Soʻfi Olloyorning Sabot ul ojizin asaridagi hikoyatlar talofini - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	45.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	31 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

74 Sotish

Soʻfi Olloyorning Sabot ul ojizin asaridagi hikoyatlar talofini

Sotib olish

SO FI OLLOYORNING “SABOT UL OJIZIN” ASARIDAGIʻ
HIKOYATLAR TALQINI.
MUNDARIJA:
KIRISH.....................................................................................................................3
I-BOB. SO ʻ FI OLLOYOR HAYOTIY FAOLIYATI VA ADABIY
MEROSI..5
1.1. So fi Olloyorning “Sabot ul- ojizin” asarida hikoyatlar
ʻ
tasnifi............................5
1.2. “Sabot ul -ojizin”dagi hikoyatlarning qiyosiy
tahlili.........................................12
II- BOB. SO FI OLLOYOR IJODING
ʻ
G OYALARI........................................20
ʻ
2.1. ”Sabot ul-ojizin”asarining ma rifiy
ʻ
yo nalishi..................................................20
ʻ
2.2. Shoir ijodida komil inson
timsoli.......................................................................24
XULOSA.................................................................................................................27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI..........................................28
2

KIRISH

So`fi Olloyorning “Sabot ul- ojizin” asari haqida umumiy ma’lumot.
“Sabot ul-ojizin” So fi Olloyorning masnaviy shaklida yozgan asari bo’lib,ʻ
kitobda Islom aqidasi masalalari Qur’oni karim va sunnat talablari asosida bayon
qilingan. Asarning asli “Maslakul muttaqiyn” eski maktablarning yuqori sinflarida
o qitilgani uchun juda keng tarqalgan kitoblardan bo’lgan. “Maslakul muttaqiyn”
ʻ
masnaviysi fors tilida edi. Juda ko’p iltimoslardan so’ng So fi Olloyor uning asosiy
ʻ
qismini “Sabot ul-ojizin” nomi bilan qisqa bayonda yozdi. Bu kitob ham juda tez
shuhrat qozondi. Ammo uning bayon uslubida va tilida arabiy, forsiy va yana
boshqa lahjalardan so’zlar ko’p ishlatilgani masnaviyni tushunishni ancha
qiyinlashtirgan. Shuning uchun “Sabot ul-ojizin”ni sharhlash ehtiyoji yuzaga keldi.
Bu ehtiyojni qondirishga Tojuddin ismli kishi kirishib, sharh yozadi va unga
“Risolai Aziza” nomini beradi. Zero, sharh qizi Azizaning bir necha bor iltimosi
bilan yozilgan edi. Ushbu sharh bilan tanishib chiqqan kishi uning muallifi o’z
davrining bilimdon allomalaridan bo’lganini tan oladi.
“Sabot ul-ojizin” baytma-bayt sharhlangan. Sharhning usulini ko’proq nahviy
tahlil tashkil qilib, baytlarning badiiy tomonlariga ham ahamiyat berilgan.
Ko’pgina hollarda so’z o’yinlarida ishtirok etgan so’zlarning kelib chiqish
manbalari haqida gapiriladi. Baytning sharhi tugagach, shorih bayt ma’nosini ochib
beruvchi qo’shimcha ma’lumotlar ham keltiriladi. Bu ma’lumotlar rivoyatlarga
asoslangani uchun bayt sharhidan ajratilib, qavs ichiga olingan holda berila boradi.
Mavzuning dolzarbligi: "So fi Olloyorning
ʻ Sabot ul ojizin asaridagi
hikoyatlar" mavzusining dolzarbligi haqida yozishda asardagi hikoyatlarning
insoniy qadriyatlar, axloqiy saboqlar va zamonaviy jamiyat uchun ahamiyatiga
e'tibor qaratishingiz mumkin. Ushbu asarda yoritilgan saboqlar insonlarni to g ri
ʻ ʻ
yo lga boshlash va ijtimoiy muammolarni yengishda mustahkam tayanch bo lib
ʻ ʻ
xizmat qiladi. Bugungi kunda ma'naviy qadriyatlarni mustahkamlashda, yosh
3

avlodga milliy va diniy merosimizni yetkazishda Sabot ul ojizin asarining o rniʻ
alohida ahamiyatga ega bo lib qolmoqda.
ʻ
Kurs ishining maqsadi. "So fi Olloyorning
ʻ Sabot ul ojizin asaridagi
hikoyatlar" bo'yicha kurs ishingizning asosiy maqsadini insoniy ma'naviyat va
axloqiy qadriyatlar masalalarini yoritishda ko rishingiz mumkin. Ushbu maqsad
ʻ
orqali siz Sabot ul ojizin hikoyatlaridagi falsafiy va axloqiy mazmunni tahlil qilasiz
hamda bu qadriyatlarning zamonaviy jamiyat va yosh avlod tarbiyasiga qanday
ta'sir qilishi mumkinligini o rganasiz.
ʻ
Kurs ishinung obyekti. "So fi Olloyorning
ʻ Sabot ul ojizin asaridagi
hikoyatlar" mavzusidagi kurs ishining obyekti sifatida ushbu asarda keltirilgan
hikoyatlar va ularning mazmuni, badiiy tahlili, hamda unda ifodalangan axloqiy va
ma'naviy qadriyatlarni olish mumkin. Bu hikoyatlar orqali muallifning o'z
davridagi ijtimoiy, axloqiy va ma'naviy masalalarga qanday yondashganini
o'rganish ham ishning asosiy obyekti hisoblanadi.
Kurs ishing predmeti. "So fi Olloyorning
ʻ Sabot ul ojizin asaridagi
hikoyatlar" mavzusidagi kurs ishining predmeti sifatida ushbu hikoyatlarda ifoda
etilgan axloqiy va ma'naviy g‘oyalar, ularning badiiy shakli va falsafiy mazmuni
olinadi. Bu hikoyatlardagi asosiy g‘oyalar orqali insoniy fazilatlar, sabr-toqat,
axloqiy poklik va hayotiy tajribalarni ifodalash usullari kurs ishining asosiy tahlil
predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining vazifalari:
Asar mazmunini o‘rganish – Sabot ul ojizin asaridagi hikoyatlarning umumiy
mazmuni va asosiy mavzularini tahlil qilish.
Hikoyatlardagi axloqiy va ma’naviy qadriyatlarni aniqlash – asardagi asosiy
qadriyatlarni belgilab, ularning mazmunini tahlil qilish.
Badiiy uslubni tahlil qilish – So fi Olloyorning hikoyalarni ifodalashdagi
ʻ
uslubi va badiiy vositalardan foydalanish xususiyatlarini o‘rganish.
Kurs ishining tuzilishi: Bu kurs ishi kirish 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat,
4

I-BOB. SO’FI OLLOYOR HAYOTIY FAOLIYATI VA ADABIY MEROSI.
1.1. So’fi Olloyorning “Sabot ul- ojizin” asarida hikoyatlar tasnifi.

Sharhlarning bayonida tatarcha va usmonli turkcha so’zlar qorishib kelgani uni
tushunishni ancha qiyinlashtirib qo’ygan. Shuning uchun biz sharhlar bayonini
hozirgi o’zbek tiliga yaqinlashtirgan holda berishni ma’qul ko’rdik. Ba’zi hollarda
rivoyatlardan keltirilgan ma’lumotlarni ham tushirib qoldirildi. Chunki bu
ma’lumotlar hozirgi kunda eskirib qolgan bo’lib, o’quvchini noo’rin taajjubga solib
qo’yishi mumkin bo’ladi. Ba’zi baytlarning sharhlarida yo’l qo’yilgan g’alizliklar
aniq sezilib turgan hollarda ham shorihning sharhlari o’rniga muharrirlar taklif
qilgan sharhlar shaklini keltirilgan hollarda berildi. Boshqa hollarda sharhlarda
ayrim kamchiliklar sezilib tursa-da, shorihning asarni tushunishda o’z ra’yi bor
ekanligini ko’rsatish uchun ular o’z o’rnida qoldirildi. Ushbu nashrning “So’fi
Olloyor haqida” deb nomlangan qismida biz So’fi Olloyorning hayotiga oid
ma’lumotlarda masnaviyning shorihi o’z sharhida keltirgan barcha xabarlarni
o’quvchi e’tiboriga havola etiladi. Ammo “Sabot ulojizin” ga sharh yozgan
Tojuddin Yolchiqulning sharhga “Kirish” qismida va sharhning ichida kelgan
mazkur xabarlar shubhali ko’rinadi. Chunki ular S.Ayniy va Qayumiy tazkiralarida
So’fi Olloyor xususida keltirgan ma’lumotlar bilan tasdiqlanmaydi. Biroq
kelgusida Tojuddinning xabarlari to’g’ri chiqishi aqalli nimalarga asoslanganligi
ochilishi mumkin bo’ladi.
So’fi Olloyor Turkiston xalqlari o’rtasida mutasavvuf shoir va adib sifatida
keng shuhrat qozongan yirik allomalarimizdan biridir.U zoti pokning ismi Olloyor,
padari buzrukvorlarining ismi esa Allohqulidir.So’fiy martabasi uning shariat va
tariqat yo’lidagi e’tiqod hamda xizmatlari uchun berilgan.
Tatar tarixchisi Tojuddin Yolchiqul o’g’lining 1797 yil Qozonda nashr etilgan
“Risolai Aziza”(So’fi Olloyorning “Sabot ul-ojizin” asariga yozilgan sharh)
5

