISH
3.1 Siyosiy partiyalardagi koalitsiyalar va birlashmalar
Siyosiy partiyalar koalitsiyalari - bir biriga o’xshash maqsadlarini amalga
oshirish uchun bvaqtinchalik muddatga birlashgan raqobatchi partiyalarning
siyosiy guruhi sanaladi. Bunday birlashmalar hukumat kuchini saqlab qolish uchun
tuzilgan yoki hokimiyatga erishish uchun tuzilgan muxolifat partiyalari bo’lishi
mumkin.
Siyosiy partiyalar koalitsiya tuzishining asoslari
• Partiyalar koalitsiya tuzish partiyalar uchun istalgan maqsadga erishish
imkoniyatlarini maksimal darajada oshiradi yoki muayyan tahdidlardan omon
qolish uchun imkon yaratadi.
• Ular saylov miqyosida ko’proq ovoz yig’ish uchun.
• Ayrim pariyalar o’zlarining parlamentda o’rnidan qoniqmasdan, ovozini
kuchaytirish uchun parlamentda koalitsiya tuzadilar.
• Koalitsiyalar demokratiyani mustahkamlash jarayoni uchun juda muhim.
Bu muxolifat koalitsiyalari muqobil rahbarlik uchun imkoniyat yaratadi;
• Koalitsiyani tuzishda, odatda, kim bilan hamkorlik qilishi va mafkuraviy
yaqinlik hisobga
• Lekin mafkuralar har xil bo'lsa ham, bitta maqsad yo’lida partiyalar siosiy
o’rinlaridan kelib chiqqan holda koalitsiya ham tuzishi mumkin.
• Yana bir muhim omil etnik kelib chiqishidir, bunda ba'zi partiyalar ma'lum
bir etnik guruhlarni yoki ijtimoiy sinflarni afzal ko'radi.
Koalitsiya turlari
Koalitsiyalarning har xil turlari ko'plab omillar bilan belgilanadi. Ularning
hosil bo’lishi ikki vaqtda sodir bo’ladi. Bu ikki asosiy davrda, ya'ni saylovoldi
davrida saylovdan keyingi davrda. Koalitsiyalarning uchta ustun turi mavjud:
saylovoldi koalitsiyalari, majoritar koalitsiyalar va nizolarni hal qilish
koalitsiyalari.
Saylovoldi koalitsiyalari ko’pincha raqobatli saylovlar ostida ovoz yigish
imkoniyatini maksimal darajaga erishish uchun birlashadigan partiyalardan iborat.
Ko'pincha ular juda samarali bo’ladi va ba'zan hokimiyatni ham qo'lga kiritadi
Majoritar koalitsiya esa parlament ichida hokimiyatni saqlab qolish yoki uni
qo’lga kiritish uchun tuziladi
Mojarolarni hal qilish bo'yicha koalitsiyalar asosan muayyan ziddiyat yoki
potentsial mojarolarni yoki sobiq urushayotgan tomonlar tomonidan tuziladi. Ular
24

