Siyosiy qarorlar qabul qilish texnologiyalari - Siyosatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	28000UZS
Hajmi	308.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Siyosatshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Siyosiy qarorlar qabul qilish texnologiyalari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
SIYOSATSHUNOSLIK TA’LIMI YO’NALISHI
MUTAXASISLIKKA KIRISH FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Siyosiy qarorlar qabul qilish
texnologiyalari
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________

MUNDARIJA:
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI ...................................................................................................................... 1
KIRISH .......................................................................................................................................................... 4
I BOB. SIYOSIY QARORLAR TIPOLOGIYASI. ................................................................................................... 6
1.1. Qarorlarning turlari. ...................................................................................................................... 6
1.2. Qaror qabul qilishning asosiy tamoyillari. ..................................................................................... 9
1.3. Siyosiy qarorlar qabul qilishning ahamiyati. ................................................................................ 13
II BOB. DAVLAT BOSHQARUVI SOHASIDA QAROR QABUL QILISH. ............................................................. 14
2.1. Davlatning qaror qabul qiluvchi sub’ekt sifatida xususiyatlari. .................................................... 14
Siyosiy qarorlarni qabul qilish davlat hokimiyati sohasida xilma-xil sub’ektlarning maqsadlarni ongli
ravishda belgilash va ularga erishish bo’yicha xatti-harakatlarning jamlanmasi deb hisoblanadi. Ilk
bor "qaror qabul qilish" atamasi XX-asrning 30-yillarida ijtimoiy va tashkiliy jarayonlarni
nomarkazlashtirish xususiyatlarini ochib berish maqsadida Ch. Bernard, E.Stin va boshqa, asosan,
amerikalik olimlarning asarlarida paydo bo’ldi. Ushbu nazariya yuksak rivojlanish cho’qqisiga esa
o’tgan asrning 60-yillarida erishdi (G.Saymon, D.March). Bugungi kunda esa tashkil qilish, iqtisod,
siyosatshunoslik, jamiyatshunoslik va ijtimoiy jarayonlarning modellashtirish nazariyalarining
asosida uning turli xil yo’nalishlarini juda jad’al ishlab chiqish kuzatilmoqda. Maqsadni oldinga
qo’yish amalga oshiriladigan ijtimoiy jarayonlarning xilma-xilligi sababli, ilmda universal, "to’liq" va
yagona qarorlarni qabul qilish algoritmi masalasi deyarli o’rtaga tashlanmagan. Mazkur yondashuv
ushbu holatning noaniq izohi bilan ham belgilangan, zero unga ko’ra qarorni qabul qilish maxsus
intellektual va tashkiliy "mahsulot"ni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan muayan texnologik
harakatlar ketma-ketlik sifatida izohlaydi, aniq sub’ektlarning manfaatlarini hayotga tadbiq etish
usuli, maqsadga erishish strategiyasi va taktikasini to`g’irlash va hokazo. Umuman olganda, bugun
ushbu barcha bir-biridan farqli izohlarni mazmunan ta’rifi va muayyan siyosiy texnologiyalarni
yaratish bo’yicha ikkita asosiy yondashuvlarga jamlash mumkin: normativ va xulqiy. Me’yoriy
yondashuv tarafdorlari qarorlarni qabul qilishni bosqichma-bosqich tadbiq etiladigan optimal
maqsadlar va tadbiqiy vositalarga olib keladigan ratsional shartli harakatlar va jarayonlar yig’inmasi
sifatida ko’rib chiqishmoqda (R. Abelson, A. Levi va boshqalar). Bunday tadqiqiy asoslar "ra tsional
tanlov" nazariyasining asosiy sabablari bilan uzviy bog’liq ravishda odamni ra tsional, uni
qoniqtiradigan optimal va yakunida effektiv qarorlarni ishlab chiqish uchun o’ziga to’q jonzod
tushunchasidan kelib chiqadi. Protsessual nuqtai nazaridan qarorni qabul qilish - bu masalani
baholash, yechimni tanlash va rejalashtiriladigan ijobiy mahsulni uzviy bog’laydigan harakatlar
jamlanmasi tariqasida yuzaga keladi. Mazkur jarayonni ta’minlash o’ta muhim metodlari - bu turli xil
matematik modellar va operatsiyalar tadqiqotidir (B.Lange, V. Sadovskiy). Xulqiy yondashuv qarorni
qabul qilish izohlarida (G. Saymon) real, inson oldida turadigan maqsadlar juda mukammalligiga,
ularni faqatgina son jihatdan emas, balki sifat metodlari yordamida izohlash mumkinligiga
asoslanadi. Bundan tashqari, masala yechimi uchun to’g’ri keladigan alternativ yo’llar inson
tomonidan ko’rib chiqishga iloji bor alternativ yo’llarga nisbatan ancha ko’proq. U yoki bu yo’l bilan
shakllangan maqsadlarning ijro usullariga keladigan bo’lsak, ular insondan ko’proq darajada
berkitilgan. Shu sababli qaror qabul qilish har safar yangidan barpo bo’ladigan shart-sharoitlarda o’z
qadamlarining maqsadli dasturini yaratadigan muayyan sub’ektlarning o’zaro aloqadorligining
unikal usuli sifatida ko’riladi. Shuning uchun ham, L.Plankett va G.Xeyl ta’kidlashlaricha, qaror qabul
qilish - bu aniq muammo mavjudligining shart-sharoitlar kompleksida o’zgartirishlarga ko’ra doimiy
ravishda takomillashib borayotgan maqsadlar, uslublar va xokazo komponentlarga ega vaziyatli
2

jarayon. Amaliyotda esa, asosan, kompleks yondashuv ishlatiladi. U o’z ichiga ikkala modellarning
ustunliklarini jamlagan va nafaqat vaziyatni sifatli izohlash uslubiyati, ammo sonli tahlil vositalaridan
foydalanishni taqozo etadi. Ammo, bunday vaziyatda me’yoriy va xulqiy yondashuvlarning
elementlarini birgalikda ishlatish xar bir vaziyatda o’ziga xos xususiyatga ega. Bu esa yana takroran
qaror qabul qilish jarayonida, umuman olganda, universalizatsiya va algoritmizatsiya imkoniyatlarini
chetlatib qo’yadi. Shunday qilib, qaror qabul qilishda qo’llaniladigan texnologiyalar va mexanizmlar
aniq belgilangan jarayonlardan, ularning ayrim xususiyatlaridan to’la-to’kis tobe. Ular bo’lsa, o’z
navbatida, ta’sir sohasi, uning ichida faoliyat yuritayotgan sub’ektlarning turlari va boshqa tuzilma
omillariga tobe. Shu tariqa, qaror qabul qilishning korporativ sektorida (ayrim tashkilotlar
miqyosida), ommabop aloqalarda (jamiyat sektorida) va davlat hokimiyati sektorida protsessual
xususiyatlarini farqlash joiz. ............................................................................................................... 14
2.2. Qaror qabul qilish bosqichlari. .................................................................................................... 22
XULOSA ...................................................................................................................................................... 29
Foydalanilgan adabiyotlar: ........................................................................................................................ 30
Internet saytlar: ......................................................................................................................................... 31
3

KIRISH
Siyosiy qarorlar qabul qilish texnologiyalarini o'rganish zamonaviy siyosiy
landshaftni tushunishda katta ahamiyatga ega. Texnologik taraqqiyot boshqaruv,
fuqarolarning ishtiroki va siyosat natijalariga ta'sir ko'rsatuvchi qarorlar qabul
qilish usulini inqilob qildi.
Mavzuning dolzarbligi texnologiyalar siyosiy jarayonlar, jumladan, saylov
kampaniyalari, siyosatni shakllantirish va jamoatchilik fikrini shakllantirishning
ajralmas qismiga aylanganligi. Ushbu jarayonlarda texnologiyaning rolini
tushunish uning siyosiy qarorlarning sifati va qonuniyligiga qanday ta'sir qilishini
tushunishga imkon beradi. Masalan, ijtimoiy media platformalari siyosiy
kompaniyalarni o’tkazish usulini o’zgartirib, nomzodlarga real vaqt rejimida
kengroq auditoriyani qamrab olish va saylovchilar bilan muloqot qilish imkonini
berdi. Texnologiya fuqarolarning siyosiy qarorlar qabul qilishdagi ishtirokini
oshirish imkoniyatiga ega. Elektron ovoz berish tizimlari, jamoatchilik bilan
maslahatlashish uchun onlayn platformalar va raqamli petitsiya platformalari
texnologiya fuqarolarga qarorlar qabul qilish jarayoniga qanday hissa qo'shishi
mumkinligiga bir nechta misoldir. Ushbu texnologiyalarni o'rganish orqali biz
ularning inklyuziv va ishtirokchi demokratiyani rivojlantirishga ta'sirini
baholashimiz mumkin. Siyosiy qarorlar qabul qilishda texnologiyadan foydalanish
muhim axloqiy va huquqiy mulohazalarni keltirib chiqaradi. So'nggi yillarda
maxfiylik, ma'lumotlarni himoya qilish va ma'lumotlarni manipulyatsiya qilish
kabi muammolar mashhur bo'ldi.
Siyosiy qarorlar qabul qilinishining asosiy maqsadi davlat yoki boshqa
hukumat tashkilotlari tomonidan tadbir qilish uchun maqbul qarorlar olishdir. Bu,
tashkilotning boshqarish sohasidagi strategiyasini belgilash va amalga oshirish
uchun muhimdir.
Siyosiy qarorlar qabul qilishining subyekti odatda davlat organlari, hukumat
tashkilotlari, yoki boshqa siyosiy hujjatlarni rivojlantirish uchun mas'ul bo'lgan
tashkilotlar va shaxslar hisoblanadi. Bu tashkilotlar va shaxslar, davlat va
4

jamiyatning rivojlanishi, xalqaro munosabatlarni boshqarish, va boshqa siyosiy
mamlakatlarning xavfsizlik va istikboli uchun muhim qarorlarni qabul qilishda
ishtirok etishadi. Obyekti esa qabul qilingan qarorlar hisoblanadi.
Ushbu mavzuni o`rganishning asosiy vazifasi qarorlarning turlari, qaror
qabul qilishning asosiy tamoyillari va ahamiyati, qaror qabul qilish bosqichlari
kabi masalalarni o’rganadi va tahlil qiladi.
5

