Sodda gaplarni innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitish

MUNDARIJA

KIRISH.....................................................................................................................3

I BOB. KESIM HAMDA EGA BILAN ALOQADOR MAVZULARNI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O‘QITISH

1.1. Sodda gap, gap bo‘laklari mavzusini o‘qitish.............................................. 9

1.2. Kesim va uning ifodalanishi mavzusini o‘qitish.........................................16

1.3. Ega va uning ifodalanishi, egali va egasiz gaplar, sodda yig‘iq va sodda yoyiq gaplar mavzusini o‘qitish..................................................................................25

Bob bo‘yicha xulosalar...................................................................................36

II BOB. IKKINCHI DARAJALI BO‘LAKLARNI ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA OʻQITISH

2.1. Hol, to‘ldiruvchi, aniqlovchi mavzusini o‘qitish........................................ 38

2.2. Gap bo‘laklari tartibi, gap urg‘usi, to‘liq va to‘liqsiz gaplar mavzusini 

o‘qitish..............................................................................................................51

Bob bo‘yicha xulosalar...................................................................................66

III BOB. MURAKKABLASHGAN SODDA GAPLARNI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O‘QITISH

3.1.  Uyushiq bo‘lakli gaplar mavzusini o‘qitish................................................67

3.2. Ajratilgan bo‘lakli gaplar mavzusini o‘qitish.............................................. 73

3.3. Kiritmalar mavzusini o‘qitish.......................................................................... 79

Bob bo‘yicha xulosalar......................................................................................... 86

 XULOSA ..............................................................................................................87

ADABIYOTLAR RO‘YXATI..............................................................................89

KIRISH

Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining dolzarbligi va zaruriyligi. Davrimizning hayotiy ehtiyojlari maktablarda ta‘lim-tarbiya ishlari darajasini yuqori bosqichga ko‘tarishni, har tomonlama puxta bilim olgan, fan va texnika asoslari bilan qurollangan kelajak avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishni talab qiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev: ”Bizning vazifamiz – to‘plangan tajriba va ilg‘or xalqaro amaliyotga suyangan holda, o‘zimizning taraqqiyot va yangilanish modelimizni qat‘iy amalga oshirishdan iborat. Shu borada yaqin va o‘rta muddatga belgilangan marralarga erishish uchun qat'iyat bilan harakat qilishimiz zarur”[1] deb ta‘kidlaganlari bejiz emas. Negaki, taraqqiyotga erishishda mamlakat jtimoiy tizmining barcha sohalari faol bo‘lmoqliklari shart. Umumta‘lim maktablarining asosiy vazifasi o‘quvchilarning fikrlash salohiyatini, aqliy rivojlanishini, mantiqiy tafakkurini o‘stirish; ularni o‘z-o‘zini, moddiy borliqni tilning ifoda vositalari yordamida anglashga hamda o‘z fikri va his-tuyg‘ularini ona tilining keng imkoniyatlari doirasida bayon eta olish, ma‘lum fanlar yuzasidan turli bilim va malakalarni hosil qilish, to‘la savodxonlikni ta‘minlash, ularda zamonaviy dunyoqarashni shakllantirishdan iborat[2] . Bu vazifani amalga oshirishda o‘qituvchi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Biroq o‘quvchilarni ongli, yuksak saviyali, g‘oyaviy siyosiy jihatdan yetuk qilib tarbiyalashda o‘qituvchining bilimi yoki undagi to‘plangan tajribaning o‘zi yetarli emas. Jamiyat hayotida ro‘y bеrgan tub o‘zgarishlar barcha sohalar kabi ilmu fanning tubdan o‘zgarishi, yangicha rivoj topishiga sabab bo‘ldi. O‘zbеkistonning o‘z istiqloliga erishishi o‘zbеk tilshunosligining rivoji va uning taraqqiyoti yo‘llarini bеlgilab bеrishda, o‘rganishda yangi davr ochdi. Birinchi prеzidеntimiz Islom Karimov “Har qaysi davlat, har qaysi millat nafaqat yеr osti va yеr usti boyliklari bilan, harbiy qudrati va ishlab chiqarish salohiyati bilan, birinchi navbatda o‘zining yuksak madaniyati va ma‘naviyati bilan kuchlidir”[3], – dеgan edilar. Shu bois mamlakatimizning istiqlol yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq, buyuk ma‘naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish millat ta‘lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan yo‘nalashtirish asosida jahon andozalari va ko‘nikmalari darajasiga chiqarish maqsadiga katta ahamiyat bеrib kеlinmoqda. Bizning tanlagan malakaviy bitiruv ishimizning mazmuni ham yuqoridagi fikrlarga asoslanib ona tili ta‘limida sintaksisni o‘rgatish usullarini ishlab chiqishdan iborat. Har qanday muloqotning asosida to‘g‘ri tuzilgan nutq yotadi. Nutqni to‘g‘ri tuzish uchun uchun esa o‘quvchilardan ma‘lum bilim, ko‘nikma va malakalar talab etiladi. Nutq ishtirokchilarining to‘gri nutq tuzish malakalarini quyi sinflardan shakllantira borish lozim, bu jarayonda sintaksisning o‘rni katta albatta. Chunki fikr ifodalovchi birlik bu gap hisoblanadi. Gap esa, albatta, gap bo‘laklaridan tuziladi. Gap bo‘laklarini to‘g‘ri ishlata bilish muammosi bugungi ona tili ta‘limining diqqat qaratilishi lozim masalalaridan biri hisoblanadi..

