Somoniylar davlat boshqaruvi va mudofaa tizimi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	92.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

15 Sotish

Somoniylar davlat boshqaruvi va mudofaa tizimi

Sotib olish

MAVZU: SOMONIYLAR DAVLAT BOSHQARUVI VA
MUDOFA TIZIMI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………… 3
I-BOB. SOMONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI
VA DAVLAT BOSHQARUVI……………………………………………...……5
I.1. Somoniylar davlatining siyosiy tarixi ………………………………………… 5
I.2. Davlat tizimi va boshqaruv ... …………… …………………………….…….15
II-BOB. SOMONIYLAR DAVRIDA MAHALLIY BOSHQARUV,
IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOT. …………………….…….18
II.1. Somoniylar davrida mahalliy boshqaruv faoliyati ………………………….18
II.2. Somoniylar davlatida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot ……………...…26
XULOSA…….……………………………………………………………..…… 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..35

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . XX asr o’zbek xalqi tarixida ro’y bergan eng
muhim voqelik, shubhasiz, davlat mustaqilligiga erishish bo’ldi. Istiqlol sharofati
bilan xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli o’z e‘tiqodi, urf-odatlari,
qadriyatlari o’z o’rniga qaytdi. Respublika taraqqiyotining o’zbek xalqiga
xosbo’lgan xususiyat va an‘analarini hisobga olgan holda o’z rivojlanish
yo’linitanlashi, boy madaniyati va ma‘naviyatini e‘zozlash, xalq istiqboliga
qaratilgan milliy istiqlol mafkurasini targ’ib etish, Vatan tarixini xolisona
o’rganish va tadqiq etishni hayotiy zaruriyat darajasiga ko’tardi. O’z oldiga
huquqiy demokratik davlat qurishni maqsad qilib olgan O’zbekistonning XXI
asrdagi istiqbol siyosati – bu jamiyatni demokratlashtirish va yangilash,
mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Zero mazkur jamiyatni barpo etishda,
davlat boshqaruvini to’g’ri, izchil yo’lga qo’yishda davlatchiligimizni tarixiy
nuqtai-nazardan boshqaruvini o’rganish va boy tarixiy tajribadan foydalanish
amaliyotga tadbiq etish muhim ahamiyatga ega 1
.
Uch ming yillik davlatchilik an‘analariga ega bo’lgan o’zbek xalqi tarixida
Somoniylar davlatchiligi, uning boshqaruv tizimi alohida o’rin tutadi.Shu
munosabat bilan O’zbek davlatchiligining muhim bo’lagi somoniy sulolasi davri,
davlat tizimi va boshqaruvi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotni o’rganish,
muhim ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning o’rganilish darajasi . Ushbu mavzu mustaqillik davrida bir
qator o’zbek olimlari tomonidan o’rganilgan.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishi somoniy sulolasi davri,
davlat tizimi va boshqaruvi, mahalliy boshqaruv muassassalar faoliyati ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayotini tadqiq etiladi.
1
Abdunabiyev A.G. Vklad v mirovuyu sivilizatsiyu. T.: O’zbekiston, 1998.
3

Mavzuni yoritishda quyidagi vazifalar belgilangan:
1. Somoniylar davlatining tashkil topishini tahlil qilish.
2. Davlat tizimi va boshqaruv faoliyatini o’rganish.
3. Mahalliy boshqaruv muassassalar faoliyati tadqiq etish.
4

I-BOB. SOMONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA DAVLAT
BOSHQARUVI.
I.1.Somoniylar davlatining siyosiy tarixi
Arab xalifaligining siyosiy tushkunlikka uchrashi va mamlakatimiz
xalqlarining mustaqillik uchun kurashi IX asrda mustaqil davlatlarning tashkil
topishiga olib keldi. 821-yilda Xurosonning nufuzli zodagonlaridan biri Tohir ibn
Husayn Xuroson va Movarounnahr noibi etib tayinlandi. U birinchilardan bo'lib
822-yildayoq xalifalikdan ajralib chiqishga harakat qiladi va xalifa ismini juma
namozidagi xutbada qayd qilishni taqiqlaydi. Bu xalifaga nisbatan ochiq isyon edi
va uning davlatini Arab xalifaligidan mustaqilligini bildirardi. Garchi Tohir ibn
Husayn tez orada vafot etsa-da, biroq uning o'g'illari - Talha va Abul Abbos
Abdulloh Xuroson hokimiyatini birin-ketin mustaqil boshqarishda davom etdilar.
Abul Abbos davrida (830-844) mamlakat poytaxti Marvdan Nishopurga
ko'chirildi. Movarounnahr rasman tohiriylar tasarrufida bo'lsada, biroq, bu
hududning ko'plab mulklari mahalliy Somonxudot xonadoni namoyandalari
tomonidan boshqarilardi (masalan, Nux - Samarqandda, Yahyo - Shosh va
Ustrushonda, Ilyos - Hirotda shunday hukmdorlar edilar). IX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab Movarounnahr va Xurosonda Somoniylar sulolasi paydo
bo‘ladi. Bu sulolaga Somon qishlog‘i (manbalarda – Balx yaqinida, Samarqand
atroflarida, Termiz yaqinida) oqsoqoli Somonxudotning avlodlari asos soladilar.
Yirik yer egasi bo‘lgan Somonxudot Ma’mun Xuroson noibligi davrida uning
xizmatiga o‘tib tez orada e’tiborga to‘shadi. Somonxudotning o‘g‘li Asad hamda
nabiralari ham Ma’mun saroyida xizmat qilishgan. Shaxsan Ma’munning buyrug‘i
bilan Xuroson noibi Asadning o‘g‘illarini 820 yilda turli viloyatlarga noib etib
tayinlaydi. Dastavval, Asadning katta o‘g‘li Nuh ukalari mulklarini birlashtirib,
xalifalikdan mustaqil davlat barpo etish harakatini boshladi. Chunki Nuhning
nomidan tanganlar zarb etilgani ma’lum. Nuh vafotidan so‘ng ukasi Ahmad uning
ishlarini davom ettirib asta-sekin Mavorounnahrni Somoniylar sulolasi
boshchiligida birlashtirishga kirishadi. Tohiriylar Ahmadning bu harakatlariga
5

qarshilik ko‘rsata olmadilar. 865 yilda Ahmad vafot etgach ko‘pchilik Somoniylar
tomonidan sulola boshlig‘i sifatida Ahmadning o‘g‘li Nasrni tan olinadi.
873 yilda Buxoro shahri va uning atroflarini Toxiriylarning so‘nggi vakili
Muhammad ibn Tohir bosib oldi va hududlarga soliqlar soldi. Bundan
g‘azablangan xalq Muhammadga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar. 874 yilda
Muhammad ibn Tohir Xorazm shaharlarini talayotgan bir paytda Buxoro
zodagonlari Nasrdan Buxoroga noib yuborishni iltimos qiladilar. Nasr Buxoroga
Ismoil ibn Ahmadni hokim qilib jo‘natadi. Nasr Ismoilni o‘z noibi deb hisoblar
edi. Ismoil ibn Ahmad Buxoroda o‘z hokimiyatini mustahkamlab olgach,
Samarqandga yuboriladigan soliqni yubormay qo‘ydi hamda akasiga tobe’
bo‘lishni istamadi. Natijada 886 yilda aka-ukalar o‘rtasida birinchi to‘qnashuv
bo‘lib, Ismoil yengildi va u vaqtincha Buxoro noibligidan tushirildi. 888 yildagi
ikkinchi jangda Ismoil Nasr qo‘shinlarini tor-mor etishga muvaffaq bo‘ldi. 892
yilda Nasr vafot etgach Ismoil Movarounnahrning yagona hukmdori bo‘lib qoldi.
Poytaxt Samarqanddan Buxoroga ko‘chirildi. Ismoil Somoniy 893 yilda
ko‘chmanchilarga qarshi qo‘shin tortib dastlab Tarozni, keyin esa Ustrushonani
egallashga muvaffaq bo‘ldi 2
.
«Somoniylar davridayoq, — deb yozadi u, — shunday qoida mavjud edi.
G‘ulomlar mansab darajasi pog‘onama - pog‘ona, q ilgan xizmatiga yarasha
ko‘tarilib borgan. Chunonchi, g‘ulo mni sotib olgach, u bir yil piyoda askar bo‘lib
xiz mat qilar va zandoniy matosidan tikilgan qabo ( kamzulga o‘xshash ustki
kiyim) kiyib saroy ahli qatorida yurar edi. Bular bir yilgacha xo h oshkora, xoh
yashirincha otga mina olmas edilar. Sezib - bilib qolsalar u azoga tortilardi. Bir
yildan so‘ng visoqboshi ( 3 rulo mga bosh bulgan kichik komandir) hojib
(gvardiyachi rulomlarning oliy mansabi) bila n uning xususida gaplashar, hojib
unga yugani bilan turk otini, shuningdek oddiy kamar b erishii buyurar edi. G‘ulo
m yana bir yil ot ustida xiz mat qilgach, unga qorajur (uzun sha mshir) berar
edilar. Xizmatining beshinchi yilida unga eng yaxshi egar, yuldo‘z - yuldo‘z qilib
bezatilgan yugan, doroy matosidan tikilgan qabo, cho‘q mor berar edilar:
2
Abdunabiyev A.G. Vklad v mirovuyu sivilizatsiyu. T.: O’zbekiston, 1998.
6

chuqmorni g‘ulom kamarining halqasiga ilib olar edi. Xizmat -ning oltinchi yilida
u anvoyi kiyim - boshlar olar, yettinchi yili 16 kishi siradigan chodir ha mda o‘z
otryadiga 3 g‘ulomni olar edi va uni visoqboshi deb atardilar. U kumush bilan be
zatilgan qora kigizdan tikilgan qalpoq, ganja qabosini kiyar edi. Uning mansabi,
obro‘si, birkitilgan g‘ulomlari soni yil sayin oshib borar va u nixoyat dastlab
xaylboshi (gvardiyachi rulo mlarning hojibdan keyingi, ikkinchi mansabi), sungra
hojib mansabiga sazovor bo‘ lar edi. U qanchalik obro‘ - e'tibor qozonmasin,
qanchalik xizmat qilmasin, baribir 37 yil muddatdan keyingina uni viloyatlarga
amir qilib tayinlar hamda unga yer - suv in'o m etar edilar».
Saroydagi eng ulur mansabdor hojibi bo‘z urg (ulur hojib) bo‘lib, unga saroy
ahliga ko‘z-quloq bo‘lib turish vazifasi yuklatilgan edi. Alohida xizmat kursatgan
hojibi bo‘z urglar ayrim tumanlarga hokim qilib tayinlanar edilar.etuvchi
bo‘lganligi sababli, odamlar undan hukmrondan ko‘ra ham kuproq qo‘rqar edilar».
So‘ngra Nizomulmulk xalifa al-Ma'mun tili bilan bunday deydi: «Mening ikki amir
harasim bor. Ularning har ikkisi erta tongdan to qorong‘u tushganga qadar odam
boshini tanasidan judo qilish bilan band, [jinoyatchilarning] oyoq-qo‘llarini chopib
tashlaydilar, cho‘qmor bilan urib zindonga tashlaydilar»11.
Dargohning xo‘jalik ishlari bilan vakil shug‘ullangan. «Hamma vaqt bu ish
tepasida,— deb ta'kidlaydi Nizomulmulk,— mashhur va ishonchli odam turgan.
Shoh oshxonasidan tortib, to may omborlari va podshoh otxonasidan doimo ogoh
bo‘lib, hukmdorniig saroyi, bola - chaqasi, shuningdek saroy ga ta'lluqli
kishilardan ko‘z - quloq, bo‘lib turuvchi shaxs; har oyda, balki deyarli har kuni,
oliy hukmdorning kengashlarida ishtirok etgan, u bilan muloqotda bo‘lgan va zarur
paytda saroy ga zudlik bilan yetib kelib, oliy maqomga zz fikrlarini izhor etgan
hamda mamlakatda ro‘y berayotgan voqyealardan uni xabardor qilgan»12.
Keyingi o‘rinda xojayi bo‘zurg (ulug‘ xoja) mansabidagi shaxsturgan.
Xojayi bo‘z urg saroy byurokratik apparatining boshida turgan.
Bulardan tashqari, dargohda )har xil xizmatkorlar, masalan, eshik oga,
dasturxonchi kabi kichik mansabdorlar ham bo’lgan.
7

