So’g’d manbalarini O’zbekiston tаriхini o’rganishdagi ahamiyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	56.7KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

824 Sotish

So’g’d manbalarini O’zbekiston tаriхini o’rganishdagi ahamiyati

Sotib olish

So ’ g ’ d manbalarini O ’ zbekiston tаriхi ni o ’ rganishdagi ahamiyati
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.So’g’d manbalarini O’zbekiston tаriхini o’rganishdagi ahamiyati ....................................................... 5
1.1.“Sug'd” atamasi va uning mohiyati xususida ......................................................................................... 5
1.2.So`g`d tilidagi manbaalarning umumiy tavsifi ........................................................................................ 9
II.Bob.Ilk o‘rta asrlarda So‘g‘dda madaniy aloqalar ................................................................................... 14
2.1.O'zbekiston ilk davlatlarning paydo bo’lishi. So’g’d davlati ................................................................. 14
2.2.Ilk o‘rta asrlarda So‘g‘dda madaniy aloqalar ........................................................................................ 20
2.3.Ilk o‘rta asrlardagi Choch taraqqiyotiga So‘g‘dning ta’siri .................................................................... 25
Xulosa ........................................................................................................................................................ 31
Foydalanilgan adabiyotlar: ........................................................................................................................ 32

Kirish
Tarixiy manba tushunchasini nazariy jihatdan tavsiflagan olim
L.Danilevskiy hisoblanadi. Nazariy bilishga ko`ra, “manba”ning empirik
ma’lumot bilan bizni hissiy qabul qilishimiz mumkin bo`lgan har qanday
ma’lumot bo`lishi mumkin. Ilmiy-empirik ma`noda u o`zi uchun emas, balki
uning yaqin vositasi bilan boshqa ob`yekt to`g`risida bilim olinadigan har
qanday mavjud ob`yekt manba deb atalishi mumkin. Tarix fani sohasida taklif
etilayotgan bu tushuncha ob`yektning mavjudligi va uning boshqa ob`yektni
o`rganish uchun yaroqliligi tushunchasi kiritiladi. Aslida, tarix fani bilan
shug’ullanadigan har qanday tadqiqotchi uchun bunday ob`yekt, uning
ongidagi “ma’lumot” sifatida tasavvur qilinadi. Tadqiqotchi nafaqat uni o`z
tushunchasi deb tan olib qolmaydi, balki uning mazmuniga amalda
mavjudlikni ko`radi. Aks holda, manba tadqiqotchining hissiy qabul qiladigan
ob`yekti bo`lmay qolishi mumkin. Manbalar asosida bu ob`yekt voqelikni
bilishi imkoni mavjud bo`lmaydi. Chunki har qanday tarixiy tadqiqot ma’lum
manba bo`yicha voqelikning bilish maqsadini qo`yadi.
Tarixiy manba va tarixiy dalil o`rtasidagi farq shundaki, agar tarixiy dalil
tushunchasiga yakkalikning moddiy muhitga ta`siri tushunchasi kiritilsa,
shunda har qanday tarixiy manbani tarixiy dalil deyish mumkin. Lekin tarixchi
bunday dalillardan boshqa dalilni bilish uchun manba sifatida foydalanadi.
Tarix fani uchun manba deb har qanday mavjud ob`yekt uning o`zi uchun
emas, boshqa ob`yekt to`g`risida ma’lumot beradigan, dalil to`g`risida bilim
olish uchun bu ob`yektni tarixiy manba deb aytish mumkin. Tarixiy manba
keng ma`noda inson ijodiyoti natijasidir. Ko`p hollarda manba muallifi
noma’lum bo`ladi. Agar manba bir guruh odamlar tomonidan yaratilsa, bu ijod
“ommaviy” nomini oladi (misol uchun, til, xalq qo`shiqlari va dostonlar).
Tarixiy manbalarni tadqiqot maqsadlariga ko`ra, turlicha tizimlashtirish

mumkin. Ulardan eng umumiysi tarixiy manbalarning tarixiy bilim uchun
ahamiyatini belgilashdan iborat. Shunday ma`noda manbalarni ularning
qimmati darajasi bo`yicha yoki ma’lum bir xil tarixiy dalillar o`rganiladi. Shu
asosda, ularning qimmatli mazmunini tavsiflaydigan manbalarning darajasi
bo`yicha osongina farqlash mumkin.
Manbalarning eng asosiy turlari bo`yicha guruhlashtirishda
manbashunoslik metodologiyasining asosiy vazifasidan kelib chiqiladi.
Manbashunoslik metodologiyasining asosiy vazifasi manbada ma’lum bo`lgan
o`sha dalil haqiqatdan ham mavjud bo`lganini, uning tarixiy voqelikni bilish
uchun ahamiyatini manba sifatida bilish qimmatini aniqlashdir.
Tarixchi manbalar asosida o`tmish voqelik to`g`risida fikr yuritganda,
manbaning ichki mazmuni to`g`risida o`zining hissiyoti qabul qilgan moddiy
obraz asosida xulosa qiladi. Bu holatda tarixchi manbalarning barcha obrazlari
ham o`rganilayotgan dalilning borligi to`g`risida bir xil taassurot
qoldirmasligini his qiladi. U manbalarning moddiy obrazlarini qay miqdorda
yaroqligiga qarab farqlashi mumkin. Shunday manbalarni ko`rsatish mumkinki,
tarixchi ularni hissiy qabul qilishda ularda aks etadigan dalillarning bevosita
borligini boshqalardan ko`ra yaxshi his qiladi. Misol uchun, tarixchi biror-bir
podshoning sog`onasida, uning o`ligini barcha detallarida o`zi ko`rishi,
boshqalarning bu sog`ona tasvirini o`qigandan ko`ra yaxshiroq tasavvur qiladi.
Manbaning moddiy shaklini uning qoldiqlarida, misol uchun, ranglar yoki
tovushlarda ifodalaydigan manbani qabul qilishda, tarixchi dalilning o`zini
qabul qilganidek, faqat manbaning o`zinigina emas, balki manba haqida
tasavvurni his qilishi mumkin edi.U manbani o`rganishga kirishib, dalilga
tegishli yaxlit hissiy obrazni u yoki bu darajada boshdan kechiradi. Tarixchi
qandaydir ramziy belgilar (ko`pincha yozma) bilan ifodalangan manbani, borliq
shaklidagi manbani qabul qilishda, bu dalilning u yoki bu darajada saqlangan
obrazini qabul qilmaydi. Mavjud dalilni moddiy shaklda aks ettiradigan belgilar
asosida tarixchi mavjud dalilni ilmiy tadqiq qilish uchun o`zida obraz yaratilishi

lozim.
Manbalarni ikki guruhga: tasvirlovchi va belgilovchi dalillarga bo`lish
mumkin. Manbalarni shunday asosda, ya’ni ularni empirik buyum
yodgorliklari, so`z va yozma yodgorliklarga bo`lish mumkin. Ular tashqi
ko`rinishi bilan bir-biridan farq qiladi. Dalilni ifodalaydigan manbalar buyum
yodgorliklarining manbalari bilan, belgilaydigan dalil so`z va yozma
yodgorliklar bilan mos keladi.
Manbalarni mazmuni bo`yicha ham bo`lish mumkin: 1. Daliliy
mazmundagi manbalar. 2. Normativ mazmundagi manbalar.
Tarixiy manbalar nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Nazariy jihatdan ular
tarixiy voqelikni bilish uchun, amalda esa unda harakat qilish, insoniyat
madaniy hayot ida ishtirok etish muhim va zarurdir. Tarixiy manbalar anchadan
beri mavjud bo`lmagan dalillar to`g`risidagi mulohazalarda muhim ahamiyat
kasb etadi. Misol uchun, tarixiy manbalar asosida buyuk Temur to`g`risida
yoki yanada qadimgiroq xorazm, so`g`d va baqtriya yozuvlari to`g`risida
so`zlash mumkin. Tarixiy manbalar bo`lmasa, insoniyat o`tmish tarixini qayta
tiklab bo`lmaydi. Chunki insoniyatning o`tmish taraqqiyoti o`zining yaxlitligida
hozirgi kunda mavjud emas. U hozirgi kungacha yetib kelgan ayrim izlar,
qoldiqlar bo`yicha ma’lum. O`tmish izlari, qoldiqlarini tarixiy manbalarda
bevosita tarixiy tadqiqot qilish mumkin. Tarixiy dalil tarixiy manbaning
bag`rida yotadi. Manbadagi dalilsiz insoniyat tarixini qayta tiklash mumkin
emas. Dalil mavqeini olish uchun u tasdiqlanishi lozim. Tarixiy manba shaklan
barqaror bo`lishi natijasida, u uzoq muddat o`rganilishi mumkin. Tadqiqotchi
unga bir necha bor qaytishi mumkin.
Manba inson tafakkurining boy xilma-xil xazinasini o`zida saqlaydi. Bu
xazinaning tadqiqi bizning tariximiz, madaniyatimizning eng asosiy belgilari
(qadriyatlari)ni qayta tiklashga va madaniyatimizning kelajak rivoji uchun
vorisiylikni ta`minlashga imkon yaratadi.

I.Bob.So’g’d manbalarini O’zbekiston tаriхi ni o’rganishdagi
ahamiyati
1.1.“Sug'd” atamasi va uning mohiyati xususida
Ma’lumki, So’g'd miloddan avvalgi I mingyillikning boshlarida O'rta
Osiyoda shakllana boshlagan ilk davlatlar (“shahar – davlat”, “voha davlati”)
dan biri sifatida qadimiy eroniy bitiklarda Suguda, yunon manbalarida
Sogdiana shaklida tilga olinadi.
<sw γδ -> /su γδ -/, <s γ w δ -> /sǝ γ u δ -/ shakllarda yozilgan “So’g'd” qadimgi
yozma manbalarda su γδ a (Avesto), Σογδιανή (Sogdia – yunon), Sugda yoki
Suguda (qadimgi forsiy), šu-ug-da (elam), su-ug-du (akkad) tarzida qayd
etilgan. “Avesto” kitobida “Gava o'lkasida sug'diylar yashaydi” deb keltiriladi.
Antik davr manbalarida ham Sogdiane o'lkasi (Sug'd) va sogdianoi ahli
(sug'diy) haqida tafsilotlar keltirilib, A.Ataxodjaev o'z tadqiqotida R.Frayga
suyangan holda, sug'diylarning bu hududga joylashuv mil. avv. II
mingyillikning ikkinchi yarmi va I mingyillik boshlari deb keltiradi.
So’g'd konfederatsiyasi hududi O'rta Osiyoda eng muhim hududlardan
bo'lib bu erda yaratilgan madaniyat Sharqiy Turkiston, Xitoy, Eron, Hindiston
madaniyatlariga ta ъ sir etgan. Ta’kidlash joizki, bugungi kun tarixshunosligida
Sug'd konfederatsiyasi chegaralari, ayniqsa janubiy chegaralari to'g'risida
bahslar ko'zga tashlanadi. V.A.Livshits o'z tadqiqotlarida Strabon ma’lumotlari
asosida Sug'dning janubiy chegarasi Oksgacha (Waxsu
– Amudaryo) va shimolda esa Yaksartning yuqori oqimigacha (qadimgi
eroniy tilda Yax sarta – «Tez oquvchi (?)», Sirdaryo) bo'lgan deb keltiradi.
O'rta asr arab-fors tarixchi va sayyohlari Sug'd deb Zarafshon vohasining
markazidagi Samarqandni yoki butun vohani hamda janubiy Sug'd deb
Qashqadaryoni (Kesh va Naxshab) keltiradilar.
Aslida Sug'd geografik jihatdan bugungi O'zbekiston hududlarining

