Somoniylar davlati tarixi tarixshunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	63.3KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

66 Sotish

Somoniylar davlati tarixi tarixshunosligi

Sotib olish

“SOMONIYLAR DAVLATI TARIXI TARIXSHUNOSLIGI”
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………………………………………. 1-5
I BOB. SOVET DAVRIDA SOMONIYLAR DAVLAT TARIXINING
O‘RGANILISHI …………………………………………………………………………….……………. 6-15
1.1. Sovet davrida Somoniylar davlati tarixining tarixshunosligining yaratilishi .. 6-11
1.2. Sovet davrida Somoniylar davlati tarixi tarixshunosligining muhimligi …… 12-
15
II BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONDAGI ILMY
IZLANISHLAR ……………………………………………………………...…………………………. 16-30
2.1. Mustaqillik yillarida Somoniylar haqida ilmy izlanishlarning boshlanishi ... 16-23
2.2. Mustaqillik yillarida Somoniylar tarixining yaratilishi …………………………….. 24-
30
XULOSA ……………………...………………………………………………………………………… .… 31-33
FODALANILGA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………………………. 34-35

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Tarix insoniyat hayotining shakllanishi, taraqqiy etib
borishi va kelajak uchun zaruriy extiyojlarni yaratishga asos bo‘lib xizmat qilishi
bilan birgalikda o‘tmish ajdodlarimizning bosib o‘tgan turmush tarzini halollik,
haqqoniylik hamda tanqidiy ruhda tahlil qilishni ham o‘z zimmasiga yuklaydi 1
.
Tarixni o‘rganish, tarixiy voqealarni kelajak avlodga haqqoniy ochib berish
haqida muhtaram Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zlarining “Yuksak
ma’naviyat - yengilmas kuch” asarlarida quyidagi fikrlarni bildirgan: “El yurtimiz
o‘zining ko‘p asrlik tarixi davomida mash’um xatarlarni necha bor ko‘rgan,
ularning jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va
ma’naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz.
Ana shu fojiali o‘tmish, bosib o‘tgan mashaqqatli yo‘limiz barchamizga saboq
bo‘lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo
ogoh bo‘lib yashashga da’vat etishi lozim. O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunni
unutgan millatni kelajagi yo‘q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko‘p bora o‘z isbotini
topgan.”
Shu nuqtai nazardan Somoniylar davri tarixi bevosita arab xalifaligining O‘rta
Osiyo hududini bosib olib, bu hududda arab tili, arab yozuvi, arab urf-odatlari joriy
qilinishi siyosatiga qarshi mustaqil davlatning shakllanishi bilan bog‘liq voqealarni
ochib beradi.
Somoniylar davlati arab xalifaligi istibdodidan so‘ng mustaqillikni qo‘lga
kiritgan Movarounnahr tarixi hisoblanadi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida mustaqil
Somoniylar davlatining tashkil topishi, davlatning ichki va tashqi siyosati manbalar
asosida tahlil qilingan. Asosiy yozma manba sifatida Muhammad Narshaxiyning
“Buxoro tarixi”dan foydalanildi. Bundan tashqari Respublikamizning qator tarixchi
professor olimlarining Somoniylar davri tarixiga oid monografiya va ilmiy
asarlaridan foydalanildi.
Ismoil Somoniy o‘rta asrlarning qobiliyatli, serg‘ayrat va nihoyatda zukko
davlat arbobi edi. U Movarounnahrni birlashtirgach, markazlashgan mustahkam
davlatni tuzishga intiladi. U o‘z vatanida barqaror tinchlikni ta’minlab, uni
1
Karimov I.A.“Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”. T., “Sharq”, 1998, 3-bet.
1

mustahkamlashda hukmronlik qobiliyatining hamma nozik hususiyatlarini ishga
soladi. Avvalo katta qo‘shin to‘plab, ko‘chmanchilar dashtiga askar tortadi. 893-
yilda Taroz shahrini fath etib, dashtliklarga qaqshatkich zarba beradi. Bu
somoniylar davrida ko‘chmanchilarga qarshi qilingan oxirgi katta yurish bo‘ldi.
Natijada dashtlik qabilalarning Movarounnahr viloyatlariga bo‘lgan uzluksiz
bosqinlari barham topib, o‘troq aholi endilikda vohalar atrofi bo‘ylab yuzlab
kilometrga cho‘zilgan mudofaa devorlari-yu, son-sanoqsiz qal’alarni bino qilish va
ularni muttasil ta’mirlab turishdek og‘ir va mashaqqatli mehnatdan, tashvidan
forig‘ bo‘ladi. Xuddi shu davrdan boshlab, 300 km dan oshiqroq masofada Buxoro
vohasining girdini o‘rab turgan qadimiy mudofaa inshooti «Kampirak» devorining
har yilgi odatiy hashari ham to‘xtatilib, u qarovsiz qoldirilgan. Narshaxiyning
yozishicha, Amir Ismoil o‘zining kuchli qo‘shinlarini nazarda tutib, «Toki men
tirik ekanman, Buxoro viloyatining devori men bo‘laman», deb aytgan ekan 2
.
Movarounnahr aholisining mustaqillikka erishib, bu diyorda Somoniylar
davlatining tobora kuchayib borishi shubhasiz sharqiy viloyatlardan muttasil
o‘ndirilib olinadigan katta boyliklardan mahrum bo‘lgan Arab xalifaligini, bir
tomondan, nihoyatda ranjitsa, ikkinchi tomondan, cho‘chitar ham edi. Shu boisdan
xalifalik safforiylar bilan somoniylarni to‘qnashtirishga va bu yosh ikki davlatning
har ikkisini zaiflashtirib, boy viloyatlarda ma’lum darajada o‘z ta’sirini qayta
tiklashga harakat qiladi. 900-yilda ular o‘rtasida boshlanib ketgan urush Ismoilning
g‘alabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar qo‘l ostiga o‘tadi. Noilojlikdan
xalifa Ismoilning bunday o‘lkan davlatini tan olishga, unga hukmdorlik yorlig‘ini
yuborishga majbur bo‘ladi. Shunday qilib, IX asr oxirlarida Movarounnahr Arab
xalifaligi istibdodidan abadiy xalos bo‘ladi. Ismoil Somoniy butun
Movarounnahrni o‘z qo‘li ostida kuchli bir davlat qilib birlashtiradi, Xurosonda
tashkil topgan Safforiylar davlatiga barham beradi va uni o‘z davlatiga qo‘shib
oladi. Natijada poytaxti Buxoro shahri bo‘lgan zamonasining eng yirik mustaqil
o‘rta asrlar davlati tashkil topadi. Bu davlatni somoniylar xonadonidan bulgan
hukmdorlar - amirlar X asr oxirlarigacha idora qiladilar.
2
Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007, 139-bet.
2