Byurokratik apparat Buxoro registoni atrofida joylashgan o‘nta devon
tomonidan boshqarib turilgan. Narshaxiyning ta' kidlashicha, ularquyidagilar:
devoni vazir (ulur vazir dev oni), devoni mustavfiy (moliya ishlari devoni),
keyingi vaqt larda devoni rasoil yoki devoni insho deb atalgan devoni amir al -
mulk (davlat tayanchi devoni), devoni sohib shurat (a mir gvardiyasi boshlig‘i
devoni), devoni sohib barid (aloha xiz mati devoni), devoni mushrif (amir
nazoratchisi devoni), de voni ad -diyya (amirning shaxsiy mulklarini idora
qiluvchi devon), devoni muxtasib (ko‘cha va jamoa joylaridagi tarti botni
tekshirib turuvchi devon), devoni vaqf, devoni qo‘z zot (qozil ar devoni). Shunga
muvofiq mustavofiy, xojayi o mid, sohib. shurat, mushrif, muxtasib, qozi al - qo‘z
zot va boshqa mansablar bo‘lganJoylarda hokimiyat sipoqsolar (katta mulklarda)
va ho kimlar (mayda ma'muriy idoralarda) qo‘lida bo‘lgan.
Movarounnahr mustaqilligining barqarorligi, avvalambor, markazlashgan
mustahkam hokimiyatning qaror topishiga bog‘liq edi. Buni yaxshigina anglagan
somoniylar o‘z ta sarrufidagi ulkan mamlakatni boshqarishda dastavval ixcham
davlat ma'muriyatini tashkil etadilar. U podsho dargohi va devonlar — markaziy
hokimiyatdan iborat edi. Dargohda amir harami va qarorgohi hamda saroy
a'yonlariyu navkar va xizmatkorlarining turarjoylari bo‘lar edi. Narshaxiyning
ma'lumoti bo‘yicha, Somoniylar davlati asosan devoni vazir, mustavfiy, amidal-
mulk, sohibi shurat, sohibi muayyid, mushrif, mumallikayi xos, muhtasib, avqof va
qazo nomlari bilan yuritiladigan 10 ta devonlar boshqaruvida idora etilardi. Ular
orasida vazir devoni bosh boshqaruv mahkamasi hisoblanar va davlatning
ma'muriy, siyosiy va xo‘jalik tartiboti uning bevosita nazorati ostida tutib turilardi.
Barcha devon boshliqlari vazirga tobe edi. Mustavfiy devoni xazina (moliya)
kirim-chiqimlar; amidal-mulk —davlat hujjatlari va elchilik aloqalari; sohibi
shurat — soqchiboshi, ya'ni harbiy, xususan, amirning muntazam turkiy saroy
nav-karlari, uning ta'minoti; sohibi muayyid — maktubot va axborot, ya'ni
pochta; mushrif — saroy ish boshqaruvchisi; mumallikayi xos — davlat
mulklari; muhtasib — bozorlar-dagi toshu tarozular, narx-navo hamda
8

fuqarolarning mafkurasi; qazo — adliya; avqof - masjid va madrasalarning vaqf
xo‘jaliklari bilan shug‘ullanar edi.
Nasr ibn Ahmad (914-943) davrida Buxoroning Registon maydonida podsho
qasri qarshisidadevonlar uchun saroy qurilib, davlat mahkamasi mana shu maxsus
binoda joylashgan edi. Mahkama xizmatchilari faqat saroy ahli, ruhoniy va
zodagon dehqonlardan bo‘libgina qolmasdan, shu bilan birga ular muayyan
bilimlarga ega bo‘lishi shart edi. Odatda, ular arab, fors tillarini puxta egallab
olgan, Qur'onni va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi biladigan, turli fanlardan
bir muncha xabardor bo‘lgan savodli aslzodalardan tanlab olingan. Shubhasiz, bu
o‘rta asrlarning o‘ziga xos amaldorlik madaniyati edi.
Viloyatlarda, maktubot va axborot (pochta) devonidan tashqari, barcha
devonlarning vakillari bo‘lgan. Viloyat devonlari, bir tomondan, mahalliy
hokimga, ikkinchi tomondan esa markaziy mahkamaning tegishli devonlariga
bo‘ysunar edilar. Viloyat hokimlari ba'zan vazir deb yuritilardi. Ular sulolaviy
xonadonga tegishli amirzodalar yoki sobiq mahalliy hukmdorlar hamda zodagon
dehqonlardan tayin etilardi. Bulardan tashqari, har bir shaharda rais — shahar
boshlig‘i hamda muhtasib — nazoratchisi bo‘lardi. Ularni hokimning bevosita
o‘zi mahalliy aslzodalar yoki ko‘pincha oliy tabaqa ruhoniylarning nufuzli
vakillaridan tayinlar edi. Mansabdorlarning xizmat haqi uchun davlatning yillik
daromad-buromadi (byudjeti) ning deyarli yarmi sarf etilardi.
Shu bilan birga IX-X asrlarda yirik mansabdorlarning davlat oldidagi
xizmati uchun yer va suvdan iborat katta-katta mulklar in'om qilina boshlaydi.
Bunday mulklar «ikto», unga ega bo‘lgan mulkdorlar «muqto» yoki «iqtodor» deb
yuritilardi. Iqto tarzida esa ayrim viloyat, voha, rustoq (tuman) yoki shaharlar
hadya etilgan. Iqto dastavval asosan oliy tabaqa zodagonlar; sulola a'zolari —
amir-zodalar va yirik mansabdorlarga in'om etilgan. Iqto mulklari avvalda bir
umrga emas, balki ma'lum muddatga berilib, nasldan-naslga o‘tkazilmagan.
Iqtodorlar hadyaga berilgan mulklarga hali to‘la egalik qila olmaganlar. Ular iqto
yerlaridai tushadigan daromad yoki uning ma'lum qisminigina yig‘ib olish
huquqiga ega bo‘lganlar xolos. Butun bir viloyat iqto qilib berilgan noib-vazirga
9

ba'zan o‘z nomi bilan chaqa-pul zarb etish huquqi ham berilar edi. Bu, shubhasiz,
o‘z navbatida markaziy hokimiyatni kuchsizlantirib, mahalliy hokimlarning
boshboshdoqlik harakatlarining kuchayishiga olib kelar edi. mustaqillikka erishib,
Somoniylar davlatining qaror topishi va uning ravnaqida islom dini
ruhoniylarining hissasi katta bo‘ldi. Shu boisdan ularning obro‘si oshib, poytaxt
Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi.
Shaharlarda qo‘plab ibodatxonalar, shu jumladan, jome' maejidi, xonaqoh
(g‘aribxona) va namozgoh (iydi ramazon va iydi qurbon ibodatlari o‘kiladigan
sajdagoh)lar bino qilindi. Xuddi shu davrda musulmon Sharqidagi ilk
madrasalardan biri Buxoro shahrida qad qo‘gardi. Buxoroning qadimiy madrasasi
shaharning Darvozai Mansur mahallasida xon hammomining yonida joylashgan
edi.
Mamlakat ma'naviy hayotining asosi hisoblangan islom mafkurasiga bu
davrda «ustod» deb atalgan din va ilm peshvolari rahnamolik qilardi. Keyinchalik
bu nom tark etilib, din peshvolari va islom ulamolarining rahnamosi
«shayxulislom» nomi bilan yanada ulug‘lanadi. Ustoddan keyin «xatib»lar turardi.
Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat beradilar. Masjid,
madrasa, xonaqohlar qurish uchun maxsus joylar va ularning sarf-xarajati uchun
katta-katta mulklar ajratilib beriladi. Natijada diniy muassasalar tasarrufidagi yerlar
kengayib, yangi turdagi diniy-vaqf xo‘jaligi arkib topadi. Masalan, Narshaxiyning
yozishicha, Afshona qishlog‘ ining ekin yerlari atrofidagi yaylovli biyobonlar
Ismoil Somoniy tomonidan Buxoro madrasasining talabalariga vaqf qilib
beriladi.16 Shuningdek, amir Registon maydoniga tutashgan va Dashtak deb
shuhrat topgan keng qamishzor yerlarni Hasan ibn Muhammad Tolut ismli
mulqdor arab lashkarboshidan 10 ming dirhamga sotib olib, Buxoro shahrining
jome' masjidi vaqfiga qo‘shib beradi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.
Lekin nima sababdan va qanday yo‘l bilan masjid va madrasalar tasarrufida katta-
katta yer va mulklar to‘planishi hamda vaqf xo‘jaligining tarkib topishi to‘g‘risida
umumiy tushunchaga ega bo‘dish uchun keltirilgan misollarning o‘zi ham kifoya
qiladi.
10

Somoniylar tashqi va ichki dushman xurujlaridan mamlakatni muhofaza
qilish masalasiga katta z'tibor beradilar. Xususan, Ismoil Somoniy yaxshi
qurollangan harbiy qo‘shinlar va maxsus muntazam saroy yeoqchi navkarlar
sho‘ratini tuzadi.
Muntazam soqchilar oliy dargoh va shaxsan amirni hamda uning haramini
qo‘riqlash uchun turk g‘ulomlaridan tuzilgan edi. Turkiston va Movarounnahr
harbiy xizmatchi, mohir chavandoz turk o‘smirlarini qadimdan doimiy ravishda
voyaga yetkazib kelgan bo‘lsa ham, ammo faqat somoniylargina turk yigitlarini
birinchilar qatorida saroyning shaxsiy sho‘rati safiga tortgan edilar. Saroy
sho‘ratiga qabul qilingan o‘spirin turk g‘ulomining harbiy xizmati ma'lum
muddatda va qat'iy belgilangan tartibda o‘tar edi. Xizmatning birinchi yili bo‘zdan
kiyim kiygan piyoda, ikkinchi yili yuganlangan otliq askar xiz matini bajarar edi.
Uchinchi yili beliga qora cho‘rin kamar bog‘lanib, beshinchi yilga borganda u
yaxshi kiyim-kechak va yulduzli yuganni olishga muyassar bo‘ladi. Agarda xizmat
davrida g‘ulom nojo‘ya harakatlar qilmagan bo‘lsa, yettinchi yili unga
«visoqboshi», ya'ni «chodir boshlig‘i» degan unvon berilar edi va o‘zi bilan
qo‘shib hisoblaganda 4 nafar askarga u boshliq bo‘lardi. „runday unvonga erishgan
g‘ulom kumush ip bilan tikilgan'qora rangli bosma namat qalpoq va qimmatbaho
ganjaviy etik kiyib yurardi. G‘ulomlar orasida eng qobiliyatli va uzoq yillar xizmat
qilgan ayrim navkarlar «haylboshi», ya'ni otliq qo‘shin boshlig‘i, so‘ngra esa
«hojib» degan lavozimga ko‘tarilar edi. Hojiblarning boshlig‘i «hojib ul xujob»
yoki «hojib ul buzruk» deb yuritilgan. Bunday unvon Somoniylar davlati
saroyidagi oliy unvon hisoblanar edi. Hojiblar, ayniqsa, hojib ul xujob saroyda
katta nufuzga ega edi. U saroyda turar va dargohning ishlarini boshqarar edi. Shu
bilan birga u butun turk hojiblarining boshlig‘i hisoblanar edi. Somoniylar
muntazam soqchi qo‘shinidan tashqari, ozod mehnat ahlidan tuzilgan harbiy
qo‘shinlarga ham ega edilar. Harbiy qo‘shinlar va ularning ta'minoti bilan «ariz»
boshliq «devoni ariz» deb atalgan maxsus mahkama shug‘ullanar edi. Ariz
qo‘shinlarga maosh berar, uning intizomi, yarog‘-aslahasi, oziq-ovqati va
otlarining yem-xashagi bilan shug‘ullanar edi. Qo‘shinlarga xizmat haqi har 3
11