Zarafshan va Qashqadaryo hududlari bo'ylab joylashgan Samarqand, Buxoro,
Kesh, Naxshab vohalaridan iborat markaziy bo'g'inini tashkil etadi. Ammo
manbalarda V – VIII asrlarga oid Sug'dning geografik hududlari haqida ba ъ zan
bir-birini istisno etuvchi fikrlar etib kelgan. Masalan, xitoy rohibi Syuan-tszan
(629) “Sug'd” tushunchasini juda keng hududlarga nisbatan tadbiq etgan6.
Uning ma’lumotlaridan ayon bo'lishicha, Chu daryosi vodiysidan to Qarshi
vohasini Sherobod vohasidan ajratib turuvchi tog' dovonidagi Temir
darvozagacha (Darband) “Sug'd” deb atalgan.
629 – 630 yillarda O'rta Osiyo orqali o'tgan Syuan-tszan bu hududning
geografiyasi to'g'risida muhim ma’lumotlar yozib qoldirgan. Unga ko'ra, Sug'd
(xitoycha Suli) Suyobdan to Keshgacha (Qashqadaryo vohasi) bo'lgan hududda
joylashgan. Bu hudud aholisining tili va yozuvi ham sug'diycha bo'lgan65.
Bundan ma ъ lum bo'ladiki, VII asrning birinchi yarmida sug'diy til va yozuv
Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo vohasi, Ustrushona va Chochda keng
tarqalgan. Bu haqda Chochda zarb etilgan tangalar va saqlanib qolgan
toponimlar orqali ham bilish mumkin.
Xuddi shunga o'xshash ma ъ lumot 726 yilda O'rta Osiyoda bo'lgan boshqa
bir xitoy sayyohi Xoy Chao tomonidan keltirilgan. U O'rta Osiyodagi ikki
daryo oralig'ini til xususiyatlariga qarab olti geografik hududga bo'ladi. Ular:
Buxoro (An`) vohasi, Ustrushona (Tsao), Kesh (Shi), Choch-Iloq (Shi-lo),
Maymurg' (Mi) va Samarqand (Kan) bo'lgan. Ushbu hududlardan sug'diy
yozma yodgorliklarning topilishi ham buni tasdiqlaydi.
“Sug'd” tarixiy-geografik atamasi qaysi hududlarga bog'lanishi haqida
xitoy manbalari qiziqarli ma ъ lumotlar beradi. Xitoylar o'z davlatlarining
chegaralarini xaritalarga tushirish asnosida o'zlariga qo'shni bo'lgan
hududlarning nomlarini ham keltirib o'tganlar. Masalan, Xan sulolasi
yilnomasida Sug'dni “Suxe” deb keltiradi va Kangyuyning bir bo'lagi sifatida
ko'rsatiladi. Tan sulolasi yilnomasida esa Sug'd Shi (Kesh) bilan bir hudud deb
keltiriladi.

Xulosa o'rinda mazkur atamalardan bir qismining faqatgina Markaziy
Sug'd yoki Sug'd konfederatsiyasi uchun, balki uning tarkibidagi hukmdor-
liklarga nisbatan ham qo'llanilayotganligi va bu masalada yakdillik yo'qligini
aytish joiz. Masalan, “Samarqand podsholigi”, “Samarqand mulki”,
“Samarqand hukmdorligi”, “Panch podsholigi”, “Panch mulki”, “Panch hukm-
dorligi” va hokazo.
Shu bilan birga, masalaga oid yana bir muammo “Sug'd” iborasining
“So'g'd”, “So'g'diyona”, “Sug'd” shakllarida uchrashi bo'lib, bu atama ham
etnos nomi ham geografik ma ъ no kasb etishi ko'zga tashlanadi. Bu esa
tarixshunoslikda muayyan chalkashliklar kelib chiqishiga sabab bo'lishi
mumkin. Shuning uchun ham, tadqiqotlarda ushbu so'zni ishlatishda asl
ma ъ noga yaqin bo'lish maqsadida etnos nomi sifatida “sug'diy”, geografik o'lka
nomi, ya ъ ni, toponim sifatida esa “Sug'd” atamasini ishlatish mantiqlidir.
So‘g‘d tilida bitilgan yodgorliklar . So‘g‘d tilidagi manbalar asosan,
miloddan avvalgi IV – milodiy X asrlarga oid bo‘lib, turli mazmundagi
huquqiy hujjatlar: ahdnomalar, nikoh shartnomalari, oldi-sotti hujjatlari,
tilxatlar, So‘g‘d, Shosh, Turk va Farg‘ona hukmdorlari o‘rtasidagi yozishmalar,
xo‘jalik hujjatlari hamda farmonlardan iborat. Ushbu hujjatlar So‘g‘diyona,
Mug‘ qal’asi, Afrosiyob, Qirg‘iziston va Sharqiy Turkiston hududlaridan
topilgan. Bular orasida Mug‘ qal’asi xarobalaridan 1932 yilda topilgan hujjatlar
alohida ahamiyatga ega. Hujjatlar 1932 yilning bahorida Tojikistonning
Varziminor (hozirgi Zaxmatobod) tumaniga qarashli Xayrobod qishlog‘ida
yashagan A. Po‘lotiy tomonidan ochilgan. Hujjatlar soni 79 ta bo‘lib, bulardan
74 tasi qadimgi so‘g‘d, 1 tasi arab, 3 tasi xitoy va yana biri turk tilidadir. Ular
har xil materiallar: charm, taxta va qog‘ozga yozilgan. Hujjatlar so‘g‘d
dehqoni, katta yer egasi va mahalliy hukmdor Devashtich (708–722 yy.) va
yirik mansabdorlar – framandar, shuningdek, Xoxsar hamda Kshtut
dehqonlarining shaxsiy arxiviga tegishli bo‘lib, So‘g‘dning VIII asrning
birinchi choragidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini o‘rganishda muhim

manba hisoblanadi. Mug‘ qal’asidan topilgan hujjatlar A. A. Freyman, A. V.
Vasilev, I. Yu. Krachkovskiy, M. N. Bogolyubov, V. A. Livshis, M. Is’hoqov,
U. N. Mansurov hamda O. I. Smirnovalar tomonidan batafsil o‘rganilgan.
Mug‘ qal’asi hujjatlarining topilishi tarixi va ular haqidagi dastlabki
ma’lumotlar 1934 yilda Leningradda maxsus to‘plam shaklida “Cogdiyskiy
sbornik”da e’lon qilindi. Ayrim hujjatlarning tarjimasi I. Yu. Krachkovskiy va
A. A. Freyman tomonidan 1930-yillarda e’lon qilindi. Huquqiy hujjatlar va
maktublar tarjimasi, zarur izoh va tadqiqotlar bilan V. A. Livshis tomonidan
chop qilindi. 1961 va 1965 yillarda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix va
arxeologiya instituti xodimlari ilmiy safar chog‘ida Samarqandning
Afrosiyobida V–VI asrlarga oid saroy xarobalarini ochdilar. Saroy
mehmonxonasining devorlari turli mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bo‘lib,
ular orasida oq kiyim kiygan Chag‘oniyon elchisining surati ham bor. Uning
etagiga so‘g‘d tilida o‘n olti satrdan iborat ishonch yorlig‘i yozilgan edi. Ushbu
yozuvlar VII asr o‘rtalaridagi xalqaro munosabatlar tarixini o‘rganishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Samarqandda topilgan yozuvlar IX asrga oid uchta: so‘g‘d, qadimgi turk
va xitoy tillarida yozilgan turk xoqonining qabr toshidagi bitiklar hisoblanadi.
Bunday hujjatlar so‘g‘diylarning Qozog‘iston, Qirg‘iziston hamda Sharqiy
Turkistondagi savdo koloniyalaridan ham topilgan. Bular orasida ayniqsa A.
Steyn (1862–1943) tomonidan 1907 yilda Dunxuan (Xitoyning Gansu viloyati)
va Turfon (Sharqiy Turkiston)dan topilgan hujjatlar, Talas daryosining o‘ng
sohilida, hozirgi Talas shahridan 7 km shimolda joylashgan Kulonsoy hamda
Teraksoy daralarida qoyatoshlarga o‘yib bitilgan yozuvlar alohida e’tiborga
molik.
Mazkur yozuvlar IV–XI asrlarda So‘g‘d koloniyalarining ijtimoiy ahvoli
haqida, ayniqsa O‘rta Osiyo va Uzoq Sharq mamlakatlari o‘rtasidagi savdo
aloqalari va bunda so‘g‘diylarning roli haqida qimmatli ma’lumot beradi.
Dunxuan va Xo‘tan hujjatlari A. Steyn, Talasdan topilgan yozuvlar esa V. A.

Kallaur, M. Ye. Masson, D. F. Vinnik, A. A. Asanaliev, K. Ashiraliev va U.
Jumagulovlar tomonidan o‘rganilgan.
1.2.So`g`d tilidagi manbaalarning umumiy tavsifi
Bizga ma`lumki, So`g`d Yozuvi mil. avv. III - II asrlarda shakllangan.Lekin
milodning dastlabki davrlariga oid So`g`d manbaalari kam topilgandir. Buning
asosiy sababi , arablar istilosidir. Arablar O`rta Osiyoni bosib olganlaridan
keyin bu erdagi turli narsalarga yozilgan Yozuvlarni beaev yo`q qildilar. Istilo
natijasi O`rta Osiyo xalqlari orasidagi til munosabatlariga ham ta`sir qildi. Arab
va fors tili shahar madaniyat tiliga aylana bordi. Bu esa So`g`d tilining amaliy
doirasini toraytira boshladi. Buning ustiga turkiy tilning tobora keng yo yilishi
So`g`d tilining mavqeini yanada cheklab qo` ydi. Muhammad Narshaxiy ning
«Tarixi Buxoro» asaridan ma`lum bo`lishicha, X asrda So`g`d tili faqat qishloq
tumanlaridagina saqlanib qolgan edi.SHuning uchun So`g`d tilida yo zilgan
manbaalar kam saqlanib qolgan.
XX asrda So`g`d manbaalariga qiziqish kuchaydi. Asosan chet el olimlari
So`g`d manbaalarini topishga harakat qilishgan. 1 8 89 yili N.I. YAdrintsev
to m onidan Urxun daryosi xavzasidagi Qorabol g` a sun degan erdan topilgan uch
xil Yozuv li tosh lavxadagi uchinchi Yozuv So`g`d tilida - «So`g`d Yozuvi» deb
ataladigan Yozuvda bitilganini aniqladi. Kizigi shundaki So`g`d tilida bitilgan
dastlabki epigrafik yodgorliklar faqat So`g`d xududidan tash q arida
topilgan .XX asr 30-yillarigacha So`g`d xududidan birorta ham Yozuv
topilmagan.Umuman So`g`d tilidagi manbaalar IV - IX asrlarga oid bo`lib turli
mazmundagi yuridik xujjatlar (a h dnomalar , nikox haqidagi shartnomalar , oldi
–sotdi xujjatlari , tilxatlar ) xukmdorlar o`rtasidagi yo zishmalar , kundalik
turmushga oid xujjatlar hamda farmonlardan iboratdir.