Hozirgi kunda yangilanish, poklanish va ma’naviy yuksalish jarayoni talablari
O‘rta va Yaqin Sharq xalqlarining ilg‘or madaniy, ijtimoiy-falsafiy merosi, undagi
umuminsoniy, axloqiy qadriyatlari, xurfikrlilik va ayniqsa diniy-oriflik an’analarini
yanada chuqurroq va har tomonlama o‘rganishni kun tartibiga qo‘ymoqda. Sharq
xalqlarining o‘rta asrlardagi ilg‘or ma’naviy, axloqiy-madaniy va ilmiy merosidagi
insonparvarlik, muhabbat, do‘stlik, mehnatni sevish, odamiylik kabi ma’naviy
qadriyatlarini targ‘ib qilish ham ijobiy ahamiyatga ega. Butun jonzotlarga
muqaddas ma’no beruvchi mehr-muhabbat iymon va insof tushunchalari islom
dinida ayniqsa ko‘p targ‘ib qilinadi. Islom dinining kirib kelishi uning asl g‘oyalari
an’analari mazmun mohiyatini chuqur anglash, jamiyat a’zolarini ma’naviy
tarbiyalash, ularni komil insonlar bo‘lib yetishishida katta ahamiyatga ega.
Respublikamiz mustaqil rivojlanishga ilk qadam qo‘ygan kunlardanoq,
“O‘zbekiston xalqining munosib turmushini, uning huquqlari va erkinligini
kafolatlashi, milliy an’analar va madaniyat qayta tiklanishini, shaxs sifatida
insonning ma’naviy-axloqiy kamol topishini ta’minlash” 3
ni o‘zining kuchli
demokratik davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish borasidagi pirovard maqsadi
qilib belgiladi. Ushbu maqsad Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov
ta’kidlaganidek, rivojlangan davlatlardan nusxa ko‘chirilmagan, ammo ulardagi
yuksak hayot darajasi va sifatiga erishgan holda millatimiz madaniyati, an’analari
va ijtimoiy-tarixiy tajribalariga tayanib “farovon turmush ta’minlanadigan
demokratik rivojlanish yo‘lini izchil davom ettirish” 4
dan iborat bo‘lib qolmoqda.
Tariximizning eng istibdodli vaqtlaridan biri arab bosqinchiligi davri
hisoblanadi. Istiqlol yillarida O‘zbek xalqining asl tarixi yoritilib xalqimiz bundan
xabardor bo‘la boshladi. Uzoq vaqtlar kamsitilgan milliy qadriyatlari, diniy
udumlari qayta tiklandi.
Istiqlolning dastlabki paytlarida, jamiyatimiz a’zolarida, ma’naviy
bo‘shliqning o‘rni hali to‘lmagan edi. Bundan mustaqil taraqqiyotimizni, xalqimiz
osoyishtaligini ko‘ra olmagan, o‘zini “xaqiqiy islom himoyachilari” deb atagan
ekstrimistlar foydalanib qolishga harakat qila boshladilar. Ular o‘zlarining asl
3
Karimov I.A.. O’zbekistonnning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li // O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,
mafkura. T. 1. – T.: O’zbekiston, 1996. – 39 b.
4
Karimov I.A.. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz // Ozod va obod Vatan, erkin va
farovon hayot-pirovard maqsadimiz. T.8. – T.: O’zbekiston, 2000. – 331-332 b.
3