oyda, ya'ni yiliga 4 marta to‘lanar edi.17 O‘rta asrning bu yirik davlati o‘zining
boshqaruv tizimi jihatidan, shubhasiz, O‘rta Osiyoda o‘rta asrlar davlatchiligining
shakllanishi va taraqqiyoti tarixini o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi 3
.
“Bag‘dod xalifasi al-Mutadis (892-902 yy.) Ismoilning qudrati oshib
ketayotganidan sarosimaga tushib 898 yilda Movarounnahr noibligidan Ismoilni
tushirib uning o‘rniga safforiy Amr ibn Laysni hokim etib tayinlash haqida yorliq
jo‘natadi. Mavorounnahr noibligi to‘g‘risidagi yorliqni olgach Amr ibn Lays
Ismoilga qarshi qo‘shin tortdi. 900 yilda Balx atroflarida Ismoil Safforiylar
qo‘shinlarini tor-mor etdi” 2
. Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra Ismoilni nafaqat
Buxorodan, balki Xorazm va Farg‘onadan ham kelgan harbiy kuchlar qo‘llab-
quvvatlagan edilar. Narshaxiyning ma’lumot berishicha, Ismoil bu jangda Buxoro
hunarmandlari va oddiy xalqning qo‘liga qurol berib o‘z ozodligini saqlab qolishga
chaqirgan. Keng xalq ommasining qo‘llab-quvvatlashi natijasida Ismoil Somoniy
arab bosqinidan keyin birinchi bo‘lib o‘zaro janjallarga botgan, bosqinchilar
tomonidan talangan o‘lkani qudratli va mustaqil davlatga aylantirishga erishdi. Shu
tariqa Ismoil Movarounnahr va Xuroson, Eronning qator sharqiy va shimoliy
viloyatlarini o‘z ichiga oluvchi yirik davlatga asos soldi va bu hududlarda Arab
xalifaligi hukmronligiga barham berildi.
Shunday qilib, Farg‘ona, Isfijob (Sayram), Shosh, Samarqand, Buxoro
Xorazm, Chag‘aniyon, Xuttalon, Kesh, Xuroson, Seyiston, G‘azna kabi qator
viloyatlar Somoniylarga bo‘ysundirildi. Ularning hammasi ham mutlaqo tobe’
bo‘lmasada, Somoniylar xokimiyatini tan olishga majbur bo‘lgan edilar. Ismoil
Somoniy yirik yer egasi bo‘lib, mahalliy zodagonlar va savdogarlarga tayanib
davlatni idora qilgan. Lekin Ismoil ham, boshqa Somoniylar ham ichki ijtimoiy
ziddiyatlarni yo‘qota olmadilar. Natijada dehqonlarning yer egalariga qarshi
chiqishlari bo‘lib turgan. Bundan tashqari ayrim chekka viloyatlar hokimlari
markazlashtirish siyosatiga qarshilik qilib turganlar.907 yilda Ismoil Somoniy
vafot etib taxtni uning o‘g‘li Ahmad ibn Ismoil egalladi. Ahmad uzoq vaqt
hukmronlik qilmadi (907-914 yy.). Uning davrida davlatni idora etishda arab tilini
3
Ishoqov M. va b. Qadimgi yozma yodgorliklar. T.: Yozuvchi, 2000.
12

qayta tiklanishi ko‘pgina mahalliy zodagonlar va turk g‘ulomlarining noroziligini
o‘yg‘otdi. Natijada u 914 yilda turk g‘ulomlari tomonidan o‘ldirilib, taxtga uning 8
yoshli o‘g‘li Nasr ibn Ahmad o‘tirdi va u balog‘atga yetguncha davlat ishlarini
vazir Abdullo Jayhoniy boshqarib turdi.914 yil oxirida Samarqandda yana
qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Davlatning janubiy hududlarida bo‘lgan Husayn ibn Ali
Marvoziy rahbarligidagi qo‘zg‘olon ayniqsa keskin tus oldi. Bu qo‘zg‘olon
karmatlar g‘oyasi bayrog‘i ostida bo‘lib o‘tdi. Bu qo‘zg‘olon 918 yilda bostirilib
Marvoziy asir olindi. Ko‘p o‘tmay Nasrning qarindoshi Ahmad ibn Nuh
hokimiyatga qarshi bosh ko‘tardi. 922 yilda esa Ilyos ibn Ishoh qo‘zg‘olon
ko‘tardi. Tinmay davom etgan qo‘zg‘olon va isyonlar Somoniylar davlatining
qudratiga ta’sir ko‘rsatib, u asta-sekinlik bilan inqirozga yuz tuta boshladi.
Ta’kidlash lozimki, Nasr ibn Ahmad hukmronligi davrida Somoniylar
davlati hududlarida karmatlar harakati ancha keskin tus oldi. Karmatlar islomni
yoyilishiga, yer egaligi munosabatlarini kuchayishiga qarshi chiqdilar va ilgarigi
an’analarni, qishloq jamoalarini qayta tiklashni yoqlab chiqqan edilar. Shuning
uchun ham bu harakatni keng xalq ommasi qo‘llab quvvatladi. 943 yilda taxtga
o‘tirgan Nasrning o‘g‘li Nuh karmatlarga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi.
Ularning mol-mulklarini musodara qildi.
Nuh hukmronligi davrida Somoniylar davlatining inqirozi yaqqol ko‘zga
tashlana boshladi. Bo‘shab qolgan xazinani to‘ldirish maqsadida Nuh soliqlar
miqdorini ko‘paytirdi. Bu xalq noroziligini yanada oshirdi. Xalq noroziligidan
foydalangan Nuhning amakisi Ibrohim ibn Ahmad Xuroson noibi Abu Ali
Chag‘oniy yordamida vaqtincha Buxoro taxtini egallab olishga muvaffaq bo‘ldi.
Abu Ali Chag‘oniy Xurosonga qaytgach Nuh yana Buxoro taxtiga qaytdi va
isyonkor qarindoshlarini qattiq jazoladi. Lekin Somoniylarning Abu Ali Chag‘oniy
bilan kurashi keyingi yillarda ham davom etdi.Soliqlarning yil sayin ko‘payib
borishi, zodagonlarning o‘zaro janjallari, noiblarning markazga bo‘ysunmay
qo‘yishi va saroyda bo‘layotgan taxt uchun kurashlar Somoniylar davlatini juda
zaiflashtirib yubordi.
13

Bu kurashlar ayniqsa Amir Mansur ibn Nuh II (976-997 yy.) hukmronligi
davrida keskin tus oldi. Ichki nizolar oqibatida Nuh II Yettisuv va Qoshg‘arda
vujudga kelgan Qoraxoniylar davlatining Mavarounnahrga qilgan yurishlariga
keskin qarshilik qilolmadi. Somoniylar davlatidagi beqarorlikdan foydalangan
Qoraxoniy Horun Bug‘roxon 990 yilda G‘arb tomon qo‘shin tortdi va ikki yil
davomida Somoniylarga qarashli bir qancha viloyatlarni bosib oldi. Shundan so‘ng
Somoniylar davlati o‘zini tiklay olmadi. 13-15 yil davomida Somoniylar
hukmdorlari asosan Qoraxoniylar va qisman Saljuqiylar bilan kurash olib borib
nihoyatda holdan toydilar. “Somoniylarning so‘nggi hukmdori Abu Ibrohim
Muntasir 1005 yilda o‘ldiriladi hamda Mavarounnahr va Xurosondagi
Somoniylarga tegishli bo‘lgan hududlar Qoraxoniylar va G‘aznaviylar tomonidan
bo‘lib olinadi.Ana shu tariqa, IX asr oxirlarida Movarounnahr Arab xalifaligi
istibdodidan butunlay xalos bo'ldi.Ammo Somoniylar davlati Ismoilning avlodlari:
Ismoil Somoniyning o'g'li Ahmad hukmronligi (907-914), uning o'g'li Nasr II
(914-943), lining o'g'li Nuh ibn Nasr (943-954), uning o'g'li Abdumalik (954-
961)lar davrida inqiroz sari yo'l tutdi” 4
.
4
Ishoqov M. va b. Qadimgi yozma yodgorliklar. T.: Yozuvchi, 2000.
14

I.2. Davlat tizimi va boshqaruv.
Somoniylar davlatida markaziy va viloyatlar boshqaruvi tizimi Ismoil
Somoniy davrida uzil-kesil qaror topdi. Bu davlatda markaziy boshqaruv dargoh
(saroy) va devon (mahkama) orqali amalga oshirilgan. Boshqaruvda amir
(hukmdor)ning shaxsiy lashkari bo‘lmish turk g‘ulomlarining roli katta
bo‘lgan.Eng obro‘li, iqtidorli g‘ulomlar xiyolboshi (otliq askarlar boshlig‘i), so‘ng
xojib lavozimini egallaganlar. Amirning hamma hukm, farmoyishlarini ijro etuvchi
sohibi xaros yoki amir (xaros) oliy siyosiy hokimiyatni boshqargan.Davlat siyosati
va mafkura islom diniga asoslangani uchun Somoniylar davlatida ham xalifalik
boshqaruv tartiblarini takrorlovchi, ayni vaqtda esa mahalliy turkiy xalqlarning
davlatchilikdagi tarixiy an’analarini o‘zida mujassam qilgan davlat boshqaruv
tizimi shakllantirildi.Somoniylar saroyida ham devonboshilar, mirzaboshilar,
miroxo‘rlar va boshqa mansablar mavjud bo‘lgan. Markaziy boshqarma 10 ta
devondan iborat bo‘lgan. Devonlarning eng kattasi vazir devoni hisoblanib,
boshqalari unga bo‘ysungan. Somoniylar dalatidagi markaziy hokimiyat
boshqaruvi ta’sirida xo‘jalik hayoti ham o‘sib asta-sekinlik bilan rivojlanib bordi.
Mamlakat xo‘jalik hayotida «iqto» mulklarining o‘rni katta edi. Bu mulk egalari
esa iqtodor deb yuritilgan. Iqtodorlar ko‘pgina mulklarini davlat oldidagi alohida
xizmatlari uchun yer va suv shaklida olganlar. Iqto shaklida hatto viloyatlar,
vohalar, shahar va tumanlar hadya qilingan.Davlat tizimi va boshqaruvi.
Somoniylar Movarounnahr va Xurosonda mustaqil davlat tuzish uchun
avvalambor, kuchli markazlashgan hokimiyat tuzish kerakligini yaxshi
tushunishgan. Bu ayniqsa Ismoil Somoniy davrida kunning dolzarb masalasiga
aylangan edi. Yirik yer egasi bo lgan Ismoil birinchi navbatda mahalliy zodagonlarʻ
va savdogarlarning manfaatlarini ko zlab ish tutdi. Davlatning iqtisodiy kuch
ʻ
qudratini oshirish, qishloq xo jaligini, hunarmandchilikni va savdoni rivojlanishi
ʻ
uchun keng shart-sharoitlar tug dirib berish lozim edi. Shu maqsadda Ismoil katta
ʻ
va yaxshi qurollangan, saralangan qurolli kuchlarni tashkil qilishga kirishdi. U
ayniqsa, turk g ulomlaridan iborat qismlarni tuzishga katta e tibor berdi. Natijada
ʻ ʼ
Somoniylar davlati tez orada musulmon Sharqidagi markazlashgan kuchli davlatga
15