Mavzuning o‘rganilishi. Sintaksisning nazariy asoslari G‘.A.Abdurahmonov,  Sh.Sh.Shoabdurahmonov,  A.A.Xojiyеvlar tomonidan ishlab chiqilgan[4] . Keyinchalik bu tadqiqotlar N.Mahmudov, A.Nurmonovlar tomonidan davom ettirildi[5] . Sintaksisni nazariy planda batafsil o‘rgangan olimlardan yana biri B.O‘rinboyevdir[6]. Shuningdek, M.Omilxonovaning “Maktabda sodda gap sintaksisini o‘rgatish”[7], “Maktabda ona tili sintaksisini o‘rgatish”[8] nomli metodik qo‘llanmalarida nazariy qonun-qoidalarni o‘quvchilar ongiga singdirish, bilimlarni mustahkamlash, shu jarayonda gapning intonatsion xususiyatlari ustida ishlash, yoshlarning tafakkurini o‘stirish masalalari atroflicha bayon etilgan. Mazkur qo‘llanmalarda gapning ikkinchi darajali bo‘laklarini o‘rgatish metodikasi ham ancha keng ilmiy-nazariy tadqiq qilingan. Ammo bu kabi qo‘llanmalarda akademik litseylarda gapning ikkinchi darajali bo‘laklarini o‘rganishning o‘ziga xos xususiyatlari borasida ma‘lumotlar uchramaydi. Chunki akademik litseylar ta‘lim sohasidagi yangi hodisa bo‘lib, bu boradagi ilmiy-pedagogik muammolar o‘zining munosib yechimi, mukammal tadqiqotlari va ijrochisini kutib turibdi. To‘g‘ri, oliy ta‘lim muassasalari filologiya fakultetlarining “O‘zbek tili o‘qitish metodikasi”, akademik litseylarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanlari uchun yaratilayotgan darslik va qo‘llanmalarda mazkur muammoga bir qadar munosabat bildirilgan. Mazkur masalaning o‘qitish bilan bog‘liq metodik jihatlari kompleks tahlil qilingan emas.

Dissertatsiyaning ilmiy tadqiqot ishlari rejalari bilan bogʻliqligi. Tadqiqot mavzusi Abdulla Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika universiteti oʻzbek tili va adabiyoti fakulteti oʻzbek tilini oʻqitish metodikasi kafedrasining «Filologiya fanlarining dolzarb muammolari va ularni amaliyotga joriy etishning yangi pedagogik texnologiyalari» mavzusidagi ilmiy-tadqiqot rejasining tarkibiy qismi sifatida bajarilgan.

Tadqiqotning maqsadi umumta’lim maktablari 8- sinf oʻquvchilari uchun sintaksis boʻlimida oʻtiladigan sodda gap, gap boʻlaklari, toʻliq va toʻliqsiz gap, gap boʻlaklari tartibi va urgʻusi, uyushiq, undalmali gaplar va kiritmalar mavzusini yangi pedagogik texnologiyalar asosida oʻtish haqida ma’lumot berishdir.

Tadqiqotning vazifalari. Ishning asosiy maqsad-mohiyatidan kelib chiqib
tadqiqot oldiga quyidagi vazifalar qoʻyilgan:

– o‘zbеk tili sintaksisida gap bo‘laklarining shakliy tuzilishini o‘rganib chiqqan holda umta’lim maktablarida o`qitilishini yoritish; 

– o‘zbеk tili sintaksisida gap bo‘laklarining mazmuniy tuzilishini tahlil qilish;

 – o‘zbеk tili gap qurilishida uyushiq bo‘laklar, undalma va kiritmalarning o‘rni va o‘rganilishini tahlil qilish;

– ona tili darslarida gap bo‘laklari, to`liq va to`liqsiz gap hamda gap urg`usini o‘rgatish usullarini ishlab chiqish.

Tadqiqotning obyektini umumta’lim maktablari uchun chop etilgan 8-sinf darsligi va yangi pedagogik texnologiyalar tashkil etadi.

[1] Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: O‘zbekiston NMIU, 2016.

[2]Умумийўртатаълимнингдавлаттаълимстандартиваўқувдастури// ЎзРХалқтаълимивазирлигинингахборотномаси. №1. – Тошкент. 47-бет

[3] Karimov I.A. O‘zbеkistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.: O‘zbеkiston, 1992.

[4] Абдураҳмонов Ғ., ва б. Ўзбек тили грамматикаси. II қисм, Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976.

[5] Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995.

[6] Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили сўз бирикмаси ва содда гап синтаксисидан маърузалар. – Тошкент, 1990.

[7] Омилхонова М. Мактабда содда гап синтаксисини ўргатиш.– Тошкент: Ўқитувчи, 1977.

[8] Omilxonova M. Maktabda ona tili sintaksisini oʻrganish. – Toshkent: Oʻqituvchi, 1991.