niyatlarini amalga oshirish uchun avvalo yoshlar ongini zaharlab, ularni o‘z ortidan
ergashtira boshladilar. Bunday harakatlarga qarshi turishda hukumatimizning
oqilona siyosati, ma’naviy sohadagi islohatlari muhim ahamiyatga ega bo‘ldi 5
.
Prezidentimizning,”G‘oyaga qarshi G‘oya, fikrga qarshi fikr,jaholatga qarshi
ma’rifat”,- degan so‘zlari asosida mustaqilligimizni ko‘ra olmagan kuchlarga
qarshi urash olib borildi. Xalqimizning ma’naviy qiyofasini shakllantirishga
alohida e’tibor qaratildi. Bu haqda Prezidentimiz,”Xo‘sh tarixning
ma’naviyatimizda tutgan o‘rni qanday? Tarixni yaxshi bilmasdan turib, yuksak
ma’naviyatga erishish mumkinmi? Albatta mumkin emas! Ma’naviyatini tiklashi,
tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko‘tarib
yurishi uchun insonga, albatta tarixiy xotira kerak,”- deb ta’kidlagan edi 4
.
Zamon shiddat bilan taraqqiy etib globallashib bormoqda. Bugun
jamiyatimizni, Axborot texnologiyalari va kompyuter-internet tizimisiz tasavvur
etish qiyin. Istagan paytda dunyoning turli burchagi bilan muloqotga kirishish
mumkin. Bu ijobiy hol albatta. Biroq, yuqorida ta’kidlangan texnika vositalari
orqali kirib kelayotgan axborotlar va kuchayib borayotgan O‘zaro aloqalar tufayli
g‘arb olamidan to‘siq bilmay kirib kelayotgan, mentalitetimizga zid, ayrim
yangicha rasm-rusumlarning yoshlarimiz ma’naviy qiyofasiga ko‘rsatadigan salbiy
tasirlari dolzarb masalalardandir. Shunday bir davrda, milatimiz kelajagi
egalarining o‘zligini saqlab, milliy qadriyatlarimizga sodiq, xalqimizning ming
yillik an’analarini asrab keyingi avlodlarga yetkazadigan asl farzandlar bo‘lib
yetishishida tarixning to‘tgan o‘rni beqiyos.
Hurmatli yurtboshimiz I.A.Karimov, har tomonlama barkamol avlodni
tarbiyalash, ularda milliy g‘urur va fahr tuyg‘ularini shakllantirishda tarixning
to‘tgan o‘rniga baho berib shunday degan edi: « Tarixiy xotirasi bor inson-irodali
inson. Kim bo‘lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini
yaxshi bilsa, bunday insonlarni yo‘ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish
mumkin emas. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o‘rgatadi, irodasini
mustahkamlaydi 6
».
5
Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida ... T., O’zbekiston, 1997.
51 b. 4
Karimov I. A.Tarixiy xotirasiz kelajak yuq .T.,1998,11 b.
6
Karimov I. A.Tarixiy xotirasiz kelajak yuq .T.,1998,12-13 b.
4

Tadqiqotning maqsadi. O‘zbekistonlik tarixchilar asarlariga tayangan holda
Somoniylar tarixini o‘rganish, islom dinining tarixiy taraqqiyoti, Somoniylar
davrida yaratilgan ilm-fan sohasidagi ulkan o‘zgarishlarni ilmiy tahlil qilishga
bag‘ishlangan. O‘rta Osiyo halqlari tarixini har tomonlama o‘rganishda arab
mustamlakachiligi davrini tadqiq etish ham katta ahamiyatga ega.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Tarixshunoslikda arablarning Turonni
istilo etishi mavzusi birqadar yoritilgan. Umumiy, yoinki, yo‘l-yo‘lakay tarzda
bo‘lgan talqinlar endilikda Vatan tarixiga qiziquvchilarni qanoatlantira olmaydi.
Mustaqillik arofati o‘laroq, kechmish haqidagi asliga monand haqiqatni aytish
imkoniyati tug‘ildi. Mavjud manbalarni qiyosan o‘rganish, xolis va xalol, haqqoniy
xulosalar chiqarish umumbashariy ilmiy andozalar talabiga javob beradi. Shu
nuqtai nazardan, mamlakatimiz tarixining IX-X asrlari haqida hozirgacha mavjud
sahifalarda oydinlashtirilishi, to‘ldirilishi, teranlashtirilishi va aniqlashtirilishi
lozim bo‘lgan o‘rinlar juda ko‘p. Unda arab va o‘z mualliflarimiz IX-X asrlarda
yarattan manbalar, o‘zbek tarixchilarni ushbu mavzuga doir asarlari talqini, tahlili
orqali istilo manzarasini nisbatan to‘laroq tiklash yo‘lidan boriladi.
Tadqiqot ob’ekti. Mazkur kurs ishining tadqiqot ob’ekti markazida IX-X asr
o‘zbek tarixshunosligida Somoniylar davlati faoliyatiga oid mavjud fikrlar,
qarashlar va xulosalar turadi.
Tadqiqotning manbaviy asosini IX-X asrlarga oid o‘zbek tarixchilarining
Somoniylar davlati yoritilgan yoki u haqida ma lum bir fikrlar bildirilgan asarlariʼ
tashkil etadi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta bo‘lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iboratdir.
5