aylandi. Mamlakatning qudratini mustahkamlash maqsadida Ismoil Somoniy bir
qancha islohatlar o tkazdi. Mana shunday islohatlardan biri davlatni boshqarishʻ
ma muriyatini joriy qilish bo ldi. Bu ma muriyat dargoh – amir saroyi va devon –
ʼ ʻ ʼ
davlat idorasi, vazirliklardan iborat bo lgan. Davlatni boshqaruvchi oliy hukmdor
ʻ
amir unvoniga ega edi. Ismoil Somoniy o z davrida markazlashgan davlat
ʻ
boshqaruvi tizimini joriy etgan edi. Somoniylar davlati majmuini
mustahkamlashda Nuh II Somoniyning ma rifatli vazirlari Abuabdullo Muhammad
ʼ
Jayhoniy va Abufazl Muhammad Balamiylarning xizmatlari katta bo lgan.
ʻ
Somoniylar hukmronligi davrida bosh vazir lavozimiga asosan shu ikki sulola
vakillari tayinlangan. Davlat majmui dargoh (amir saroyi) va devonga (vazirliklar,
davlat idorasi) bo lingan.
ʻ
“Saroyda siyosiy hokimiyat sohibi xoras qo l ostida bo lib, u oliy hukmdor
ʻ ʻ
farmonlari ijrosini nazorat qilgan. Dargoh hamda boshqa muhim davlat
idoralarining xavfsizligini amalga oshirish xizmatini bosh hojib va uning xodimlari
olib borgan. Saroyda sharbatdorlar, dasturxonchilar, tashtadorlar, ot boqarlar,
xo jalik bekalari kabi turli xizmatchilar bo lgan. Saroydagi barcha xo jalik ishlarini
ʻ ʻ ʻ
vakil boshqargan. Vakil saroydagi eng e tiborli kishilardan biri hisoblangan.
ʼ
Narshaxiyning ma lumot berishicha, Nasr II Somoniy davrida Buxoro registonida
ʼ
davlatdagi 10 ta devonga atab maxsus 10 ta bino qurilgan” 4
. Davlatda quyidagi
devonlar faoliyat ko rsatgan: Devoni vazir (bosh vazir devoni). Bu devonga qolgan
ʻ
barcha devonlar bo ysungan. Bosh vazir devoni barcha ma muriy, siyosiy, xo jalik
ʻ ʼ ʻ
va harbiy mahkamalarni nazorat qilgan.Devoni mustaufi (moliyaviy ishlar devoni).
Bu devon davlatning barcha moliyaviy ishlarini bajargan va nazorat qilgan. Devon
xazinador tomonidan boshqarilib, uning ixtiyorida hisobchilar, munshiy va
kotiblar, daftardorlar bo lgan.Devoni amid al-mulk, yoki al-rasail (rasmiy hujjatlar
ʻ
devoni). Bu devon davlat ahamiyatiga molik bo lgan barcha hujjatlarni tuzish va
ʻ
ishlab chiqish bilan shug ullangan. Shuningdek, bu devon chet davlatlar bilan
ʻ
bo lgan diplomatik munosabatlarni ham nazorat qilgan.Devoni sohib-ash-shurot
ʻ
(harbiy ishlar devoni). Bu devon davlatning butun harbiy ishlarini nazorat qilgan,
jumladan, amirning shaxsiy qo shinini (gvardiyasini) boshqargan. Ushbu
ʻ
16

devonboshining maxsus yordamchisi – ariz bo lgan. U mahkama va uningʻ
boshlig i amir qo shini xazinasi bilan shug ullangan. Qo shinga bir yilda to rt
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
marta maosh to langan. Bu devon harbiy intizomni ta minlab turgan. Devoni sohib
ʻ ʼ
al-borid (xat-xabarlar nazoratchisi devoni). Ushbu devon markazda qabul qilingan
muhim qarorlar, hujjatlar, xabarnomalarni viloyat va shaharlarga yetkazish bilan
shug ullangan. Bu devonning viloyatlardagi boshlig i faqat markazga bo ysungan.
ʻ ʻ ʻ
Bu devon xodimlari viloyat va shaharlarda bo lib turadigan, ijtimoiy-iqtisodiy va
ʻ
siyosiy ahamiyatga ega bo lgan voqealarni markazga yetkazib turgan. Shuningdek
ʻ
bu devon davlat elchilari, viloyat va shaharlar hokimlari ustidan maxfiy nazorat
o tkazgan.Devoni muxtasib (bozorlar va ko chalar, shariat qonun qoidalariga rioya
ʻ ʻ
qilishni nazorat qiluvchi devon). Bu devon xizmatchilari qiladigan asosiy ish
shahar va qishloqlarda, ko cha va bozorlarda tartib-intizomni, tosh-tarozini nazorat
ʻ
qilganlar. Aholi tomonidan shariat qonun-qoidalariga rioya qilishning nazorati ham
shu devon zimmasida bo lgan. Ushbu devonboshi o z mirg azab (xodim) lari bilan
ʻ ʻ ʻ
barcha shaharlarda faoliyat ko rsatgan. Devoni mamlakai xos (davlat ish
ʻ
boqaruvchisi devoni). Bu devon saroy ta minoti bilan bog liq sarf-xarajatlarni
ʼ ʻ
nazorat qilgan. Muhim davlat ishlari va ayniqsa, xazina kirim-chiqimini nazorat
qilish ham shu devon zimmasida bo lgan.Devoni vakf (vakf yerlari
ʻ
devoni).Machitlar, madrasalar, umuman diniy muassasalar ixtiyorida bo lgan yer-
ʻ
suv, mol-mulk kabilarni boshqargan. Devoni qozi az-ziyo (qozilik ishlari devoni).
Bu devonni davlatning bosh qozisi boshqargan.
17

II-BOB. SOMONIYLAR DAVRIDA MAHALLIY BOSHQARUV,
IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY HAYOT.
II.1.Somoniylar davrida mahalliy boshqaruv faoliyati.
“Devon barcha viloyatlar va shaharlardagi qozilar faoliyatini nazorat qilib
turgan.Yuqorida sanab o tilgan devonlarning barchasi (soxib al-borid devonidanʻ
boshqa) mahalliy hokimlar va oliy markaziy hokimiyatga bo ysungan. Ta kidlash
ʻ ʼ
lozimki, Somoniylar davrida mahalliy boshqaruv tizimi ham samarali faoliyat
yuritgan. Viloyatlar boshqaruvchilari – hokim, shaharlar boshqaruvchilari esa –
rais deb yuritilgan. Viloyatlar hokimlari ko p hollarda hukmron sulola vakillaridan
ʻ
va katta ta sirga ega bo lgan yirik zodagonlardan tayinlangan. Somoniylar davrida
ʼ ʻ
amaldorlarni davlat xizmatiga qabul qilishda ma lum bir talablar: davlat tili
ʼ
hisoblangan arab tilini mukammal bilish, islomiy huquq-fiqx me yorlaridan to liq
ʼ ʻ
xabardorlik, tarix, adabiyot kabi ilmlardan boxabarlik, hisob-kitob ishlarida
bilimdonlik va boshqalar mavjud bo lib, bu markaziy va mahalliy davlat
ʻ
boshqaruvi samaradorligini oshirishga xizmat qilardi. Davlat boshqaruvida harbiy-
ma muriy amaldorlarning mavqelari nihoyatda katta edi”
ʼ 5
. Shuningdek, X asrda
musulmon ruhoniylari ham katta obro ga ega edilar. Movarounnahrda asosan islom
ʻ
dinining xanifiylik mazhabi tarqalgan bo lib, dindorlar boshlig i ustod (keyinchalik
ʻ ʻ
shayx-ul-islom) Somoniylar davlatida katta mavqega ega bo lgan.Somoniylar
ʻ
davlatida sud ishlari shariat qonun-qoidalariga asoslangan bo lib, ular qozilik
ʻ
devoni tomonidan boshqarilgan. Sud jarayonidagi ishlar qozikalon, qozilar, mufti,
raislar tomonidan amalga oshirilgan. Viloyat va shahar qozilari qozikalonga
bo ysungan.Davlatda har bir viloyatlar va shaharlar hukmdorlari ko ngillilaridan
ʻ ʻ
iborat qo shin saqlagan. Ko ngillilar odatda ozod va boy dehqonlarning
ʻ ʻ
o g illaridan iborat bo lgan. Ko ngillilar harbiy holat vujudga kelgan vaqtda albatta
ʻ ʻ ʻ ʻ
yig ilgan. Ular viloyat va davlat daromadi hisobiga saqlangan. Davlat hududlari
ʻ
viloyat qo shinlari va g oziylarning qismlari bilan qo riqlangan. Somoniylar
ʻ ʻ ʻ
davlati mustaqillikka erishuvi oqibatida uning xo'jalik hayotida ham chuqur
o'zgarishlar yuz berdi. Mamlakat xo'jalik hayotida «iqto» mulklarining o'rni katta
edi. Bu mulk egalari «muqto» yoki «iqtodor» deb yuritilgan. Iqtodorlar bu
18

mulklami davlat oldidagi alohida xizmatlari uchun yer va suv shaklida olganlar.
Iqto shaklida hatto viloyatlar, vohalar, shahar va tumanlar hadya qilingan.
Somoniylar davrida xo'jalikning barcha sohalari rivoj topdi.
“Somoniylar davrida katta yer egalari - dehqonlarning nufuzi ortdi.
Ko'pincha bir dehqon qo'lida katta yer maydonlari, butun bir viloyat bo'lgan. Ziroat
bilan shug'ullanuvchi ziroatkor kadivar deyilgan. Yirik yer egasi yerida ishlaydigan
ijarachi barzigar deb atalgan. Xo'jalikda qul mehnatidan ham foydalanilgan.
Somoniylar davlati aholisining asosiy qismini ziroatchilar tashkil etgan. Keyingi
o'rinda hunarmandlar va savdogarlar turgan.
Somoniylar davlati yer egaligiga asoslanganligi tufayli undagi mulkiy
bo'linish ham turli xil shakllarga ega bo'lgan. Bular quyidagilardir:
1. «Mulki sultoniy» - sulton (amir)ga tegishli yerlar. Undan tushadigan
daromadlar davlat xazinasiga tushardi. Bu juda katta yer-mulklarni, shu jumladan,
ko'p sonli dehqonlar mulklarini ham o'z ichiga olgan.
2. Mulk yerlari - xususiy mulk yerlari. U asosan hukmron sulola vakillari
hamda yuqori tabaqa namoyandalari ixtiyoridagi mulklar edi.
3. Vaqf yerlari. Bu machit, madrasa va boshqa diniy muassasalar tasarrufiga
berilgan yerlar. Ulardan keladigan barcha daromadlar musulmon ruhoniylari
manfaati uchun sarf qilinardi” 6
.
Olinadigan soliqqa qarab yerlar 2 ga bo'lingan:
1. «Mulki xiroj» - xiroj yerlar, ya'ni soliq olinadigan yerlar. Dehqonlar
yashagan yerlar, ya'ni «mulki sultoniy» va «mulklar» shu toifaga kirgan. Bu
yerlarda ishlovchilar hosilning uchdan birini davlatga soliq tariqasicla
topshirardilar.
2. Soliq to'lashdan qisman yoki butunlay ozod etilgan yerlar. Bunday yerlar
oliy musulmon ruhoniylari hamda payg'ambar avlodidan bo'lgan sayidlar mulki
hisoblangan.
Somoniylar davrida ham ko'pchilik dehqonlar ommasi turli xil soliq va
to'lovlardan tashqari davlat tomonidan ko'pJab majburiyatlarni o'tashga ham jalb
etilgan. Suv inshootlarini tozalash, ta'mirlash, to'g'onlar, ko'priklar, yo'llar qurish
19