kitobida ko’rsatilishicha, So’fi Olloyor 1644 yilda tug’ilgan. So’fi Olloyor
avlodlari, shuningdek akademik B.Valixo’jayev, professor B.Hasanov, professor
SH.Sirojiddinov va boshqalarning so’nggi ma’lumotlariga ko’ra, So’fi Olloyor
1634 yilda tug’ilgan, deb qayd etiladi. Buyuk so’fiyning hijriy hisob bilan 90,
milodiy hisob bilan esa 87 yosh umr ko’rganligini e’tiborga olsak, uning tavallud
sanasi 1634 yil ekanligi aniq bo’ladi. So’fi Olloyor shaxsiy hayotiga doir
ma’lumotlar uning o’z asarlarida tarqoq holda uchraydi.
“Risolai Aziza” asarida bayon etilishicha, shoir 1634 yil Miyonqol mavzeiga
qarashli Minglar qishlog’ida tavallud topgan bo’lib xitoy-qipchoq qabilasining
O’tarchi urug’idandir.
So’fi Olloyor ham o’zining Miyonqol vohasining O’tarchi urug’idan ekanligini
takror-takror tilga oladi:
Garchi Olloyor O’tarchidir yomon,
Qo’ymag’il dushman qo’liga muftalo. yoki
Garchi Olloyor O’tarchidur, eur ul ham yamon,
Oning ham qadri o’tar bir nechaga o’lgan zamon.
Olloyor bu misralarda o’zining qaysi qabilaga mansubligini, shuningdek, bu
dunyoda u bir o’tkinchi ekanligini ham bayon etadi. Dunyoning foniy,
bebaqoligiga ishora qiladi.
So’fi Olloyor o’zbek adabiyoti tarixida Boborahim Mashrab, Turdi Farog’iy
bilan bir qatorda turuvchi zabardast shoirgina emas, yirik olim hamdir. Adibning
«Murodu-l-orifin» asarida ta’kidlanishicha, undan «Maslaku-l-
muttaqin»(«Taqvodorlar maslagi»), «Sabotul ojizin»(«Ojizlar saboti»),
«Maxzanu-l-mute’in»(«Mutelar xazinasi»), «Murodu-l-orifin»(«Oriflar
donolar murodi») hamda «Qiyomatnoma», «Muborak haj safari» kabi asar, ko’plab
lirik she’rlari meros bo’lib qolgan. Olloyor ijodining ma’rifitimiz tarixi uchun
muhim jihatlaridan biri shundaki, eski usul maktablarida to’rt kitob: «Haftiyak»,
«Chahor kitob», «So’fi Olloyor» va «Hofiz» o’qitilishi shart bo’lgan. Keksalarning
xotirlashlaricha, XX asrning boshlarida respublikamizning turli joylarida o’ziga
6

xos «Olloyorxonliklar» o’tkazilib turilgan. So’fi Olloyor turkiy va forsiyzabon
xalqlar orasida juda mashhur bo’lgan. O’tmishda yashagan bir muallif So’fi
Olloyor vafotiga tarix yozarkan, uni «Abu Hanifai vaqt ast»(«O’z zamonasining
Abu Hanifasi, ya’ni Imomi A’zami») deb baholaydi. Ma’lumki, Imom A’zam o’z
davri Qur’oni karim va hadisi sharif ilmlari asosida shariat ahkomlarini tartibga
solgan, «Shariat ahkomlari haqida» nomli ilk fiqhiy asar muallifi edi. So’fi Olloyor
ham o’z davrida Imom A’zam kabi davlat tili bo’lgan forsiy va turkiy tillarda
shariat ahkomlari haqida ikkita mulohazalarning o’ziyoq So’fi Olloyor
shaxsiyatining naqadar buyukligini isbotlaydi desak aslo mubolag’a bo’lmaydi.
Adabiyotimiz tarixini ilmiy nuqtai nazardan qayta ko’rib chiqish ehtiyoj va
zaruriyati So’fi Olloyor hayoti va ijodi haqidagi qarashlarni ham ilmiy o’zanga
solib yuborishni taqozo etadiki, bu sohada ham sa’y-harakat jadallashmoqda.
Adabiyotshunos olim Sultonmurod Olimning «So’fi Ollohyorning so’nggi
karomatlari» maqolasida mutafakkir to’g’risida quyidagi satrlar bor: «So’fi
Ollohyor faqat shoirgina bo’lib qolmagan. U kishi avvalo shayx-avliyo o’tgan...
Alloma shoirning shaxsiyati hayot yo’li to’g’risida xalq og’zida va turli
manbalarda har xil rivoyatlar mavjud.
Biz ularni 2 guruhga ajratib o’rganishga harakat qildik. Birinchisi shoir
shaxsiyatiga oid rivoyatlar. Tojuddin Yolchiqulning «Risolai Aziza»1 -da keltirgan
rivoyatlari bunga yaxshi misoldir. Jumladan, u So’fi Ollohyorning piri- murshidi
Habibullohning hayoti, faoliyatini birma-bir ko’zdan kechirib, tadrijiy tahlil etadi.
Bunday tahlil islom olamini yorqin siymolaridan biriga aylangan mutafakkir
shoirning dunyoqarashini shakllantirishda, to’plashda salmoqli hissa qo’shgan
insonning o’zi kim bo’lganligi, So’fi Ollohyor o’zining katta bilimi, yuksak san’at
va oliy mahoratini charxlashga kimlardan ilhom olgani, qaysi chashmalardan bahra
olganligi to’g’risida o’quvchilarda yaxshi tasavvur hosil bo’lishiga yordam beradi.
Xo’sh hazrat Habibulloh kim bo’lgan?
Bu to’g’rida Tojuddin ibn Yolchiquldan quyidagi rivoyatni keltiramiz. «Tarix
hijratning ming yuzinchi yilida Buxoro xalqi toat va ibodatga yalqov bo’lib bid’at
7

ishlarni suymak xususida ya’ni qiladigan tarzda bo’ldilar (alqissa) bular to’qqiz yil
bad va bid’at ishlar ortidan yurub asli dinlari qariyb xarob o’lay deb qolgan edi.
Kunlardan bir kun Buxorodagi Riston degan bozorda bir kishi qovun va tarvuz
sotib yurar emish, u kishining ismi Habibulloh ekan. U ko’p kishilar bilan
gaplashib Buxoroda dinni yo’qolib ketganligini fahmlabdi. Buxoroning bunday
ahvolini ko’rib u zor-zor yig’laydi, avliyolarning ilmi qulaganidan ko’p o’ksinadi.
Kunlarning birida Xo’ja Bahovuddinning qabriga borib juda yolvoradi, so’ng uyiga
kelib uxlab qoladi. Tushida Xo’ja Bahovuddinni ko’radi: u kishi o’rta bo’ylik, ko’k
ko’zlik, qizil soqolli edi...»
Xullas, tushlarida Xo’ja Bahovuddin ul muborak zotni go’yo Samarqandga,
muridlaridan biridan ta’lim olmoqqa yo’llaydilar. Uning ismi Andarjon So’fi ekan.
Ana shu kishidan ancha vaqt ta’lim olib bo’lgandan so’ng ustozlari ul kishini
Buxoroga «haqiqat yo’lidan ozgan» xalqni ko’zini ochib qo’yish, unga ma’naviy
rahnamolik qilish uchun yuboradi. «.Habibulloh o’sha chog’lar yigirma yoshda edi.
Aytdi: Ey shayx, sizning so’zlaringizni e’tiroz aylamak kufrlikdandir. Lekin bir
majlisda aytgan erdingizki, shayx bo’lgan kishiga to’rt holat kerak. 1) Hol kerak:
2) Qol kerak: 3) Sol kerak: 4) Mol kerak.
Olloyor yigirma besh yoshida Buxoro bojxonasida ishlay boshladi. Lekin ko'p
o'tmay, bojgirlikni tark etib, tariqat yo'liga kirib, shayx Habibullo huzurida o'n ikki
yil tahsil ko'rdi. Tahsil va tariqat riyozatlari natijasida So'fi Olloyor ma'naviy komil
Inson, alloma, karomatgo'y avliyo sifatida yetildi. U islom aqidalari, tasavvuf
ta'limoti, ma'naviy kamolot muammolarini yoritgan «Maslak ul-muttaqin», «Siroj
ul-ojizin», «Sabot ul-ojizin», «Murod ul-orifin», «Mazxan ul-mute'in», «Najot
ultolibin» singari asarlari orqali dunyoga tanildi.
So'fi Olloyorning qabri Surxondaryo viloyatining Denov tumani yaqinidagi
qishloqlardan birida joylashgan. Ammo vafot etgan yili va unga taalluqli boshqa
tafsilotlar noma'lum.
So'fi Olloyor diniy adabiyotning yirik namoyandasidir. Uning butun ijodiyoti
islomiy ma'rifat bilan sug'orilgan. U o'zi sevgan tasavvuf ta'limotini o'zbekona
8