I BOB. SIYOSIY QARORLAR TIPOLOGIYASI .
1.1. Qarorlarning turlari .
Qaror — davlat organi yoki mansabdor shaxsning o z vakolati doirasidaʻ
muayyan maqsadga erishish yo lida qabul qiladigan va biror oqibat keltirib
ʻ
chiqaradigan hujjati. Qaror, odatda, ijro etuvchi hokimiyat organi tomonidan
qabul qilinib, u ana shu organning o z vazifalarini amalga oshirish vositalari va
ʻ
yo llarini nazarda tutgan boshqaruv vaziyatini tahlil etish hamda baholashga oid
ʻ
erki ifodasi hisoblanadi. Qaror ijro etuvchi hokimiyat tegishli organi
kompetensiyasi doirasida qabul qilinadigan me yoriy yoki individual (aniq
ʼ
huquqiy hujjat ko rinishida yuridik rasmiylashtirilishi natijasida shaxs yoki
ʻ
vaziyatga taalluqli) huquqiy ahamiyat kasb etadi. Boshqaruv faoliyatini amalga
oshirish jarayonida uzoq muddatli va muayyan soha bilan bog liq faoliyatni
ʻ
(ishlarni) istiqbolli loyihalash yuzasidan qarorlar, masalan, maqsadli dasturiy
qarorlar, joriy asosiy faoliyatni amalga oshirish bo yicha tezkor, protsessual,
ʻ
uslubiy, tavsiyaviy, individual va ommaviy qarorlar qabul qilinishi mumkin.
Qarorda uni amalga oshirish muddatlari va ijrochilari aniq belgilab qo yilgan
ʻ
bo ladi. U qabul qilinishidan oldin loyihasi tayyorlanib, muhokama qilinishi
ʻ
maqsadga muvofiqdir. 1
Yuzaga kelgan vaziyatni (muammoni, holatni)
boshqarish maqsadida qabuli qilinadigan qarorlar variantidan maqbul variantni
tanlash lozim bo’ladi. Bu jarayonni samarali kechishi uchun qarorlarning
klassifikatsiyasini amalga oshirish lozim
Qarorlarni quyidagi belgilarga asosan klassifikatsiyalari mavjud:
1. Qamrab olish kengligiga qarab – umumiy va xususiy qarorlar.
2. Ta’sir muddati va kelgusi qarorga ta’sir ko’rsatish darajasiga qarab –
operativ, taktik va strategik qarorlar.
3. Funksional belgisiga ko’ra – rejalashtirishni, tashkillashtirishni, motivatsiya
hosil qilishni, nazoratni mukammallashtirishga yo’naltirilgan qarorlar.
1
https://uz.wikipedia.org/wiki/Qaror sharhi
6

4. Mazmuniga ko’ra – siyosiy, texnik, texnolgik qarorlar.
5. Yangilik darajasiga ko’ra – oddiy (rutin), standart, ijodiy, universal
qarorlar.
6. Aniqligi darajasiga ko’ra – muammo aniq sharoitda qabul qilinadigan,
tavakkalchilik sharoitida, noaniqlik sharoitida qabul qilinadigan qarorlar.
7. Shaxsning intellektual yoki emotsional –irodaviy sohasiga yo’nalganligiga
ko’ra – intellektual, irodaviy va emotsional qarorlar.
Shu asnoda qaror qabul qilayotgan shaxsning individual xususiyatlari, qarorda
o’z aksini topishi mumkin. Qarorda quyidagi psixologik xossalar ifodalangan
bo’ladi:
 muvozanatlashgan;
 impulsiv;
 inert;
 tavakkalchi;
 ehtiyotkorona qarorlar bo’lishi mumkin.
8. Qaror qabul qilishda ishtirok etadigan odamlar soniga ko’ra
individual va guruhiy qarorlar bo’lishi mumkin.
Boshqaruv jarayonida turli masalalar yuzasidan, turli darajada xilma-xil
mohiyatga va mazmunga ega bo’lgan minglab qarorlar qabul qilinadi.
Strategik qaror - maqsadga erishishda muhim ahamiyatga ega. Strategik
qarorlar asosiy muammolarni hal etishda maqsadli dasturlarni ishlab chiqishda
ishlatiladi. Ular o’zroq vaqtga, odatda bir necha yilga mo’ljallangan va strategik
masalalarni hal etilishida ishlatiladi. Shuning uchun uni istiqbol rejasi deb
yuritishadi. U yuqori boshqaruv organlari tomonidan tub va istiqbolli dasturlarni
ishlab chiqish maqsadlarida qabul qilinadi. Bunday dasturlarga:
-xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish.
-raqobat muhitini shakllantirish.
-chuqur tarkibiy o’zgarishlarga erishish.
-kichik va o’rta biznesni rivojlantirish kabi dasturlar misol bo’la oladi.
7

Taktik qarorlar - maqsadga erishishning vosita va usullari xususidagi
joriy, tezkor qarorlardir. Taktik qarorlar (joriy, tezrok) joriy, maqsad va boshqa
masalalarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lib, bu kabi qarorga misol
tariqasida korxonani rejalashtirishni, kadrlarga tegishli masalalarni yechish va
boshqalarni ko’rsatish mumkin, ular oliy va o’rta saviyadagi rahbarlar
tomonidan bir yildan ikki yilgacha bo’lgan davrga qabul qilinadi.
Mazkur qarorlar yuqori va o’rta bo’g’in rahbarlari tomonidan uzog’i bilan
ikki yilgacha bo’lgan muddatga qabul qilinadi.
Umumiy qarorlar - bir xil muammoga daxldor bo’lib, barcha bo’g’inlar
uchun birdek amal qiladi. Masalan, ish kunining boshlanishi va tugashi, tushlik
vaqti, ish haqini to’lash muddatlari va boshqa tanaffuslar.
Maxsus qarorlar - tor doiradagi muammoga taaluqli bo’lib, korxonaning
muayyan bir bo’limi yoki bir guruh xodimlari yuzasidan qabul qilinadi.
Stereotipli qarorlar - odatda qat’iy yo’riqnomalar, me’yoriy xujjatlar
doirasida qabul qilinadi. Bunday qarorlar ba’zan kundalik, ba’zan masalalar
bo’yicha qabul qilinadi, lekin o’zgarishlar asosan muddatlarga, ayrim sifat
parametrlariga, ijrochilarga taaluqli bo’ladi.
Rahbar streotip qarorlarni odatda ortiqcha tayyorgarliksiz qabul qiladi.
Xodimlarni ishga olish va ishdan bo’shatish, korxonaning faoliyatini
risoladagidek boshqarish yuzasidan chiqarilgan buyruqlarni shunday qarorlar
jumlasiga kiritish mumkin.
Tashabbusli qarorlar - o’z tavsifiga ko’ra notovarlik mazmuniga ko’ra
esa istiqbolni nazarda tutadigan qarorlardir. Bunday qarorlar vaziyatni
sinchkovlik bilan batafsil o’rganishni, maxsus kuzatuv materiallariga
asoslanishni, maxsus hisob-kitoblarning amalga oshirilishini talab qiladi.
Tashabbusli qarorlar - erkin harakatga asoslanib qilinadi.
An’anaviy qarorlar - bu odatiy vaziyatlarda qabul qilinadigan qarorlardir.
Ularning amal qilish doirasi oldindan ma’lumdir. Bunga, korxona yoki
Tashkilotning ishlab chiqarish dasturini qabul qilishga oid qilingan qarorlar
misol bo’la oladi.
8

Tavsiyali qarorlar - o’z mohiyatiga ko’ra tashabbusli qarorlarga yaqin
bo’lib, ularda korxona faoliyatini yaxshilash borasidagi tavsiyalar o’z aksini
topadi.
Aniq qarorlar - to’la-to’kis axborot mavjud bo’lgan holdagina qabul
qilinadi. Shu sababli, bunday qarorlarning amalga oshish ehtimolligi birga yaqin
bo’ladi.
Noaniq qarorlar - bu tavakkal bilan - to’la bo’lmagan axborotga asoslanib
qilinadigan qarorlardir. Boshqacha qilib aytganda, bunday qarorlar ko’riladigan
natijaga baho berish imkoniyati bo’lmagan hollarda tavakkal qilib qabul
qilinadigan qarorlardir.
Tezkor (operativ) qaror - kechiktirmay ijro etish uchun chiqariladi.
Muntazam qarorlar - belgilangan muddatlarda chiqariladi.
Shaxsiy qarorlar - ishchining o’zining mehnat faoliyati to’g’risidagi
qarorlardir.
Boshqaruvchi qarorlar - faqat muassasa rahbarlari tomonidan qabul
qilinadigan qarorlardir.
Qabul qilinadigan qarorlar tarkibida yakkaboshchilik va yakdillik asosida
qabul qilinadigan qarorlar ham bo’ladi. Ammo yakkaboshchilik asosidagi
qarorlar ko’p xollarda asosli tanqidga uchrab turadi. Sababi, rahbar
yakkaboshchilikka asoslangan qarorni aksariyat hollarda o’zini ko’rsatish
maqsadida qabul qiladi. Bunday rahbar faoliyatining 80-90% buyruqbozlikka
asoslangan bo’ladi. Bu jamoada keskinlikning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.
Boshqaruv qarorlari jamoa fikriga tayangan holda qabul qilinmas ekan,
boshqaruvchi bilan bo’ysinuvchilar o’rtasidagi munosabatlarning keskinlashuvi,
o’zaro ishonchning yo’qolishi, nizolarning kelib chiqishi muqarrardir.
1.2. Qaror qabul qilishni ng asosiy tamoyillari .
Siyosiy qarorlar qabul qilish siyosiy psixologiyadagi eng muhim tadqiqot
sohalaridan biri bo'lib , oqilona tanlov nazariyasi qaror qabul qilish jarayonlarini
9