I BOB. SOVET DAVRIDA SOMONIYLAR DAVLATI TARIXINING
O‘RGANILISHI.
1.1. Sovet davrida Somoniylar davlati tarixining tarixshunosligining
yaratilishi .
“Buxoro tarixi”ning fors tiliga tarjimasi 1128-yilda Abu Nasr Ahmad ibn
Muhammad ibn Nasr al-Quboviy tomonidan amalga oshirilgan. Asar matnining
tahlili shuni ko‘rsatadiki, Abu Nasr Ahmad Quboviy asarni tarjima qilishda uni
faqat qisqartiribgina qolmay, balki IX asr mualliflaridan Abu Ja’far Muhammad
ibn Jarir at-Tabariyning “Tarixi Tabari”, Abulhasan Abdurahmon ibn Muxammad
Nishopuriyning “Xazoinul-ulum” hamda Abu isxoq Ibrohim ibn al- Abbos
asSuliyning “Ahbori Muqanna” nomli asarlaridan olingan qimmatli ma’lumotlar
bilan to‘ldiradi. “Buxoro tarixi”da keltirilgan xadislardan ma’lum bo‘lishicha, Abu
Nasr Ahmad Quboviy hadis ilmining ulomalaridan biri mashhur muxaddis
Muhammad Shamsudin Abu Bakr Zaranjariying biz uchun noma’lum bo‘lgan
asaridan ham foydalangan. Masalan, Buxoro shahrining paydo bo‘lishi, “Bozoro
moh”, Arkning barpo etilishi, “Kampirok devor”, Buxoro va unga tobi joylarning
dehqonchilik xo‘jaligi tafsilotlari hamda shaharning tarixiy topografiyasi
(shahristondan tashqari) bayoniga bag‘ishlangan sahifalar Abu Nasr Ahmad
Quboviyning Abulhasan Nishopuriy nomidan “Buxoro tarixiga” kiritgan
qo‘shimchalaridan hisoblanadi 7
.
Shu bilan birga “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va muharriri Narshaxiydek
mahalliy mualliflardan bo‘lgani uchun asarni o‘z kuzatishlaridan to‘plagan hamda
bilgan va eshitgan axborotlar bilan ham to‘ldirgan. Mana shunday ma’lumot va
axborotlar asosida asarga bir butun sahifalar, ayrim hollarda esa butunlay yangi
qism yoki boblar kiritilgan. Masalan, “Buxoro tarixi”ning “Shamsobodning bino
etilishi” va “Iyd nomozgohi” kabi boblarning xotima sahifalari va boshqalar Abu
Nasr Ahmad Quboviy qalamiga mansubdir.
Quboviy tarjimasidan rosa yarim asr o‘tgach, 1178-1179 yillar mobaynida
Buxoro hukmdori sadr Abdulaziz ibn Burxonuddin uchun “Buxoro tarixi”ning
7
Смирново О.И. Некоторые вопросы критики текста («Сборник летописей» Рашид-ад-Дина:
«Шах-намэ» Фирдоуси и «История Бухары» Наршахи). Письменные памятники Востока. Историко-
филологические исследования. М., -1970, 165-б.
6

fors-tojik matni ham yangitan tahrir qilinib, Mhammad ibn Zufar ibn Umar
tomonidan ikkinchi marta qisqartirilib.qayta bayon etiladi. O.I. Smirovning
fikricha, ayrim qo‘shimchalar bilan bir qatorda “Buxoro tarixi”ni nomma-nom
boblarga ajratish asarning mana shu ikkinchi muharriri qalamiga mansubdir.
XIII asrdan boshlab “Buxoro tarixi” noma’lum ko‘chiruvchi muharrirlari
tomonidan muttasil to‘ldirib borilgan. Jumladan, “Buxoro arkining bino etilishi
haqida” va “Buxoro shahrining devori” kabi boblarda Xorazmshoh Muhammad ibn
Sulton Takash (1200-1220 yy.) farmoni bilan Buxoro arki devorining tiklanishi,
1165-yilda qurilgan shahar tashqi devorining ta’mir etilib, uning sirtidan
Buxoroning ikkinchi qatordan tashqi devor bilan o‘rab olinishi, shuningdek 1220-
yilda Chingizxon boshliq mo‘g‘il lashkarlarining Buxoroga bostirib kirib, o‘n ikki
kun davomida arkni qamal qilib, olib borilgan jang oqibatida qal’a va shahar
devorlari vayron etilib, Buxoroning bosqinchilar tomonidan olinishiga bag‘ishlagan
sahifalar XIII asrning 20-yillaridan keyin “Buxoro tarixi”ga kiritilgan muhim
qo‘shimchalardir. Bu qo‘shimchalar asarning tarjimoni Abu Nasr Ahmad Quboviy
yoki uning ikkinchi muharriri Muhammad ibn Zufarlarga tegishli bo‘lmay, balki
yana bir noma’lum muharir qalamiga mansubdir 8
.
Yuqorida qayd etilgan juz’iy qo‘shimchalar nazarda tutiladigan bo‘lsa,
bizgacha yetib kelgan “Buxoro tarixi”ning fors-tojik tilidagi nusxasi bir necha bor
qisqartirilib, tahrir etilgan va aslidan tubdan farq qiladigan tarjimasidan ko‘ra uning
arabcha matni asosida ko‘plab qo‘shimchalar kiritilgan yana bir yangi asarga
aylangan, deb tushunish mumkin. U vaqtda “Buxoro tarixi”ning tarjimoni va asosiy
muharriri Abu Nasr Ahmad Quboviyni Narshaxiyning ham muallifi yoki asarning
ommabop yangi variantini yaratgan o‘z davrining o‘tkir muarrixi deb hisoblashga
to‘g‘ri keladi.
Yana bir ensiklopedik olim Ibn Hallikon somoniylar davlati amirlarini
shunday sifatlagan: “Somoniylar podshohlari Movarounnahr va Xuroson
sultonlarining siyrat jihatidan eng yaxshilari edi. Ulardan kim podshohlikka o‘tirsa,
“sultonlar sultoni”, deb atalar va shu nom bilangina tanilar edi. Bu nom unga go‘yo
belgi bo‘lib qolar edi. Odatda ular adolatli, zakovatli va ilmli kishilar bo‘lganlar” 9
.
8
Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства (историко-этнографические очерки). Т., 1958, - 10б.
9
Негматов Н. Н. Государство Саманидов. -Душанбе. ; Дониш, 1977, -277 с.
7