sodda so'zlarda ifodalashga juda mohir. So'fi Olloyor Yassaviy va Mashrab singari
o'ziga xos dunyoqarashga ega bo'lgan faylasuf allomadir. Shoir dunyoni islom nuri
hamda tasavvuf timsollari ko'zgusida ko'radi va u orqali badiiy aks ettiradi.
Shoir nazmida inson ma'naviy kamolotining asosiy omili sifatida muhabbat
tasvirlanadi. Uning nazarida muhabbat har qanday ezgulikning elchisi,
muhabbatsizlik esa har qanday yovuzlikning doyasidir. Bu — Ollohga
muhabbatdir. Zotan, Ollohga muhabbatdan e'tiqod, muhabbatsizlikdan esa
e'tiqodsizlik tug'iladi:
Kel, ey tolib, ko'zing ibrat bilan och, Muhabbatsiz kishidin qush bo'lib qoch.
Muhabbat ahlining jo'yoni bo'lg'ul, O'shalkim uchradi, qurboni bo'lg'ul.
Kishining ko'nglikim begona bo'lsa,
Erur dushman agar hamxona bo'lsa. Muhabbatsizki bo'ldi har qayu zot,
Agar farzandi shirindur, erur yot.
Ushbu sodda va samimiy misralar falsafiy fikrlarning hayoti tajribadan o'tib
quyulgan badiiy umumlashmasidir.
Ma'naviy kamolotning asosiy sharti o'zlikni anglamoqdir. O'zlikni
anglamoqlikning birlamchi belgisi esa Haqni tanimoqdir: Nedur qulluq, aning
mushtoqi bo'lmoq, O'zidin foniy, Haqg'a boqiy bo'lmoq. Tanimoq Tangrini —
tonmoq havodin, Keyin turmoq fi'oli noravodin.
Olloyorning fikricha, o'zlikdan kechish, o'zlik g'umrini tark etib, Haqning
inon-ixtiyoriga o'tish abadiylik saodatidir. Kibru havodan, manmanlik
mag'rurligidan voz kechish Tangrini tanishdan boshlanadi. Tangrini tanigan
o'zligini anglaydi va noravo faoliyatdan, insoniylikka nomunosib
xattiharakatlardan albatta tiyiladi.
Insonning ma'naviy faoliyatini lining ruhiyati boshqaradi. Ruhning mazhari
esa ko'ngil. Shunday ekan, odam faqat yaxshi faoliyat bilan shug'ullanishi uchun
lining ruhiyati musaffo ko'ngli pok bo'lishi kerak. Bu haqda Olloyor quyidagicha
badiiy talqin beradi:
Hama a'zo raiyatur, ko'ngil shoh,
9

Amonlig' bo'lg'usi shoh adlidin roh.
Agar sulton o'zi qilsa yomonlig',
Qachon bo'lg'ay raiyatda amonlig'?!
Shoir inson vujudini harakatdagi bir jamiyatga o'xshatadi. Vujudning barcha
a'zolarini xalqqa, ko'ngilni esa xalqni boshqaruvchi shohga qiyoslaydi. Agar
shoh adolatli bo'lsa, xaloyiqni to'g'ri yoiga boshlaydi, davlat va jamiyat ravnaq
topadi. Agar shohning o'zi adolatsiz bo'lsa, fuqaroni noto'g'ri yo'lga
yo'naltiradi, davlat va jamiyat tanazzulga uchraydi.
Demak, ezgu faoliyat ko'ngilni poklashni taqozo etadi. Ko'ngilni poklash esa
uzluksiz riyozatni talab qiladigan hayotiy jarayon. Ma'naviy kamolotni orzulagan
inson, qanchalar mashaqqatli bo'lmasin, riyozatni ixtiyor etadi. Chunki riyozat,
oxir-oqibatda, inson ruhiga rohat-farog'at yetkazadi. So'fi Olloyor ushbu falsafiy
fikrni badiiy libosda hadya etadi: Riyozat mevasidir misli yang'oq, Agarchi zohiri
shax, botini yog'.
Maishat zohiri narm, oxiri qahr,
Yilonni toshi yumshoqdur, ichi zahr.
Shoirning ajoyib o'xshatishicha, riyozatning mevasi bamisli yong'oqdir.
Riyozatning tashqi ko'rinishi mashaqqat, ammo ichki mohiyati rohat bo'lganidek,
yong'oqning po'chog'i qattiq, ammo mag'zi yog'day yumshoq va yoqimlidir.
Ayshishrat esa ilonga o'xshatiladi. Maishatning tashqi manzarasi yoqimli, dilkash,
biroq oqibati qahr-g'azab, mast-alastlik mojarolari bilan yakunlanadi. Ilonning ham
badani yumshoq va chiroyli, ichi esa to'la zahar. Shuning uchun shoir riyozat
tuprog'iga har kun bosh qo'yishga — ibodat qilishga chorlaydi:
Riyozat xokig'a har kecha ur bosh,
Yurak qon bog'lasa, la'l otanur tosh.
Zotan, muhabbat dardida riyozat chekkan yurak qon bog'lab, la'l toshidek
qipqizil tus oladi. Ko'ngil mulki dard mazhargohiga aylangach, insonning hamma
uzvi poklanishga kirishadi. Shoir shuni tilab munojot etadi: Yomon ishdin hama
uzvimni pok et, Ko'ngil mulkin maqomi dardnok et.
10

So'fi Olloyorning aksariyat she'rlari sermag'iz yong'oqqa o'xshaydi. Ularda
mag'zi to'q hayotiy, falsafiy fikrlar nasihat tarzida lo'nda ifodalangan. Bu nasihatlar
ma'naviy barkamol insonni kamol toptirishga qaratilgan. Xususan, sharqona odob,
nutq va muomala madaniyati alohida o'rin tutadi:
Agar bo'lmasa sanda so'zg'a yetmak,
Na davlatdur sukut etmak, eshitmak.
Eshit, ammo qayu so'z bo'lsa
behroq, Qulog'ingga ani halqa qilib
toq.
Ushbu baytlarda nutq odobining go'zal sabog'i mujassam. Shoirning fikricha,
davrada yoxud anjumanda so'zlashga fursat yo navbat yetmasa, sukut saqlab
tinglamoqlik ham katta davlat ekan. Darvoqe, suhbatdoshni tinglay bilish, muhim
gapni nomuhimidan ayirib o'zlashtira olish ham zarur qobiliyat. Buning uchun
sabr-toqat, fahm-farosat kerak. Hamma gapni xotiraga joylab olish shart emas,
lekin eng muhim gapni uqib, doimiy hamroh halqadek quloqqa «taqib» olish
muhimdir.
Kerak joyda so'zdan saqlanish nutq madaniyati bo'lgani singari, kamgaplik,
me'yorida so'zlash ham nutq odobidir:
Kalidi ganji ma'nikim, «zabon»dur,
Anga bir nuqta ko'b bo'lsa, «ziyon»dur.
Til ma'no xazinasining kalitidur. Lekin, arabiy yozuvdagi «zabon» so'ziga
ortiqcha bir nuqta qo'yilishi bilan u «ziyon»ga aylanadi. Nutq, suhbat,
munozaradagi ortiqcha gap- so'zlar ham faqat ziyon keltiradi.
Badmuomalalik, sanchib-sanchib gapirish kishini eldan chiqaradi, el undan
yuz o'giradi:
Kishi sanchiq so'z aytsa, san chiq ondin,
Yomondin qoch, yomondin qoch, yomondin.
Olloyor sabog'icha, xushmuomalalilik do'stlikning eng muhim shartlaridandir.
11

Shoir bu boradagi har bir pandini noyob badiiy tamsillar bilan izohlaydi:
Kulub mehmon qoshig'a chiqg'il, ey qui, Shajar mevadin oldin
ko'rsatur gul.
Mehmon kutar ekansiz, mehmondorchilikdan awal unga peshvoz chiqib,
tabassum hadya eting. Avval xushmuomala izhor eting, keyin taom va nozu
ne'matlar torting. Zotan, tabiatdan o'rnak oladigan bo'lsak, daraxt meva berishdan
avval gul ochadi.
Xushmuomalalik mo'min-musulmonlik madaniyatidir: Yamon til shumlig'iki,
jong'a urg'ay. Gahe jondin o'tub unong'a urg'ay. Musulmon o'g'lig'a yaxshi qiliq qil,
Tilingni xush, chiroyingni iliq qil», — deydi Olloyor.
Uzoq muddat arazlab yurmoq, kina tutmoq musulmonlik odobidan emas:
Yomonlarning ishidur kina tutmoq,
Musulmonlik — yomonlikni unutmoq.
Otang yerdur, sanam yerdek qiliq qil, Yomonlig'
aylaganga yaxshilik qil.