Bu xujjatlar So`g`diyonaning o`zida ( M u g` qal`asidan),
Samar q andda(Afrosi yo bdan), Kir g` iziston va SHarqiy Turkistondan topilgan .
(Mu g` qal`asidan topilgan xujjatlar ta f siloti haqida keyinrok t o` xtalamiz).
1961-1965 yillarda O`zbekiston Fanlar Akademiyasi tarix va
arxeologiya instituti ekspeditsiyasi Afrosi yo bda V - VII asrga oid saroy
harobalarini ochdilar .Saroy mexmonxonasi devorlari turli mazmundagi rasmlar
bilan bezatilgan bo`lib ular orasida o q kiyim kiygan CHa g` oni yo n elchisining
surati ham bor. Uning etagida So`g`d tilida 16 satrdan iborat ishonch yo rl ig`i
ham yo zib qo` yilgan.
Mu h im xujjatlar So`g`diylarning Q ozo g` iston , Q ir g` iziston, hamda
SHarqiy Turkistondagi savdo koloniyalarida ham topilgan . Bular orasida
ayniqsa , 1902-1906 yillarda A.Steyn boshliq ingliz ekspeditsiyasi topgan
epigrafik yodgorliklar mashhurdir. Bu ekspeditsiya Xitoyning G`arbiy
tumanlarida –Dunxuan nomli punktda qazuv ishlarini olib borib, yuzlab
xitoycha ,turkcha va boshqa xat xujjatlari orasida So`g`d Yozuvi bilan bitilgan
nodir qo`lyozmalar ham topishga muvaffaq bo`ldi. Talas daryosining o`ng
soxilida , hozirgi Talas shaxrida 7-8 km shimolda joylashgan Kulunsoy hamda
Teraksoy daralarida qoyatoshlar o`yib bitilgan Yozuvlar alohida e`tiborga ega.
Bu Yozuvlvr IV-XI asrlarda So`g`d kasabalaridagi ahvol haqida , O`rta Osiyo
bilan SHarq Mamlakatlari orasidagi savdo aloqalari va bunda So`g`diylarning
roli haqida qimmatli ma`lumotlarni beradi.
Dunxuan va Xo`ton xujjatlari A.Steyn ,Talasdan topilgan Yozuvlar esa
V.A.Kamaur, M.E.Masson, D.F.Vinnik, A.Asanaliev, U.Jumagulovlar tarafidan
o`rganilgan.
So`g`d yozma yodgorliklari ham Yozuv alfavit turlari , ularda aks etgan
diniy dunyoqarash mazmuni bo`yicha turlichadir.Masalan ,budda diniy
marosimlari aks etgan yozma yodgorliklarning aksariyati «Samarqand Yozuvi»
yoki «So`g`d milliy Yozuvi» nomi bilan yuritiladigan Yozuvda bitilgan.

Kushonlar imperiyasida (milodiy I-II asrlar) oid tangalardagi Yozuvlar
ham So`g`dcha bo`lgan.
2. Mug` tog`idan topilgan So`g`d arxivi xujjatlari va ularning mazmuni.
1932 yilning baxorida Zaxmatobod tumanida (hozirgi Ayniy)Xayrobod
qishlog`i yaqinidagi Qolgan Mug` nomli tepalik yonbag`rida cho`pon Jo`rali
Mahmudali o`g`li kolxoz qo`ylarini o`tlatib yurganida, qal`adan noma`lum
Yozuvda bitilgan xatni topib oladi.CHo`pon qishloqqa qaytgach xatni mahalliy
savodxon kishilarga ko`rsatadi. Lekin xatni hech kim o`qiy olmaydi.
Voqeadan habardor bo`lgan A.Pulodiy (Zaxmatobod tumani partiya
komitetining birinchi kotibi) –xatni Do`shanbega jo`natadi.U erda xatni sobiq
SSSR FA Tojikiston bazasining ilmiy kotibi A.Ivasilev ko`radi. Undan
fotonusxa olib Peterburgga –So`g`d Yozuvidan xabardor olim A.A.Freymanga
jo`natadi.
SHu yili kuzda Qolgan Mug`da qazish ishlari boshlab yuborildi.
Qazishmalar natijasida 400 ga yaqin ashyoviy dalillar topildi, qal`a arxitekturasi
o`rganib izoxlandi, avval topilganlari bilan birga 80 dona yozma yodgorlik
tekstlari qo`lga kiritildi.Ulardan 74 tasi So`g`dcha, 2 tasi arabcha, bittasi turkiy
bo`lib fan uchun benixoya kimmatbaxo ma`lumotlarni beradi.
Bu erdan topilgan So`g`d Yozuvi yodgorliklari uchun ishlatilgan
materiallar Yozuv taraqqiyotini o`rganishda muhim ob`ektdir.So`g`d Yozuvi va
O`rta Osiyo Yozuvlarining eng Qadimiylari metall predmetlari yuzasidan
bizgacha etib kelgan.Ularda xatning shaklan eng sodda turlaridan tortib , yuksak
kursiv xusnixat shaklarigacha mavjud. So`g`d Yozuvining keyingi namunalari
ko`pincha ipakdek nafis va pishiq «xitoy» qog`oziga bitilgan. Bundan tashqari
Samarqand qog`ozi ham keng tarqalgan bo`lib,lekin,tadqiqotchilar fikricha VII-
VIII asrlarda bu erda qog`oz ishlab chiqarish qiyin bo`lganligi uchun qog`oz
etishmagan va juda qimmat turgan. SHu sababli ko`pincha xo`jalik xisobi
ishlarida kundalik extiyojlar uchun qog`oz bilan bir qatorda yog`och ham keng
qo`llanilgan.YOg`och - toldan yasalgan tayoqchalar bo`lib (uzunligi 0,5m va

undan ortiq) ularning po`stlog`i shilingan , ko`pincha uzunasiga ikkiga bo`lib
ishlatilgan. YOg`ochning bo`rtik va tekis yuzalariga yozilavergan. Mug`
xujjatlarining 30 ga yaqini shu kabi tol yog`ochlariga yozilgan.
Xujjatlarning bir qanchasi esa charmga yozilgan.Ularning saqlanish
darajasi har-xil. Bulardan tashqari So`g`d Yozuvining qator namunalari sopol
parchalarida , idishlarning sirtida, toshda etib kelganki ularning tarixiy va
madaniy jixatidan ahamiyati beqiyosdir.
So`g`d Yozuvi mil. avv. I ming yillikda Osiyoda keng tarqalgan Oromiy
Yozuvidan kelib chiqkandir.Mil. avv. III-II asrlarda So`g`d Yozuvi to`la
shakllanib bo`lgan edi.So`g`dda savodxonlikka intilish kuchli bo`lganligi
ko`pincha So`g`d davlatining ichki iqtisodiy taraqqiyoti ham savodxonlikni
talab qilar edi.SHuning uchun ham So`g`diyona savod o`rgatish maktablari ,
kotiblik san`ati maktablari bo`lgan. 1965 yili Panjikentdan topilgan So`g`d
alifbesi bitilgan mashq taxtachasi , Mavrdan sopolga bitilgan kotib mashqlari bu
fikrni isbotlashi mumkin.
Endi bevosita Qolgan Mug`ddan ba`zi epigrafik yodgorliklar haqida , bu
yozma yodgorliklar o`sha paytda So`g`dning xo`jalik ishlari, bir qator yuridik
xujjatlar,arab noibining xatlari, Devashtich ko`zg`oloni haqidadir.
Bizga ma`lumki, Devashtich qo`zg`oloni bostirilgach , dastlab u avf
etildi, keyinchalik Arbinjon degan erda dorga osib o`ldirildi. Bu voqea 722
milodiy yilda bo`lgan. Olimlar tomonidan o`qilgan va nashr qilingan juda
yomon xolda etib kelgan (charmning ko`p erini qurt egan, chirigan, Yozuvi bir
qadar o`chib ketgan) arabcha xat Devashtichning arab xalifasi noibiga xijriy 100
yilda ( milodiy 710-718 yillar) yozgan maxsus xati edi. Unda 710 yilda Gurak
tomonidan taxtdan chetlatilgan , o`zini o`ldirgan So`g`d podshosi Tarxunning
bolalariga xomiy bo`lishni noibdan iltimos qilingan edi. Bu xol arab istilosi
davrida So`g`dda taxt uchun kurash ham davom etganini ko`rsatsa ajab emas.
Aslida Devashtich Tarxunning ikki o`g`liga xomiy bo`lgan va taxtning vorisi
deb ana shu ikki bolani bilgan .SHuning uchun 710 yildan boshlab So`g`d

podshosi xisoblangan Tarxunning akasi Gurakning xayot bo`lishiga qaramay
Devashtich ham o`zini Panjikent xokimi, So`g`d podshosi deb e`lon qilgan.
Arablar siyosati natijasida, ko`pchilik zodagonlar arablar tomoniga o`tgan.
So`g`d podshosi Gurak ham Devashtichning taxtga da`vosidan va xalq orasidan
qo`zg`olon qo`rqib arablar tomoniga o`tib ketgan. Mug` qal`asidan yana juda
ko`plab xujjatlar topilgan, lekin boshqa xujjatlar ayrim fan mavzusi bo`lganligi
uchun fikrimizni shu erda to`xtatamiz.