Manbalarda Ismoilning o‘zi haqida shunday rivoyat qilinadi: “Samarqandda
yashayotgan edim. Bir kuni zulm bilan olingan narsalar xususida o‘ylanib o‘tirgan
edim. Shunda, Abu Abdulloh Muhammad ibn Nasr al-Faqih ash-Shofiiy kirib
qoldi.
Men u zotning ilmi va dinini ulug‘lab darhol o‘rnimdan turdim” 10
.
Ismoil 849-yili Farg onada tug ilgan. 14 yoshida otasi Ahmad vafot etib, akasiʻ ʻ
Nasr qo lida qoladi. Bartold tili bilan aytganda “aqlli, adolatli, fikr va tadbir egasi”
ʻ
bo lmish Ismoil, aytilganidek, 892-yili butun Movarounnahr hukmini o z qo liga
ʻ ʻ ʻ
olishga erishib, “haqiqatan ham podshohlikka loyiq va haqli” ekanini isbotlaydi.
Movarunnahr siyosiy hayotidagi bu o zgarish Xuroson hukmfarmosi Amr ibn
ʻ
Laysga ham, Arab xalifasi Mu tazidga (892-902) ham xush kelmagani aniq.
ʼ
Buning isbotini xalifaning Ismoilni Movarounnahr taxtidan mahrum etib, Amr ibn
Laysni Xuroson bilan birga Movarounnahr ustidan ham hukm yuritish huquqi bilan
ta minlagani haqidagi farmonidan bilib olish mumkin. Mazkur farmon tezda Amr
ʼ
ibn Laysga jo natiladi. Boshqacha aytganda, xalifa Amr ibn Laysni Ismoilga harbiy
ʻ
yurishga gij-gijlagan. Bu bilan u nafaqat Ismoilni yo qotish payida bo lgan balki
ʻ ʻ
Amr ibn Laysning ushbu harbiy yurish oqibatida zaiflashib qolishiga ham umidvor
bo lgan. Ammo xalifa va uning yo rig idan hamda o z nafsi ketidan borgan Amr
ʻ ʻ ʻ ʻ
ibn Laysning rejalari amalga oshmaydi. 900-yilning bahorida Balx atrofida yuz
bergan jangda Amr ibn Lays Ismoil tomonidan mag lubiyatga uchratiladi. Ismoilni
ʻ
Xorazm, Farg ona, Buxorodan, ya ni butun Turkistondan yordamga kelgan katta
ʻ ʼ
harbiy kuch qo llab-quvvatlagani haqida manbalarda aniq yozilgan1. Shu tariqa
ʻ
Xuroson va Shimoliy Eron ham Ismoil tasarrufiga o tadi. Arab xalifaligiga
ʻ
qaramlikka barham beriladi. Ismoil davlatchiligimiz tarixidagi 1600-yildan ortiq
tajriba va an analarni uddaburonlik ila davom ettira bilgan davlat arbobi
ʼ
hisoblanadi. U, eng avvalo, mamlakatimiz siyosiy birligini ta minlash ishiga bel
ʼ
bog lab, Farg ona, Isfijob (Sayram), Shosh, Samarqand, Buxoro, Xorazm,
ʻ ʻ
Chag oniyon, Xuttalon, Kesh, Xuroson, Seyiston, G azna kabi qator viloyatlarni
ʻ ʻ
o z hukmi ostida birlashtirdi. Garchi ularning hammasi ham mutlaq ravishda
ʻ
tobelik yo liga kirmagan bo lsalar-da, ammo qudratli markaziy hokimiyat obi
ʻ ʻ
10
Абу Джафар Мухаммад ат-Табарий. История ат-Табарий. -Т. Фан. 1987. -210 б.
8

havosini tan olishga majbur bo lgan edilar. Demak, Ismoil markazlashganʻ
davlatchilik asoslarini qaytadan tiklashga muvaffaq bo lgan. Shundan so ng u ana
ʻ ʻ
shu markazlashgan davlat boshqaruv tizimini joriy etishga kirishadi. Chunki
endigina mustaqillikni qayta tiklagan davlat uchun qatiy tartib doirasida faoliyat
ko rsatuvchi idorachilik zarur edi. Ismoil bu vazifani ham hal eta bildi. Ammo
ʻ
ilgarilari boshqa sulolalar tajribasida ko rilganidek, Ismoil vafotidan so ng (907-yil
ʻ ʻ
25-noyabr)2 taxtga chiqqan somoniylar namoyandalari (Ahmad, Nasr II, Nux I,
Abdumalik, Mansur I, Nux II, Mansur II) buyuk ajdodla- ri qoldirgan merosni
saqlab qolishga ojizlik qildilar. Masalan, Ismoildan keyin taxtni egallagan Ahmad
subutsizlik qilib, arab tilini yana davlat tili darajasiga ko taradi. Vaholanki, Ismoil
ʻ
davrida bu narsa yo q qilingan edi. Bu davrda «Bayt ul-hikma»da Muso Xorazmiy,
ʻ
Yahyo ibn Abu Mansur, Xolid Marvarudiy, Ahmad Farg‘oniy, Abdulloh at-Turk,
Abu Xolid Sog‘uniy, Qaffol Shoshiy kabi Movarounnahr va xurosonlik olimlar
ijod qilib, o‘rta asrlar ilmu fani, xususan, matematika, astronomiya, geografiya,
tibbiyot, kimyo va huquqshunoslik fanlarining taraqqiyotiga ulkan hissa
qo‘shadilar 11
.
IX-X asrlarda fors adabiy tili ancha rivoj topgan bo‘lsa-da, ammo ilm- fan va
adabiyotda hali arab tili muhim o‘ringa ega edi. Saolabiyning «Yatimat ul-bahr»
nomli asarida qayd etilishicha, Buxoro, Xorazm va Xurosonda 119 arabiy zabon
shoirlar ijod qilgan. Ularning deyarli barchasi saroy ahli, hukmron xonadon
a’zolari va boshqa oliy tabaqa vakillaridan iborat bo‘lgan. Tilshunoslik, fiqh,
musiqa, falsafa, matematika, tabobat, astronomiya, tarix va boshqa fanlar bo‘yicha
ilmiy asarlar asosan arab tilida yozilgan 11
.
Buxoro va boshqa markaziy shaharlarda islom dini ta’limotining asosiy
manbalari va shariat bilimlarini o‘qitish uchun madrasalar ochilgan edi. Bunday
ilmgohlardan yetishib chiqadigan ilm ahlining hammasi ham qozi yoki a’lam
bo‘lavermay, ular orasidan dunyoviy ilmlar: tabobat, handasa, matematika, kimyo,
falakiyot, falsafa, mantiq, tarix va boshqa sohalar bo‘yicha puxtagina bilim
orttirgan olimlar ham yetishib chiqar edi. Bunday bilim egalari xalq o‘rtasida
11
Негматов Н. Государство Саманидов, Душанбе.: Дониш, 1997, -
167 б. 11
Абу Мансур ас-Саолибий. Йатимат ад-дахр. -Т.: 1976, -18б б.
9