1.2. “Sabot ul -ojizin”dagi hikoyatlarning qiyosiy tahlili.

Bular So'fi Olloyorning shohbaytlaridir. Ular sharqona insonparvarlikning
So'fi Olloyorona oliy ifodalaridir. So'fi Olloyor saboqlarini ma'naviyatimizga
singdirish komil inson bo'lishning garovidir
Kel, ey tolib, ko'zing ibrat bilan och, Muhabbatsiz kishidin qush bo'lib qoch.
Muhabbat ahlining jo'yoni bo'lg'ul, O'shalkim uchradi, qurboni bo'lg'ul. Kishining
ko'nglikim begona bo'lsa, Erur dushman agar hamxona bo'lsa. Muhabbatsizki bo'ldi
har qayu zot, Agar farzandi shirindur, erur yot.Ushbu sodda va samimiy misralar
falsafiy fikrlarning hayoti tajribadan o'tib quyulgan badiiy umumlashmasidir.
Ma'naviy kamolotning asosiy sharti o'zlikni anglamoqdir.O'zlikni anglamoqlikning
birlamchi belgisi esa Haqni tanimoqdir: Nedur qulluq, aning mushtoqi bo'lmoq,
O'zidin foniy, Haqg'a boqiy bo'lmoq. Tanimoq Tangrini — tonmoq havodin, Keyin
12

turmoq fi'oli noravodin. Olloyorning fikricha, o'zlikdan kechish, o'zlik g'ururini
tark etib, Haqning inon-ixtiyoriga o'tish abadiylik saodatidir. Kibru havodan,
manmanlik mag'rurligidan voz kechish Tangrini tanishdan boshlanadi. Tangrini
tanigan o'zligini anglaydi va noravo faoliyatdan, insoniylikka nomunosib xatti-
harakatlardan albatta tiyiladi. Insonning ma'naviy faoliyatini uning ruhiyati
boshqaradi. Ruhning mazhari esa ko'ngil. Shunday ekan, odam faqat yaxshi
faoliyat bilan shug'ullanishi uchun uning ruhiyati musaffo, ko'ngli pok bo'lishi
kerak. Bu haqda Olloyor quyidagicha badiiy talqin beradi: Hama a'zo raiyatur,
ko'ngil shoh, Amonlig' bo'lg'usi shoh adlidin roh. Agar sulton o'zi qilsa yomonlig',
Qachon bo'lg'ay raiyatda amonlig'?! Shoir inson vujudini harakatdagi bir jamiyatga
o'xshatadi. Vujudning barcha a'zolarini xalqqa, ko'ngilni esa xalqni boshqaruvchi
shohga qiyoslaydi. Agar shoh adolatli bo'lsa, xaloyiqni to'g'ri yo'lga boshlaydi,
davlat va jamiyat ravnaqtopadi. Agar shohning o'zi adolatsiz bo'lsa, fuqaroni
noto'g'ri yo'lga yo'naltiradi, davlat va jamiyat tanazzulga uchraydi. Demak, ezgu
faoliyat ko'ngilni poklashni taqozo etadi. ko'ngilni poklash esa uzluksiz riyozatni
talab qiladigan hayotiy jarayon. Ma'naviy kamolotni orzulagan inson, qanchalar
mashaqqatli bo'lmasin, riyozatni ixtiyor etadi. Chunki riyozat, oxir-oqibatda, inson
ruhiga rohat-farog'at yetkazadi. So'fi Olloyor ushbu falsafiy fikrni badiiy libosda
hadya etadi: Riyozat mevasidir misli yang'oq, Agarchi zohiri shax, botini yog'.
Maishat zohiri narm, oxiri qahr, Yilonni toshi yumshoqdur, ichi zahr.Shoirning
ajoyib o'xshatishicha, riyozatning mevasi bamisli yong'oqdir. Riyozatning tashqi
ko'rinishi mashaqqat, ammo ichki mohiyati rohat bo'lganidek, yong'oqning
po'chog'i qattiq, ammo mag'zi yog'day yumshoq va yoqimlidir. Aysh-ishrat esa
ilonga o'xshatiladi. Maishatning tashqi manzarasi yoqimli, dilkash, biroq oqibati
qahr-g'azab, mast-alastlik mojarolari bilan yakunlanadi. llonning ham badani
yumshoq va chiroyli, ichi esa to'la zahar. Shuning uchun shoir riyozat tuprog'iga
har kun bosh qo'yishga — ibodat qilishga chorlaydi: Riyozat xokig'a har kecha ur
bosh, Yurak qon bog'lasa, la'l otanur tosh. Zotan, muhabbat dardida riyozat
chekkan yurak qon bog'- lab, la'l toshidek qipqizil tus oladi. Ko'ngil mulki dard
13

mazhargohiga aylangach, insonning hamma uzvi poklanishga kirishadi. Shoir
shuni tilab munojot etadi: Yomon ishdin hama uzvimni pok et, Ko'ngil mulkin
maqomi dardnok et. So'fi Olloyorning aksariyat she'rlari sermag'iz yong'oqqa
o'xshaydi. Ularda mag'zi to'q hayotiy, falsafiy fikrlar nasihat tarzida lo'nda
ifodalangan. Bu nasihatlar ma'naviy barkamol insonni kamol toptirishga qaratilgan.
Xususan, sharqona odob, nutq va muomala madaniyati alohida o'rin tutadi: Agar
bo'lmasa sanda so'zg'a yetmak, Na davlatdur sukut etmak, eshitmak. Eshit, ammo
qayu so'z bo'lsa behroq, Qulog'ingga ani halqa qilib toq. Ushbu baytlarda nutq
odobining go'zal sabog'i mujassam. Shoirning fikricha, davrada yoxud anjumanda
so'zlashga fursat yo navbat yetmasa, sukut saqlab tinglamoqlik ham katta davlat
ekan. Darvoqe, suhbatdoshni tinglay bilish, muhim gapni nomuhimidan ayirib
o'zlashtira olish ham zarur qobiliyat. Buning uchun sabr-toqat, fahm-farosat kerak.
Hamma gapni xotiraga joylab olish shart emas, lekin eng muhim gapni uqib,
doimiy hamroh halqadek quloqqa «taqib» olish muhimdir. Kerak joyda so'zdan
saqlanish nutq madaniyati bo'lgani singari, kamgaplik, me'yorida so'zlash ham nutq
odobidir: Kalidi ganji ma'nikim,
«zabon»dur, Anga bir nuqta ko'b bo'lsa, «ziyon»dur. Til ma'no xazinasining
kalitidur. Lekin, arabiy yozuvdagi «zabon» so'ziga ortiqcha bir nuqta qo'yilishi
bilan u «ziyon»ga aylanadi (ouj-oUj). Nutq, suhbat, munozaradagi ortiqcha gap-
so'zlar ham faqat ziyon keltiradi. Badmuomalalik, sanchib-sanchib gapirish kishini
eldan chiqaradi, el undan yuz o'giradi: Kishi sanchiq so'z aytsa, san chiq ondin,
Yomondin qoch, yomondin qoch, yomondin. Olloyor sabog'icha,
xushmuomalalilik do'stlikning eng muhim shartlaridandir. Shoir bu boradagi har
bir pandini noyob badiiy tamsillar bilan izohlaydi: Kulub' mehmon qoshig'a
chiqg'il, ey qul, Shajar mevadin oldin ko'rsatur gul.Mehmon kutar ekansiz,
mehmondorchilikdan avval unga peshvoz chiqib, tabassum hadya eting. Avval
xushmuomala izhor eting, keyin taom va nozu ne'matlar torting. Zotan, tabiatdan
o'rnak oladigan bo'lsak, daraxt meva berishdan avval gul ochadi. Xushmuomalalik
mo'min-musulmonlik madaniyatidir: Yamon til shumlig'iki, jong'a urg'ay. Gahe
14