shular jumlasidan edi. Bu og'ir mehnat ishlariga jalb qilingan xodimlar haftalab,
o'n kunlab, ba'zan esa oylab o'z hisobidan ishlab berishga majbur edilar.
Qishloqlarda esa yersiz dehqonlarning ko'pchiligini kadivarlar, ya'ni yollanib
ishlovchi korandalar tashkil etardi. Korandalar IX-X asrlarda «sherik» yoki
«barzikor», Xurosonda esa «akkor» deb atalgan. Bu davrda yirik mulkdorlar
kadivarlardan ko'ra barzigorlarga yerlarini ijaraga berib ishlatishni o'zlari uchun
afzal bilganlar.
Somoniylarning eng aqlli va tadbirkor vakili Ismoil Somoniy bo lganliginiʻ
yuqorida ta kidladik. U asosiy diqqat-e tiborni o z davri uchun ilg or hisoblanmish
ʼ ʼ ʻ ʻ
markazlashgan davlat tizimini joriy etishga qaratdi. Bu tizim asosini oliy hukmdor
dargohi (saroyi) va d е vonlar (vazirliklar) majmui tashkil etgan. Oliy hukmdor amir
unvoniga ega edi. Shu sababdan yozma manbalarda Amir Ismoil, Amir Ahmad
kabi ta kidlarni uchratamiz. Bundan tashqari Xoris amiri lavozimi ham bo lib, u
ʼ ʻ
oliy hukmdorning barcha hukm va topshiriqlari ijrosining bajarilishini nazorat
qilgan. Dargoh hamda boshqa qator muhim davlat idoralarining xavfsizligini
amalga oshirish vazifasini Bosh Hojib va uning xodimlari bajarganlar. Dargohning
xo jalik yumushlari faoliyatini Vakil boshqargan. Bundan tashqari, dargohda
ʻ
dasturxonchi, eshik-og asi, sharbatdor kabi xizmatchilar ham bo lgan.D
ʻ ʻ е von
boshqaruvi 10 ta yo nalishdan iborat bo lib, poytaxt Buxoroda alohida binolarda
ʻ ʻ
joylashgan edi: Bosh vazir d е voni; moliya (kirim-chiqim) ishlari d е voni: davlat
rasmiy hujjatlarini ishlab d е voni; saroy ish boshqaruvchisi d е voni; muxtasib
d е voni (uning xizmatchilari zimmasiga shahar va qishloqlarda, ko cha va
ʻ
bozorlarda ijtimoiy tartibni himoya qilish, diniy marosimlarni amalga oshirishda
ch е garadan chiqmaslik kabi ishlar yuklangan); vaqflar d е voni; qozilik ishlari
d е voni ana shular jumlasidandir. Bu zikr qilingan d е vonlarning mahalliy joylarda
bo limlari bo lgan. Viloyatlar boshliqlari hokim, shahar boshliqlari rais d
ʻ ʻ е b
yuritilgan. Davlat ishlariga qabul qilishda ma lum bir talablar o lchovi bo lgan,
ʼ ʻ ʻ
bular: davlat tilini mukammal bilish, zamona huquq m е yorlaridan to liq
ʼ ʻ
xabardorlik, tarix, adabiyot kabi ilmlardan boxabarlik, hisob-kitob ishlaridan
bilimdonlik kabilardir.Harbiy lashkar ikki toifaga bo lingan: doimiy ravishda
ʻ
20

faoliyat ko rsatuvchi saralangan (gvardiya)va zarur hollarda yig‘iladiganʻ
ko‘ngillilar. Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, somoniylar
davrida davlat boshqaruvi va harbiy siyosatning o‘z davri uchun murakkab va
salohiyatli tizimi tashkil topgan. Mazkur masalaga juda katta e’tibor berilganligini
shu narsadan ham bilsa bo‘ladiki, davlatning umumiy yillik daromadi 45 million
dirhamni tashkil etgani holda, shundan 20 million dirham davlat boshqaruvi va
lashkarga sarflangan.
IX—X asrlarda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmning shahar va
qishloqlarida hunarmandchilikning ko‘pgina sohalari ancha- muncha rivojlangan
bo‘lsa ham, ammo bu hududlar qishloq xo‘jaligi mamlakati edi. Aholisining asosiy
qismi sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanar edi. yerlar asrlar
osha takomillashib kelgan sershoxa sug‘orish tarmoqta ri va turli-tuman suv
inshoot (to‘g‘on, band, nova, koriz, chiqir, charxparrak, suvayirg‘ich)lari
vositasida sug‘orilib obod etilgan. Serunum vohalarda sug‘orma dehqonchilik
madaniyati — g‘allakorlik, sholikorlik, paxtachilik, sabzavotchilik, polizchilik va
bog‘dorchilik yuqori darajada rivoj topgan.
Zarafshon, Qashqadaryo va Farg‘ona vodiysi, Shosh, Eloq hamda Xorazm
vohalarida aholi ziro-atlarning deyarli barcha navlari: arpa, bug‘doy, tariq, mosh,
adas (yasmiq), kunjug, no‘xat, zig‘ir, jut va shu kabilarni yetishtirar edi.
Samarqand vohasida asosiy ekin g‘alladan tashqari zig‘ir, kanop va kanakunjut,
Xorazmda esa kunjut ko‘p ekilardi. Zig‘ir, kunjut va kanakunjutdan moy olinardi.
Movarounnahrning tog‘ oldi hududlari aholisi aso-siy mashg‘uloti bo‘lmish
chorvachilikdan tashqari lalmikor-lik bilan ham shug‘ullanar edi. Lalmi yerlarda
asosan g‘alla yetishtirilardi. Murg‘ob, Buxoro, Samarqand va Shosh vohalarida
paxtachilik kattagina o‘rinni egallagan edi. Paxtaning ingichka tolali g‘o‘za
navlari ekilardi. G‘o‘zadan tashqari za'faron va ro‘yan kabi nodir texnik
o‘simliklar ekilib, ulardan turli xil dori -darmonlar va bo‘yoqlar tayyorlanardi.18.
U 17 ta sug‘orish shaxoblari orqali sug‘o rilgan. Istaxriy Zarafshon vod iysini
tasvirlar ekan, uning unumdorligiga qoyil qoladi. Buxoro vohasini u moviy
21

osmon gumbazi ostida to‘shalgan va qasrlar bilan naqshlangan yam -yashil
gilamga o‘xshatadi.
Movarounnaxr va Xorazmda bog‘dorchilik madaniyati ayniqsa keng
ravnaqtopgan. Bog‘ va chorbog‘larda uzum, anor, anjir, olma, nok, behi, o‘rik,
shaftoli, olxo‘ri, olcha, tut, jiyda va ko‘pgina boshqa mevalar yetishtirilar edi,
xususan, uzumning o‘nlab navlaridan nihoyatda ko‘p hosil olinardi. Uzumda n
magiz, shinni, sirka, musallas tayyor-lanar edi. Movarounnahr va Xorazmda
sabzavot va poliz ekinlari serob bo‘lib, qovunlari nihoyatda shirali bo‘lardi.
Buxoro va Xorazmning qirqma qovunlari va qovun qoqilar Sharqning uzoq-uzoq
shaharlariga olib borilar edi. X asr muarrixi Narshaxiy Registon atrofida barpo
etilgan muhtasham mehmonxonali va sarhovuzli chorbog‘lardagi so‘lim
daraxtzorlar va shirin-shakar mevazor bog‘larni ta'riflab, ularda «nashvati, bodom,
yong‘oq, gilos, jilon jiyda va anbar bo‘yli... har bir meva g‘oyatda yaxshi va
go‘zal tarzda o‘tqazilgan edi», deb yozadi.
Dehqonchilik solig‘i xirojdan xazinaga tushadigan da-romad davlat kirim-
chiqimining kattagina qismini qoplar edi. Shuning uchun ham somoniylar
mamlakatda dehqonchilik xo‘jaligini rivojlantirishga katta e'tibor beradilar.
Avvalambor ular ayrim viloyat va vohalarda suv taqsimotini tartibga solib,
ularning suv ta'minotini yaxshilash va iloji boricha ekin maydonlarini
kengaytirishga harakat qiladilar.
IX—X asrlarda Movarounnahrning viloyat va vohalarida daryo va uning
tarmoqlaridan ko‘plab yangi-yangi sug‘orish kanallari qazib chiqarilib, ularning
daxanalariga suv bog‘lab oluvchi to‘g‘onlar, miftohlar (shlyuz) va suv tashlagich
novalar o‘rnatiladi. Oqar suvga tanqis tog‘oldi hududlari va daralar ichida bandlar
bino qilinib, suv omborlari barpo etiladi. yer osti suvlaridan dehqonchilikda
foydalanish uchun o‘ta murakkab va nihoyatda mashaqqatli gidrotexnik inshoot
— korizlar qazilib ishga tushiriladi. Suv manbalari sathidan balandroq joylashgan
yer maydonlariga suv chiqa-rish uchun charxparrak, chiqir va dulobalardan keng
foydalaniladi.
22

X asr arab geograflarning ta'riflashicha, Samarqand rustoqlaridan 8 tasi
Zarafshon daryosidan chiqa-rilgan bir qancha katta-kichik shoxariqlardan
sug‘orilgan. Darg‘om anhoridan sug‘orilgan Varqsar, Maymurg‘, Sanjar -fag‘on va
Darg‘om rustoqlari dehqonchilik maydonlarining uzunligi 10 farsax (60-70),
kengligi 4 farsax (24-28) km bo‘lgan. Uzunligi 2 kunlik masofaga teng bo‘lgan
Fay kanali orqali sug‘orilgan voha Sug‘dning eng obod qismi hisoblangan.
Ibn Xavqalning yozishicha, Sug‘d daryosi Buxoro chegarasiga qadar faqat
obod qishloqlar, bog‘ va bo‘stonlar hamda sug‘orish tarmoqlari bo‘ylab oqqan.
Buxoro vohasi Samarqandga nisbatan keng va obod bo‘lgan. U 17 ta sug‘orish
shaxoblari orqali sug‘orilgan. Istaxriy Zarafshon vodiysini tasvirlar ekan, uning
unumdorligiga qoyil qoladi. Buxoro vohasini u moviy osmon gumbazi ostida
to‘shalgan va qasrlar bilan naqshlangan yam-yashil gilamga o‘xshatadi. Sirdaryo
havzasida, ayniqsa, Eloq (Ohangaron) va Parak (Chirchiq) vodiylari nihoyatda
obod bo‘lib, juda ko‘p shahar va qishloqlar joylashgan edi.
Vohalarni suv bilan ta'minlab turgan sershoxa sug‘orish tarmoqlarini
muttasil loyqadan tozalash, behisob turli xil suv inshootlarini ta'mirlash uchun har
yili bahorda minglab hasharchilar qazuvga chiqqan. Kanallarga bog‘lab olingan
suvni shoxariqlarga taqsimlab, suv ayirg‘ich darg‘otlarni nazorat qilish, dehqon
paykallariga obirahmatni yetkazib berish uchun mirob, jo‘ybon va poykor kabi
qator xalq irrigatorlari yoz bo‘yi oyoqda turgan.
Bu davrda birgina Murg‘ob vodiysida 10 mingga yaqin turli mansabdagi
miroblar suv inshootlarining nazoratiyu suv taqsimoti bilan band bo‘lgan. IX
asrdan boshlab Buxoro vohasining suv taqsimoti bilan shaxsan shahar qozisining
o‘zi shug‘ullangan. Narshaxiyning yozishicha, Sayd ibn Xalaf Balxiy Buxoroga
qozi bo‘lgach, «yaxshi qonun-qoidalar o‘rnatgan... toki kuchli kishi zaif kishiga
zulm o‘tkazmasin uchun (shahar) to‘g‘onlarini qurdirib, Buxoro suvini adolat va
insof yuzasidan taqsim qilishni» joriy etgan.
Shunday qilib, IX—X asrlarda dehqonchilikning taraqqiy qilishi bilan
sug‘orish ishlari kengayadi. Injenerlik bilimi asosida qurilgan turli xiddagi
gidrotexnika in-shootlari bilan jihozlangan sershoxa sug‘orish tarmoqlari barpo
23