baobro‘ va e’tiborli bo‘lib, ular atrofida, shubhasiz, shogirdlar to‘planar edi.
Shogirdpeshalariga ular ma’lum soha bo‘yicha o‘z bilganlaridan ta’lim berar edilar.
Shahar madaniyatining ravnaqi, o‘rta asrlar jamiyati, ziyolilari davrasining
kengayib borishi shubhasiz somoniy hukmdorlarni ilm ahli bilan yaqinlashtirdi.
Mamlakatni boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar.
Hukmdorlarning aksariyati bu davrda o‘z saroylarida olim, shoir va usta
san’atkorlarni va turli sohalar bo‘yicha qimmatbaho kitoblarni to‘plashga
odatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim va shoirlar kutubxonalardagi nodir
ko‘lyozma asarlar bilan mag‘rurlanardilar 12
.
Abu Nasr Forobiy 873-yilda Aris suvining Sirdaryoga quyilishida joylashgan
Forob (O‘tror) shahrida tug‘ilgan. U avval ona shahrida, so‘ngra Samarqand,
Buxoro va Bag‘dodda bilim olgan. Umrining oxirida Xalab va Damashq
shaharlarida yashagan, 950-yilda vafot etgan. Forobiy riyoziyot, fa- lakiyot,
tabobat, musiqa, mantiq, falsafa, tilshunoslik va adabiyot sohalarida ijod etgan. U
160 dan ortiq asar yozib, o‘rta asr fan va madaniyatiga ulkan hissa qo‘shdi. Bular
orasida <Aristotel (Arastu)ning «Metofizika» asari maqsad-lari haqida», «Musiqa
kitobi», «Baxt-saodatga erishuv haqida», «Tirik mavjudot a’zolari haqida»,
«Siyosati al-madaniya» («Shaharlar ustida siyosat yurgizish») va boshqa ko‘pgina
asarlari bo‘lgan. Forobiy bilimi, ma’rifati, fikr- mulohazalarining kengligi va
mantigining teranligi tufayli Sharqda Aristotel (Arastu) dan keyingi yirik
mutafakkir - «Muallimus-soniy» («Ikkinchi muallim») nomi bilan shuhrat topdi.
Forobiy ilk o‘rta asr sharoitidaaql va ilm tantanasi, ma’naviy ozodlik, inson
takomili va adolatli jamiyat uchun kurashgan buyuk siymo edi 13
.
Bu davrning ulug‘ mutafakkirlaridan yana biri Abu Ali ibn Sino edi. U 980
yidda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida mahalliy amaldor oilasida dunyoga
keladi. Besh, o‘n yoshlarida maktabda ta’lim oladi. Maktabni bitirgach, ustozi Abu
Abdulloh an-Natiliydan mantiq, falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini o‘rganadi. O‘n
olti yoshidan boshlab turli fanlar bo‘yicha Sharq va G‘arb olimlarining ilmiy
asarlarini mustaqil o‘rganadi. Ayniqsa u tabobat ilmining qadimgi allomalari
Gippokrat va Golen hamda o‘rta asr Sharqining buyuk hakimi va mutafakkiri Abu
12
Зохидов В.Уч дахо (Форобий, Беруний, Ибн Сино). -Т., 1987, -32 б.
13
Зохидов В.Уч дахо (Форобий, Беруний, Ибн Сино). -Т.: 1987, -441 б.
10

Bakr ar-Roziy (864-925) ning asarlarini puxta o‘rganadi. Ibn Sino o‘n yetti
yoshidayoq e’tiborli hakim va olim bo‘lib yetishadi. U amir Nuh ibn Mansurni
davolab tuzatgach, somoniylarning saroy kutubxonasidan foydalanishga ruxsat
oladi. Kutubxonada u bir yil davomida turli sohalardagi ilmiy asarlarni mutolaa
qilib, bilimini chuqurlashtiradi.
11