tushuntirish uchun eng ko'p qo'llaniladigan nazariy asosdir. (Me'yoriy) Ratsional
tanlov nazariyasining asosiy farazlari shundan iboratki, odamlar izchil afzalliklarga
ega bo'ladilar, ongli qaror qabul qilish uchun zarur ma'lumotlarni to'playdilar,
muqobil harakatlarni baholaydilar va ularning e'tiqodlari va qadriyatlari bilan
optimal darajada bog'liq bo'lgan harakatlarni tanlashadi. Bunday qarorlar
odamlarning shaxsiy manfaatlarini ko'tarishi kutiladi va shuning uchun oqilona
hisoblanadi. Biroq, oqilona tanlov yondashuvi paradoksga duch keladi, chunki
tadqiqotlar amalda siyosiy qarorlar qabul qilish deyarli hech qachon ushbu
tamoyillarga amal qilmasligini ko'rsatdi. Odamlar o'z fikrlarida izchil emas,
ma'lumotdan noto'g'ri foydalanadi, o'z tanloviga haddan tashqari ishonadi, yangi
ma'lumotlar asosida mavjud baholarni moslashtira olmaydi, yetarli bo'lmagan
ma'lumotlardan asossiz xulosalar chiqaradi va noto'g'ri fikrlarni bildiradi. Bundan
tashqari, siyosiy qarorlar qabul qilish, xususan, ovoz berish, faqat shaxsiy
manfaatlar bilan birmuncha bog'liqdir.
"To'liq" ratsional tanlov modelining asossizligidan so'ng , tadqiqotchilar
ratsional tanlov nazariyalari kabi o'xshash taxminlarga asoslangan, ammo qaror
qabul qilish jarayonlari va natijalaridagi individual va kontekstual o'zgarishlarni
tan oladigan "chegaralangan" ratsionallik modellarini ishlab chiqdilar ( Kahneman,
2011). Cheklangan ma'lumotni, kognitiv noto'g'ri fikrlarni va motivatsiyaning
etishmasligini qoplash uchun xulq-atvor qarorlarini qabul qilish nazariyasi kabi
cheklangan ratsionallik modellari odamlarga "yetarlicha yaxshi" qarorlar qabul
qilishga yordam beradigan bir qator kognitiv strategiyalarni tavsiflaydi: qaror
qabul qilish vazifasini soddalashtirish, yangi ma'lumotlarni tanlab filtrlash,
sharhlash. ma'lumot oldindan mavjud bo'lgan mafkuraviy moyilliklarning
funktsiyasi sifatida va qaror qabul qilishda ishtirok etgan ijtimoiy guruhlarni
(masalan, farovonlik dasturlarining benefitsiar guruhlari) baholash orqali siyosiy
masalalarni tushunish. Shaxslar, shuningdek, o'z qarorlarini qabul qilish uchun
boshqalarning fikriga murojaat qilishadi, masalan, ekspert xulosalariga tayanib, o'z
fikrini boshqalarning fikrlari bilan taqqoslash (axborot ta'siri) orqali o'z fikrini
ijtimoiy jihatdan tasdiqlash yoki o'z fikrini qabul qilingan ko'pchilik bilan
10

moslashtirish orqali, marginallashuvdan (me'yoriy ta'sirdan) qochish uchun o'z
jamiyatidagi fikr va nihoyat ular nafaqat shaxsiy manfaatlarni emas, balki o'z
guruhining manfaatlarini (jamoaviy manfaatlar) himoya qilishlari mumkin.
Shunga qaramay, fuqarolar ega bo'lgan faktik bilimlar miqdori qaror qabul
qilish jarayoni uchun farq qiladi (Delli Carpini va Keeter, 1996 ). Yuqori
darajadagi bilim, masalan, o'z qarorini o'z e'tiqodi va afzalliklariga muvofiqligini
oshirishi mumkin. Shunga qaramay, ko'plab tadqiqotlar fuqarolarning siyosiy bilim
darajasining pastligi va siyosiy nafosat yetishmasligini ta'kidlasa-da, bu umumiy
bilim yetishmasligining haqiqiy oqibatlari munozarali bo'lib qolmoqda. 2
Qaror qabul qilish zaruriyati faqatgina biror bir muammo bo’lganda paydo
bo’ladi. “Muammo” tushunchasini ikki xil tavsiflash mumkin. Birinchidan,
muammo bu haqiqatdagi holat bilan kutilgan natija o’rtasidagi farq bo’lib,
kutilgan natijaga etishish usullari aniqlanmagan bo’ladi. Tashkilot faoliyati
davomida erishilgan natijalar rahbar tomonidan kutgan natijalarga to’g’ri
kelmasa, demak qandaydir muammo bor. Muammoga, masalan, o’quv
muassasasida davomad, bitiruvchilar sifati, bitiruvchilarga qo’yilgan talablar
bilan real holat o’rtasidagi farq kabilarni kiradi. Muammoning ikkinchi ma’nosi
shundaki, muammo deganda potensial imkoniyat bilan real imkoniyat
o’rtasidagi tafovut tushuniladi. Ya’ni muammo real va potensial imkoniyatlar
o’rtasidagi farq bo’lib, bu farqni yo’qotish usullari aniq emas. 3
Nazariy jihatdan
qaror qabul qilish tamoyillari quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin:
1. Vaziyatli tahlil (muammoli vaziyat tahlili);
2. Muammoni identifikatsiyalash va maqsadning qo’yilishi;
3. Zarur ma’lumotni izlash;
4. Mumkin bo’lgan qarorlar to’plamini shakllantirish;
5. Qarorlarni baholash mezonlarini shakllantirish;
6. Qarorlarni hayotga tatbiq etish uchun indikatorlar va mezonlar ishlab
chiqish;
2
https://www.sciencedirect.com/topics/social-sciences/political-decision-making
3
Michael Balle, McGraw-Hill. Managing with Systems Thinking. London -1994. p 13
11

7. Qarorlarni baholash;
8. Eng yaxshi qarorni qabul qilish;
9. Qarorni amaliyotga tatbiq etish;
10. Amaliyotga tatbiq etish monitoringi;
11. Natijani baholash. 4
Qaror qabul qilishda vaziyat omili o’z ta’sir kuchiga egadir.
T.Tomashevskiy qaror qabul qilishda vaziyatlar ta’sirini darajaviy tasnifni
amalga oshirgan. Bular:
1. Tanlov vaziyati – har qanday vaziyatlarda ham inson
ma’lumotlarni tanlaydi, tasniflaydi va ma’lum reaksiyalar ko’rsatadi.
2. Murakkab vaziyat – bittadan ko’p bo’lgan ma’lumot manbalaridan
ma’lumot olish vaziyati.
3. Afzallik vaziyati – ikkitadan ko’p bo’lgan har xil ahamiyatga ega
bo’lgan tanlovlardan birini tanlash.
4. Ehtimolli vaziyat – yetarli bo’lmagan ma’lumotlar bilan ishlash
jarayonidagi tanlov. 5
Qaror qabul qilish jarayonida vaziyat omilini ta’sirchanligini bilish, ehtimoliy
xatoliklarga yo’l qo’ymaslikni ta’minlash uchun xizmat qiladi, shu sababli
Yu.Kozeletskiy tomonidan qaror qabul qilish vaziyatlarining ikkita tipini ham
keltirilgan. Bular:
1. Yashirin vaziyat – ob’ektning holati haqida ko’plab
ma’lumotlarning mavjudligi va odamning ulardan qaysi biri haqiqiy ekanligini
bilmasligi holati.
2. Ochiq vaziyat 6
– noaniqligi bilan xarakterlanadi. Bunda
ob’ektning holati haqida ko’plab ma’lumotlarning mavjudligi kuzatiladi . 7
4
Karimova V.A., Zaynutdinova M.B., Nazirova E.Sh., Sadiqova Sh.Sh. Tizimli tahlil asoslari. Toshkent. – “Shark”
– 2014,126b
5
Otamuradov S. Globallashuv va milliy – ma naviy xavfsizlik. Tʼ :” O ʻ zbekiston ”-2013,74 b
6
Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления: необходимые знания о системах и
творческом подходе к решению проблем. М., 2006,156 л
7
https :// arxiv . uz / ru / documents / referatlar / informatika - va - at / qarorning - turlari - qabul - qilish - vaziyati - va - tamoyillari
12

1.3. Siyosiy qarorlar qabul qilishning ahamiyati .
Siyosiy qarorlar qabul qilishning ahamiyati hukumatlar, jamiyatlar va
boshqa tashkilotlar uchun katta ahamiyatga ega. Bu jarayon, davlat va jamiyat
hayotidagi tuzilma va tartibni belgilaydi va turli sohalarda samarali rivojlanishni
ta'minlaydi. Quyidagi muhim nuqtalarga e'tibor bering:
Davlat boshqaruvi : Siyosiy qarorlar, davlat boshqaruvining boshqa
organlari va tizimlari tomonidan qabul qilinadi. Bu qarorlar, mamlakatning
umumiy siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish yo'lidagi strategiyasini
belgilaydi.
Qonunlar va tartib : Siyosiy qarorlar, qonunlar va tartiblarni belgilashda
katta ahamiyatga ega. Bu qarorlar, fuqarolarning huquqlarini va majburiyatlarini
tartibga solish, jinoyatlar bilan kurashish va umumiy adolatni ta'minlashda
muhim rol o'ynaydi.
Iqtisodiy rivojlanish : Davlat boshqaruvining qabul qilgan siyosiy qarorlar,
mamlakatning iqtisodiy rivojlanish yo'lini aniqlashda, investitsiyalarni jalb
etishda, sodiqlikni oshirishda va iqtisodiy tartibni ta'minlashda muhimdir.
Sog'liqni saqlash va ta'lim : Siyosiy qarorlar, sog'liq sohasi, ta'lim tizimi
va atrof-muhitni saqlashda muhim rol o'ynaydi. Bu qarorlar, fuqarolarni
sog'liqlari va ma'rifatlarini oshirish, turli kasblarni o'rganish va ijtimoiy
rivojlanishni ta'minlash uchun belgilanadi.
Jamiyatni mustahkamlash : Siyosiy qarorlar, jamiyatni mustahkamlash,
adolatni ta'minlash va ijtimoiy birlashuvni rivojlantirishda o'zaro aloqada katta
ahamiyatga ega. Bu qarorlar, ijtimoiy farqni bartaraf qilish va barcha
fuqarolarning qonunlar oldida teng va barobarni his qilishga qaratiladi.
Xalq munosabatlari : Siyosiy qarorlar, xalqning munosabatlarini
belgilaydi. Davlat rahbarlari, fuqarolarning talablarini qidirish, ularga javob
bermoqda va ular bilan o'zaro munosabatlarni mustahkamlash uchun siyosiy
qarorlarni qabul qilishadi.
13