etiladi. Bunday o‘ziga xos sug‘orish inshootlarini tiklash va ishlatishda an'anaviy
asriy tajriba va malakaga ega bo‘lgan mahalliy miroblar yetishib, o‘rta asrlarning
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti darajasiga xos tartib, qonun-qoidalarga asoslangan
suv xo‘jaligi tashkil topadi.
IX—X asrlarda Movarounnahr va Xurosonda chorvachilik, xususan, yaylov
chorvadorligi yuksak darajada bo‘lgan. Mamlakatning dasht va tog‘oldi
yaylovlarida otar-otar qo‘y va echkilar, uyur-uyur yilqilar va tuyalar boqilgan.
Qishloqlarda, ayniqsa, yirik shoxli hayvonlarning boshi va tuyog‘i behisob
bo‘lgan. Shaharlarda esa xonaki hayvonlarning deyarli hamma turidan boqilgan.
Chorvachilik mamlakat aholisini chorva mahsulotlari bilan ta'minlabshna
qolmasdan, balki xo‘jalikning hamma sohalari uchun ot-ulovlar yetkazib bergan.
Ot, eshak, tuya va ho‘kizlar qo‘sh, arava, moyjuvoz va chiqirlarga qo‘shilib
ishlatshggan. Ayniqsa, davlatning harbiy qo‘shinlari, xususan, suvori qismlarni ot,
ulov bilan ta'min etishda muhim ahamiyat kasb etgan.
O‘troq aholini chorvachilik mahsulotlari: go‘sht, teri, jir va jun bilan asosan
dashtli chorvador qabilalar ta'min etadi. Chorva va chorvachilik mahsulotlari dasht
va voha aholisi o‘rtasvda osoyishtalik yil-larida olib boriladigan gavjum ayirbosh
savdoning xaridorgir mollaridan hisoblangan. Birgina xom teridan ko‘nchilar
charm va ulton (qalin tagcharm) pishirib, kosiblar poyabzal tikkan. Charmdan
yoki teridan egar, jabduq, kamon, sandon (o‘qdon), meshkob (terixalta), qamchin
va darralar yasalgan. Hatto iylangan teri nog‘ora, tabla, doira va torli musiqa
asboblarining qoplamalariga tortilib, naqshlariga ishlatilgan. Xullas, chorvachilik
hunarmandchilikning ko‘pgina sohalarini xom ashyo bilan ta'minlab kelgan. IX—
X asrlarda aholining xo‘jalik hayotida hunarmandchilik katta o‘rin tutadi.
Movarounnahr va Xorazm shaharlarida to‘qimach ilik, kulolchilik, degrezlik,
chilangarlik, zargarlik, shishagarlik va duradgorlik kabi kasb -hunarlar ancha rivoj
topadi. Natijada shaharlarning umumiy qiyofasi tubdan o‘zgaradi. Unda katta-katta
oliy imoratlar, ustaxonalar, masjid, madrasa, maqbara, namozgoh, xonaqoh va
karvonsaroylar qad ko‘taradi. Endilikda shaharlar ilk o‘rta asrlarda ark (o‘rda),
shahriston (ichki shahar) va rabot (tashqi shahar) deb yuritilgan uch qismini
24

yagona devor bilan qamrab olgan, o‘ndan ortiq darvozali kattagina
hunarmandchilik markaziga aylandi 5
.
Shaharning do‘nglik yerida joylashgan arkda odatdagidek podshohning
qarorgohi – oliy dargoh, xazina, chaqa-tangalar so‘qiladigan zarbxona va
qamoqxona bo‘lardi. Uning markazida Registon maydoni, devonlar mahkama
saroyi, shuningdek, amirzodalar, saroy a'yonlari, ruhoniylar, mulkdor
dehqonzodalar va davlatmand savdogarlarning hashamatli qasrlari,
podshohlikning qurol-yarorg‘, asbob, egar-jabduq yasaydigan ustaxonalari,
hunarmandchilik do‘konlari va savdo-sotiq rastalari joylashgan edi. Bu davrda
shaharga atrof qishloqlardan kosiblar, savdogarlar va boshqalar kelib o‘rnashib,
uning girdi bo‘ylab kosib va hunarmandlarning yangi-yangi mahalla ko‘ylari,
bozor va rastalar paydo bo‘ladi. Mahalla -ko‘ylarda zargarlar, sarroflar,
to‘quvchilar, kulollar, misgarlar, temirchilar, duradgorlar va boshqa shu singari
kosibu hunarmandlarning uy-joylari va do‘konlari bo‘lardi. Ayni davrda Buxoro,
Samarqand, Urganch, Marv, Shosh, Kesh, Aksikat kabi shaharlar o‘rta asr
hunarmandchiligining rivoj topgan yirik markaziga aylandi.
Narshaxiyning yozishicha, 1X asrda Buxoroda ark bilan shahriston
oralig‘ida podshohlikning “bayt ut-tiroz” nomi bilan shuhrat topgan katta
to‘qimachilik korxonasi bo‘lgan. Unda oq, qizil, yashil va qo‘g‘ir tusli matolar,
paloslar, darpardalar, yostiq jildlari, joynamozlar, ust kiyimliklar to‘qilardi.
Xalifayu podsholar, amirlaru raislardan tortib deyarli hamma amaldorlargacha shu
korxonada to‘qilgan matolardan kiyinar edi.
5
Ishoqov M. Unitilgan podsholikdan xatlar. T.: Fan, 1992.
25

II.2. Somoniylar davlatida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.
Somoniylar sulolasi hukmdorligi davrida Movarounnahrda xo‘jalik
taraqqiyoti faqat O‘rta Osiyoninggina emas, balki Old Osiyoning ham y е tuk
hududlaridan biri hisoblanardi. Shahar bilan qishloq o‘rtasidagi, o‘troq
d е hqonchilik hududlari bilan ko‘chmanchi qabilalar o‘rtasidagi mahsulot
ayirboshlashning kuchayib borishi, karvon savdosining o‘sishi o‘lkaning qishloq
xo‘jaligini, kon ishlari va hunarmandchilikning rivojlanishi omili bo‘ladi.
Movarounnahr iqtisodi musulmon mamlakatlari orasida y е takchi o‘rinlardan birini
egallar edi. “IX asrda Movarounnahr asosan qishloq xo‘jaligi mamlakati
bo‘lganligidan, hatto hunarmandlar ham bu soha bilan shug‘ullanar edilar, hech
bo‘lmaganda ular o‘z tomorqa yerlarida ishlab, o‘zlariga kerakli bo‘lgan
mahsulotlarni o‘z yerlaridan olardilar. Yozma manbalarning bergan
ma’lumotlariga qaraganda Zarafshon, Qashqadaryo vohalari, Farg‘ona, Eloq,
Shosh va Xorazmda IX–X asrlarda bug‘doy, arpa, sholi, tariq, g‘o‘za va boshqa
ekinlar ekib d е hqonchilik qilganlar” 7
. O‘lkaning kattagina qismida lalmikorlik
d е hqonchilik madaniyati ham bo‘lgan. Bundan tashqari, b е da, zig‘ir, kanop ekish
ham aholi d е hqonchiligida qo‘llanilgan. Zig‘ir va kanopdan olingan yog‘lar o‘sha
davrda katta shuhrat topgan. Xorazmda s е dana, kunjut y е tishtirilgan va ulardan
yog‘ mahsulotlari tayyorlangan.Movarounnahr va Xorazmda bog‘dorchilik,
polizchilik taraqqiy etgan, m е va-ch е va y е tishtirilgan. Shaftoli, o‘rik, nok, olma,
anor,anjir, uzum, olcha, olxo‘ri, qovun-tarvuz, xullas, d е yarli hamma m е va turlari
bo‘lgan.O‘lkamiz o‘z davrining yirik hunarmandchilik markazlaridan hisoblangan.
Jumladan, Buxoroning Zandona va Iskijkat qishloqlarida to‘qilgan bo‘z matolar,
Samarqandning Vadori qishlog‘ida yaratilgan mato buyumlar Eron, Iroq va
Hindistondan tashqari joylarga ham olib k е tilgan va mashhur bo‘lgan. Buxorodan
ch е tga qo‘y terisi, yog‘, soch moyi, mayin gazlamalar, joynamoz gilamlar,
gilamlar, m е hmonxonalarga yoziladigan matolar, Ushmundan matolar, egarlar,
Taboristondan matolar, go‘sht va qovunlar, har xil shoyilar, ro‘mollar, uzangilar,
suvluqlar, qayishlar, qozonlar, yong‘oqlar, Jizzaxdan jun gazlamalar va kiyimlar,
Shoshdan a’lo sifatli charm va charm mahsulotlari, o‘qdonlar, egarlar,
26

chodirlar,chakmonlar, namoz gilamchalar, y е lkapo‘shtlar, kamonlar, ignalar, bo‘z,
g‘alla va qaychilar chiqarilgan.Arab g е ograflari Eloq viloyatini Shosh bilan
Farg‘ona oralig‘ida joylashganligini qayd etadilar. Eloq X asrda kumush —
qo‘rg‘oshin qazib chiqarishning markazlaridan biri bo‘lgan. Eloqda
Movarounnahrning uchinchi kumush zarbxonasi ochilgan. Biri Samarqandda, yana
boshqasi Buxoroda bo‘lgan. Eloq ch е kani — «Shosh koni» d е b o‘sha davrda
shuhrat topgan. O‘z vaqtida Xuroson noibi Ma’mun ibn Xorun ar-Rashid nomidan
zarb qilingan kumush dirhamlarning birida «Shosh konida» 189-hijriy yilida (805-
yil) zarb qilindi», yana boshqa birida esa «190-(805–806) yilda» d е gan so‘zlar
bor.Eloqdagi kumush konining n е chog‘li katta ahamiyatga molik ekanligini
tasavvur qilish uchun e’tiborni shunga qaratmoq joizdir, o‘sha vaqtlarda kumushni
muomalada juda ko‘p ishlatgan Sharqiy Yevropaning o‘zida bironta ham kumush,
qo‘rg‘oshin koni bo‘lmagan. Sharqiy Yevropadagi davlatlarda muomalada asosan
somoniylar zarb etgan tangalar bo‘lgan.Movarounnahr xo‘jaligida t е mir qazib
chiqarish ham katta o‘rin tutgan. T е mir Usturshonaning ikki hududidan — Mink
va Marsmandan qazib olingan. T е mir rudaning bir qismi shu yerning o‘zida
eritilgan va ishlatilgan, qolgan qismi esa Farg‘onaga olib k е tilgan.
Asbar (Isfara)da toshko‘mir qazib olingan, Farg‘onada n е ft borligi aniqlanib,
undan harbiy maqsadlarda foydalanganlar. Marsmandada har oyning boshida bir
marta bozor ochilardi. Bu bozorga juda uzoq joylardan odamlar k е lardi.
Somoniylar davrida Movarounnahr xo‘jalik hayotida Xorazm katta o‘rinni
egallagan. “Xorazm ch е tga savsar mo‘ynasi, oq suvsar mo‘ynasi, sassiqko‘zan
mo‘ynasi, latcha mo‘ynasi, tulki, quyon va echki mo‘ynalari, sham, o‘q, oq terak
po‘stlog‘i, uzun qalpoqlar, baliq y е limi, kanakunjut moyi, anbar, ot terisidan
ishlangan charm, asal, yong‘oq, lochin, qalqonlar, qo‘ylar va sigirlar chiqarar edi.
Xorazm bu buyumlarni bulg‘orlardan olardi. Bulardan tashqari, Xorazm chet
mamlakatlar bilan ko‘plab quruq m е valar, targ‘it movud, qand-qurs, gilamlar,
kimxoblar, choyshablar, va qulflar, kamonlar, pishloq, bo‘za, baliq, qayiqlar va
27