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, siyosiy partiyalar demokratik jamiyatlar faoliyatida hal
qiluvchi rol o‘ynaydi. Ushbu kurs ishi davomida biz siyosiy partiyalarning turli
jihatlarini, ularning tizimlarini va siyosiy landshaftni shakllantirish uchun qanday
harakat qilishini o'rganib chiqdik. Ko‘rinib turibdiki, siyosiy partiyalar turli
manfaatlar va mafkuralarni ifodalovchi, hamfikr shaxslarni birlashtirgan, siyosiy
ishtirok etish va qarorlar qabul qilish platformasini ta’minlovchi muhim institut
bo‘lib xizmat qiladi. Siyosiy partiyalarning muhimligining asosiy sabablaridan biri
ularning fuqarolarning manfaatlari va tashvishlarini jamlash va ifodalash
qobiliyatidir. Siyosiy partiyalar umumiy maqsadlar va qadriyatlarga ega bo'lgan
shaxslarni to'plash orqali samarali vakillik qilish va elektorat intilishlariga mos
keladigan siyosatni shakllantirish imkonini beruvchi yagona ovozni ta'minlaydi.
Bu jarayon amaldagi demokratiya uchun juda muhim, chunki u xalqning xohish-
irodasi amaliy qadamlar va siyosatlarga aylanishini ta’minlaydi. Bundan tashqari,
siyosiy partiyalar demokratiyani barpo etishda muhim rol o'ynaydi. Ular siyosiy
raqobat uchun asos yaratadi, sog'lom munozaralarni qo'llab-quvvatlaydi, g'oyalar
va istiqbollar almashinuvini rag'batlantiradi. Bu jarayon orqali siyosiy partiyalar
nazorat va muvozanat mexanizmi bo‘lib xizmat qiladi, hokimiyatdagilarni
javobgarlikka tortadi va boshqaruvning muqobil qarashlarini taklif qiladi. Ular
siyosiy qarorlar qabul qilishda tizimli va tashkiliy yondashuvni ta’minlash orqali
demokratik tizimlarning barqarorligi va uzluksizligiga hissa qo‘shadi. Kelajakka
nazar tashlaydigan bo'lsak, siyosiy partiyalar oldida imkoniyatlar ham, muammolar
ham bor. Jamiyatning rivojlanayotgan tabiati, texnologik taraqqiyot va
o'zgaruvchan demografik ko'rsatkichlar siyosiy partiyalardan moslashishni va
dolzarbligini saqlab qolishni talab qiladi. Tomonlar keng vakillik va ishtirokni
ta'minlash uchun inklyuzivlik, xilma-xillikni qabul qilishlari va turli jamoalar bilan
aloqa qilishlari zarur bo'ladi. Bundan tashqari, siyosiy partiyalar samarali
boshqaruvga to'sqinlik qilishi mumkin bo'lgan qutblanish va bo'linish masalasini
ham hal qilishlari kerak. Siyosiy partiyalar uchun kelishmovchiliklarni bartaraf
etish va fuqarolar o‘rtasida hamjihatlik tuyg‘usini mustahkamlash uchun umumiy
til topish, muloqotga ko‘maklashish va murosaga erishish zarur bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda, siyosiy partiyalar demokratiyaning amal qilishi uchun
ajralmas hisoblanadi. Ular siyosiy tizimlarning tayanchi bo lib xizmat qiladi,ʻ
vakillikni ta minlaydi, xalq irodasini ifodalaydi va boshqaruv yo nalishini
ʼ ʻ
28

raqobatda bo’ladi. Ular qoidalar va cheklovlar asosida ishlaydi. Ular partiya va
davlat, hokimiyatdagi partiya (hukumat) va davlat institutlari (byurokratiya, sud,
harbiy, politsiya va boshqalar) orasida farq borligini tan oladilar.
Konstitutsiyonaviy partiylarning hukumatni saylov yo’li bilan olishga harakat
qiladi. Inqilobiy partiyalar - bu tizimga qarshi yoki konstitutsiyaga zid bo'lgan, so'l
(kommunistik partiyalar) yoki o'ng (fashistik partiyalar). Bunday partiyalar
hokimiyatni qo'lga kiritish va mavjud tuzulmani ag'darishni maqsad qiladilar. Ular
to'g'ridan-to'g'ri qo'zg'olon va turli xil taktika yordamida.xalq inqilobidan
foydalanadi. Ko'pincha bunday partiyalar davlat hokimiyatini qo'lga kiritganda ular
boshqa barcha mavjud partiyalarni taqiqlovchi bir partiyaviy tizimlarni afzal
ko'radilar. Ular davlat va partiya tushunchasini birga qo’shib yuboradi. Partiya
butun davlatni shakillantiradi va bunda ular birlashgan “partiya-davlat” apparatini
yaratadi.
4. So'l va o'ng qanot partiyalari. Siyosiy partiyalarni turlayotganimizda
ularning yana bir turini keltirib o’tish kerak. Bu turdagi turlanish partiyalarning
mafkurasiga qarab belgilanadi va o’ng va so’l qanotlar deb nomlanadi. "Chap"
ning bir qismi sifatida ko'rilgan partiyalar progressiv, sotsialistik va kommunistik
partiyalar hisoblangan. Ular ijtimoiy islohot o’tkazish tarafdori sanaladi. Ular
an'anaviy ravishda kambag'al va kam ta'minlanganlarni (masalan, ishchilar,
dehqonlar va boshqalar) o’z himoyasiga oladi. "O'ng" deb qabul qilingan partiyalar
konservativ va fashistik hisoblanadi.Ular odatda mavjud ijtimoiy tartibni qo'llab-
quvvatlaydilar va o'zgarishlarga qarshilik ko'rsatadilar. Ularning ko'pincha biznes
hamjamiyatlari va o'rta sinflarni himoyalaydi. Biroq,zamonaviy siyosatda chap va
o'ng tushunchasi juda chalg’ituvchan tus olgan. Chunki hozirda partiyalar
pragmatizm tamoyillariga amal qilgan holda o’ng va chap qanotning ikkalasining
ham ustun taraflaridan foydalanishga va jamiyatdagi sinflarning iloji boricha katta
qismini qamrab olishga harakat qiladi. Shu sababdan hozirda biror siyosatchi yoki
siyosiy partiyani aynan o’ng yoki so’l qanot deb ayta olmaymiz.