II.Bob.Ilk o‘rta asrlarda So‘g‘dda madaniy aloqalar
2.1. O'zbekiston ilk davlatlarning paydo bo’lishi . So’g’d davlati
O'zbekiston davlatchiligi borasida gap ketganda avvalambor Qadimgi
Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlati nafaqat O'zbekiston,balki O'rta Osiyo
hududidagi ilk davlatlardan sanalishini aytishimiz joiz deb o'ylayman. Davlat
qurish ham oson emasligini bilamiz. Albatta, har bir fan davlatchilik
tushunchasiga o’z aspekti doirasida ta’rif berishga harakat qiladi. Masalan,
falsafiy kitoblarning ayrimlarida davlatga berilgan ta’rifda quyidagi
mazmundagi so’zlar bor: “Jamiyatni tartibga solib turuvchi va boshqaruvchi
siyosiy tashkilotga davlat deyiladi” yoki siyosatshunoslikka oid manbalarda
“Jamiyatni boshqaruvchi va qonun bilan kafolatlovchi siyosiy tashkilotga
davlat deyiladi” deyilgan. Tarixiy nuqtai nazardan aytganda davlat deb–
muayyan boshqaruv apparatiga ega bo’lgan, mavjud qatlamlar manfaatini
himoya qiluvchi tuzilmaga davlat deyiladi. Bugungi kunda ham davlatlar o’z
tasarrufidagi qatlamlar – ziyolilar, tadbirkorlar, nafaqaxo’rlar, talabalar, dehqon
va ishchilarni qonuniy himoya qiladi. Demak, qadimgi davrlar davlatlarida
o’ziga xos boshqaruv shakli bo’lib, mavjud qatlamlarni himoya qilgan. Biroq
tarixning guvohlik berishicha, qadimgi davlatlarda ko’proq amaldorlar
(quldorlikda quldorlar, feodalizmda katta yer egalari va h.k.) manfaati himoya
qilingan.
Har bir davlat o’z davlatchilik tarixiga ega. Bizning O’zbekistonimiz
hududida ham qadimgi davrlardan boshlab davlatchilik poydevoriga asos
solingan. Bizda davlatchilikka xos boy tarixiy tajriba mavjud bo’lib, bu juda olis
davrlarga borib taqaladi. Albatta, davlatlar o’z–o’zidan paydo bo’lmagan,
buning o’ziga xos omillari mavjud. Hozirgi O’zbekiston hududida davlatchilik
poydevori temir asri, ya’ni 1– mingyillik bilan chambarchas bog’liq. Chunki bu
davrda hunarmandchilik yanada rivojlandi, dehqonchilik gurkirab o’sdi.

Temirdan yasalgan mehnat qurollarining keng tarqalishi mehnat unumdorligini
oshirdi. Bu davr temirchi kasbining paydo bo’lishi va temirchilikning
ixtisoslashuvi bilan xarakterlanadi. Bu hol ishlab chiqarishning yanada ilg’or
usullariga o’tish va ikkinchi mehnat taqsimotining paydo bo’lishi uchun sharoit
yaratdi. Ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti bu – hunarmandchilikning alohida
ajralib chiqishi va ixtisoslashuvi. Urug’ jamoasi hududiy qo’shnichilik
jamoasiga aylana bordi. Yangi yerlar va suv manbalari uchun qabilalar o’rtasida
doimo kelishmovchiliklar bo’lib turgan. Qabila chegaralarini qo’riqlash, yangi
yerlarni o’zlashtirish va boshqa qabilalar ustiga yurish qilish maqsadida
qabilaviy harbiy ittifoqlar tashkil topa boshlagan. Bunday ittifoqlar tepasida
urug’, qabila boshliqlari turganlar. Ular o’z obro’si va ta’siri bilan mashhur
kishilardan saylangan. Mil.av. 1–mingyillik boshlarida Markaziy Osiyo aholisi
to’rt guruhga bo’lingan: zodagonlar, harbiylar, ziroatchilar va hunarmandlar.
Xo'jalikning ishlab chiqaruvchi shakllari bo’lgan dehqonchilik va chorvachilik,
shuningdek hunarmandchilik va mol ayirboshlashning rivojlanishi urug’ va
qabilalar ichida ayrim to’q oilalarning vujudga kelishiga olib keldi. Muntazam
bo’lib turadigan harbiy to’qnashuvlar sharoitida urug’–qabila boshliqlarining
ta’siri kuchayadi. Jamiyat endi harbiy demokratiya qonun–qoidalariga asosan
yashay boshlaydi. Harbiy demokratiya–davlatga o’tish davrining boshqaruv
shaklidir. Uni harbiy va qabila boshliqlari boshqarganlar. Davlatlar paydo
bo’lishining formulasini quyidagicha belgilash mumkin:
Qabila – urug’ – hududiy qo’shnichilik jamoasi – davlat..
Shunday qilib, davlatlar tashkil topishidagi omillar quyidagilardan iborat
bo’ldi:
ikkinchi mehnat taqsimotining paydo bo’lishi; mulkiy tengsizlik (ayrim
kishilarning boyib ketishi).
Hozirgi O’zbekiston hududidagi ilk davlat birlashmalari Qadimgi
Xorazm va
Qadimgi Baqtriya davlatlaridir.

Qadimgi Xorazm – mil.av. 1–mingyillikning 8–6 asrlarida tashkil
topgan. Bu davlat Xorazmdan tashqarida bo’lgan yerlarni birlashtirgan.
Qadimgi Xorazm markazlaridan biri Ko’zaliqir shahri bo’lgan. U qalin
mudofaa devorlari bilan o’ralgan. Uning dehqonchilik bilan mashg’ul bo’lgan
aholisi turli xil uy – qo’rg’onlarda va qishloqlarda yashaganlar. Qadimgi
Xorazmda hunarmandchilik, binokorlik va savdo sotiq yuksak darajada
rivojlangan.
Baqtriya – hududi hozirgi Surxondaryo viloyati, janubiy Tojikiston va
Shimoliy Afg’oniston. Bu davlat ham mil.av. 8–6 asrlarda tashkil topgan.
Baqtriyaning tarkibiga aynan Baqtriyadan tashqari Marg’iyona va So’g’diyona
ham kirgan. Shuning uchun u qadimgi bir–biriga qarindosh bo’lgan elatlarning
davlat birlashmasi deyilgan. Bu davlatning aholisi asosan dehqonchilik,
chorvachilik va savdo bilan shug’ullangan. Baqtriyaning shahar xarobalariga
Qiliztepa, Uzunqir, Bandixon va boshqalar kirgan.
Mil.av.530 yilda Eron ahamoniylaridan bo’lgan Kir II massagetlarga
qarshi hujum qiladi. U malika To’maris bilan to’qnashadi va undan yengiladi.
Undan so’ng yana Eron ahamoniylaridan bo’lgan Doro I mil.av. 519 yilda
saklarga qarshi hujum qiladi va uning ham yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi.
Lekin ahamoniylar ayrim bosib olingan mamlakatlarni alohida viloyat –
satrapliklarga bo’lib boshqaradilar. Satrap forscha “xshatra” ya’ni “viloyat”
degan ma’noni anglatadi. Markaziy Osiyoning bosib olingan viloyatlari uch
satraplikka bo’linadi. Mil.av. 5–4 asrlarda Markaziy Osiyo hududida dastlabki
ahamoniylar tanga pullari tarqalgan.
Mil.av.329 yilda Makedoniyalik Iskandar Markaziy Osiyoga hujum qiladi.
Greklarga qarshi Spitamen mardonovar kurashgan. Aleksandr Makedonskiy
Markaziy Osiyoning ko’plab joylarini bosib oldi va 12ta shahar qurdirgan. U
bu yerda 3 yil hukmroklik qilgan. Uning vafotidan so’ng Markaziy Osiyo
yerlarida Salavkiylar davlati tashkil topgan. Shu davrlardan boshlab ellinistik
madaniyat tarkib topgan. Ellinlashtirish – Sharqqa yunon madaniyatining

yoyilishi jarayoni, aralash madaniyatning – yunon va mahalliy sharq
madaniyatining tashkil topish jarayoni.
Mil.av. 3 asr o’rtalarida, ya’ni 250 yilda Baqtriya va Parfiya
Salavkiylar davlati tarkibidan ajralib chiqadi va Yunon–Baqtriya deb ataladi.
Uning hukmdorlari greklar bo’lib, birinchi shohi
Diodot bo’lgan. Parfiyada esa hokimiyat Mitridat I qo’liga o’tgan.
Mitridat I Marg’iyonani bosib olgan, uning tarixi ko’proq Arshakiylar davri
bilan bog’liq. Bu vaqtda So’g’diyona ham Baqtriya tarkibidan ajralib chiqadi.
Yunon–Baqtriya davlati 120 yil yashaydi.
A.Makedonskiydan keyingi davrlarda, ya’ni mil.av. 3 asrlarda
Markaziy Osiyoda bir qancha davlatlar tashkil topadi. Ular quyidagilar:
Dovon davlati – mil.av. 3 asrdan to milodning 2 asrlarigacha mavjud
bo’lgan. Uning hududi hozirgi Farg’ona vodiysi bo’lib, Andijon va Namangan
ham kirgan. Bu davlat tarixi ko’proq Xitoy manbalarida uchraydi, uning boshqa
ataladigan nomlari – Parkana, Boxon, Polona bo’lgan. U o’zining uchqur
samoviy otlari va vinosi bilan mashhur bo’lgan. Xitoyliklar bu davlatga tez–tez
hujum qilib turgan va har gal ularni samoviy otlar bilan o’lpon to’lashga
majbur etgan. Bu davlatning iqtisodiy asosini bog’dorchilik, yilqichilik,
dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo tashkil etgan. Dovon davlatining
poytaxti Ershi shahri bo’lib, u hozirgi Andijon viloyatining Marhamat tumaniga
to’g’ri keladi. Uning Uchqo’rg’on. Sho’rabashat kabi shaharlari mavjud
bo’lgan.
Qang’ davlati – bu davlatga mil.av. 3 asrlarda saklar asos solgan. U
Xitoy manbalarida Qang’yuy deb atalgan. Uning poytaxti hududlari hozirgi
Toshkent viloyatining Oqqo’rg’on tumaniga to’g’ri kelib, Qang’dez nomi bilan
yuritilgan. Keyinchalik u o’zining hududlarini kengaytirgan. Xitoyliklar bu
shaharni Bityan deb atashgan. Mil.av. 2 asr oxirlarida ular eng qudratli davlatga
aylanadi. Aslida Qang’ so’zi ularning turmush tarzidan kelib chiqqan bo’lib,
“arava” yoki “aravaga ortilgan yuk”, ayrim manbalarda esa ular Sirdaryo