jondin o'tub imong'a urg'ay. Musulmon o'g'Iig'a yaxshi qiliq qil, Tilingni xush,
chiroyingni iliq qil», — deydi Olloyor. Uzoq muddat arazlab yurmoq, kina tutmoq
musulmonlik odobidan emas: Yomonlarning ishidur kina tutmoq, Musulmonlik —
yomonlikni unutmoq. Otang yerdur, sanam yerdek qiliq qil, Yomonlig' aylaganga
yaxshilik qil. Bular So'fi Olloyorning shohbaytlaridir. Ular sharqona
insonparvarlikning So'fi Olloyorona oliy ifodalaridir. So'fi Olloyor saboqlarini
ma'naviyatimizga singdirish komil inson bo'lishning garovidir.
Katta Vaxshivor qishlog‘ining mashhurligi So‘fi Olloyor hazratlarining nomi
bilan bogliq. So‘fi Olloyor bu qishloqni obodonlashtirib, Qorabuloq nomi bilan
ataluvchi buloqdan chiqgan suvni qishloqqa olib kelib, 1713 yilda xalq hashari
usulida masjid qurib ishga tushuradi. Bu masjid bugungi kunda ham xalqga xizmat
qilmokda.
So‘fi Olloyor xayotining keyingi yillarini (1710-1721) Surxondaryo viloyati
Denov tumanidagi (hozirgi Oltinsoy tumani) Katta Vaxshivor qishlog‘ida o‘tkazib
90 yoshlarida shu joyda vafot etgan va dafn etilgan. Serfayz qabrlari Katta
Vaxshivorda joylashgan.
So fiy Olloyorning “Sabot ul-ojizin” deb nomlangan asari falsafiy-didaktikʻ
adabiyotning eng yaxshi namunalaridan biridir. Unda pir bilan shogirdlar
o rtasidagi munosabatlar xususida fikryuritilgan. Ustozning shogirdlari oldidagi
ʻ
vazifalari, aksincha shogirdning pir odsidagi burchlari haqida bayon qilingan:
Kerak murpshd bergan monandi ummon, Muborak botini pur durri marjon.
Jaholat dashtidin kim kelsa suvsab,
Aning tohir suvidan bo lsa serob.
ʻ
Agar bo lsa kase, kim tolibi dur,
ʻ
Cho mub botinga jaybin aylasa nur…
ʻ
Asarda komil insonni tarbiyalab yetishtirish asosiy masala qilib qo yilgan.
ʻ
Muallifning fikricha, inson ma lum e tiqodga ega bo lishi zarur. E tiqodsiz, aniq
ʼ ʼ ʻ ʼ
maqsadsiz kishi behuda umr kechirgan bo ladi. Umri zoye ketadi. Unga to g ri
ʻ ʻ ʻ
yo lni ko rsatish darkor.
ʻ ʻ
15

So fiy Olloyor inson fe lidagi salbiy jihatlarni qanchalik iztirob bilanʻ ʼ
tasvirlasa, ijobiy tomonlarni shunchalik zavq-shavq bilan kuylaydi. Odamlarni
ochiqko ngillikka, shirinso zlikka, rahmdillikka, mehr-oqibatga, saxovatga da vat
ʻ ʻ ʼ
etadi:

Ochuq qo llik, kushoda yuzli bo lg il,
ʻ ʻ ʻ
Muruvvatlik, muloyim so zli bo lg il.
ʻ ʻ ʻ
Muloyim til bilan beharbu bezarb
Birovni keltirurlar sharqdan g arb.
ʻ
Suchuq tildir ajib ganji muazzam,
Ato qilgon hech kimni mukarram

So fiy Olloyor o zbek adabiyoti tarixida tasavvuf ta limotini rivojlantirishga
ʻ ʻ ʼ
munosib hissa qo shgan shoirdir. U o z she rlarida so fiylikning axloqiy
ʻ ʻ ʼ ʻ
masalalarini keng targ ib qildi. Odam faqat shu yo l bilan haqiqat va komillikka
ʻ ʻ
erishadi, degan falsafani olg a surdi. So fiy Olloyor asarlarini fors, arab tillarini
ʻ ʻ
puxta bilgan holda sodda o zbek tilida yozdi. Shuning uchun shoir asarlari xalq
ʻ
ommasi orasida keng tarqalgandir. Shoir asarlari Toshkent, Qozon, Boku, Istanbul
va boshqa shaharlarda toshbosma yo li bilan bir qancha marta bosilib chiqqan.
ʻ
Hol ilmi- odamlarning ruhiyati, el-yurtning botiniy ahvoli, ma’naviyati ularni
tarbiya qilish usullarini tahlil qilib, o’rganib chiqib shunga yarasha dastur tuzib,
shu asosda ish yuritish ( bunda nazarda tutilgan xalq ta’limoti dinga, xurofotga
berilish darajasi ham tahlil qilinadi, qaysi viloyatdan elining dunyoqarashi qay
tarzda shakllanishini aniqlash, - hol deyiladi. Hol-qalb, sir va haqiqat ilmi.
Abdurahmon Jomiy bu ilmni quyidagicha tasnif etgan: iymon, ehson, ikon, tavba,
zuhd va taqvo, ixlos, nafsni tanish, qalbni anglash, nafs va qalbni poklash, ishorat
va ilhom asaridagi farqni bilish, xitob, yashirin nido, Olloh kalomini bilish,
16

mushohada va tavhid, maqom va hol yaqinlik va uzoqlik, vuslat, fano va baqo, sakr
holi, sahv holi ilmi kabilar.
Qol ilmi- falsafiy nazariyalarni hamda sha’riy fikrni ( to’g’rilik, halollik,
shariatdagi fiqh, qonun qoidalari ) usullari. Bunda suhbat, ma’viza, ta’lim-tarbiyani
yo’lga qo’yish uslubi tushuniladi.
Ahli qol- o’z hayoti, qismati va tajribasi bilan bog’lanmaydigan gaplarni
takrorlashdan nari o’tolmaydigan kimsalar guruhi. Dil emas, til, ma’no emas, da’vo
bilan yashash yo’lini tutgan gumroh, munofiqlar jamoasi.
Sol ilmi- ham aqlan, ham jismonan, ham yosh jihatidan to’liq kamolot
darajasiga etishlik. Shu jihatlar orqali insonlarni el e’tirof etadi.
Mol ilmi- har bir inson o’zining molu dunyosiga ega bo’lmasa, ta’ma degan
balodan qutula olmaydi. Mol ilmini - ta’madin chetda, mol-dunyoni o’zingga do’st
tutmay xalq uchun fidokorona mehnat qilish vositasidir. Shundan so’ng rivoyatda
aytilishicha Habibulloh Buxoroga yetib borib, bir eski do’konda joylashib oladi va
o’zining karomatlari bilan Buxoro amiri va elini lol qoldirib, martabasi
ulug’lashadi va har tomondan tarbiya olish, ilm o’rganish uchun odamlar u
kishining qoshiga kela boshlaydi. Rivoyatning shu yeridan So’fi Ollohyor
to’g’risida so’z boradi. Bu o’rinda biz muhtaram olim I.Suvonqulovning: «Risolai
Aziza» da ayrim e’tirozli o’rinlarga ham yo’l qo’yilgan. Masalan, So’fi
Ollohyorning no’g’oy qavmidan bo’lgani, Qozonda yashagani haqidagi
ma’lumotlar aniqlik kiritishni taqozo etadi...» degan fikriga qo’shilamiz.
Endi rivoyatga qaytsak, unda hozir ham deyarli hamma maqolalarda
uchraydigan, - shoirning dastlabki davrlarda Buxoro amirligining zolim va rahmsiz
amaldori bo’lgan, degan fikrga duch kelamiz: «.25 yoshida Buxoro podshohi boj
mahkamasiga to’ralik qilib, g’oyat qon to’kuvchi va xulqsiz bo’ldi. Doimo fisq va
fujur va isyonda erdi. Kunlardan bir kun Riston bozorida Shayx Habibullohning bir
muridi va bir xalifasi bozorgonlardan bir narsa oldi. Boj mahkamasini ma’lum
aylamadi. Olib borurda Ollohyor to’raga muloqotda bo’ldi. «Ey, nechuk boj
mahkamasiga tamg’alatmasdan olib borursan, deb tutdi va qamchi bilan qattiq urdi.
17