Tashqi aloqalar va diplomatiya : Davlatlar o'rtasidagi tashqi aloqalar va
diplomatiya, siyosiy qarorlar orqali o'tkaziladi. Bu, xalqaro tartib va muhitning
ahamiyatini ta'minlashda katta ta’sir o’tkazadi.
Siyosiy qarorlar, davlat va jamiyatni boshqarishning muhim qismini tashkil
etadi va boshqa sohalarda turli sohalarda rivojlanish va ma'naviyatni belgilaydi.
Bu sababli, siyosiy qarorlar qabul qilishning samarali, adolatli va insonga
qaratilgan ravishda amalga oshirilishi muhimdir. 8
II BOB. DAVLAT BOSHQARUVI SOHASIDA QAROR QABUL
QILISH .
2.1. Davlatning qaror qabul qiluvchi sub’ekt sifatida xususiyatlari .
Siyosiy qarorlarni qabul qilish davlat hokimiyati sohasida xilma-xil
sub’ektlarning maqsadlarni ongli ravishda belgilash va ularga erishish bo’yicha
xatti-harakatlarning jamlanmasi deb hisoblanadi. Ilk bor "qaror qabul qilish"
8
https :// chat . openai . com / c /60751 cd 4-18 e 7-44 e 7- aebc -42092 d 167724
14

atamasi XX-asrning 30-yillarida ijtimoiy va tashkiliy jarayonlarni
nomarkazlashtirish xususiyatlarini ochib berish maqsadida Ch. Bernard, E.Stin va
boshqa, asosan, amerikalik olimlarning asarlarida paydo bo’ldi. Ushbu nazariya
yuksak rivojlanish cho’qqisiga esa o’tgan asrning 60-yillarida erishdi (G.Saymon,
D.March). Bugungi kunda esa tashkil qilish, iqtisod, siyosatshunoslik,
jamiyatshunoslik va ijtimoiy jarayonlarning modellashtirish nazariyalarining
asosida uning turli xil yo’nalishlarini juda jad’al ishlab chiqish kuzatilmoqda.
Maqsadni oldinga qo’yish amalga oshiriladigan ijtimoiy jarayonlarning xilma-
xilligi sababli, ilmda universal, "to’liq" va yagona qarorlarni qabul qilish algoritmi
masalasi deyarli o’rtaga tashlanmagan. Mazkur yondashuv ushbu holatning noaniq
izohi bilan ham belgilangan, zero unga ko’ra qarorni qabul qilish maxsus
intellektual va tashkiliy "mahsulot"ni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan
muayan texnologik harakatlar ketma-ketlik sifatida izohlaydi, aniq sub’ektlarning
manfaatlarini hayotga tadbiq etish usuli, maqsadga erishish strategiyasi va
taktikasini to`g’irlash va hokazo. Umuman olganda, bugun ushbu barcha bir-
biridan farqli izohlarni mazmunan ta’rifi va muayyan siyosiy texnologiyalarni
yaratish bo’yicha ikkita asosiy yondashuvlarga jamlash mumkin: normativ va
xulqiy. Me’yoriy yondashuv tarafdorlari qarorlarni qabul qilishni bosqichma-
bosqich tadbiq etiladigan optimal maqsadlar va tadbiqiy vositalarga olib keladigan
ratsional shartli harakatlar va jarayonlar yig’inmasi sifatida ko’rib chiqishmoqda
(R. Abelson, A. Levi va boshqalar). Bunday tadqiqiy asoslar "ra tsional tanlov"
nazariyasining asosiy sabablari bilan uzviy bog’liq ravishda odamni ra tsional, uni
qoniqtiradigan optimal va yakunida effektiv qarorlarni ishlab chiqish uchun o’ziga
to’q jonzod tushunchasidan kelib chiqadi. Protsessual nuqtai nazaridan qarorni
qabul qilish - bu masalani baholash, yechimni tanlash va rejalashtiriladigan ijobiy
mahsulni uzviy bog’laydigan harakatlar jamlanmasi tariqasida yuzaga keladi.
Mazkur jarayonni ta’minlash o’ta muhim metodlari - bu turli xil matematik
modellar va operatsiyalar tadqiqotidir (B.Lange, V. Sadovskiy). Xulqiy yondashuv
qarorni qabul qilish izohlarida (G. Saymon) real, inson oldida turadigan maqsadlar
juda mukammalligiga, ularni faqatgina son jihatdan emas, balki sifat metodlari
15

yordamida izohlash mumkinligiga asoslanadi. Bundan tashqari, masala yechimi
uchun to’g’ri keladigan alternativ yo’llar inson tomonidan ko’rib chiqishga iloji
bor alternativ yo’llarga nisbatan ancha ko’proq. U yoki bu yo’l bilan shakllangan
maqsadlarning ijro usullariga keladigan bo’lsak, ular insondan ko’proq darajada
berkitilgan. Shu sababli qaror qabul qilish har safar yangidan barpo bo’ladigan
shart-sharoitlarda o’z qadamlarining maqsadli dasturini yaratadigan muayyan
sub’ektlarning o’zaro aloqadorligining unikal usuli sifatida ko’riladi. Shuning
uchun ham, L.Plankett va G.Xeyl ta’kidlashlaricha, qaror qabul qilish - bu aniq
muammo mavjudligining shart-sharoitlar kompleksida o’zgartirishlarga ko’ra
doimiy ravishda takomillashib borayotgan maqsadlar, uslublar va xokazo
komponentlarga ega vaziyatli jarayon. Amaliyotda esa, asosan, kompleks
yondashuv ishlatiladi. U o’z ichiga ikkala modellarning ustunliklarini jamlagan va
nafaqat vaziyatni sifatli izohlash uslubiyati, ammo sonli tahlil vositalaridan
foydalanishni taqozo etadi. Ammo, bunday vaziyatda me’yoriy va xulqiy
yondashuvlarning elementlarini birgalikda ishlatish xar bir vaziyatda o’ziga xos
xususiyatga ega. Bu esa yana takroran qaror qabul qilish jarayonida, umuman
olganda, universalizatsiya va algoritmizatsiya imkoniyatlarini chetlatib qo’yadi.
Shunday qilib, qaror qabul qilishda qo’llaniladigan texnologiyalar va mexanizmlar
aniq belgilangan jarayonlardan, ularning ayrim xususiyatlaridan to’la-to’kis tobe.
Ular bo’lsa, o’z navbatida, ta’sir sohasi, uning ichida faoliyat yuritayotgan
sub’ektlarning turlari va boshqa tuzilma omillariga tobe. Shu tariqa, qaror qabul
qilishning korporativ sektorida (ayrim tashkilotlar miqyosida), ommabop
aloqalarda (jamiyat sektorida) va davlat hokimiyati sektorida protsessual
xususiyatlarini farqlash joiz.
Qarorlarni qabul qiluvchi siyosiy markaz tariqasida davlatning asosiy
maqsadlari mamlakatning hududiy yaxlitligi, mustaqilligi va hukmron tizimining
hokimiyatini saqlab qolishdir. Uning institutlari davlat fuqarolariga
bo’ysunuvchilar sifatida munosabatda bo’ladi. Buning mahsulida ularning
aloqalarida, oxir-oqibat, Yuqori siyosiy hokimiyatni ishlatish yo’llanmasini ochib
beradigan g’oyaviy yondashuvlar va tamoyillar asos bo’ladi. Mazkur boshqaruv
16

yo’lini ta’kidlash bilan birga, davlat organlari umumiy muammolarni va vazifalarni
tegishli belgilashni tahlil qilishadi. Avvalam bor, ushbu tahlil xo’jalik va hattoki,
xalqaro (asosan siyosiy) muammolarni o’z ichiga olgan noiqtisodiy talablarga
asoslangan bo’ladi. Bu bilan davlat tuzilmalari hokimiyat tepasida muayyan elita
guruhni saqlab qolish g’oyasini olg’a suradi, lekin ayni bir vaqtda, ular huquqiy
me’yorlardan uzoqlashib qoladi va butun aholi manfaatlarini inobatga olmaydi.
Bunday holatda, doimiy ravishda, siyosiy muhim qadriyatlarni davlat ma’muriyati
olg’a suradigan talablar bilan to’qnashadi. Bular esa, iqtisodiy samaradorlik,
ijtimoiy adolatparvarlik, zahiralardan samarali foydalanish, konstitutsiyaviylik
talablari va hokazolardir. Shu sababli davlat ma’muriyatining siyosiy markazlardan
tobeligi, ayrim hollarda, davlat tuzilmalari qabul qilayotgan qarorlarning
izchilligini jiddiy darajada chegaralab qo’yishi mumkin. Yuqorida belgilangan
asosiy maqsadlarni yechimini topish va qarorlarni qabul qilish zarurligi sababli,
ko’p xollarda, siyosiy boshqaruv tarkiblari umumdavlat maqsadlarni aniqlashda
noratsional xususiyatni kuchaytiradi. Bunday holat elitaning jamiyat fikri oldida
maxsus mas’uliyati mavjudligi bilan ham bog’liqdir. Bu fikr esa nafaqat
etilayotgan muammolarni ravshan anglashga, balki jamiyat o’zi uchun
rahbariyatning sayi-harakatlarini qabul qilib, tushunishga mo’ljallangan.
Jamiyatning siyosiy ta’siri esa, hammamizga ma’lumki, hukumatni umuman
kutilmagan qadamlarga yondaydi. O’zining bor boshqaruv kuchiga qaramasdan,
davlat o’z siyosiy ta’sirini xilma-xil, ba’zilarida xatto yetakchi, nufuzli siyosiy
ta’zyiq markazlarning davlat qarorlarini qabul qilish jarayoniga ta’siri bilan
ajratishga majbur. AQShning sobiq davlat kotibi G.Kissindjer, bir paytlar uning
Kennedi maslahatchisi sifatida ish faoliyatida, qaror qabul qilish jarayoni, asosan,
aqliy xususiyatga egaligi tuyulardi. Kishiga bo’lsa, o’z qarashlarining haqligini
prezidentga singdirish uchun uning xonasiga kirish kifoya edi, deb ta’kidlagan.
Biroq bu kabi yondashuv, u buni tez tushundi, keng tarqalganligi bilan birgalikda,
juda xavfli edi. Davlat boshqaruvining siyosiy mexanizmlari, ko’p xollarda, tanish
zanjir tariqasida namoyon bo’ladigan, qaror qabul qilishda ratsionalikni
qo’shmaydigan tobeliklarga ham bo’ysunadi. Masalan, saylovlardan tahminan
17