bo’ylariga yaqin yashaganligi uchun “daryo”, “suv” degan ma’noni bildiruvchi
ikkinchi mazmunga ham ega bo’lganligi bayon qilinadi. Qang’liklar Toshkent
viloyati vohalarida asosan dukkakli o’simliklarni ekish, undan tashqari savdo va
hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar. Milodning 3 asriga kelib Eftalitlar
tomonidan parchalanib ketadi. So’g’d davlati – bu davlat mil.av. 250 yillarda
Baqtriya tarkibidan ajralib chiqadi.
Uning hududi hozirgi Qashqadaryo va Zarafshon vohalari, Samarqand,
Buxoro va Navoiy viloyatlariga to’g’ri keladi (Ungacha bu hududlar Baqtriya
tarkibida bo’lgan). Uning aholisi asosan bog’dorchilik, polizchilik,
dehqonchilik, chorvachilik, savdo va hunarmandchilik bilan shug’ullangan.
Uning shahar xarobalaridan biri – Afrosiyobdir.
Xorazm – mil.av. 4 asrda bu davlat ahamoniylardan mustaqil
davlatga aylanadi. Biroq bu davlatni A.Makedonskiy bosib ololmagan. Shuning
uchun bu davlat o’ziga xos an’ana va madaniyatni saqlab qolgan. Uning
yodgorliklari – Jonbosqal’a. Qo’yqirilganqal’a, Oybuyirqal’a va
Tuproqqal’adir. Tarixchi olimlar Qo’yqirilganqal’adan aylana shaklida qurilgan
ibodatxona qoldiqlari topishgan. Astronom olimlar fikricha, bu yerda ulkan
rasadxona bo’lgan. Shuningdek,
Oybuyirqal’adan xum sirtiga chekilgan mahalliy yozuv namunalarini
topishdi. Qo’yqirilganqal’adan ham ba’zi yozuv namunalari topilgan bo’lib, bu
ularda o’zlarining mahalliy yozuvlari bo’lganligidan dalolat beradi. Xorazm
davlatining iqtisodiy asosini savdo,sholikorlik, chorvachilik, hunarmandchilik
tashkil etgan.
Kushonlar saltanati – mil.av. 140–130 yillarda yuechji qabilari
shimoli– sharqdan kelib, Yunon–Baqtriya davlatiga yunonlar zulmidan ozod
bo’lishiga yordam berdilar va shu yerda o’rnashib qoldilar. Beshta hokimlik –
Guyshuan, Shuanmi, Xisi, Xyumi, Xuanmilarni birlashtirgan Kudzula Qadfiz I
bu davlatga asos soladi. Ularning bu yerdagi dastlabki poytaxti Dalvarzintepa
(Surxondaryo viloyati) bo’lgan. Keyinchalik Kanishka davrida poytaxt

Peshovarga ko’chiriladi. Chunki ular sarhadlarini Hindistongacha kengaytiradi.
Kushonlar davrida tangalar oltin, kumush va misdan zarb qilingan. Bu davlat
o’sha davrlarning eng taraqqiy etgan davlatlari – Rim, Gretsiya, Xitoy, Eron,
Hindiston kabi davlatlar bilan elchilik munosabatlarini yo’lga qo’ydi. Tarixchi
olimlar yaqinda Skandinaviya yarim orolidan Kushonlar saltanatiga xos tanga
pullarni topishgani bu davlatning boshqa davlatlar bilan savdo va diplomatik
munosabatlari mustahkam bo’lganligini anglatadi. Kushonlar saltanatining
madaniy yodgorliklariga – Xolchayon, Dalvarzintepa, Dalvarzin, Ayritom,
Zartepa va Qoratepalar kiradi. Bu davlatda ijtimoiy sohaning hamma turlari –
savdo, hunarmandchilik, zargarlik, me’morchilik (suyak va yog’och
o’ymakorlik), hakkoklik (metallga naqsh tushirish), chorvachilik, dehqonchilik
yaxshi rivoj topgan. Bu davlat rivojlangan quldorlik davlati bo’lib, feolizm
kurtaklari namoyon bo’la boshlagan edi. Kushonlar saltanati eftalitlar
tomonidan inqirozga yuz tutdi.
Vatanimiz hududida milodiy 4 asrlardan boshlab feodal munosabatlar
tarkib topa boshlaydi. “Feod” yer degan ma’noni anglatib, bu davrlardan
boshlab yerga egalik qilishning mavqei ortib boradi. Ilgarilari hunarmandchilik
yetakchi bo’lgan bo’lsa, endi yeri bor zamindorlar mulkdor va boy kishilar
hisoblangan. Bu davrda “dehqon” degan tushuncha “qishloq hokimi” degan
ma’noni anglatgan.Hududimizda zaiflashib borayotgan Qang’ va Kushonlar
saltanatidan asta–sekin ilk mustaqil feodal davlatlar ajralib chiqa boshlaydi. Bu
davlatlarga Xorazm, So’g’d, Toxariston, Choch va Eloq, Farg’ona kabi
hokimliklar kirgan. Bu davlatlar hokimlari So’g’d va Farg’onada– ixshidlar,
Toxaristonda–malikshohlar,
Xorazmda–xorazmshohlar, Choch va Eloqda– budun va dehqonlar deb atalgan.
Mahalliy davlatlardan tashqari vatanimiz hududida Yettisuv va Sharqiy
Turkistondan kelganko’chmanchi chorvadorlarning Xiyoniylar, Sharqiy
Sirdaryo va Orol bo’ylari orqali kelgan ko’chmanchi chorvador Kidariylar va
Eftalitlar ham o’z ma’lum bir muddat davlatchiligini barpo etgan. Undan

tashqari, 5 asrning ikkinchi va 6 asrning birinchi yarmida Oltoy va Janubiy
Sibirdagi turklar birlashib, 558 yildan hududimizga kelib, uni egallaydi. Shu
davrdan boshlab Turk hoqonligi davri boshlanadi.
Vatanimiz davlatchiligi tarixida arablardan keyingi davr ham muhim
o’rin tutadi. O’rta asrlarda, ya’ni 9 asrlardan boshlab arab xalifaligidan bir
qancha mustaqil davlatlar ajralib chiqadi. Bu davlatlarga – Somoniylar,
Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar, Xorazmshohlar kabilar kiradi. Bu
davlatlarning taraqqiyot davri Sharqda uyg’onish davri deb ataladi. Uyg’onish
davrida ilm–fan, san’at, adabiyot, me’morchilik, musiqa va san’atning boshqa
turlari keng rivoj topdi va bu jarayonlar davlatlar yuksalishiga ijobiy ta’sir
qildi.
Bizning jonajon diyorimizda ham necha yillar muqaddam davlatchilik
poydevori qo’yilgan va ular o’z davrining yuksak taraqqiyot cho’qqisiga yetgan.
Qolaversa, ular boshqa davlatlar davlatchiligida o’ziga xos poydevor bo’la
olgan. Aytishimiz mumkinki, vatanimiz nafaqat ilm–fan, san’at va amaliy
hunarmandchilik markazi, balki dunyoga dong’i ketgan davlatchilik tarixiga ega
mamlakat hisoblanadi.
2.2.Ilk o‘rta asrlarda So‘g‘dda madaniy aloqalar
Ilk o rta asrlar (V-VIII) davrida O zbekiston janubidagi So g ddagiʻ ʻ ʻ ʻ
siyosiy, etnik-madaniy va ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning o ziga xosligi
ʻ
masalalari yoritilgan. Muallif ko‘plab qadimgi tillarda yaratilgan yozma,
numizmatik, epigrafik manbalarni turli tadqiqotchilar ma’lumotlari asosida
ilmiy qiyosiy tahlil qilgan. Ana shu ilmiy tahlillar asosida So‘g‘ddagi etnik-
madaniy jarayonlar, migratsiya holatlari, hududlar o‘rtasidagi ijtimoiy
munosabatlar masalalari yuzasidan ilmiy xulosalar chiqarildi. Mavjud ko'plab

manbalar umumlashtirilib, to'liq shaklda ilmiy muomalaga kiritilgan.
Avval ushbu mavzuning dolzarbligini asoslashga harakat qilib, keyin
manbashunoslik masalalarini tahlil qilamiz. Demak, bugungi kunda
globallashuv jarayonlari tobora kuchayib, G‘arb va Sharq sivilizatsiyalarining
uyg‘unlashuvi, turli mintaqalarda yashovchi va turli dinlarga e’tiqod qiluvchi
xalqlarning o‘zligini anglash, ularning xalqaro maydondagi o‘zaro
munosabatlarni yanada chuqurlashtirish, g‘arb va sharq sivilizatsiyalarining
uyg‘unlashuvi, o‘zaro manfaatli aloqalar kuchayib borayotganini anglatadi.
Madaniy meros va mahalliy madaniyatlarni asrab-avaylash istagi yanada
dolzarb masalaga aylanib bormoqda.
Turli mintaqalarda yashovchi aholining etnik geografiyasi, siyosiy, etnik-
madaniy munosabatlari, ijtimoiy siyosiy munosabatlari, mahalliy madaniyatlar
va migratsiya jarayonlarining etnik-madaniy munosabatlarga ta’sirini o‘rganish
manbashunoslik va tarixshunoslik sohasida hamisha dolzarb bo‘lib kelgan.
Etnik-madaniy jarayonlar va ijtimoiy siyosiy munosabatlarning
harakatlantiruvchi asoslari bo lgan etnomadaniy aralashma (sintez), etnik-ʻ
madaniy innovatsiyalarning paydo bo lishi, migratsiyalar nafaqat qadimgi
ʻ
davrlarda, balki o rta asrlarda ham davom etgan. Shu ma’noda tarixiy-madaniy
ʻ
hududlarning shakllanish muammolarini o‘rganish, migratsiya jarayonlarining
Markaziy Osiyo etnik geografiyasiga, etnik-madaniy va ijtimoiy-siyosiy
munosabatlar holatiga ta’sirini o‘rganish juda muhimdir.
Mintaqaning zamonaviy xalqlari shakllana boshlagan davr xronologiyasi
hali to liq oydinlashtirilmagan va bu holat ko plab turli etnik, madaniy,
ʻ ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy, diniy va milliy qadriyatlarni ilmiy va qiyosiy o rganishni
ʻ
taqozo etmoqda. Bu arxeologiya, antropologiya, paleogeografiya, tilshunoslik,
numizmatika, manbashunoslik, demografiya, etnik-tarixiy geografiya kabi
fanlarning yutuqlarini umumlashtirish va ularni tarixga yo‘naltirish kabi
dolzarb vazifa bilan belgilanadi. Biz tanlagan mavzuning o‘ziga xos jihatlari
borligi ham jiddiy izlanishni talab etadi