8

mediator tomonlarning tashvishlari to'g'ri ekanligiga ishonch hosil qilish uchun
qayta ko'rib chiqishlari mumkin.
• Tomonlar mediatorning yordami bilan bir-biri bilan gaplashishi mumkin.
Agar kerak bo'lsa, individual partiyalar vositachi maslahatlashish uchun
tanaffus talab qilishi mumkin. Vaqtni muvozanatlash va cho’zilib ketishini oldini
olish uchun ehtiyot bo'lish kerak. U yoki bu tomonni afzal ko'rish uchun o'rin yo'q.
• Mediator barcha masalalar to'g'ri eshitilishini ta'minlaydi va taklif
qiladi,ularni hal qilish uchun kun tartibini tuzadi.
• Haqiqatni tekshirishda variantlar baholanadi. Kelishuvga erishiladi;ba'zan
vositachi uni yozishi kerak bo'ladi.
• Shartnomaga aniqlik kiritiladi va ko'rib chiqiladi, keying qadamlar kelishib
olinadi va agar kerak bo'lsa, kelajakda vositachilik ham.
• Mediatsiya minnatdorchilik va maxfiylik kafolati taminlash bilan yopiladi.
2-usul. Muzokaralar bu tomonlar o'rtasida qandaydir shaklga erishishga
qaratilgan jarayon amalga oshiradigan va ziddiyatni hal qilish, umumiy
manfaatlarga asoslangan kelishuv hisoblanadi. Bu jarayon umumiy asoslarni
o'rnatish orqali erishiladi va muqobillarni yaratishga xizmat qiladi. Bunda uchinchi
tomon vositachi bo’lmaydi va tomonlar to’g’ridan-to’g’ri muloqot qiladi. Lekin bu
usul kop tanqidlarga uchraydi. Chunki ikki tomon alohida maqsad va mafkuraga
ega va ularni bir qarorga kelishi juda qiyin va ular bir muammoni ikki shkala
bo’yicha ko’radi va xulosa qiladi. Bu esa muzokara jarayonini yanada
chigallashtirishi mumkin. Bu holatda muzokara jarayonini vositachilar emas
tomonlarning o’zlari amalga oshirishadi va qoidalarni ham o’zlariga moslab ishlab
chiqishadi.
27