Muridning boshi yorildi, qonlar oqdi. Shayx Habibulloh oldiga borishdi. Ollohyor
ustidan shikoyat qilishdi. Shayx Habibulloh aytdi, - sabr ila meni oni sizlarday
aylayin, deb qo’lini duoga ko’tarib, bu to’rani bulardek g’arib-ko’ngil aylagil,
dunyo va oxirat murodini bergil, deb duo ayladi. Og’zidan chiqmasdan burun
Olloh taolo duosini qabul ayladi shul soat Ollohyor to’raning ko’ngliga g’avg’o
tushdi. O’zining yomon fe’llarini esiga tushirib yig’ladi, so’ngra og’zini ochib
aytgan baytlari budir:
Mening boshimga xush savdo tushibdur,
Ko’ngil bozorina g’avg’o tushibdur. Dedim ey tan ne savdodir, ne ishdur,
Sipohingga qilich birla urushdur.
deb shayx hazratlariga yig’lab keladi. Ostonada xonqada tiz cho’kib o’tiradi: ey
hazrat, meni ham o’z yoningga olib yordamchi muridlaringdan qilib olgin deydi...
Rivoyat matnidan sal chekinaylikda, mulohaza yuritaylik: bu qanchalik
haqiqatga to’g’ri keladi? Yuzaki qaraganda, bu shunchaki rivoyat mazmuni bilan
tanishish jarayonida miyada yilt etgan birinchi hayoldek ko’rinadi. Lekin
yuqoridagi naql bizga g’alati bir sirni ochgandek tuyuladi, ijod ahliga dahldor
bo’lgan kishi xohlasa-xohlamasa, har bir narsani, hatto ko’z oldidagi voqelikni
ham xuddi tashni yo’nib haykal yasagani kabi o’zining ijod mazmuniga yo’naltira
olar ekan. Russiyaning bulg’or qavmidan bo’lgan Tojuddin ibn Yolchiqul o’zining
muarrix, olim bo’lganligidan tashqari mohir ijodkor ham edi, uning qalamiga
mansub bo’lgan «Risolai Aziza» ko’plab kitobxon, tadqiqotchi va toliblarning
diqqatiga manzur bo’lgan, o’zining mazmun-mohiyati, tarixiy tafsilotlarni
sharhlash, tarixiy va diniy arboblar hayotidan olingan lavhalarni yoritib berishi
bilan hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Ayni paytda u ijodiy erkinlikdan
ham holi emas. Bu xususda boshqa olimlar fikriga e’tibor beraylik: «.To’g’ri So’fi
Ollohyor amaldor bo’lgan, biroq amaldagilarning bari zolim, rahmsiz bo’lishi
qonuniy emas-ku! Shunday ekan u yoki bu mashhur kishining hayoti ijodi haqida
fikr yuritganda rivoyatlarga emas, hayotiy dalillarga suyanish lozim.» deb yozadi
18

I.Suvonqulov. Bu o’rinda. Ijodi haqida fikr yuritganda» degan joyiga «xususan,
ilmiy xulosalar chiqarishda» deb ilova qilib qo’yishni lozim topardik.
Ollohyor yig’lab yolvoradi. Shunda shayx Habibulloh aytadiki, mayli men seni
o’z yordamchiligimga olaman, faqat shart bilan. Shartning birinchisi, - qishloq dagi
barcha uyiga kirib, eski juldur ust bosh bilan tilanchilik qilib chiqasan. Ikkinchi
shartimni birinchini bajarganingdan so’ng aytaman, debdi. Ollohyor Habibulloh
aytgani kabi butun qishloqni tilanchilik qilib aylanib chiqibdi. Uni ko’rgan va
bilganlar Ollohyor tentak bo’lgan deb o’ylashibdi. Shundan so’ng shayx ikkinchi
shartni aytibdi: bozorga borib qassob do’konidan bir xo’kizning to’rt tuyog’ini,
terisini, kalla va qorinlarini olasan so’ng boshingga dastor (salla) qilib olasan so’ng
butun bozor ichini aylanib chiqasan, deb aytibdi. Ollohyor shayx aytganiday qilib,
bozorni aylanibdi. Ollohyorning uch xotini va uch farzandi bor edi. Bir qizining
nomi Omina. Ikkinchi qizining ismi Halima. O’g’li Muhammad Sodiq edi. Ular
otasining bu ahvolini ko’rib, otamiz jinni bo’libdi, deb xulosa chiqaribdilar. Shayx
Habibulloh esa Ollohyorning chin e’tiqodiga ishonib, uni o’ziga muridlikka oldi.
Shundan so’ng Ollohyor shayx xizmatiga 12 yil bo’ladi.» Bu yerda hayotiy haqiqat
bilan badiiy to’qimaning uyg’unligi hamda badiiy umumlashma va badiiy
shartlikning ro’y-rost voqe bo’lishi muammosiga duch kelib turibmiz. Lekin nima
bo’lmasin, Tojuddin ibn Yolchiqul bir narsani - So’fi Ollohyorning ruhan
buyukligini e’tirof etadi, tan oladi. Donolar aytganidek, haqiqiy buyuklik-ruhan
buyuklikdir. Keltirilgan rivoyatdan biz yana bir bor So’fi Ollohyorning serqirra va
murakkab shaxs ekanligi, uning olami ko’lami hali to’liq anglab yetilmaganligiga
amin bo’ldik. Darvoqe, rivoyatdan kelib chiqadigan chigalliklar bor. Masalan, ismi
rivoyatda ko’p zikr etilgan piri murshid Habibulloh tarixiy shaxs bo’lganmi, degan
savolga qiziqib yana dalillarga murojaat etdik.

19

II- BOB. SO FI OLLOYOR IJODING G OYALARI ʻ ʻ
2.1. “Sabot ul-ojizin”asarining ma‘rifiy yo‘nalishi

Muhtaram ustozlarimizdan R.Orzibekov o’zlarining «Zarafshon»
ro’znomasida (1995 y. 17 oktyabr) bosib chiqargan «So’fi Ollohyor yaratgan hayot
maktabi» maqolalarida aynan «Risolai Aziza» ga suyanib, Habibulloh ismini
keltirganlar. I.Suvonqulovning «So’fi Ollohyor va uning adabiy an’analari»
doktorlik dissertatsiyasining avtoreferatida esa ayrim dalillar o’zaro solishtirib,
ayniqsa, So’fi Ollohyorning «Maslak ul-muttaqin» asarlarida ko’rsatilganidek»...
balolarni daf etuvchi murshid Hazrati Habibullohning yo’lini tutib, unga amalda
payravlik qilar edi. Uning pokiza ismi Navro’z bo’lib, u boshdan oyog’igacha
Ollohning ishqi olovida yonib turardi.» degan joylarga asoslanib, aslida Ollohyor
pirining muborak nomi Navro’z bo’lib, Habibulloh deganda shoir Muhammad
payg’ambarni nazarda tutganligiga ishora qilingan. Balki, shayx Habibulloh hazrati
Navro’zning ham piri bo’lgandir. bu to’g’rida aniq bir narsa deyish qiyin, har holda
bu muammo maxsus tadqiqotni kutayapti.
Ikkinchi chigallik, ijod yo’liga endi qadam qo’yayotganlar oldida paydo
bo’lishi mumkin, - shoir shaxsiyati to’g’risida so’z borganda, adashmay, qoqilmay,
haqqoniy baholash uchun, ko’proq qaysi mezonlarga ahamiyat berish zarur?
Kundalik kechinmalariga xos voqelikgami, hayol va tafakkur ufurib turgan
she’rlarigami, og’izdan - og’izga ko’chib yurgan rivoyatlargami? Mutafakkirning
ichki dunyosi, ma’naviyati, uning ijodi, she’riyati orqali to’la namoyon bo’la
oladimi?
Yuqoridagi tahlillardan ma’lum bo’lib turibdiki, So’fi Ollohyor o’z she’rlarida
o’zining orzu-havaslarini ham, armonlari, intilishlari ham, inson sifatidagi ojizligu
buyukligini ham yashirib o’tirmadi. Natijada bilamizki, xuddi shu xislatlar uni xalq
ichida ulug’ladi. Hatto zamonlarning hukmron mafkura g’oyalari, talab va
mezonlari ham tafakkurning go’zal namunalari bo’lmish So’fi Ollohyor she’rlari
mohiyati va ular tubida yashiringan shoir qalbi, o’zligi, nodirligini to’sa olmadi.
20

Shu bois shoir o’z ona - maskanini mansabdor og’a-inilari bila kelisha olmay
tark etganligi to’g’risidagi rivoyatlarning haqiqatga qanchalik to’g’ri kelishiga
shubha bilan qaragan olimlarimizni haq deb bilamiz. Darhaqiqat, teran tafakkur,
o’tkir aql, nozik ta’b sohibi, tasavvuf ilmining nuktadoni, xuddi shu ta’limot
mohiyatida nafsdan qutilish a’moli yotishini chuqur idrok eta turib, mansabu
nafsga bunchalik berila olmasdi. Qur’on va hadislarda uqtirilganidek, Ollohga
nima maqbulu nima nomaqbulligi, hayotning mazmuni - taqdir sinovidan o’tishdan
iborat ekanligini o’z she’rlarida talqin etgan alloma, shunga zid ishlarni qila olishi
dargumon. Qolaversa, fikri ojizimizcha, uning butun ijodi ilohiy ilhom mahsulidir.
Yana jo’nroq ko’rinsada, bir dalil sifatida shuni ham ko’rsatsak bo’ladi, - boylik
bilan kambag’allik, qudrat bilan mazmunlik, farax bilan g’am, sevgi va nafratning
biri inson ruhini sinash vositalari bo’lganligini ko’rsata olgan inson albatta
shaytoniy nafs-unsurlardan yiroqlarda yurgan. Bunga shoirning:
Tarozu boriga iqrorimiz bor,
Nechun erkoniga ne korimiz bor.