yarim yil oldin davlat boshqaruvining deyarli barcha vazifalari saylovoldi
maqsadlarga yo’naltiradi. Ayni shu sababli, hokimiyat muddatining oxirida
boshqaruv guruhlari, an’anaga ko’ra, ularning hokimiyat o’rinlarini saqlab
qolishga imkon beradigan va mashhurligini oshiradigan chora-tadbirlarga urg’u
beradilar. Shu bilan birga, boshqaruv apparata go’yoki "qotib qolgan" bo’ladi,
yangi rahbariyat kelishi ehtimolini tushungan holda, mavjud rahbarlarga nisbatan
o’z sodiqligini ko’rsatmaslikka harakat qiladi. Lekin saylovlardan so’ng, ayniqsa
yangi siyosiy yo’nalish tarafdorlarining hokimiyat tepasiga kelishi bilan, ushbu
apparat yangi tamoyillarni inobatga olgan holda, isloh qilinadi va shu tariqa har
kungi masalalarga ham kam diqqat ajratadi. Boshqacha qilib aytganda,
davlatlarning qaror qabul qiluvchi sub’ekt sifatida siyosiy ko’rinishi tizimning
maxsus qismi shaklida baholanadi. Bu qism jamiyat rivojlanishining keng,
g’oyaviy maqsadlarini yaratadi va butun davlat boshqaruv tizimini yetaklaydi.
Uning boshqaruv imkoniyatlari boshqa siyosiy ta’sir markazlarining nufuzi bilan,
hamda jamiyatda shakllangan ahloqiy-etik, urf-odatlar va an’analar, sud tizimi,
ommaviy fikr tuzilmalarining ta’siri bilan cheklanadi. Shu bilan bir qatorda,
siyosiy taz’iyq, qoidaga ko’ra, jamiyat rivojining istiqbol rejalashtirish bilan emas,
balki huqiqiy holatning o’zgaruvchanligiga rahbariyatning munosabatiga bog’liq.
Bu ko’pincha davlat organlarini shaxsiy takliflardan judo bo’lgan va mamlakat
siyosiy yetakchilarining tavsiyalarini bajarishga mo’ljallangan tuzilmalarga
aylantiradi. Yuqorida qayd etilgan maqsadni shakllantirish usullarga qarama-qarshi
tarzda, davlat makroiqtisodiy boshqaruv va yo’llanitirish organi sifatida qaror
qabul qilish jarayoniga qo’shiladi. Ushbu holatda uning asosiy maqsadi hokimiyat
emas, ammo jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy yaxlitligi, uning yaxlit bir jamiyat
sifatida integratsiyalashuvi hisoblanadi. Bu o’rinda hukm chiqarishda yetakchi
ijtimoiy bo’lak bo’lib, boshqaruvchilar va boshqarilayotganlar o’rtasidagi aloqalar
xizmat qiladi. Mazkur bosqichda hokimiyatni amalga oshiradigan asosiy sub’ekt
sifatida siyosiy emas, balki ijro etuvchi tuzilmalar, va birinchi o’rinda hukumat,
oliy xo’jalik-taqsimlovchi organ bo’lib faoliyat yuritadi. Uning vazifasi huquqiy
muvofiqlashtirish va yo’nalishlarga ega siyosiy yetakchi reja va qadriyatlarni
18

oqilona va tejamli xo’jalik yuritish bilan kelishtirishdan iborat. Hukumat
tomonidan qaror qabul qilishda asosiy yo’llar o’rnida qonun, ratsionallik va
iqtisodiy samaradorlik xizmat qiladi. Ya’ni ushbu bosqichda davlat boshqaruvi
ratsionallashtirilgan maqsad va vazifalarni belgilashga yo’naltiradi. Ular esa, o’z
navbatida, soliq to’lovchilarning mablag’larini minimal darajada ishlatilishi va
maksimal darajada mumkin bo’lgan natijalarga erishishning lozimligi bilan
belgilanadi. O’zining faoliyati faqatgina boshqaruv talablariga qaratilgan bunday
yo’nalish davlat organlarining barqarorlikni saqlab qolishga manfaatdorligini
ta’qozo etadi. Hamda qabul qilingan qarorlar kuchga kirgan qonunchilikga to’g’ri
kelishi, o’z devonini faoliyatini rivojlantirishi va boshqaruv samarasini oshirishga
qaratilgan vazifalarni hal etishga undaydi. Bugungi kunda deyarli barcha
rivojlangan mamlakatlarda davlat muvofiqlashtirish sohasini ko’zga
tashlanayotgan o’sish sur’atlari jamiyatni boshqarishda davlat organlarining
ahamiyatini o’sib borishiga, tabiiyki, ko’maklashadi. Davlat ma’muriyati
umumahamiyatga ega qarorlarni yaratish jarayoning ko’proq to’laqonli
ishtirokchisi bo’lib qolmay, o’zining mustaqilligini va o’zini-o’zi boshqaradigan
holatini tinmay oshirib kelmoqda. Agarda oldinlari, misol uchun, davlat ishchilari
faqat ayrim hollarda siyosiy qarorlarni to’g’rillashga va hattoki o’zgartirish
kiritishga, idora miqyosida siyosiy yo’nalishga zid qarorlarni qabul qilishga yoki
siyosiy rahbariyat hukmlarini ta’n olmaslikka qodir bo’lsada, hozirgi vaqtda esa
davlat ma’muriyati keng imkoniyatlarga ega bo’lib, o’zining shaxsiy yo’l-
yo’rig’ini olib boradi, siyosiy yetakchilarga ta’sir o’tkazadi va hattoki ommaviy
siyosiy arboblarni jalb qilmasdan turib "siyosatni amalga oshiradi". Shunday qilib,
siyosiy institutlar davlat organlarining tuzilmasini, uning vazifalarini
almashtirishga, ayrim xollarda esa, umuman, ayrimlarning vakolatlarini tugatishga
qodir bo’lsa-da, ya’ni, go’yoki, boshqaruvning mazkur sektorini butunlay nazorat
qilishga qaramasdan, davlat ma’muriyati tez sur’atlar bilan siyosiy vaznga
erishmoqda va qarorlarni qabul qilish mexanizmlarida o’z o’rnini kuchaytirmoqda.
Mazkur tendentsiya, ayniqsa, barqaror siyosiy shart-sharoitlarda, ya’ni siyosiy
asoslar jamiyat fikrining xolatini mustahkam belgilaydi, davlat boshqaruv
19

organlari esa umumiy maqsadlarni belgilab berishda va muammoni aniqlash
sub’ekti rolida ko’proq birinchi o’ringa chiqmoqda. Shu tariqa, iqtisodiy
farovonlikni o’sib borishi bilan va mazkur mamlakatlarda davlatning o’rnini
kuchayishi shuni ta’qozo etadiki, aholi u yoki bu guruhning " hokimiyatni
yuklatish " g’oyasidan ijro etuvchi organlarning vakolatlarini kuchaytirishga
adolatli o’tishga ishonch yaratiladi. Qarorni qabul qilsh jarayoniga ma’muriy
darajada ham noan’anaviy hissa qo’shiladi. Bunda hukumat tegishli ravishda
tartibga solingan idora va tashkilotlarning jamlanmasi sifatida ko’rinadi. Ularning
faoliyati esa oliy iqtisodiy va siyosiy tuzilmalarning maqsadlariga yo’naltirilgan
bo’ladi. Ushbu darajada davlat tomonidan ko’rib chiqiladigan vazifalar - bu yuzaga
kelgan funksional aloqalarning tartibli tizimini qayta ishlab chiqarish, hamda
aholiga xizmat ko’rsatish, ya’niyki fuqarolarga sog’likni saqlash, ta’lim va boshqa
sohalarda maxsus xizmatlarni ko’rsatishdir. Shu maqsadda, davlat organlari o’zi
uchun oliy iqtisodiy, hukumatning farmoyishlarini devon qo’llanmalariga
aylantiradi, tashkiliy tuzilmalarni bajarilayotgan vazifalarga tenglashtiradi va
loyihalashtirilgan ishlarni hayotga tadbiq etadigan kadrlar jamoatchiliklarini
shakllantiradi. Mazkur maqsadlarni ijrosi davomida hokimiyat organlari, avvalam
bor, xizmat qo’llanmalari, ish texnologiyalari, Yuqori malakaviy bilimlar va ichki
kodekslar bilan foydalanmoqda. Bu yerda esa davlat o’z fuqarolariga muayyan
davlat tashkilotlari va idoralarining tegishli mahsulot va xizmatlaridan
foydalanadigan xaridorlarga nisbatan munosabatda bo’ladi. Boshqacha qilib
aytganda, bu davlat boshqaruvining "ma’muriy faza” (B. Gurney) ijro etuvchi va
qonun chiqaruvchi tuzilmalarning ichki va tashkilotlararo munosabatlarining
xususiyatlarini ochib beradi. Ular aniq qarorni yaratish jarayonlarini; hujjatlarni
har xil boshqaruv instantsiyalardan o’tish tizimini belgilab beruvchi loyihalarning
ichki idoraviy tayyorlov, muxokama va kelishuv jarayonlarini va bu turdagi
boshqaruv munosabatlarning boshqa jihatlarini qamrab oladi. Ma’muriy muhitda
bunday jarayonlar, shartli ravishda, qarorni qabul qilishda mikrotexnologik
darajaning texnologiyalarini ko’rsatib beradi. Ushbu darajada maxsus apparat
qonunlari va protseduralari yetakchilik qiladi, spetsifik apparat sub’ektlar faoliyat
20