1.2. Sovet davrida Somoniylar davlati tarixi tarixshunosligining
muhimligi .
nIX asr oxiri - XI asr boshlarida Movarounnahr va Xurosondagi murakkab
siyosiy vaziyat oqibatida yuzaga kelgan og‘ir sharoitda Ibn Sino o‘z ona shahri
Buxoroni tark etib, avvalo Xorazmshoh Ma’mun saroyidagi olimlar qatoridan joy
oladi. So‘ngra Mahmud G‘aznaviyning tazyiqi tufayli Xorazmdan ham chiqib
ketadi. U umrining oxirigacha Obivard, Gurgon, Ray, Kazvin, Isfaxon va
Hamadon shaharla-rida hukmdorlar qo‘l ostida tabiblik va vazirlik qiladi. 1037-
yilda Hamadonda vafot etadi 14
.
Ibn Sino arab va fors tillarida fanning turli sohalari bo‘yicha 300 dan ortiq
asarlar yozadi. Nazm va nasrda qalam yuritadi. Uning besh jildlik «Al-Qonun
fittib», «Kitob ush-shifo», «Donishnoma», «Salamon va Ibsol», «Risolat at- tayr»
va ko‘pgina boshqa asarlari shular jumlasidandir. Uning tabobatga doir asarlarida
kasalliklarning kelib chiqish sabablari va manbalari, diagnostika, muolaja usullari,
dorivor o‘simliklar va dorivor o‘simliklar xususiyatlari, parhyez, inson salomatligi
uchun jismoniy tarbiyaning ahamiyati kabi tabobatning ko‘pgina g‘oyat muhim
masalalariga alohida e’tibor berilgan. Uning «Al-Qonun fit-tib» asari XII asrdayoq
lotinchaga tarjima qilinib, to XVII asrgacha yevropa tabobatida asosiy qo‘llanma
sifatida foydalanilgan. O‘rta asrning bu buyuk allomasi Sharqda «Shayxur-rais»,
G‘arbda «Avitsenna» nomlari bilan shuhrat topdi 15
.
Shaharlarda hashamatli binolar qad ko‘taradi. Binokorlikda xom g‘isht va
paxsa bilan bir qatorda, pishiq g‘isht va turli xil ganch hamda ohakli qurilish
qorishmalari keng ishlatilib, binolarning shakli ham, ko‘rinishi ham
ko‘rkamlashadi. Baland peshtoqli yoki chortoqpi, tomi gumbazli hashamatli
binolar hamda o‘ymakor g‘ishtlardan qurilgan qo‘rkam minoralar har bir
shaharning ko‘rki bo‘lib, uning husniga husn qo‘shar va manzarasini bezab turar
edi.
Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, O‘zgan va Marv kabi shaharlarda bu
davrda ko‘plab saroy, masjid, madrasa, minora, xonaqoh, maqbara, tim va
karvonsaroylar quriladi. Buxoro shahridagi Ismoil Somoniy, Zirabuloq yaqinida
14
Беруний билан Ибн Синонинг савол-жавоблари. -Т.: Фан, 1950. -14б.
15
Ирисов А. Улуг табиб ва олим Абу Ади ибн Сино.- Т.: Фан. 1960, -14б.
12

Tim qishlog‘idagi Arabota, Karmanadagi Mirsaid Bahrom maqbaralari,
Buxorodagi namozgoh, Minorai Kalon, Vobkent va Jarqo‘rg‘on minoralari va
boshqa ko‘pgina binolar o‘sha davr me’morchiligining namunalaridandir. Bu
yodgorliklar X-XII asrlarda Movarounnahrda o‘ziga xos me’morchilikning g‘oyat
rivoj topganligidan dalolat beradi 16
.
Odatda, imoratlarning peshtoqi, eshigi va devorlarining ayrim qismlari turli
mazmundagi bitiklar bilan qoplanar edi. Shu jumladan, masjid, xonaqoh va
madrasalarga ayrim oyatlar, saroylarga turli madhiyalar, oddiy bino va buyumlarga
esa hikmatli so‘zlar bitilar edi. Shuningdek, imoratning qurilgan yili, binokor
ustaning ismini yozish ham odatga aylangan. Bu odat, shubhasiz, kulolchilik,
misgarlik va zargarlik buyumlarida ham namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, IX-XII
asr me’morchiligi va unda ishlangan me’moriy naqsh uslublari o‘z navbatida
mexnatkash aholining did-nafosat va binokorlik g‘oyalari bilan chambarchas
bog‘langan xalq me’mor-bannolarining sermazmun ijodini namoyish etadi 17
.
IX-XII asrlarda musiqa san’ati xam g‘oyat taraqqiy qiladi. Bayramlar, to‘ylar,
xalq sayillari va boshqa marosimlar, shubhasiz, kuy va qo‘shiqsiz o‘tmas edi.
Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk» kitobida keltirilgan
ma’lumotlarga qaraganda, xalq orasida ayniqsa qo‘shiq janri keng tarqalgan 18
. Bu
davrda sozandalar rud, tanbur, qo‘buz, rubob, nay, surnay, karnay, qo‘shnay, tabl,
barbat, daf, ko‘s, taburok, zir, chag‘ona, shaynur, arg‘unun va qonun kabi g‘oyat
xilma-xil torli, zarbli va puflab chalinadigan cholg‘u asboblaridan keng
foydalanganlar.
Maqbaraning umumiy ko‘rinishi kvadrat planiga mos tushgan. Maqbara juda
oddiy bo‘lib, ikkita turg‘un shakldan qaror topgan, 103 ya’ni yarim shar shaklidagi
qubba bilan tugallangan kub nusxa binodan iborat. Binoning to‘rtala tomoni ham
arxitektura jihatidan bir xilda bezatilganligi maqbaraning sentrik kompozitsiya
uslubida yaratilganligini ko‘rsatadi. Bino qismlarining muvozanatliligi
fasadlarining ishlanishida ham, devor va uning ustidagi qismlarining uzviy
mutanosibligida ham ko‘rinadi. Taglik chizig‘i bino asosini ko‘rsatib turadi, bino
16
Пугаченкова Г.А. Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. Т.: 1989, -38с.
17
Муродоа А. Урта Осиё хаттотлик санъатининг тарихи. Т.: Фан, 1971,
-28б. 18
Махмуд Кошгарий. Девону луготит-турк. 3-жилд. Т.: Фан, 1963, -68б.
13