Ayni paytda dunyoning yetakchi ilmiy muassasalari, O zbekiston olimlariʻ
tomonidan So g d, shuningdek, Markaziy Osiyoning turli tarixiy-madaniy
ʻ ʻ
mintaqalari tarixi va madaniyati masalalari o rganilmoqda, turli ilmiy-tadqiqot
ʻ
ishlari olib borilmoqda. Ammo So'g'dda so'nggi antik va birinchi o'rta asrlarda
migratsiya jarayonlari, madaniy hayot, etnik-madaniy va ijtimoiy-siyosiy
munosabatlar, etnik geografiya masalalari bo'yicha maxsus tadqiqot bugungi
kungacha olib borilmagan. Shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
manbai, mavzuga oid mavjud ilmiy qarashlar hamda asosiy yondashuvlar
dinamikasi, qiyosiy tahlil va umumlashtirish holatlari muayyan mavzu bo‘yicha
tadqiqot sifatida yetarlicha o‘rganilmagan. O rta Osiyo xalqlarining tarixi va
ʻ
madaniyati, ularning etnik kelib chiqishi, migratsiya
jarayonlari, tarixiy va tarixiy ma lumotlariga oid ilk o rta asrlarga oid
ʼ ʻ
yozma manbalarni (matnlar, xotiralar, xabarlar, numizmatik ma lumotlar,
ʼ
epigrafik manbalar va boshqalar) o rganish. etnik geografiya XIX asr o'rtalarida
ʻ
boshlangan. O‘tgan davr mobaynida bu borada O‘zbekiston va xorijiy
olimlarning ko‘plab tadqiqotlari nashr etildi. Xususan, viloyatimizning
janubidagi So‘g‘d hududlarida ilk o‘rta asrlarda sodir bo‘lgan tarixiy-madaniy
jarayonlarni yoritib beruvchi manbalar ko‘pchilikni tashkil qiladi.
MUHOKAMA
Ilk o rta asrlarda bu tarixiy-geografik mintaqa yoki boshqa hududlar
ʻ
Choch, O tror, Farg ona, Ustrushona, So g d, Buxoro, Marv, Toxariston kabi
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarixiy-geografik mintaqalardan tashkil topgan ma lum bir vohaning
ʼ
suvereniteti yoki mulki bo lgan. Amuaryo va Sirdaryo hamda ularga tutash
ʻ
hududlar. Bu viloyatlarning aksariyatining siyosiy va ma muriy tuzilishida
ʼ
o xshashliklar bo lsada, ayrim farqlar ham borligi ham seziladi.
ʻ ʻ
Ularning ba'zilari hududiy jihatdan ancha kengroq bo'lib, o'nlab yirik va
kichik hukmdorlarni hisobga olgan holda, konfederativ tuzilmalarga o'xshash
bo'lsa-da, ba'zilari nisbatan kichik bo'lib, o'z davrida ular yaxlit tuzilishga ega
edi. Masalan, Chochda o‘z tasarrufiga olgan 3 ta, Farg‘onada 6 ta, So‘g‘dda 10

ga yaqin, Toxaristonda 25 dan ortiq kichik hukmdorlar, O‘tror, Ustrushona,
Xorazm, Marv vohalarida ko‘pincha bir-ikkita hukmdor bo‘lgan.
Ayniqsa, ushbu mamlakat bo'ylab sayohat qilgan xitoylik sayyohlar
o'zlarining ko'rgan va eshitgan xabarlari asosida ma'lumotlarni yozib olishgan.
Xitoydan Sharqiy Turkistonga sayohatini shimoli-g arbiy yo nalishdaʻ ʻ
boshlagan Xiuan Szan Yettisuv daryosi orqali Choch va Ustrushonadan o tib,
ʻ
So g dda bir muddat qolib, so ng Toxaristonga qadam qo yib, 630-640 yillar
ʻ ʻ ʻ ʻ
voqealariga guvoh bo lgan va yozgan. Holbuki, Xoy Chao taxminan yuz yil
ʻ
o'tgach, Xitoydan janubi-g'arbiy yo'nalishga sayohat qilgan va o'zi sinchkovlik
bilan o'rgangan barcha ma'lumotlarni o'z yilnomalariga kiritgan. Qizig‘i
shundaki, bu sayyohlar mintaqa xalqlarining madaniyati, turmush tarzi, urf-
odatlari, tili va boshqa etnik xususiyatlari haqida gapirar ekan; Ta’kidlash
joizki, ular So‘g‘dni boshqa mamlakatlarga nisbatan ko‘proq solishtirgan.
So g d hukmronligi davrida kelgan yoki bu mamlakatlardan Xitoyga borib
ʻ ʻ
kelgan elchilar, savdogarlar va sayyohlar bergan ma lumotlar asosida yozilgan
ʼ
bo lib, ularga tayanib, ularni yoritish imkoniyati mavjud. Bu yilnomalarda,
ʻ
ayniqsa, ular orasida o sha davr voqeligi nisbatan keng yoritilgan “TanShu”
ʻ
yilnomasida So g ddagi siyosiy-ma muriy tuzilish, ularning hududlari haqida
ʻ ʻ ʼ
qisqa, ammo ixcham va izchil ma lumotlar berilgan, chegaralar, hokimlik uyi,
ʼ
poytaxt va boshqaruv markazlari, hukmdorlarning familiyasi va unvonlari,
hukmronlik qilgan yillari, armiyasi, ichki va tashqi siyosati, aholining tili, dini
va madaniyati va boshqalar.
O‘z tadqiqotini nashr etgan E.Shavoniy Xitoy yilnomalari asosida Turk
xoqonligi davridagi So‘g‘ddagi siyosiy vaziyatni ochib beradi. Shu bilan birga,
u o'z tadqiqotiga ko'plab arab manbalaridan ko'plab ma'lumotlarni kiritdi.
Bundan tashqari, xitoylik tadqiqotchi Yuy Tayshan Toxariyadagi eftaliylar
ma muriyati masalasini o rganar ekan, ushbu mavzu bilan bog liq masalalarni
ʼ ʻ ʻ
ancha chuqurroq muhokama qilgani e tiborga loyiqdir. Tadqiqotchining
ʼ
yozishicha, asli Shimoliy Xitoy va Oltoy tarafidan bo lgan eftalitlar
ʻ

Toxaristonga kelganlarida bu yerning tub aholisi bilan qorishish jarayonlarini
boshidan kechirganlar. Bundan tashqari, So'g'd va Toxaristonda ko'plab siyosiy
voqealar eftaliylar va Turk xoqonligi bilan bog'liq bo'lgan. Sinolog A.Xo‘jayev
Xitoy yilnomalarida So‘g‘d tarixiga oid ma’lumotlarni tahlil qilish chog‘ida bu
hukmdorlarga ham to‘xtalib o‘tgan.
Turkiston tarkibida Toxariston va So'g'dning ko'rsatilishini tasdiqlaydi .
Bundan tashqari, Turfon shahridan topilgan va 639-yilga oid so g d tilidagiʻ ʻ
hujjatda “Turkiston” atamasi mavjud bo lsada, bu atamada aynan qaysi joy
ʻ
tushunilganligi aniqlanmagan. Biroq “Turkiston”ni G‘arbiy Turk xoqonligi
hududiga, aniqrog‘i Yettisuv , Farg‘ona va So‘g‘dga , balki Toxaristonni ham
o‘z ichiga olgan joylarga tenglashtirish mumkin. Darhaqiqat, bu manbalar bilan
deyarli bir davrga oid pahlaviy matnlarda ham “Turkiston” atamasi Xuroson va
Amudaryoning yuqori havzasidagi davlat sifatida qo llaniladi. Tibet
ʻ
manbalarini o rgangan venger olimi G.Urayning fikricha, Farg ona, Toxariston
ʻ ʻ
va Kobul vodiysiga nisbatan bu atamaning Tibet manbalarida qo llanishidan
ʻ
kelib chiqib, uchala hukmron birlik ham xoqonlikka bo ysungan, degan
ʻ
xulosaga kelishimiz mumkin. o'sha paytda turkiy etnos aholining katta qismini
tashkil qilgan. So‘g‘d bilan bog‘liq muhim ma’lumotlar borligiga e’tibor
qaratish lozim. Arablar Eronni bosib olgandan keyin zardushtiylar tomonidan
tuzilgan “ Eronshahr ” asarida sosoniylar va qo shni davlatlar, jumladan Turk
ʻ
xoqonligi va uning tarkibidagi hukmron birliklar haqida so z yuritiladi.
ʻ
Shuningdek, sosoniylar davri mualliflari tomonidan yozilgan “ Bundaxishn ”
(“dunyoning yaratilishi” ) deb nomlangan geografik asarda (IX asr) qadimgi
turklar, Shimol mamlakatlari hukmdorlari “xoqonlar” haqida ma lumotlar
ʼ
mavjud.
Turk xoqonligi va eftaliylar davrida sosoniylarning madaniy muhiti
Toxaristonga sezilarli ta sir ko rsatganligi sababli, xoqonlikka aloqador
ʼ ʻ
sulolalar bu yerda tanga zarb qilishda pahlaviy yozuvi bilan bir qatorda baqtriya
yozuvidan ham foydalanganlar, bu ham manba sifatida alohida o rin tutadi.
ʻ

Jumladan, Ashina sulolasining bir tarmog i bo lgan Toxariston yabg ular (620-ʻ ʻ ʻ
750) sulolasiga mansub tangalar “yabg u” unvoni bilan pahlaviy yozuvida zarb
ʻ
qilingan . Bular qatoriga pahlaviy bitikning toxar muhrlarini ham kiritishimiz
mumkin . So'g'ddagi siyosiy-ma'muriy birliklar, ulardagi qonunchilik, ish
yuritish va yozishmalar haqida ma'lum fikr yuritish mumkin. Xususan, Mug i
ʻ
tog idagi so g d hujjatlarida So g d jamiyati, Samarqand va Panj suvereniteti
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
haqida ma lumotlar bor edi.
ʼ
B.G oyibovning So g d tarixi bo yicha olib borgan tadqiqotlari alohida
ʻ ʻ ʻ ʻ
ajralib turadi. Bu yerlarning arablar tomonidan bosib olinishi jarayonlarini
yoritib, asosan arab-fors manbalariga tayangan tadqiqotchi har ikki davlat
quruqlik sulolalarining arablar istilosiga qarshi kurashi, ularning o zaro siyosiy
ʻ
va etnik-madaniy aloqalari masalasiga biroz to xtalib o tgan. Bundan tashqari ,
ʻ ʻ
So‘g‘d va Toxaristonni nisbatan kengroq o‘rgangan Kamoliddin o‘zining
“Toxariston va Janubiy So‘g‘dning tarixiy geografiyasi” nomli monografiyasida
islomgacha bo‘lgan siyosiy va ma’muriy markazlar, hukmron sulolalar, o‘zaro
siyosiy va etnik-madaniy aloqalar kabi har ikki tarixiy davlat muammolarini
ko‘rib chiqdi. arab-fors, xitoy manbalari va arxeologik materiallar asosida.
Arxeologik topilmalarning So'g'dning ilk o'rta asrlar tarixi uchun manba
sifatidagi roli ham katta ahamiyatga ega. Bu viloyatdagi o nlab qadimiy
ʻ
shaharlar qoldiqlaridan topilgan yuzlab moddiy madaniyat yodgorliklariga
qariyb yuz yillik arxeologik qazishmalar natijasida erishilgan.
2.3.Ilk o‘rta asrlardagi Choch taraqqiyotiga So‘g‘dning ta’siri
Tarixiy Choch O‘rta Osiyodagi yirik dehqonchilik vohasi (Chirchiq va
Ohangaron daryolari havzasi) va ko‘chmanchi chorvadorlarning hududlari
kesishgan o‘ziga xos madaniyatga ega mintaqa hisoblanadi.