yuritadi, davlat vazifalarining shakllanishi va ijrosining xususiyatlariga jiddiy ta’sir
ko’rsatadigan xizmatchilik va insoniylik munosabatlarining uzviy zanjiri paydo
bo’ladi (misol tariqasida, vazirlikning bo’lim boshlig’i hamkasabalari bilan raqobat
hissiyotlaridan kelib chiqib, muhim davlat qonun loyihasining tayyorlanishini
kechiktirishi mumkin; harbiy qism komandiri esa siyosiy rahbariyat buyrug’iga zid
ravishda, armiyaning ichki stereotiplariga asoslanib, qo’shni davlatlar bilan harbiy
mojaroning davomini olg’a surishi mumkin, va hokazolar). Mamlakat
harakatlarida e’lon qilingan bosqichlardan tashqari uning qarorlarini aniqlash va
ijro etish xarakteriga ta’sir o’tkazadigan o’zaro tashkil qilish va o’zini-o’zi
boshqarish mantiqlari ham mavjud. Ushbu mantiq davlat yo tegishli muammolarni
yechimini topishda o’zining aralashishini chegaralab qo’yish va, hatto, inkor etishi,
yoki butunlay muayyan vazifalarni hal etishni turli xil jamoatchilik tashkilotlariga
yuklab qo’yish uchun imkonini yaratadi. Bu ayrim muammolarga (masalan, yetib
borish uchun murakkab bo’lgan mintaqalarda tabiat muhofazasi; deviant xulqli
shaxslarning muayyan tabaqasini o’z tasarrufiga olish (patronlik qilish) va shu
kabilar) aloqador. Davlat boshqaruvining ta’kidlab o’tilgan darajalari shuni
ko’rsatadiki, davlat qarorlarini qabul qilishda bir vatqning o’zida bir necha
mantiqlar va masalalarni ilgari surish (va ijro etish) motivatsiyalari bir-biriga duch
keladi. Davlat majburiyati hududiga kiritilgan savol bo’yicha qaror qabul qilish
jarayoni, yondashuv va mexanizmlarni inobatga olgan holda amalga oshiriladi.
Ular esa bir vaqtning o’zida turli xil bo’lib, ayrim xollarda bir-biriga zid bo’lishlari
mumkin va xar biri davlatning jamiyat bilan aloqalarining maxsus muvozanatini
ta’minlaydi. Bu esa qaror qabul Qilish samarasining spetsifik talablari borligini,
boshqaruv organlarining kuch-qudrati va maqomi ko’rgazmasini ta’qozo etadi.
Ko’pincha, milliy davlatning har bir bosqichidagi u yoki bu muammolar tahlilining
yondashuvlari va baholashi bir-biriga to’g’ri keladi. Bu bosqichlar orasida ma’lum
qarama-qarshiliklar ham mavjud. Misol uchun, amerikalik tadqiqotchi G. Mitsburg
aytadiki, siyosiy tuzilmalar shunday bir sharoitlarni va jamiyat boshqaruvining
markazlashtirish darajasini belgilashi mumkinki, ular na ishbilarmon axborotini
qayta ishlash imkoniyatlariga, na umumiy boshqaruv imkoniyatlariga javob
21

bermaydi. Shu bilan birga, bu ichki qarama-qarshilikning darajasini
absolyutlashtirish xato bo’lardi, chunonchi, umumiy olganda, xar bir davlatda
baribir yagona davlat siyosati olib boriladi, davlat qarorlarining tayyorlanishi va
ijrosi bilan mashg’ul yuqori malakaviy yaxlit bir boshqaruvchilar guruhi
shakllanmoqda va funksional nuqtai nazardan u har xildir.
2.2. Qaror qabul qilish bosqichlari .
Qaror qabul qilish - bu qarorni aniqlash, ma'lumot to'plash va muqobil
qarorlarni baholash orqali tanlov qilish jarayoni. Bosqichma-bosqich qaror qabul
qilish jarayonidan foydalanish tegishli ma'lumotlarni tartibga solish va muqobil
variantlarni aniqlash orqali yanada qasddan, o'ylangan qarorlar qabul qilishga
yordam beradi. Ushbu yondashuv sizga eng qoniqarli alternativni tanlash
imkoniyatini oshiradi. 9
Amaliyotda davlat siyosatini ishlab chiqish bosqichlari
doimo kesib o’tilishadi va bir biriga yondashadi. Bu holda turli boshqaruv
guruhlarining qadamlarining boshi va oxiri, aniq belgilangan sabab va oqibatlari
bo’lmagan ko’plab parallellar yaratiladi. Biroq mantiqiy nuqtai nazardan davlat
tomonidan ishlatiladigan qarorlarni qabul qilish biror-bir texnologiyalar mazkur
jarayonning tegishli bosqichlari bilan uzviy bog’liqdir. Ularda esa aniq, mazmun-
mohiyati jihatidan muhim boshqaruv qadamlar amalga oshiriladi, manfaatlar
kelishuvining rasmiy va norasmiy (qonuniy va noqonuniy, ochiq va yopiq)
mexanizmlarining balansi belgilanadi, boshqaruvchilarning ma’muriy
yondashuvining u yoki bu usullari qabul qilinadi va shu bilan davlat
boshqaruvining muayyan texnika va jarayonlardan foydalanish ketma-ketligi
belgilanadi. Odatda nazariy sohada qaror qabul qilish jarayonini turli nuqtai
nazarlardan farqlashga harakat qilishadi. Ammo ularning eng oddiysi davlat
boshqaruvining maqsadlarini belgilashda bilimlarni noaniqligini bosqichma-
bosqich kamaytirishga yo’l qo’yadigan 3 ta asosiy bosqichlarni aniqlash yo’lidir:
tayyorgarlik, maqsadni belgilash bosqichi va ularni ijro etish bosqichi. Qaror qabul
qilish jarayonining tayyorgarlik bosqichida muammoni aniqlash va belgilash
9
https://www.umassd.edu/fycm/decision-making/process
22

amalga oshiriladi. Shu maqsadda yechimni talab qiladigan muammolarni alohida
qo’yishga yetarli bo’lgan axborot bazasi tashkil etiladi, davlat uchun eng muhim
muammolar ro’yxati ishlab chiqiladi (kun tartibi), ular orasida muhimliroq savollar
aniqlanadi va belgilanadi, hamda muammoni o’lchash talablari va uning hal
etilinishida belgilanadi. Ushbu bosqichda qo’llaniladigan texnologiyalar hatti-
harakatlarning quyidagi chizmasi doirasida foydalaniladi: vaziyatni tahlil qilishda
muammoni izlab topish; muammo borlgini tan olishda davlat 3 ta alternativalardan
tanlaydi: 1) unga nisbatan o’zining be’taraf munosabatini belgilash yoki kelgusi
harakatlarni amalga oshirmasdan, unga nisbatan u yoki bu nuqtai nazarni belgilash;
2) uni hayotga tadbiq etish jarayoni qadamlarining boshlanishini ataylab
cho’zish; 3) uning yechimi ustidan faol ishlashni boshlash. Oxirgi vaziyatda
davlatda harakatlarning bir necha variantlari ham mavjud: vaziyatni tahlil
qilmasdan turib, uni xal etish bo’yicha qadamlarni amalga oshirishi mumkin;
inqirozning sabablari kelgusi hodisalarda ravshanroq bilinishi maqsadida biror-bir
qadamlarni cho’zishni boshlash va shunda uni yechimini topish yo’llarining
ko’proq manfaatligini tanlash ilojisi bo’ladi (davlat bu holatda vaziyat rivojidan
o’rtada qoladi); muammo hal etilishini o’zga bir darajaga o’tkazishga harakat
qilish (misol uchun, fuqaro jamiyati assotsiatsiyalariga) va vaziyatni o’z vaqtida
muvofiqlashtirish harakatlarini amalga oshirishni boshlash. Prognozlashtirish,
rejalashtirish va maqsadni amalga oshirish jarayonlarining davlatdagi uzluksizligi
sababli, muammoni izlash bo’yicha bu chizmasi boshqaruv siklining doira
modeliga borib taqaladi. U esa vaziyatni tahlili va bir vaqtning o’zida "kun tartibi"
parallel taqozo etadi. Odatda, davlat muammolarni turli xil kontseptual va nazariy
yondashuvlar miqyosida ko’rib chiqadi. Bu o’z navbatida murakkab va keng
miqyosidagi vazifalarni mazmunini aniqlashtirishga, davlat manfaatlarining
guruhlararo xususiyatini inobatga olishga imkon beradi. Agarda ma’no va
qadriyatlarni almashtirib qo’yilsa, muammo davlatning qamrov doirasidan
yo’qolib ketishi mumkin xolos (L. Plankett, G. Xeyl). Muammoni bu kabi bir
necha kontseptsiyalardan kelib chiqib ko’rib chiqish, hukumatga xos, ochiq
boshqaruvchilar tomonidan muammolarning u yoki bu qismini, masalan,
23