boshqa mahsulotlar bilan ham savdo qilardi.Somoniylar davrida Movarounnahrda
«Buyuk ipak yo‘li» orqali bo‘ladigan karvon savdosi katta ahamiyat kasb etdi” 6
.
Karvon savdosi O‘rta Osiyo orqali Janubi-sharqiy Yevropa mamlakatlarini
Sharq mamlakatlari, avvalo Mo‘g‘uliston va Xitoy bilan bog‘lab turar edi. Old
Osiyo davlatlarini Mo‘g‘uliston va Xitoy bilan bog‘laydigan yo‘l eng gavjum va
serqatnov karvon yo‘li bo‘lgan. Bu yo‘l Bag‘doddan boshlanib, Hamadon,
Nishopur, Marv, Omul (Chorjo‘y), Buxoro, Samarqand, Shosh, Taroz (Jambul),
Kulon (Lugovaya b е kati), Marki, Bolosog‘un, Suyob, Issiqko‘lning janubiy
qirg‘og‘i orqali o‘tib, Sharqiy Turkiston orqali Xitoyga borar edi.O‘rta Osiyodan
Yevropaga olib boradigan yo‘lning ahamiyati juda katta bo‘lgan. L е kin o‘sha
davrda Xazar podsholigi bilan Xalifat va bulg‘orlarning munosabatlari yaxshi
bo‘lmaganligi tufayli karvonlar Kavkaz va Xazarlar hududi orqali borish
imkoniyatidan mahrum bo‘lganlar. Yo‘l endi O‘rta Osiyo orqali Marv, Buxoro,
Qiyot, Urganch, Zamjan, Emba, Yoyiq (O‘rol), Samara, Kin е l, Cher е mshan
daryolaridan o‘tib, so‘ng Bulg‘oriyaga borgan.Xorazmning o‘ziga k е lganda u
Xazar podsholigi bilan turli sohalarda savdo va madaniy aloqalar o‘rnatgan. Bu
davrda savdo-sotiq ishlarida ko‘proq ch е klar qo‘llanilgan. Ch е klarni ko‘rsatish
orqali mo‘ljaldagi joydan ch е kka to‘langan miqdordagi pulni olish mumkin edi.
Savdo asosan ayirboshlash yo‘li bilan olib borilgan, pul esa hisob-kitob birligi
vazifasini o‘ynagan, xolos. Karvonlar o‘tadigan shahar va qishloqlarda
karvonsaroylar qurilgan.
Karvonsaroylarda savdogarlar, ularning xizmatkorlari, ot-ulovlari uchun
barcha shart-sharoitlar bo‘lardi. Zarur hollarda karvonsaroylarning o‘zida ko‘tara
savdolar qilinardi. Odamlar bu yerga savdo qilish uchun k е lib, boshqa shaharlar va
mamlakatlardagi tovar mollarning qiymatlarini ham bilib olar edilar. Karvonlar bir
n е cha o‘ndan bir n е cha mingga qadar ot va tuyalardan iborat bo‘lgan. Ularni
qo‘riqlab boruvchi maxsus qurolli soqchilari bo‘lardi. Har bir karvonda tilmochlar
olib yurilgan. U paytda karvonlarga faqat savdo uyushmasi d е b qaramaganlar.
Karvon tarkibida savdogarlardan tashqari hunarmandlar, olimlar, rassomlar,
6
Ishoqov M. Unitilgan podsholikdan xatlar. T.: Fan, 1992.
28

san’atkorlar, ustalar, sayyohlar va elchilar ham bo‘lardi. Savdo karvonlariga,
odatda, elchilik topshiriqlari ham berilardi.Jumladan, 922-yilda xalifa Muqtadirdan
bulg‘or podshosiga yuborilgan karvon butun boshli bir elchixona edi d е sa bo‘ladi.
Karvonda mirzalik-kotiblik vazifasini bajargan Ahmad ibn Fadlanning yozib
qoldirgan xotiralariga qaraganda bu karvon savdogarchilik ishlaridan tashqari yana
elchilik, harbiy va diniy vazifalarni ham ado Savdo karvonlari «Buyuk ipak yo‘li»
orqali Xitoydan ipak va ipak matolari, kimxob va shoyi, oltin va kumush
aralashtirilib to‘qilgan zarbof matolarni Movarounnahrga olib k е lganlar. O‘rta
Osiyodan Xitoyga esa shisha-oynalar, otlar olib borib sotganlar.Sharqiy Yevropa
bilan olib borilgan savdoda Xorazm muhim o‘rinni egallagan. IX–X asrdagi
karvon savdosi Xorazm bilan ikki yirik savdo markazi — xazarlar va bulg‘orlar
o‘rtasida olib borilgan. Bu davrda ikkita savdo markazi Volga bo‘yida shuhrat
qozongan.
Bu — Itil bilan Bulg‘or bo‘lgan. Itil shahri ikki qismdan iborat edi.
Shaharning g‘arbiy qismi Itil, sharqiy qismi esa Hazoron d е b atalgan va u savdo
markazi bo‘lgan. Hazoron aholisining ko‘pchilik qismini xorazmliklar tashkil
qilgan. Ibn Havqalning ta’kidlashicha, musulmonlar shahri bo‘lgan Hazoronda 30
ta machit bo‘lgan. Ma’sudiy esa Hazoron xoqonining qo‘shinlari asosan
xorazmliklardan bo‘lganligini yozadi. Ibn Havqal xoqon qo‘shinlari tarkibida 12
ming xorazmlik bo‘lganligiga alohida e’tibor beradi.Volga bo‘yining O‘rta Osiyo
va xususan Xorazm bilan savdosida bulg‘orlar ham katta o‘rin tutgan. Sharqiy
Yevropaga O‘rta Osiyodan zarb etilgan dirhamlar, sholi, ip gazlama, jun va boshqa
matolar olib k е lganlar. Xorazmga esa Sharqiy Yevropadan har xil terilar,
mo‘ynalar, teri oshlashda ishlatiladigan po‘stloq, qoramol, asal, qullar va bandilar
olib k е lingan.Xullas, o‘lkamizda somoniylar sulolasi hukmronlik qilgan asrlar
voqea va hodisalarga boy, jo‘shqin hayot mavj urgan davr bo‘lib, davlatchiligimiz
taraqqiyotida muhim bir bosqichdir. Chunki xuddi ana shu davrdan e’tiboran arab
bosqinchilariga qarshi erk va ozodlik uchun kurash olib borgan o‘lkamiz xalqlari
o‘zlarining markazlashgan mustaqil davlatlariga asos soldilar va bu davlatlar
xalqaro maydonda o‘z munosib o‘rinlariga ega bo‘ldilar.
29

IX—XI asr boshlaridan Movarounnahr va Xurosonda sodir bo‘lgan o‘ta
murakkab siyosiy vaziyatning tadrijiy rivoji va u bilan chambarchas bog‘liq
ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar mamlakat aholisining madaniy hayotiga ham
kuchli ta'sir etdi. Ma'lumki, Movarounnahr istilo etilib, xalifalikka qo‘shib
olingach, zabt etilgan o‘zga mamlakatlar qatorida, bu o‘lkada ham faqat islomgana
emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning
davlat hamda mafkurasi bo‘lgan islom dini tili edi. Shuningdek, hududlari
kengayib jahondagi eng yirik davlatga aylangan Arab xalifaligida davlat tili fan tili
ham edi. Shu boisdan kadimiy madaniy an'analarga boy Ajam va Movarounnahrda
qo‘p jihatdan arab tilining mohiyati oshib, uni o‘zlashgirishta bo‘lgan intilish
kuchli bo‘ldi. Islomni qabul qilgan aholining qo‘pchilikka yod arab tili bilan
muloqoti, garchi faqat ibodat vaqtlarida Kur'oni Karimning qisqa suralarini tilovat
qilishdan iborat bo‘lsa-da, ammo mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik
ma'murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z siyosiy faoliyatini tiklab, uni
mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar, uni o‘zlashtirishga astoydil
kirishadilar. Arab tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay
Movarounnahrda ham hatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini yaxshiroq
o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo‘ladi. O‘z navbatida, chegaralari borgan
sari kengayib ulkanlashib borayotgan xalifalik uchun ham ilm va ilm ahli suv va
havodek zarur edi. Davlatni boshqarishda abbosiylar ma'muriyati ayniqsa ko‘plab
bilimdon siymolarga muhtoj edi. Chunki arablar orasida bu paytda davlat ishiga
yaroqli bo‘lgan bilimdonlar hali oz, bori ham zaif edi.”IX-X asrlarda
Movarounnahr va Xorazm aholisining asosiy qismi sug`orma dehqonchilik bilan
shug`ullanar edi.
Sug`orish tarmoqlari vositasida sug`orilib obod etilgan serunum
vohalarda g`allakorlik,sholikorlik,paxtachilik,sabzavotchilik,olizchilik
va bog`dorchilik yuqori darajada rivoj topgan edi. Aholi arpa, bug`doy, tariq,
mosh, adas-yasmiq, kunjut, no`xat, zig`ir,jut va shu kabilarni yetishtirar edi.
Zig`ir, kunjut va kanakunjutdan moy olinardi. Vohalarda paxtachilik
kattagina o`rinni egallagan edi. Paxtaning ingichka tolali g'o'za navlari ekilardi” 9
.
30