Choch haqidagi ilk yozma ma’lumotlar Qang‘ davlati va undan mustaqil
davlatlar ajralib chiqishi davriga to‘g‘ri keladi. Choch (c’c) atamasi dastlab II —
III asr birinchi yarmiga oid Chimkent yaqinidagi Kultepa shahri xarobasidan
topilgan pishgan g‘ishtga so‘g‘diy yozuvda va 262 yilga oid Sosoniy podshosi
Shopur I ning «Kabayi Zardusht» bitigida uchraydi. Unda Choch mulki So‘g‘d
va Chochiston tog‘lari qadarligi ta’kidlanadi. Uraldagi Kechevo qishlog‘idan
topilgan III-IV asrlarga oid idishda ham so‘g‘diy yozuvda “Choch xalqiga
tegishli….buyumlardan” deb bitilgan. Yodgorlik esa Chochdan bo‘lgan xioniy
hukmdoriga taalluqlidir. Sosoniy hukmdori Xurmuzd IV boshqaruvining 6-yili
(584-585 yillar)ga oid kumush drahmalarida, VI-VIII asrlarga mansub Turk
xoqonligi davri voha hukmdorlarining turk-so‘g‘d namunasidagi tangalarida
hamda Qanha shahri xarobasidan topilgan sopol idishdagi turk runiy bitigida
ham Choch atamasi uchraydi.
Choch ilk o‘rta asrlar Xitoy manbalaridan 550-570 yillarda Vey Shou (506-
572) tomonidan yozilgan “Vey shu” solnomasining 102-bobida Chjeshe
(Chiachiat) davlati sifatida tilga olinadi. Bu ma’lumot VII asrga oid “Bey shi”
solnomasida ham takrorlanadi. Ularda keltirilishicha, 437 yilda mustaqil
Chochdan Xitoyga elchilar borgan. Boshqa Xitoy manbasi “Tundyane”da
Choch davlatining Suy sulolasi (581-618) bilan diplomatik aloqasi tilga olinadi.
Qolaversa, So‘g‘d kabi Choch hukmdorlari ham kelib chiqishi yuechjilarga
borib taqaluvchi chjaoular xonadoniga mansub bo‘lishgan.
Buyuk ipak yo‘lida Sharqni So‘g‘d bilan bog‘lashda Chochning o‘rni
ahamiyatli edi. So‘g‘diylarning Chochga kirib kelish jarayonini miloddan
avvalgi VI asrlardan boshlangan va milodiy IX asrgacha to‘rt bosqichda davom
etgan: 1) mil. avv. VI asrgacha, ya’ni ilk savdo yo‘llari orqali; 2) mil. avv. IV
asrdan mil. III asrgacha, asosan siyosiy va iqtisodiy aloqalar kuchayishi orqali;
3) III-VIII asrlarda yaqin siyosiy va etno-madaniy mushtaraklik orqali; 4) VIII-
IX asrlar arab fathi va keyingi tarixiy jarayonlar orqali. Ayni shu davrlardagi
so‘g‘diylarning shimoli-sharq yo‘nalishidagi harakatlari davomiy bo‘lib, bu

harakat Usrushona, Choch, Yettisuv, Qashg‘ar, Xo‘tan kabi yo‘nalishlarda
kechgan. Chochda esa so‘g‘diylar o‘zlari uchun qulay bo‘lgan tog‘li va tog‘oldi
hududlariga joylashganlar. Natijada yangi manzilgohlar paydo bo‘lgan.
Vohaning tub aholisi saklar ham mil. avv. 1 ming yillik 2-yarmidan
o‘troqlashisha borganlar. So‘g‘diylar xalqaro savdo–jarayonlariga chochliklarni
ham tortadi. Dungxuangning Sungxua qishlog‘ida yashagan o‘rtosiyolik
muhojirlar qatorida choch — “shi”liklar Shi Shulo‘dan, Shi Mopo‘lar nomlarini
xitoy tarixchisi Li Minvey «Suytan sichau chjilu» asarining 217-betida keltiradi.
IX asrga oid Sharqiy Turkistondan topilgan so‘g‘diy tildagi «Xalqlar ro‘yxati»
(“Nafnamak”) asarida ham so‘g‘diylar, buxoroliklar qatori chochliklar ham tilga
olinadi. Bu esa so‘g‘diylar va chochliklarning Ipak yo‘lidagi uzoq yillik
hamkorlikdagi faoliyatidan darak beradi.
Asrlar davomida vohadagi turkiy qavmlar so‘g‘diy madaniyatning ko‘p
qirralarini o‘zlashtirib bordilar. Bu Chochda shaharsozlik, hunarmanchilik va
yozuv madaniyati an’analarida aks etdi. Ular urbanistik jarayonlarga ham o‘z
ta’sirini ko‘rsatdi. Tog‘oldi hamda Parak (Chirchiq) va Iloq (Ohangaron)
bo‘ylarida Farnkent, Zarkent, Nukent, Nomdanak, Nevich, Novdak, Binokat,
Chinonchket, Xarashkent, Tunkent, To‘qkent kabi so‘g‘diy va Alxanjas,
Abrlig‘, Arbilax, Namudlig‘, Gannaj, Yalapan, Itlig‘, Olmaliq kabi turkiy
shahar va qishloqlar qad rostladi. Hududdagi mahalliy me’morchilik an’analari
so‘g‘diy me’moriy yechimlar bilan boyidi. Choch so‘g‘diy va turkiy
madaniyatlarning o‘ziga xos sinkretik mintaqasiga aylandi.
Chochdagi turkiylar o‘z dinlari tangrichilik va shamanizmdan tashqari
so‘g‘diylarning zardushtiylik dinini ham qabul qilib, diniy bag‘rikenglik
namunasini ko‘rsatdilar. Bu haqda Xitoy manbalari xabar beradi. Ularda
yozilishicha, Shi viloyatida bir bino bo‘lib, uning ichida do‘nglik bor. Har yili
ko‘mish marosimi o‘tkaziladi: «Bu do‘nglikka oltin idishda hukmdor ota-
onalari (balki qarindosh -urug‘larini ham – A.O.) kuydirilgan suyaklarining kuli
qo‘yiladi, so‘ngra (hozir bo‘lganlar) taxt atrofida aylanishib, ifforli gullar va

turli mevalarni sochishadi. Hukmdor esa o‘z a’yonlari bilan qurbonlik qilingan
go‘shtni dasturxonga qo‘yadi». Bu ma’lumotlar chochliklar ham so‘g‘diylar
kabi zardushtiylik diniga e’tiqod qilib, uning odatlarini turli ko‘rinishlarda
amalga oshirganliklaridan guvohlik beradi. Zardushtiylik miloddan avvalgi 1-
mingyillik ikkinchi yarmidan so‘g‘diylar tomonidan Chochga kirib kelgan va
vohasi keng tarqalgan. Buni ushbu hududdan topilgan ostadon namunalari ham
tasdiqlaydi. 1871 yilda ilk ostadon namunasi Toshkentdan, so‘nggisi esa 2001
yil To‘ytepa hududidan topilgan. Chochda, hatto, xristianlik jamoalari ham
bo‘lgan. Diniy ibodatxonalar bilan bog‘liq Chirchiq vohasidagi Dinbag‘inket
(Dinfag‘inkent), Farnket, Xvarashkent kabi shaharlar mavjudligi bunga misol
bo‘ladi.
So‘g‘d va Choch hududlari ilk o‘rta asrlarda, jumladan eftalitlar davri (IV-
V asrlar)dan bir-biriga yaqin etnoslar shakllangan. Turk xoqonligi (VI-VII
asrlar) davrida bu o‘lkalarda turkiy tilli qabilalar va so‘g‘diylar yashagan. Faqat
So‘g‘dga nisbatan Chochda Farg‘ona va Yettisuv kabi turkiylar salmog‘i
ko‘proq bo‘lgan. Shundan bo‘lsa kerak, arablar G‘arbiy Turk xoqonligidagi
barcha aholini, xatto so‘g‘diylarni ham “turk”lar deb bilganlar.
Mintaqalarda sug‘orma dehqonchilik, chorvachilik va tog‘oldi hududi
xo‘jaligi deyarli bir davrda, bir xil darajada rivojlangan. Shu bois ham chetga
mahsulot chiqarish va chetdan mahsulot keltirish mintaqa iqtisodiy taraqqiyotini
shakllantirgan. Eftaliy davrida Choch va Iloq shaharlari strategik shaharlar
bo‘lib, davlat miqyosida metall xom ashyosidan qurol-aslahalar va boshqa
mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Bu davrida Chochda ham tovon evaziga
keltirilgan sosoniylarning kumush tangalari asosiy muomala vositasi bo‘lganligi
kuzatiladi.
555 yilda Istemi yabg‘u qo‘shinlari Sirdaryo bo‘ylariga yetib keldi.
Sosoniy shohi Xusrav I va Istemi yabg‘u o‘rtasida shartnoma imzolandi.
Ammo, eftalitlar qarshiligi Istemi rejalariga putur yetkazdi. Istemi yabg‘u avval
eftalitlarni daf etib, so‘ng avarlarga qarshi yurishga qaror qilgan. U Choch va

So‘g‘dni egallab, Zarafshon bo‘yiga qadar yetib borgan. 567 yildagi Buxoro
yaqinidagi hal qiluvchi jangda eftaliylar batamom tor-mor keltirildi. Choch
dastlab Turk xoqonligi, 603 yildan G‘arbiy Turk yabg‘u hoqonligi tarkibida
bo‘ldi va mahalliy hukmdorlar tomonidan boshqarildi. N.Ya. Bichurin
ma’lumotiga ko‘ra, Chochni o‘sha davrda Dele Tyanchji (Fuji) boshqargan va u
mustaqil ravishda Xitoy bilan diplomatik aloqalarni yo‘lga qo‘ygan. Choch
hukmdorlari o‘z poytaxtini turklarga yaqin bo‘lgan shimoli-sharqiy hududga
ko‘chirishadi. 618 yilda hokimiyatga kelgan G‘arbiy Turk yabg‘u xoqoni
To‘nyabg‘u o‘ziga tobe mulklarda siyosiy, harbiy va ma’muriy islohotlar
o‘tkazgan va soliqlar ustidan nazorat qiluvchi noiblar — tudunlarni tayinladi.
Eltarish xoqon esa o‘z navbatida G‘arbiy Turk xoqonligini o‘n aymoqqa bo‘ldi.
Oqibatda Choch ikki qismga ajraladi. Dehqon va hunarmand shimoli Choch
tudunlar tomonidan, ma’danga boy janubi Iloq esa «dehqon» hukmdorlar
tomonidan boshqarilgan bo‘ldi.
Sharqiy va G‘arbiy Turk xoqonliklari o‘rtasidagi kurash natijasida VII
asrning 40-50-yillariga kelib, Choch ma’lum siyosiy mustaqillikka erishdi.
So‘g‘d boshchiligidagi O‘rta Osiyo mulklari ittifoqi shakllana boshladi. Bundan
maqsad Ipak yo‘lining Samarqand, Choch, Farg‘ona yo‘nalishini nazorat qilish
edi. Bu yo‘nalish Yettisuv va Sharqiy Turkistonni bog‘lagan. Shu yo‘nalishda
savdo qiluvchi mahalliy savdogarlar esa xoqonlik xazinasiga katta daromad
keltirganlar.
So‘g‘d va Choch o‘rtasidagi aloqalar Chochda dehqonchilik va
hunarmanchilikni yanada rivojlantirdi. Chochning mintaqadagi nufuzi ortdi.
O‘lkaning sifatli mahsulotlari ichki va tashqi bozorlarda shuhrat qozondi.
Yozma manbalarga ko‘ra bu davrda vohada 255 atrofida manzilgohlar, 30 dan
ziyod qal’a va shaharlar qad rostlagan. Choch va Iloq o‘zaro ekinzor va bog‘lar
bilan tutashgan vohaga aylandi.
So‘g‘d mulki ixshidlari O‘rta Osiyo mulklari bilan diplomatik aloqalar
o‘rnatib, elchilar almashishgan. Afrosiyob devoriy tasvirlaridagi yozuvda