deganlari yaxshi isbotdir. Shoir to’g’risidagi rivoyatlarning ikkinchi guruhi uning
hayot yo’liga tarjimai holiga bag’ishlangan bo’lib, bu borada ham ajoyib dalillarga
duch kelib qolamiz. «Risolai Aziza» da jumladan, shunday satrlar
bor:«Allohyorning o’g’li Muhammad Sodiq degan erdi. Buxoroda tug’ilmish erdi.
27 yoshi to’lg’on asl yurti Samarqandga ketdi. Allohyor Buxoroda qoldi. O’n ikki
yildan so’ng Baytullohga ziyorat aylar azm aylab, bizning Bulg’or yurtini dush
kelub biroz Qozon qal’asinda ta’axxud aylamishdur. Ul zamonda Bulg’orning bir
komil so’fisi bor erdi. Ismini Idris Hofiz derlar. Oning ila silsilalari bor
emish.Oqibat Allohyor So’fi Bulg’or yurtindan Arzrumga bormish.Anda chug’
karomatlari bilinmishdin so’ng Iskandariya shahrina keldi. Anda dorilfanodin
dorulbaqoga ko’chdi. Rajab oyining 29 kuni erdi. Ollohyor ul zamonda Yoshi
to’qson yil erdi: uzun bo’yluq, qo’y ko’zlik jiyron soqollig’ demishlar», bunday
ma’lumotlarni boshqa manbalarda uchratmaymiz.
21

Bundan tashqari xalqning og’zida So’fi Ollohyorning valiylik karomatlari
to’g’risida ham rivoyatlar yurgan. Masalan, Surxondaryo yaqinida joylashgan
Bobotog’ tizimidagi tog’larda ilonlar makon qurib o’tgan-ketgan odamlarning
ko’ngliga g’ulg’ula solib yurganda, So’fi Ollohyor kelib ilonlar bilan «gaplashib»
ularni boshqa joylarga o’tib ketishga ko’ndirgan. Bu joy hali ham Morguzar nomi
bilan mashhurdir.
Allomaning necha yil umr ko’rganligiga kelsak, hurmatli olim I.Suvonqulov
o’z shaxsiy kutubxonalarida saqlanayotgan manzumada keltirilgan «Tarixi vafoti
Eshon So’fi Ollohyor alayxirrahma Hanifai vaqt ast» Zamonasining Abu Hanifasi
Eshon So’fi Ollohyor alayxirrahma vafotining tarixiga bag’ishlangan baytdan shoir
yoshini sanab 77-80 orasida deb aniqlab bergan. Bu borada yana bir qancha ishlar
amalga oshirilgan uning tug’ilgan yili va vafoti sanasi xususida So’fi Olloyorning
«Sabot ul-ojizin» asariga Ubayduloh Islomqul o’g’li Alamkash sharh, shuningdek,
So’fi Olloyor vafoti sanasiga ta’rix bitadi:
«Ta’rixi vafoti eshoni So’fi Olloyor alayhi-r-rahma Abu
Hanifai vaqt ast So’fi Olloyor.
Xudoy dod bo qol va hol bisyor oro Har on ki ta’rixi favti o’ pursed- Bigo’
tu:Qofu jimu g’aynu lom bishmor»
Bundan shoirning 1133/1721 yilda vafot etganligi ma’lum bo’ladi.
So’fi Olloyordan bizga bir qancha adabiy meros qolgan. So’fi Olloyorning
ikkinchi kitobi hisoblanmish «Sabot ul-ojizin» nazm bilan yozilgan. Lekin uning
birinchi kitobidan farqli o’laroq, tili turkiy-o’zbekcha. Mazkur kitobda ham
so’fiylikning ayrim jihatlari hamda umuminsoniy qadriyatlar, odob-axloq
masalalari badiiy talqin etiladi. Bu haqda shoir shunday yozgan:
Anikim ko’rdilar turkiy yoronlar, Dedilar gar duo qilsa eranlar.
Bitilsa,turkiy til birla aqida, Ko’ngullar bo’lsa andin oromida.

22

Mazkur taklif shoirga ma’qul tushadi va u yurtdoshlarining bu sa’y-
harakatlarini matonat deb baholaydi hamda ularning istaklarini bajarishga bel
bog’laydi:
Agarchandeki bo’lsam mag’zi yo’q po’st, Ishorat qildilar chun bir necha
do’st.
Aqida so’zlarini qildim isbot, Anga qo’ydim «Sabot ul-ojizin» ot. O’zumdek
xastalar bo’lg’aymu deb shod, Nasoyihdin ham andak ayladim yod.
Ta’kidlaganimizdek, «Sabot ul-ojizin» asari Toshkentda 1882,1884,1905,1915
yillarda, Kogonda 1910 yilda, Qo’qonda 1890 yilda qayta-qayta nashr qilingan.
Shu faktning o’ziyoq So’fi Olloyorning bu asari ham xalq orasida mashhurligini,
unga ehtiyoj kuchliligini isbotlaydi.
Shoirning «Sabot ul-ojizin» asarida so’fiylikning ayrim jihatlari,umuminsoniy
qadriyatlar hamda odob-axloq masalalari badiiy talqin etilgan. Asar kompozitsiyasi
Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” asarini esga soladi. Ma’lumki, ”Hayrat
ulabror” dostoni yigirma maqolatdan iborat bo’lib, har bir maqolatdan so’ng uni
asoslaydigan bir hikoyat keltirilgan. Hikoyatlarning asosiy qahramonlari mashhur
tarixiy shaxslar, podshohlar, so’fiylar bo’lgan. Shoir bu hikoyatlar uchun ma’lum
bir manbalarni asos qilib olgan. Bu hikoyatlarning genezisi-tasavvufiy manbalarga,
bir qator tarixiy asarlarga borib taqalgan.So’fi Olloyor ham o’z asarini yaratishda
mazkur an’anaga amal qilganligi yaqqol sezilib turadi.Ya’ni “Sabot ul-ojizin”
asarida ham ma’lum bir masalalarga bag’ishlangan boblardan so’ng shu masalani
quvvatlaydigan hikoyat keltiriladi.O’z navbatida ushbu hikoyatlar ham ma’lum bir
manbalarga borib taqaladi.”Sabot ul-ojizin” asari tarkibidagi hikoyatlar tarkibi ham
shu taqlid keltirilgan. Jumladan,«Tama’din qochmoq bayoni», bilan birgalikda uni
dalillovchi “Hikoyati Savbon”, «Muhabbatsiz kishidin qochmoq bayoni» bilan
“Hikoyati dev alayhil la’na”, «Shayxi komil istamak va shariatga iyarmakni
bayoni» bilan “Hikoyati shayx Imom Basriy”, «Takabburlik qilmay, ta’vozulik
ixtiyor qilmoq bayonida» bilan “Hikoyati Azizi”, «Tavakkul bayoni» bilan
“Hikoyati Abdulloh ibni Muborak”, «Ko’zni haromdin yummoq bayoni» bilan
23

“Hikoyati shayx Bistomiy” kabi ko’plab misollar kitobda talaygina. Ushbu
hikoyatlarning genezisi ham ma’lum bir manbalarga borib taqalishi xususida
yuqorida fikr yuritgan edik. Fikrimizni asardagi hikoyatni tahlil qilish bilan
asoslashga harakat qilamiz.

2.2. Shoir ijodida komil inson timsoli

Tahlil qilmoqchi bo’lgan hikoyatimiz asardagi pir va murid munosabatlariga
bag’ishlangan bobidan keltirilgan Hasan Basriy haqidagi hikoyatdir. Hasan Basriy
tarixiy shaxs bo’lib, uning tug’ilgan yili manbalarda ko’rsatilmagan. U taxminan
80 yil umr ko’rib, hijriy 110 yili Basrada vafot etgan.1 Hikoyatda bayon
qilinishicha, Shayx Hasan Basriyning bir nodon muridi bo’lib, o’zini kashfu
karomat sohibi deb hisoblar ekan. Shu murid bir necha kun shayx majlisida
ko’rinmay qolibdi.
Shayxning o’zi uni izlab manziliga boribdi. Hol-ahvol so’ralganda shogirdi o’z
holatini shunday bayon qilibdi:
Dedi: Har gohki, xufton kelsa qarshi, Etarman lahzada ayvoni Arshi.
Maloikdek bo’lub Arsh ichra mumtoz Xudo birla uzun shab etarman roz!
Ya’ni, murid har kecha Arshga yuksalib, tun bo’yi Alloh bilan sirlashib
chiqishini da’vo qilibdi. Ahvol qanday ekanligini anglagan ustoz muridga “Agar
yana shunday maqomga yuksalsang, mendek bechoraning nomini ham eslashni
unutma”, deb tayinlaydi. Shogird ustozining bu topshirig’ini bajarganda natija
shunday bo’ladi:
Yana kechaga ul manzilga etti,
Hasan otin tiliga jori etti.
Buzulg’on ko’rdi arshi dilkushoyin, Najozatxonaeda ko’rdi joyin.
Yaqiyn bildi muni shayton qilib qayd, Qilur erkan uni har kechasi sayd.
24