mensimaslik bilan bog’liq bo’lgan diagnostika ziyonlarini o’rnini bosishga imkon
yaratadi. Bu holat "jamoatchilik qiziqishi"ga asoslanish bahonalari bilan ularning
shaxsiy (siyosiy) qarashlari va yondashuvlari ("mobilizatsion yondashuv" kabi)
bilan uzviy tobedir. Davlatning tahliliy idoralari tomonidan u yoki bu hodisalarni
ular uchun muammoviy vaziyatlarga aylantirishi majburiy huquqiy oqibatlarga olib
kelishi lozim. Ayniqsa vaziyat to’g’ri qabul qilingan bo’lmoq, jamoatchilik
qarama-qarshiliklarning umumijtimoiy sabablarni belgilamoq, salbiy natijalarni
tushuntirmoq zarur. Yakuniy jihatdan tayyorgarlik bosqichining yakunlari
quyidagilar: muammoviy vaziyatni tan olish, uning masalalarining tarkibiy
qismlarini tizimini aniqlash (ya’ni umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib
ularning muhimligini va birinchiligini anglash), hamda muammolar ma’lumotlarini
aniq beligilanishi. Qisqacha qilib aytganda, bu muammo tushunchasini uni xal
etish yo’llari va vositalari haqidagi taasurotlarni chegaralaydigan bosqichdir. Bu
ma’noda, davlat arboblari uchun tahmin qilinayotgan vazifa yechimi murakkabligi
uning mohiyatini o’zgartirmaslik uchun muayyan tinchlikni saqlash nihoyatda
muhim hisoblanadi. Chunonchi, buning natijasida javobgar shaxslar ijtimoiy
muammo qabul qilmasligi mumkin xolos. Davlat va uning fuqarolari uchun shu
kabi og’ir oqibatlarga qisman anglangan muammolar ham va noaniq (yoki
bo’lakli) belgilangan muammolar olib kelishi mumkin. Maqsadni belgilash
bosqichi. Ikkinchi bosqichda qaror tanlovi amalga oshiriladi, faoliyatning ravshan
maqsadlarini (ularning ichki maqsadlari) aniqlash jarayoniga diqqat qaratilgan
bo’ladi. Biror-bir masala bo’yicha qarorlar qabul qilinishida davlatning qiziqishi
bo’lsa, u "mavzularni almashinishi" imkonini inobatga olgan holda turli-tuman
alternativalarni ishlab-ko’rib chiqishi lozim. Ya’ni o’z diqqatini boshqa, tezda
avjga chiqishi ehtimoli yuqori muammolarga ko’chirishi zarur. Maqsadni tanlash
butun-bir mukammal jamoatchilik vaziyatni xilma-xil davlat tuzilmalar va
institutlar faoliyatining muayyan, sonli aksga ega ko’rsatkichlariga taqashni
nazarda tutadi. Davlat siyosatining maqsadlarini belgilashda boshqaruv organlari
muammo yechimining turli-xil alternativalarini tahlil qiladi va taqqoslaydi. Bir
vaqtning o’zida, tanlangan variantlarning har biri bo’yicha hodisalar rivojini
24

modellashtiradi. Kamida 3 ta alternativalar ko’rib chiqilinadi: maksimalistik,
xavfsiz (be’taraf) va minimal ehtimoli bor. Bularning har biri o’zining "oliy"
(davlat faoliyatini manbalar, axborot, harakat vaqti, o’tmish majburiyatlar va
hokazolardan tobeligini ifoda etadigan) va "quyi" (muammoni o’ziga yo’qolib
ketmasligini ta’minlovchi omillarning borligi bilan ifodalangan) chegaralariga ega.
Ularni belgilash mazkur bosqichda tahliliy vazifa bo’lib ham xizmat qiladi (G.
Sterling). Davlat boshqaruvi sohasida muammoviy vaziyatlar va tegishli
vazifalarning 3 ta turi yaqqol ko’zga tashlanadi. Bular bilan hatti-harakatlarning
turli-tuman alternativalari ko’rib chiqilinadi va qarorlar qabul qilinadi. Birinchidan,
bu davlat organlari tomonidan vaqti-vaqti bajariladigan yaxshi tuzilgan (standart)
vazifalar. Misol uchun muayyan sharoitlarning paydo bo’lishi bilan (aytaylik,
kommunal xizmatlarining qishga tayyorgarlik qurishi, navigatsiya tadbirlari, hosil
yig’ish va shu kabilar bilan bog’liq) uzviy aloqador. Bunday vaziyatlarda boy
avvalgi tajriba, ma’lum muddatlari, odatda qo’llaniladigan vositalar va hokazolar
bilan mustahkamlangan, qarorning qaytarilgan algoritmlari ham mavjud. Odatga
ko’ra, mazkur turdagi vazifalar yetarli darajada maqsadlarga tezkor qayta
belgilanadi, hisobot qilinadigan hatti-harakatlarning, aniqlashtirilgan va tadbiq,
etishga tayyor maqsadlarning tarkibiy qismlarining tarqalgan tizimiga ega.
Vazifalarning o’zga bir turiga sust tuzilgan vazifalar kiradi va ularni hal etish
paytida tahminlar yetarsiz darajada ishonchli natijalarni ko’rsatadi. Va nihoyat,
vazifalarning uchinchi turi - bu tuzilmaydigan xususiyatga ega vazifalar. Ularni
baholash paytida, umuman eng yaxshining ob’ektiv talablari yo’q va bular na
maqsad nuqtai nazaridan, na ta’minot zaxiralari, sur’atlari, vositalari nuqtai
nazaridan anglashga qiyin. Hukmning kerakli komponentlari son jihatdan sust
tavsiflanadi va faqatgina vaziyatning rivojlanishidan kelib chiqqan holda namoyon
bo’ladi. Shu tariqa, ushbu vazifalarni hal etilinishi mavjud stereotiplarni vayron
qilishni va avval ma’lum bo’lgan yondashuvlarning qayta ko’rib chiqishni taqozo
etadigan ijodiy yondashuvlarni talab qiladi. Natijada ushbu vaziyatlar bilan bog’liq
bo’lgan qabul qilinayotgan qarorlarning samaradorligi butunlay pasayishi mumkin.
Nostandart (tuzilmagan xususiyatga ega) vazifalarni xal etish vositalardan eng
25

muhimi bo’lib, maqsadlarni siqib chiqarishga, muvaffaqiyat talablarini
aniqlashtirishga, o’zgaruvchi tushunchalar o’rtasidagi aloqalarni sezishga,
vaziyatga son va sifat jihatdan harakteristika berishga yordam beradigan turli xil
tahliliy uslubiyatlardan foydalanish xizmat qiladi. E. Kveyd ta’kidlashicha, bunday
uslubiyatlar yetarli ma’lumotlar bor bo’lgan muammo elementlarini belgilash
evazidan muammo murakkabligini boshqarilayotgan qismlargacha kamaytirish
imkonini beradi. Hamda tahlildan eng zaif alternativalar chiqarib tashlanadi va
barcha manfaatdor tomonlarning qiziqishiga to’liq javob bermasa ham, ular qabul
qiladigan hatti-harakatlar variantlarini tavsiya qilinadi. Yuqorida qayd qilingan
turdagi barcha vazifalarning yechimini topishda davlatning imkoniyatlarini
aniqlashtirish usuli sifatida ichkimaqsadlaro belgilash hisoblanadi. Ular aniq,
guruh va individual ijrochilar bilan bog’liq holda davlatning qadamlar dasturini
farqlashga, qisqa va uzoq muddatli ko’rsatmalarning o’rtasidagi qarama-
qarshiliklarni yo’q qilishga va tegishli tashkiliy tuzilmalarning barpo qilinishi
uchun asosni qo’yishga qaratilgan. Baribir ohirida maqsadni belgilash bosqichida
kelgusi harakatlarning eng afzal modelini tanlash zarur. Buni esa uning asosiy
ko’rsatkichlarini boshqa modellarning ko’rsatkichlari, nazarda tutilgan
qadamlarning kutilgan effektini baholash bilan taqqoslash yo’li bilan amalga
oshirish zarur. Yagona alternativani tanlash asosiy maqsadlarni ifoda qilishga yo’l
kuyadi; shu bilan birga etakchi (taxmin kdlinadigan va qilinmaydigan,
boshqariladigan va boshqarilmaydigan); nafaqat mamlakat tashqarisida, ammo
ichidagi hodisalarning dinamikasiga ta’sir o’tqazishga qodir omillarni belgilashga
imkon yaratadi. Bu bilan bir qatorda, davlat organlari oxirgi natijaga yo’nalishga
majbur, shu sababli optimal emas, balki amaliy erishish mumkin bo’lgan
maqsadlarni belgilashi, hayotda tadbiq, etiladigan dasturlarga yo’naltirilishi lozim.
Davlatni boshqaradigan shaxslar faqatgina ildizsiz fantaziyalarni o’ylab topishga,
real vaziyatni inobatga olishga, chegaralangan manbalarni ra tsional ishlatishga
intilish va barchasi bilan bir qatorda kutilmagan hodisalarni paydo bo’lishining
imkoniyatini inobatga olishga majbur. Maqsadlarni belgilashning asosiy talabi
bo’lib, qabul qilingan qarordan kelib chiqishi mumkin bo’lgan qo’shimcha
26