Samarqandga So‘g‘d ixshidi Varxuman huzuriga kelgan Xitoy va Chog‘aniyon
elchilari qatorida chochlik elchi ham zikr etilgan. So‘g‘d va Choch o‘rtasidagi
siyosiy munosabatlar arab fathi davrida yanada faollashdi. 712 yilda
Qutaybaning So‘g‘dga yurishi, ixshid Go‘rakning madad so‘rab Choch,
Farg‘ona va Sharqiy Turk xoqonligiga murojaat qilishiga sabab bo‘ldi.
Samarqandni qo‘lga kiritgan Qutayba 712-715 yillarda Chochga ham yurish
qildi. Panch viloyati hokimi Devashtich Chochga elchi yuboradi. So‘g‘d yozma
yodgorliklaridan Mug‘ tog‘i arxividagi A-14 hujjatida xuddi shu voqea aks
etgan. Unda Choch hukmdori (chachanik xvabu) ga va tuduniga, Farg‘ona
tutug‘i orqali Farg‘ona podshosiga va Sharqiy Turk xoqoniga maktub
topshirilgani haqida ma’lumotlar bor.
Madaniyat sohasida ham So‘g‘d va Choch o‘rtasida mushtaraklik mavjud
edi. So‘g‘d yozuvi va tili butun mintaqada bo‘lgani kabi Chochda ham amalda
bo‘lgan. Choch podsholari va hukmdorlari so‘g‘d yozuvida o‘z tangalarini zarb
ettirganlar. Biroq, “Choch” deb yozilgan Qanha bitigi va hozirgi Bekobod
hududidan topilgan turk-runiy yozma yodgorliklari bu hududda so‘g‘diy yozuvi
barobarida turk-runiy yozuvi ham amal qilganligini ko‘rsatadi. Choch ahli
Muqaddasiy yozishicha, so‘g‘diydan tashqari o‘zlarining xaytal (eftal) mahalliy
tillarida gaplashganlar. Bu til so‘g‘diylashgan turkiy til bo‘lishi ehtimol.
Xulosa qilib aytganda, yagona makon va Vatanda yashagan o‘rtaosiyoliklar
asrlar davomida hamjihat bo‘lib, o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi
poydevoriga asos solganlar. Ilk o‘rta asrlardagi So‘g‘d va Choch munosabatlari
bunga misoldir.

Xulosa
So'g'ddagi siyosiy, etnik-madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
haqida ma'lumot beruvchi turli tillardagi manbalar, ularni o'rganish bo'yicha
hozirgacha olib borilgan nashrlar va ilmiy tadqiqotlar haqida quyidagi
xulosalar chiqarishimiz mumkin:
• Ilk o rta asrlarda So g d tarixini yorituvchi manbalar doirasi anchaʻ ʻ ʻ
keng bo lib, ular asosan xitoy, arab-fors, yunon va arman manbalarida,
ʻ
qisman So g d, Baqtriya, Hind, qadimgi turkiy tillarda saqlanib qolgan.
ʻ ʻ
Umuman, manbashunoslik nuqtai nazaridan bu manbalar yuzasidan
ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan;
• Ayni paytda bu davrda tadqiqot olib borgan ko‘plab tadqiqotchilar
So‘g‘ddagi munosabatlar masalasiga u yoki bu darajada to‘xtalib
o‘tganlar. Mavzuni ikkala tarixiy davlat misolida o'rganish bo'yicha
maxsus tadqiqot olib borilmagan;
• Yozma manbalarning bir qismi yilnoma, tarixiy asar, sayohat
asarlari shaklida bo‘lsa, boshqa qismi epigrafik va numizmatik
shakllarda, moddiy ashyo, hujjat, bitik va hokazo.
Umuman olganda, manbashunoslik sohasida olib borilayotgan ilmiy
izlanishlarni ma’lum darajada qoniqarli deb atash mumkin. Qariyb bir asr
davomida bu borada o‘nlab yirik mutaxassislar yetishib chiqdi. Xitoy, arab-
fors, so‘g‘d, baqtriya va boshqa tillardagi ma’lumotlarning salmoqli qismi
dunyoning ingliz, rus, fransuz, nemis kabi yirik tillariga tarjima qilingan, bir
qismi o‘zbek tilida ham nashr etilgan. Ular asosida biz So‘g‘ddagi
etnikmadaniy jarayonlarni har tomonlama o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ldik.

Foydalanilgan adabiyotlar:
Grene F. Nov ы e svidetelstva o Naxshabe i Keshe antichnogo perioda // Rol
goroda Kesha v istorii mirovoy sivilizatsii. Tashkent — Karshi, 2006. S. 34-36.
Lukonin V.G. Kushano-sasanidskie monet ы // EV. V ы p. 18. 1967. S. 16;
Buryakov Yu.F. K istorii rannesrednevekovogo Chacha // Ozbekiston tarixi;
2002. №3. S. 11; Gafurov B.G. Tadjiki. Kn 1. Dushanbe: Irfan. 1989. S. 189-
190.
Pugachenkova G.A. Predmet ы inozemnogo importa na sredneaziatskix trassax
Velikogo shelkovogo puti // Na sredneaziatskix trassax Velikogo shelkovogo
puti. Ocherki istorii i kultur ы . Tashkent,1990. S.28; Isxakov M., Kamoliddin
Sh.S., Babayarov G. Zametki po istorii numizmatiki rannesrednevekovogo
Chacha (III-VIII vv.) // Seriya «Rabochie dokument ы IFEAK». V ы p.26.
Tashkent, 2007. S.9.
Kolesnikov A.I. Dopolniteln ы e istochniki po istorii rannesrednevekovogo Irana
i yego vostochn ы x sosedey // Sentralnaya Aziya ot Axemenidov do Temuridov:
arxeologiya, istoriya, etnologiya, kultura. Material ы Mejdunarodnoy nauchnoy
koferensii. SPb., 2005. S. 113-114.
Smirnova O.I. Katalog monet s gorodi щ a Pendjikenta. M.: Nauka, 1963. S.130-
134.
Buryakov Yu.F. K istorii rannesrednevekovogo Chacha // O’zbekiston tarixi.
2002. №3. S.11.
Xodjaev A. Naibolee rannie svedeniya kitayskix istochikov o gosudarstve Shash
(Tashkent) // O’zbekiston tarixi. 2005. №1. S. 3-18.
Smirnova O.I. Ocherki iz istorii Sogda. M.: Nauka, 1970. S. 24-27.
Xo‘jaev A. So‘g‘diylarning Xitoyga borib qolishi // Moziydan sado. 2002, №2
(14), 42-bet.
Henning W.B. Sogdica. London. 1940. P.9.
Isxakov M., Kamoliddin Sh.S., Babayarov G. Zametki po istorii numizmatiki

rannesrednevekovogo Chacha (III-VII Ivv.) // Seriya «Rabochie dokument ы
IFEAK». 2007. S.9-10.
Buryakov Yu.F. K istorii… S. 16; Karaev S.K. Drevnetyurkskie toponim ы
Sredney Azii // ST. Baku, 1985. S. 23-35; Kamoliddinov Sh.S. Drevnetyurkskie
toponim ы Sredney Azii. Tashkent, 2006. S. 84.
Filanovich M.I. O rannevekov ы x prestijn ы x soorujeniyax Chacha i Sogda //
Velikiy shelkov ы y put. Kultura i traditsii. Proshloe i nastoya щ ee. Tashkent,
2006. S. 40-43.
Bichurin N.Ya. ( Iakinf). Sobraniya svedeniy o narodax, obitavshix v Sredney
Azii v drevnie vremena. M.; L., 1950. T. 2. S. 272-282.
Minasyans B.S. Nov ы e naxodki ossuariev iz Toytepa // O’zbekiston moddiu
madaniyati tarixi. 33-nashr, Samarqand, 2002. S.168-172.
Buryakov Yu.F. Xristianstvo v Sredney Azii v drevnosti i srednyax vekax //
Kultura narodov Sentralnoy Azii: religiya i demokratiya. Samarkand, 1999. S.
11-17.
Buryakov Yu.F. K. istorii… S.18-19.
Tam je… S.11.
Isxakov M., Kamoliddin Sh.S., Babayarov G. Zametki po istorii numizmatiki
rannesrednevekovogo Chacha (III-VIII vv.) // Seriya «Rabochie dokument ы
IFEAK». S. 17.
Buryakov Yu.F. Gornoe delo i metallurgiya srednevekovogo Ilaka. M., 1974.
S.101-107.
Smirnova O.I. Ocherki iz istorii Sogda. S. 165.
Gafurov B.G. Tadjiki. Kn. 1. S. 272.
Buryakov Yu.F. K istorii… S. 12-13.
Bichurin N.Ya. (Iakinf). Sobraniya…., T. 2. S. 277, 282.
Betger Ye.K. Izvlechenie iz knigi «Puti i stran ы » Abdulkasima ibn Xaukalya //
Trud ы SAGU. 1957. V ы p. 14 . S. 22-24.
Albaum L.I. Nov ы e rospisi Afrasiaba // SNV. V ы p. X. M., 1971. S. 88-89;

Buryakov Yu.F. K istorii… S. 13.
Tabari. Istoriya at-Tabari. Tashkent: Fan, 1987. S. 137.
SDGM II. S.77.
Gafurov B.G. Tadjiki. Kn. 2. Dushanbe: Irfon, 1989. S. 20-26.
Tabari. Istoriya at-Tabari. S. 271.
Zuev Yu.A. Rannie tyurki: ocherki istorii i ideologii. Almat ы , 2002. S.158.
Isxakov M., Kamoliddin Sh.S., Babayarov G. Zametki po istorii numizmatiki…
S. 27-51.

So’g’d manbalarini O’zbekiston tаriхini o’rganishdagi ahamiyati

Sotib olish