Yana “arshga yuksalgan” shogird ustozining aytganini qilib, uning nomini
tilga olgan ekan, hayolidagi “arsh” ko’zdan yo’qolib, o’zini axlatxonada ko’ribdi.
Shundagina ustozining majlisidan chekinib xato qilganligini, natijada uni shayton
yo’ldan adashtirganligini, karomat deb hisoblagan narsalari aslida shayton
nayranglari ekanligini anglabdi. Xuddi shu mazmundagi hikoyat Fariduddin
Attorning “Tazkirat ul-avliyo” asarida ham mavjud. Faqat pirning nomi Hasan
Basriy emas, Junayd Bag’dodiy. Bu asarda ham kibru g’ururga berilgan tajribasiz
murid Haqqa etganlik da’vosini qiladi. Lekin Junayd Bag’dodiy shogirdiga o’z
ismini emas, balki bunday topshiriq beradi: ”Bu kecha seni jannatga yuborgaylar.
Borayotib, uch karra: ”La havla vala quvvata illa billahil aliyul azim” deb ayt”. Bu
kalimani takrorlagan murid o’zini mazbala (axlatxona)da ko’radi va kibru
g’ururiga aldanib xato qilganligini anglaydi.
“Sabotul ojizin” dagi hikoyatda ham, unga asos bo’lgan manbadagi voqeada
ham bitta g’oya ilgari surilgan: tasavvuf yo’liga kirmoqchi bo’lgan har qanday
kishiga ustoz-pir kerak. Yo’qsa uning yo’ldan adashishi hech gap emas. Bu haqda
Husayn Voiz Koshifiy “Futuvvatnomai sultoniy” asaridan shunday yozadi: “..
.tariqat yo’lining qaroqchilari ko’pdir, ular nodon va kaltafahmlarni hiyla-nayrang
donasi bilan makru firib domiga tushirish payidadirlar. Shuning uchun rahnamo
bo’la oladigan, pirlik (shayxlik) shart-sharoiti va ruknlari (asoslari)ni yaxshi
biladigan odamni pir, deb tanlash lozim”.
Shogird, ya’ni murid esa pirning har bir topshirig’ini, buyrug’ini, xohishini
ixlos bilan so’zsiz ado etadigan bo’lmagunicha ko’zlagan maqsadiga yetolmaydi,
deb hisoblangan. “Futuvvatnomai sultoniy” asarining “Muridning odobi va uning
shartlari” nomli faslida bu xususida shunday deyilgan: “...muridning lug’aviy
ma’nosi istovchi, xohlovchi demak tariqat tilida “murid” deb nafsining barcha
murod (istak) laridan qutulgan odamga aytadilar. Bunday odamning pirning
xohishidan o’zga xohishi bo’lmaydi”
Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asarida keltirilgan quyidagi ruboiyni
ushbu fikr-mulohazalarning she’riy xulosasi deb aytish mumkin:
25

Kimni bu yo’l qa’tig’a soldi taqdir,
Pir amrini qilmasa, keraktur tag’yir,
Onsiz qadam ursa, angla makru tazvir,
Mal’un desa behrakki, desalar be pir.
Ushbu hikoyatning mazmun-mohiyatiga e’tibor beradigan bo’lsak biror bir
yo’lni tanlashdan oldin kishi o’ziga ma’naviy yetuk murshid (pir) tanlay bilishi
ham uning yetukligini uning ma’naviyatini belgilovchi dasturilamal bo’lib xizmat
qiladi.
Kitob e’tiqodning inson, xalq uchun ahamiyatini bayon etish bilan boshlanadi.
Shoirning talqinicha:
Aqida bilmas shaytona eldir.
Agar ming yil amal qilsa, elder.
Bu kabi ibratli nasihatlar kitobda anchagina, shuning uchun ham yosh
zamondoshlarimizni pokiza xulqli qilib tarbiyalashda bu kitobning ahamiyati kata
hisoblanadi va asosiy dasturilamal bo’lishi bilan alohida ajralib turadi.

26

XULOSA
Xullas, tinim bilmas vaqt aylanaverarkan, zamonlar ortda qolib, avlodlar
orasidagi masofa tobora olislashgan sari yangi-yangi muammolar paydo bo’lib,
xotira xiralashar ekan. El suygan farzandlarining nomlari atrofida doimo afsonayu
rivoyatlar bo’lgan. Ularni kimdir havas bilan, kimdir hasad bilan yozib qoldirgan.
Gap har bir dalilni isbotlab berishda ham emas. Eng muhimi, har bir insonning
o’zidan qoldirgan yodgorligida.
Buyuk Firdavsiyning yozganlaridek:
Ikki narsa qolur shaksiz abadiy
Botirning shavkati dononing so’zi.
Asrlar o’tib ketsa hamki, o’z yurtida eslanish-e’zozlanish har qaysi rivoyatdan
ham ortiq emasmi? Bundan ham jiddiyroq dalillarni qaysi rivoyatda topsa bo’ladi?
3-4 asrlardan keyin butun mamlakat milliy iftixori rutbasiga chiqa olish har kimga
ham nasib bo’lavermaydi.1 Shoirning hamma asarlariga xos bo’lgan xususiyat
bitta: unda ifodalangan g’oya insonni ezgulik, yaxshilik ruhida tarbiyalash,
yaxshilikka muhabbat va yomonlikka nafrat, el haqini yeyishdan qo’rqish va
bevabechoralarga rahm-shavqat qilish, umuman, ezgulik- savob ish bilan
shug’ullanishga qaratilgandir. Shu sababli ham uning asarlari o’z davridayoq
maktablarda yoshlarni tarbiyalashga xizmat qilgan darslik sifatida foydalanilgan.
Hozirgi davrda ham uning asarlaridan komil insonni tarbiyalash maqsadida
27

foydalanish faqat naf keltiradi. Yuqorida tahlilga tortilgan kichik hikoyatimizning
ma’no, mazmun-mohiyati asar haqidagi tasavvur uyg’otish uchun ham uning
badiyati va badiiyligini bizga chizib bera oladigan asar hisoblanadi. Uning mavzu
ko’lami mazmun mundarijasining mukammalligi ham yana bir bor So’fi Olloyor
buyukligining isbotidir.

FOYDALANILGAN АDABIYOTLAR RO’YXATI:

1. Хомидий X- Тасаввуф алломалари . -Т:, Шарк, 2004.
2. Рисолайи Азиза - Саботул ожизин шархи. Т:, Абдулла Кодирий номидаги
Халк мероси нашриёти, 2000.
3. Сувонкулов И. Суфи Оллохёр. —Т:, Фан, 1995.
4. Сувонкулов И. Суфи Оллохёр ва унинг адабий аньаналари. Филология
фанлари доктори илмий даражасини олиш учун такдим этилган
дисертация автореферати. Т:, 1997.
5. Суфи Оллохёр. Тарозуйн киёматаи баёни. Сабот ул-ожизин.
6. Узбекистан буюк алломалар юрти. Т:, «Маънавият», «Мовароуннахр»,
2010..
7. Фаридиддин Аттор. Тазкират ул- авлиё.- Т:, УзМЭ, 1997.
8. Хусайн Воиз Кошифий. Футувватномаи султоний .Ахлоки Мухсиний.- Т:,
УзМЭ, 2011.
9. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар туплами. Йигирма жилдлик: 14-
жилд.- Т:, Фан, 1998.
28

10. Баратова Н.А.Суфи Оллохёрнинг бадиий-маънавий
карашлари.
Самарканд, 2002.
11. Бобоева М. «Сабот ул-ожизин» манзумасининг гоявий-бадиий талкини.
Самарканд, 2012.
12. Узбекистон Республикаси ФАШИда бу асарнинг бир кулёзма нусхаси
сакданади.Тартиб раками - 849, 345 в. XIX асрнинг бошида кучирилган,
хаттоти номаълум.
13. Сувонкулов И. Суфи Оллохёр. -Т:, Фан, 1995.
14. Рисолайи Азиза - Сабот ул - ожизин шархи. Т:, Абдулла Кодирий
номидаги Халк мероси нашриёти, 2000.
15. И. Салохий Суфи Оллоёр: маънавият кирралари//Узбекистон адабиёти ва
санъати, 1992, 23 январ.
16. Сирожиддинов Ш. Суфи Оллоёр илохиёти. 1- кисм. - Т:, 2001.
17. Хаккул И Суфи Оллохёр - мутасаввуф адиб. // «Узбек тили ва адабиёти»
журнали, 1993, № 1.
18. Ниёзова Н. Суфи Оллоёр хаёти ва ижоди. - Карши, 1995.
19. Валихужаев Б. Миёнкол адабий мухитида Суфи Оллохёрнинг мавкеи. // «
Мулокот » журнали, 1996, № 3.

29

Sotib olish