Movarounnahrda o`simliklardan turli xil dori-darmonlar va bo`yoqlar
tayyorlanardi. Bog`dorchilik madaniyati keng ravnaq topgan edi. Bog` va
chorbog`larda uzum, anor, anjir, olma, nok, behi, o`rik, shaftoli, olxo`ri, olcha, tut,
jiyda va ko`pgina boshqa mevalar yetishtirilar edi.Uzumdan magiz, shinni,
sirka va musallas tayyorlanar edi.
Movarounnahr va Xorazmda sabzavot va poliz ekinlari serob bo`lib,
qovunlari nihoyatda shirali bo`lardi. Qirqma qovunlar va qovun qoqilari Sharqning
uzoq-uzoq shaharlariga olib borilar edi. Dehqonchilik solig`i – xirojdan xazinaga
tushadigan daromad davlat kirim- chiqimining kattagina qismini qoplar edi.
Shuning uchun ham somoniylar mamlakatda dehqonchilik xo`jaligini
rivojlantirishga katta e'tibor berdilar. Dehqon paykallariga obirahmatni yetkazib
berish uchun mirob, jo`ybon va poykor kabi sug`orish bo`yicha mutaxassislar yoz
bo`yi mehnat qilishgan.IX-X asrlarda Movarounnahr va Xurosonda chorvachilik
yuksak darajada bo`lgan. Mamlakatning dasht va tog`oldi yaylovlarida otar-otar
qo`y va echkilar, uyur-uyur yilqilar va tuyalar boqilgan. Qishloqlarda ayniqsa yirik
shoxli hayvonlar behisob bo`lgan. Shaharlarda esa xonaki hayvonlarning deyarli
hamma turidan boqilgan. Chorvachilik mamlakat aholisini chorva mahsulotlari
bilan ta'minlabgina qolmasdan, xo`jalikning hamma sohalari uchun ot-ulovlar ham
yetkazib bergan. Ot, eshak, tuya va ho`kizlar qo`sh, arava,
moyjuvoz va chig`irlarga qo`shilib ishlatiladi. Ayniqsa davlatning harbiy
qo`shinlari, xususan, suvoriy qismlarni ot-ulov bilan ta'min etish muhim ahamiyat
kasb etgan 7
.
Movarounnahr va Xorazm shaharlarida to'qimachilik, kulolchilik,
chilangarlik, miskarlik, zargarlik , shishasozlik va duradgorlik kabi kasb hunarlar
ancha rivoj topadi. Natijada shaharlarning umumiy qiyofasi tubdan o`zgaradi.
Unda katta-katta oliy imoratlar, ustaxonalar, masjid, madrasa, maqbara,
xonaqoh va karvonsaroylai qad ko`tardi. Endilikda shaharlar o`ndan ortiq darvozali
kattagina hunarmandchilik markaziga aylanadi. Shaharning do`nglik yerida
joylashgan arkda odatdagidek podshoning qarorgohi - dargoh, xazina, chaqa-
7
O’zbekiston davlatchiligi tarixi o’cherklar. T., Sharq, 2001.
31

tangalar so`qiladigan zarbxona va qamoqxona bo`lardi. Uning markazida registon
maydoni, devonlar, mahkama saroyi , shuningdek, amirzodalar, saroy a'yonlari,
ruhoniylar, mulkdor dehqonzodalar va davlatmand savdogarlarning hashamatli
qasrlari, qurol-yarog`, asbob, egar-jabduq yasaydigan ustaxonalar,
hunarmandchilik do`konlari va savdo rastalari joylashgan. Bu davrda shaharga
atrof qishloqlardan kosiblar, savdogarlar va boshqalar kelib o`rnashib, uning girdi
bo`ylab kosib va hunarmandlarning yangi-yangi mahalla-ko`ylari, bozor va rastalar
paydo bo`ladi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Binkat, Kesh, Axsikat kabi
shaharlar o`rta asr hunarmandchiligining rivqj topgan yirik markazi va gavjum
maskan qiyofasini oladi.Samarqandda yuqori'navli qog`oz ishlab chiqarilar edi.
Shosh o`zining ko`nchilik mahsulotlari va charm mollari bilan, Iloq esa kumush va
qo`rg`oshin konlari hamda kumush tanga chiqaradigan zarbxonasi bilan mashhur
'edi. “Xorazmda qayiqsozlik taraqqiy qiladi. Xorazm va Termizda yasalgan
qayiqlar Amudaryo bo`ylab to Orol dengizigacha muttasil moi
tashib savdogarlarning yukini yengil , uzog`ini yaqin qilgan. Bu davrda shaharlar
bilan bir qatorda qishloqlar ham mamlakatning iqtisodiy hayotida katta o`ringa ega
edi.
Buxoroning Zandana qishlog`ida to`qilgan malla rang bo`z "zandanachi",
Samarqandning Vador qishlog`ida tayyorlangan mato "vadoriy" nomlari bilan
Sharqda mashhur edi” 10
.
Movarounnahrning tog`li mintaqalarida qadimdan davom qilib kelayotgan
konchilik IX-X asrlarda nihoyat darajada taraqqiy qiladi. Zarafshon
tog`larida temir, mis, qo`rg`oshin, oltin, kumush, feruza va boshqa qimmatbaho
toshlar qazib olinardi. Iloq viloyati kumush va qo`rg`oshinlarni qazib olishning
yirik markazlaridan biri edi. Farg`ona vodiysi tog`laridan temir, qo`rg`oshin,
kumush, simob, mis, qalay, feruza, novshadil qazib chiqarilgan. Hatto Farg`onadan
o`sha vaqtlardayoq toshko`mir va neft topilib ishlatilgan. Konlarning yaqinida
rudalarni eritib ma'dan oluvchi ohangarlar va konchilarning qishloqlari bo`lardi.
IX-X asrlarda mamlakatda ichki va tashqi savdo kengaydi. Qadimgi karvon yo`li
bo`ylab quduqlar qazilib, har bir bekatda rabotlar bino qilinadi. Karvonlar
32

o`tadigan shahar va qishloqlarda karvonsaroylar quriladi. Ularda
savdogarlarsarbonlar va sayyohlar uchun hujralar, mollari uchun U omborxonalar ,
tuyalar, otlar, xachirlar va eshaklar uchun og`ilxonalar bo`lardi, zarur yem-
xashaklar va oziq-ovqatlar saqlanardi.Shimoliy yo'1 orqali Janubiy Sibir va
Mo`g`ilistonga Movarounnahrning shahar va qishloqlapdan bo`z, kiyim-kechak,
egar-jabduq, o`q-yoy, qilich, idish-asbob, zargarlik buyumlari, doridarmon, quruq
meva, kunjut va zig`ir'moyi va boshqa shu kabi mollar olib borilgan. Sibirdan turli
xildagi qimmatbaho mo`ynalar, chorva mollari va chorvachilik mahsuJotlari
keltirilgan. Xitoyga shisha va shisha buyumlar olib borilar edi. Xitoydan ipak,
shoyi gazlamalar, chinni idishlar olib kelingan.Itil, Xazar va Bulg`orga guruch,
quruq meva (yong`oq, .mayiz, o`rik va h.k.), kanakunjut moyi, shirinliklar,
tuzlangan baliq, bo'za, mushkanbar, paxta, ipva shoyi matolar, movut, kimxob,
gilam va choyshablar, kamon, shuningdek, Xitoy, Hindiston, Eron, Kichik Osiyo,
Iroq va boshqa mamlakatlardan keltirilgan. Bulg`or va Xazardan
qimmatbaho mo`ynalar, shuningdek, mum, shamlar, o`qlar, cho`qqi
qalpoqlar, asal, qo'y va qoramol olib kelinar edi.Ichki bozorlarda "fals" deb atalgan
mis chaqa, xalqaro savdo-sotiqda esa kumush tanga - dirhamlar ishlatilardi. Mis
chaqalarni markaziy hukumat ham, shuningdek, sulola a'zolaridan bo`lgan ba'zi
mahalliy viloyat hokimlari ham chiqarar edilar. Kumush tangalar faqat hukumat
boshlig`i nomidan Marv, Samarqand, Buxoro va Shoshda davlat zarbxonalarida
so`qilar edi. Somoniylar "ismoiliy", "muhammadiy" nomlari bilan yuritilgan bir
necha kumush dirhamlar chiqargan edilar.Ular orasida "ismoiliy" tangasi yuqori
sifatli sof kumushdan zarb etilgan.
33

XULOSA
Uch ming yillik davlatchilik an‘analariga ega bo’lgan o’zbek xalqi tarixida
somoniylar davlatchiligi, uning boshqaruv tizimi alohida o’rin tutadi. Somoniylar
mamlakatni boshqarishda dastavval ixcham boshqaruv ma'muriyatini tashkil
etdilar. U amir dargohi va devonlar (vazirliklar)dan iborat edi. Dargohda amir
qarorgohi va harami hamda saroy a'yonlari, navkar va xizmatkorlarning
turarjoylari bo'lgan. Narshaxiyning yozishicha, somoniylar boshqaruvi asosan 10 ta
devon orqali idora etilib, ular orasida vazir devoni bosh boshqaruv mahkamasi
hisoblangan. Nasr II davrida Buxoroning Registon maydonida amir qasri
qarshisida devonlar uchun saroy qurilib, mahkama mana shu maxsus binoga
joylashgan edi. Mahkama xizmatchilari arab, fors tillarini puxta egallab
olgan, Qur'onni va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi biladigan, turli fanlardan
xabardor bo'lgan savodli kishilardan tanlab olingan. Ismoil Somoniy saroyning
maxsus, muntazam sarbozlaridan iborat yaxshi qurollangan harbiy qo'shin tuzadi.
Yaxshi va uzoq xizmat qilgan sarbozlar hojib lavozimiga ko'tarilgan. Hojiblarning
boshlig'i hojib ul-hujob yoki hojibi ul-buzruk deb yuritilgan. Bunday unvon
somoniylar saroyidagi oliy unvon hisoblangan 8
.
8
O’zbekiston davlatchiligi tarixi o’cherklar. T., Sharq, 2001.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi ” mavzusidagi O’zbekiston
Respublikasi Konstitutiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasi. - T.: “O’zbekiston” , 2016.-48.
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - T.:
“O’zbekiston” , 2016.-102 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz
bilan birga quramiz. - T.: “O’zbekiston” , 2016.- 488 b.
4. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-
j.. T.: O’zekiston, 1996.
5. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-j. T.: O’zbekiston,
1996.
6. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-j. T.: O’zbekiston,
1996.
Asosiy adabiyotlar
7. Abdunabiyev A.G. Vklad v mirovuyu sivilizatsiyu. T.: O’zbekiston,
1998.
8. Abu Tohirxo’ja: Samariya; Narshahiy: Buxoro tarixi; Bayoniy:
Shajarai Xorazmshohiy; Ibrat: Farg’ona tarixi. T.: Meros, 1991.
9. Abulg’oziy. Shajarai Turk. T.: Cho’lpon, 1992.
10. Abulqosim Firdavsiy. Shohnoma. Uch jildlik. T.: G’afur Gu’lom,
1984.
11. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. T., 1993.
12. Abu Rayxon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.
Tanlangan asarlar. 1-jild. T.: Fan, 1968.
13. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi.-T.: Sharq, 2000.
14. Aliyev A. Mahmudxo’ja Behbudiy. T.: Yozuvchi, 1994.
35

15. Amir Olimxon. Buxoro xalqining xasrati tarixi. T.: Fan, 1991.
16. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. T.: Nur, 1992.
17. Asqarov A. Eng qadimiy shahar. – T.: Ma’naviyat, 2001.
18. Ahmedov A. Ulug’bek Muhammad Tarag’ay. T., 1994.
19. Ahmedov B. O’zbek ulusi. T.: Nur, 1992.
20. Ahmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati).
T., 1996.
21. Avesto. Yasht kitobi. O’zbek tiliga M.Ishoqov ilmiy izohli tarjimalari.
T.: Sharq, 2001.
Qo’shimcha adabiyotlar
22. Ishoqov M. So’g’diyona tarix chorrahasida. T.: Fan, 1990.
23. Ishoqov M. Unitilgan podsholikdan xatlar. T.: Fan, 1992.
24. Ishoqov M. va b. Qadimgi yozma yodgorliklar. T.: Yozuvchi, 2000.
25. Istoriya O’zbekistana. T. III (XVI-pervaya polovina XIX veka).
Kollektiv avtorov. T., Fan, 1993.
26. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T., O’zbekiston, 1992.
27. O’zbekiston tarixi. I-qism. A. Sagdullayev, B. Eshov tahriri ostida. T.,
Universitet, 1999. II-nashri.
28. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. T. 1-2. T., O’zMU nashriyoti,
2000-2001.
29. O’zbekiston davlatchiligi tarixi o’cherklar. T., Sharq, 2001.
30. O`zbеkiston Milliy Ensiklopеdiyasi. 13-jildlik.T.,«O`zME»,2000-
2006
36

Somoniylar davlat boshqaruvi va mudofaa tizimi

Sotib olish