muammo va qarama-qarshiliklarni oldini olish ham hisoblanadi. Boshqaruvchilar
shunday faoliyat olib borishlari zarurki, u yoki bu sohada omadli hukm umumiy
sohalarda mojarolarning kuchayib ketishini taqozo etmasligi va davlatning
yelkasidagi muammolarni og’irligini oshirmaslik shart. Bu kabi maqsadlarga
erishish, ma’lum bir darajada hukmni tanlashda ko’pchilikni hosil qiladigan
uslublardan tobe’dir. Ularning tanlovi va qo’llanilishi quyidagilardan bog’liq
bo’ladi: qaror qabul qiluvchi shaxslar ahvoli, vaziyat, strategik istiqbollar va bir
qator o’zga sharoitlardan. Masalan, hokimiyatni yo’qotmaslikka yo’naltirilgan
yetakchilar maqsadga erishishning inkremental (keyinroq ko’ring) va muammoviy
vaziyatda uncha katta bo’lmagan o’zgarishlarni taqozo etadigan uslublarni xush
ko’rishlari mumkin. Bunda hokimiyat uchun kurashadigan elitalar "qancha
yomonroq-shuncha yaxshi" prinsipidan va rivojlanishning xavfini ko’paytiradigan
uslublarni ishlatishni yuzaga keltirishdan kelib chiqishi ehtimoli bor. Shu bilan
birga ekspertlar intuitsiya va siyosiy boshqaruv tajribasiga zid bo’layogan, yolg’iz
texnokratik yondashuvlar bilan chegaralanib qolishi mumkin. Qabul qilingan qaror
- bu faqatgina maqsadga muvaffaqiyatli erishishning imkoniyati xolos, shu sababli
maqsadni tanlash uchinchi bosqich borligiga ildiz hisoblanadi. Uning mazmun-
mohiyatini davlat tomonidan tegishli qarorlarni tadbiq qilish tashkil qiladi. Mazkur
bosqichning asosiy alohida xususiyati orqa aloqa mexanizmlarini yoqish va
boshqaruvchilarni jalb qilish hisobidan boshqaruv zanjirining ishtirokchilar sonini
kengaytirishda mujassam. Chunonchi, mamlakatda, odatda, qarorlarning ijrosi,
birinchidan, qaror qabul qilayotgan insonlar hisobidan emas, balki, ikkinchidan
ushbu qarorlar boshidan fuqaro va tuzilmalarning (shu bilan birga mazkur
hukmlarning dushmanlariga ham tarqaladi va ularga u yoki bu vazifalarni ijrosi
ustidan muayyan majburiyatlar belgilangan) keng qamrovli doirasiga
mo’ljallangan. Ushbu bosqichda davlat boshqaruvi texnologiyalarining mazmuni,
odatga ko’ra, direktivlik (qarorlarni buyruq, tavsiya shakliga aylantirishni taqozo
etadi); manzillik (ya’ni muayyan qatlamlar, tuzilmalar, tashkilotlarga murojaat
qilish, va shu tariqa, ularga javobgarlikning tegishli shakllarini yozib quyish);
qonuniylik; qarorlarni tadbiq etishning zaxiradagi tizimini joriy qilinishi; qabul
27

qilingan qarorlarni ijro jarayoni ustidan nazoratni institu tsionallashtirish;
talablarning mutanosibligi; maqsadlarni amalga oshirishning xarakteri va natijalari
haqida to’xtovsiz ma’lumot va shu kabi prinsiplarni amal qilishi bilan belgilanadi.
Bularning hammasi davlat uchun kutilayotgan zafarning ishlab chiqilgan talablari
asnosida tezda ma’lumotlarni baholashni amalga oshirish imkoniyatini yaratadi.
Hamda bu jarayon davlat hokimiyatining (yoki tashkilotlarning, idoralarning),
yaxlit olganda, manfaatlari nuqtai nazaridan; o’zining faoliyati natijalari va
maqsadlarini taqqoslash yo’li bilan; shaxsiy harakatlariga (muxtojlik borligida)
o’zgartirish kiritish hisobidan qilinadi. Texnologik uslublarning mukammalligi
davlatning kontragentlari xarakteridan ham tobe’dir. Ularning o’rnida nafaqat
butun jamiyat (mamlakatning aholisi), ammo ayrim davlat tuzilmalari, boshqa
davlatlar va tashkilotlar ham faoliyat yuritishi mumkin. Davlatning ushbu
boshqaruv ob’ektlari bilan aloqasi ancha turli-tuman bo’lishi mumkin, shu sababli
qo’llaniladigan texnologiyalar o’ta moslashuvchan ekanligi, maqsadlarni amalga
oshirishda ustunliklar beradigan institutlarga yo’naltirilgan bo’lishlari, yaqqol
disfunktsional usullardan foydalanishni yo’l qo’ymasligi, yarim o’lchamlarni
qo’llash va shu kabilar lozim. Umumiy olganda, ular zo’ravonliklardan (hattoki
terror), huquqiy muvofiqlashtirish vositalari, logrolling texnikalari (savdolashish,
kelishuvlar, shartnoma), bo’ysundirish, ishontirish va hokazolardan foydalangan
holda ko’rilishi mumkindir. Davlat olidida turgan vazifalarning xilma-xilligi
mazkur bosqich tarkibida 2 ta ichki bosqichlarni ta’kidlash shartini belgilaydi.
Ularning har biri spe tsifik texnologiyalarni qo’llashni taqozo etadi: birinchi ichki
bosqich — bu maqsadni tadbiq qilishgining tayyorgarligi o’z ichiga qadamlar
rejasining tahlili, maqsadlarni amalga oshirish uchun manbalarni izlab topish va
boshqa turdagi chora-tadbirlarni jamlagan. Ikkinchisi esa - bu maqsadni tadbiq
etishni operativ boshqaruvi sub’ektlarning motiva tsiyasini, "ikkilamchi qarorlar"
ni (ya’ni, vaziyat rivoji bilan bog’liq aniqlashtirilgan hukmlar) qabul qilinishini,
mazkur jarayonning tug’irlanishini, davlat ishchilarining xulqi va zahiralardan
foydalanish ustidan nazorat o’rnatish va shu kabilarni nazarda tutadi. Davlat
boshqaruvining direktiv ichki tizimlarning kuchayib borishi ijro etuvchi
28

organlarining o’rni va mavqe’ini oshib borishi sababli, faoliyatning huquqiy va
qonuniy muvofiqlashtirishni ta’minlab beruvchi texnologiyalarning mazmun-
mohiyati ham oshib boradi. Shu holatda alohida murakkablikni jamiyat hayotining
shunday bir javhalarida qayd etilgan texnologiyalardan foydalanish ustidan nazorat
tashkil qiladiki, u yerda aholiga ko’rsatiladigan xizmatlarga davlatning
monopoliyasi mavjud. Shu bilan birga, ayrim vazirlik va idoralarning tuzilmalari
qabul qilingan hukmlarni amalga oshirish ustidan individual javobgarlikni joriy
qilishga yo’l qo’ymaydi. Muham o’ringa qarorlarni tadbiq etish samarasini oshirish
bo’yicha tashkiliy sharoitlar ham egadir: hukm bo’lishi uchun (ya’ni,
rejalashtirilgan qadamlar o’z muddatida bajarilishi) boshqaruv Markazi organlarini
maksimal darajada hodisalar joyiga yaqinlashtirish, boshqaruv tizimini to’laqonli
nomarkazlashtirish, bir vaqtning o’zida uning quyi tuzilmalarini mustaqilligini
kuchaytirish zarur va hokazo. 10
XULOSA
10
R . Jumayev , Sh . Yovqochev . Siyosiy texnologiyalar : O ‘ quv qo ‘ llanma . – T .: TDShI , 2018. – 232 b .

29

Siyosiy qarorlar qabul qilish texnologiyalari demokratik jarayonni
shakllantirishda katta rol o'ynaydi. Ushbu texnologiyalarni, ularning
metodologiyasini va natijalarini tushunish ularning boshqaruv, ishtirok etish va
axloqiy jihatlarga ta'sirini baholash uchun juda muhimdir.
Siyosiy qarorlar, davlat boshqaruvining boshqa organlari va tizimlari
tomonidan qabul qilinadi. Bu qarorlar, mamlakatning umumiy siyosiy, iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanish yo'lidagi strategiyasini belgilaydi. Qonunlar va tartiblarni
belgilashda katta ahamiyatga ega. Bu qarorlar, fuqarolarning huquqlarini va
majburiyatlarini tartibga solish, jinoyatlar bilan kurashish va umumiy adolatni
ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Davlat boshqaruvining qabul qilgan siyosiy
qarorlar, mamlakatning iqtisodiy rivojlanish yo'lini aniqlashda, investitsiyalarni
jalb etishda, sodiqlikni oshirishda va iqtisodiy tartibni ta'minlashda muhimdir.
Siyosiy qarorlar, sog'liq sohasi, ta'lim tizimi va atrof-muhitni saqlashda muhim rol
o'ynaydi. Bu qarorlar, fuqarolarni sog'liqlari va ma'rifatlarini oshirish, turli
kasblarni o'rganish va ijtimoiy rivojlanishni ta'minlash uchun belgilanadi.
Jamiyatni mustahkamlash, adolatni ta'minlash va ijtimoiy birlashuvni
rivojlantirishda o'zaro aloqada katta ahamiyatga ega. Bu qarorlar, ijtimoiy farqni
bartaraf qilish va barcha fuqarolarning qonunlar oldida teng va barobarni his
qilishga qaratiladi. Siyosiy qarorlar, xalqning munosabatlarini belgilaydi. Davlat
rahbarlari, fuqarolarning talablarini qidirish, ularga javob bermoqda va ular bilan
o'zaro munosabatlarni mustahkamlash uchun siyosiy qarorlarni qabul qilishadi.
Qaror qabul qilish jarayonlarida qo'llaniladigan texnologiyalarni o'rganish
orqali biz ularning axloqiy oqibatlarini tanqidiy tahlil qilishimiz va potentsial
xavflarni kamaytirish strategiyalarini ishlab chiqishimiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar :
30

1. Michael Balle, McGraw-Hill. Managing with Systems Thinking. London -
1994 p 13
2. Karimova V.A., Zaynutdinova M.B., Nazirova E.Sh., Sadiqova Sh.Sh. Tizimli
tahlil asoslari. Toshkent. – “Shark” – 2014,126 b.
3. Otamuradov S. Globallashuv va milliy – ma naviy xavfsizlik. T: ʼ
”O zbekiston”-2013,74 b.
ʻ
4. Коннор Дж., Макдермотт И. Искусство системного мышления:
необходимые знания о системах и творческом подходе к решению проблем.
М., 2006,156 b.
5. R . Jumayev , Sh . Yovqochev . Siyosiy texnologiyalar : O ’ quv qo ’ llanma . – T .:
TDShI , 2018. – 232 b .
Internet saytlar :
1) https://chat.openai.com/c/60751cd4-18e7-44e7-aebc-42092d167724
2) https :// arxiv . uz / ru / documents / referatlar / informatika - va - at / qarorning -
turlari - qabul - qilish - vaziyati - va - tamoyillari
3) https://www.umassd.edu/fycm/decision-making/process
4) https://www.sciencedirect.com/topics/social-sciences/political-decision-
making
5) https://apolitical.co/solution-articles/en/understanding-the-drivers-of-
political-decision-making-in-21st-century-government
6) https://uz.wikipedia.org/wiki/Qaror
31

Siyosiy qarorlar qabul qilish texnologiyalari

Sotib olish