shakllantirishda nafaqat ularning soni balki yana ularning ovoz yuta olish
qobiliyati inobatga olinishini ko’zda tutadi . Bu o’z-o’zidan siyosiy partiyalar
orasida "yirik" (ko'pincha hukmron) va "kichik" (ko'pincha muxolifat) partiyalarni
hosil qiladi.
Uchinchi usulda partiyalarning davlat demokratiyaga aloqadorligi va
ahamiyati ham siyosiy partiyalarning bir-biri bilan qanday aloqasi borligini bildirib
keladi. Partiya tizimi hamkorlik va kelishuv bilan belgilanadimi yoki ziddiyat va
qutblanish orqalimi? Partiyaviy tizimning bu jihati ajralmasdir. Mamlakatda
hukmron siyosiy madaniyat, siyosiy an'analar va tarix partiyalarning mafkuraviy
yo'nalishi bilan bog'liq;
Bundan kelib chiqish mumkinki, partiya tizimlarida partiyalar o'rtasidagi
munosabatlardagi kooperativlik siyosiy barqarorlikka olib keladi. Aksincha,
partiya tizimidagi partiyalar ziddiyat, parchalanish va qutblanishi siyosiy
beqarorlikka olib keladi. Hozirgi zamondagi demokratik davlatlarda to'rtta asosiy
partiya tizimi mavjud
Bular:
• bir partiyaviy tizimlar;
• Ikki partiyali tizimlar;
• Hukmron partiya tizimlari;
• Ko'p partiyaviy tizimlar.
I. Bir partiyaviy tuzim
Bir partiyaviy tizimda faqat bitta partiya mavjud va hokimiyat
monopoliyasidan foydalanadi. Boshqa partiyalar siyosiy usullar (de-fakto) yoki
Konstitutsiyaviy usuli (de-yure) bilan hokimiyat uchun kurashdan chetlashtiriladi.
Defakto — bir partiyaviy tizim sharoitida hukmronlik partiya siyosiy maydonda
hukmronlik qiladi va barcha davlat organlar ustidan gegemonlikni amalga oshiradi.
Boshqa partiyalar konstitutsiyaviy yo'l bilan majburiy ravishda taqiqlamasda ular
uchun siyosiy hayotda mavjud bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi. Defakto bir partiyali
tizimlarga misollar Lesoto (1970-1986) va Zambiya (1986-2000) 5
.Deyure bir
partiyaviy tizim sharoitida hukmron partiya siyosatda ustunlik qiladi. Ular butun
davlatdagi siyosiy holatni shakllantiradi va davlat organlari ustidan gegemonlikni
amalga oshiradi va bunday davlatlarda boshqa siyosiy partiyalarning mavjudligini
taqiqlovchi konstitutsiyaviy yoki huquqiy norma mavjud bo’ladi. 1970-yillar va
1980-yillarning oxiri orasidagi deyure bir partiyaviy tizimlarga misollar,
Mozambik va Angola.Bir partiyaviy tizimlarda siyosiy plyuralizm mavjud
5
Political parties programme handbook. Developed by Dr Khabele Matlosa and Victor Shale Funded by the
Embassy of Finland-Pretoria July 2008/p.11
13

Shakl 1 dunyo mamlkatlaridagi hukumron partiyalarning mafkuralari
1.2 Siyoisy partiya funksiyalari va siyosiy pariya tizimi
Garchi siyosiy partiyalarning belgilovchi belgilari va maqsadi asosan davlat
hokimiyatini qo’lga olish va davlat siyosatini ishlab chiqish va uni nazorat qilish,
ularning siyosatga ta'siri tizim kengroq va murakkabroq. Shunday qilib, siyosiy
partiyalarning turli funktsiyalari bo'lishi mumkin. Endryu Xeyvud har qanday
demokratik partiyalarda oltita asosiy funktsiyani ajratib ko’rsatgan. (Endryu
Heywood, p.252-255) 4
. Bular:
• Vakillik;
• Elitani shakllantirish va ishga olish;
• Maqsadni shakllantirish;
• Qiziqishlarning artikulyatsiyasi va jamlanishi;
• Ijtimoiylashtirish va mobilizatsiya;
• Davlat boshqaruvini tashkil etish.
I. Vakillik
Vakillik-siyosiy partiyalarning javob berishi va ifoda etish qobiliyatini
anglatadi. Saylovlar davomida partiyalar a'zolarning ham, saylovchilarning ham
fikrlari ifoda etadilar va ularni o'zlarining saylov jarayonida katta rol o’ynovchi
saylovoldi manifestlari orqali bildirishlari. Hukumatda siyosiy partiyalar davlat
siyosatini ishlab chiqishni saylovchilar manfaatlaridan kelib chiqqan holda
4
Politics/ Andrew Heywood/2013/p.252-255
10

Siyosiy partiyalar va siyosiy partiya tizimlari

Купить