devorining yuqori qismi esa ravoqlar gallereyasi bilan tugaydi, bino burchaklarida
chorak qismi devorga tutashib ketgan baquvvat ustunlar bor, maqbaraga to‘rtala
tomoniga ham bir xil qilib ishlangan ravoqsimon peshtoqdan kiriladi. Peshtoqda
birin-ketin uchta ravoq bo‘lib, ular borgan sari kichiklashaveradi. Har bir ravoq
etagi to‘g‘ri burchakli romga tutashgan. Maqbaraning ichkarisida ham arxitektura
elementlari yaqqol ko‘zga tash- lanadi. Devorlarning yuqori burchaklarida
tokchalar bo‘lib, tokcha va darchalarning usti sakkiz qirrali gardish qilib ishlangan.
Maqbara gumbazi ana shu gardishga qo‘ndirilgan. Binoning tashqi va ichki
tomonidagi elementlar bir-biriga juda monand tushgan. Maqbara ichkarisidagi
zamin tashqarisdagi sokol sathiga to‘g‘ri keladi, kiraverish ravoqlari yonidagi
belboqqa o‘xshash chiziq bino ichkarisida ham takrorlangan. Past-past qilib
ishlangan tashqi gallereyiga ichki tokchalar to‘g‘ri keladi. Ichki tomondan panjara
qo‘yilgan, kichik ravoqli darchalardan ichkariga etarli darajada yorug‘lik tushib
turadi. Maqbaraning devorlari va yuqori qismlariga mayda yupqa g‘isht, tagligiga
esa yirik g‘isht, ayrim bezaklarda shakl qilib o‘yilgan g‘ishtlar ishlatilgan 18
.
Taqidlaganimizdek, Ismoil o‘z davri uchun ilgor markazlashgan boshqaruv
tizimi joriy etgan. Bu tizim asosini oliy hukmdor dargohi (saroyi) va devonlar
(vazirliklar) tashkil etgan. Oliy hukmdor amir unvoniga ega edi. Shuning uchun
manbalarda Amir Ismoil, Amir Ahmad kabi nomlarni uchratish mumkin. Oliy
hukmdor hukmlarining ijrosi horis amiriga yuklangan. Dargoh hamda boshqa qator
muhim davlat idoralarining xavfsizligini amalga oshirish hizmatini bosh hojib va
uning hodimlari olib borganlar. Dargohinning hujalik yumushlari bilan bog`liq
faoliyat vakil tomonidan boshqarilgan. Bundan tashqari dargohda dasturxonchi,
eshikogashi, sharbatdor kabi xizmatlar ham bo‘lgan 19
.
Somoniylar hukmronligi davrida Muhammad Jayxuniy va Abufazl
Muhammad Balamiylar kabi zodogonlarning nufuzi va davlat boshqaruvidagi
xizmatlari katta bo‘lgan. Umuman, somoniylar hukmdorligi davrida vazirlik
mansabiga asosan shu ikki sulola vakillaridan tayinlangan. Davlat majmuini dargoh
va devonlarga bo‘linishi ma’lum darajada rasmiy bo‘lgan. Chunki saroyning
nufuzli kishilari ko‘p hollarda devonlarning ishlariga aralashib turganlar. Saroyda
18
Пугаченкова Г.А. Исмоил Сомоний мақбараси. –Тошкент: Госиздат УзССР, 1964. – Б.2-3
19
Бартольд В: В. Сочинения. Т. 1, с. 286-287
14

siyosiy hokimiyat «sohibi xoras» qo‘li ostida bo‘lgan. Sohibi xoras Amirning
farmonlari bajarilishini nazorat qilgan. Saroyda sharbatdorlar, dasturxonchilar,
tashtadorlar, otboqarlar, xo‘jalik beklari kabi turli xizmatchilar bo‘lgan. Saroydagi
hamma xo‘jalik ishlarini «vakil» boshqargan. Vakil saroydagi e’tiborli kishilardan
biri hisoblangan. Narshaxiyning yozishicha, Nasr II Somoniy hukmronligi davrida
o‘n devonga Buxoro Registonida o‘nta mahsus bino qurilgan.
Somoniylar davrida mamlakatimizdan olib chiqib ketilgan mahsultotar
haquda ma`lumot ko‘p bo lmasa ham yurtimizga olib kelingan mahsulotlar haqidaʻ
manbalarda ko plab ma lumotlar keltirilgan. Ularning barchasini sanab o tirmay
ʻ ʼ ʻ
eng asosiylariga to xtalib o tamiz. Masalan, Xitoyga shishasozlik buyumlari, oyna,
ʻ ʻ
arg umoq otlar, ba zi bir oziq-ovqat mahsulotlari jo natilgan. U yerdan esa ipak va
ʻ ʼ ʻ
ipak matolar keltirilgan. Yevropaga ip, jun, ipak matolar, quritilgan mevalar, sholi,
kumush buyumlar, tangalar ko plab olyb ketilgan, u yerlardan esa asosan mo yna,
ʻ ʻ
charm kabilar olib kelib sotilgan. Yevropaliklar ayniqsa bizda ishlab chiqariladigan
kumush buyumlari, tangalarga ishqivoz bo lganlar. Sababi bu vaqtda Yevropada
ʻ
kumush konlari to g risida xayol ham kilmaganlar. Shu jihatdan kumush borasida
ʻ ʻ
mintaqamizga bog lanib qolgandilar. Bu bog liqlik shu darajada bo lganki,
ʻ ʻ ʻ
arxeologlar Skandinaviya o lkalarida tekshirish ishlari olib borganlarida Toshkent
ʻ
viloyatida o sha davrlarda qazib olingan kumushdan ishlangan tangalarni ko plab
ʻ ʻ
topganlar 20
.
20
Янин В. И. Денежно-весовне системн русского средневековья.
15

II-BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONDAGI ILMY
IZLANISHLAR
2.1. Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ilmy izlanishlarning
boshlanishi.
Somoniylar davridagi jug‘rofiyaga oid adabiyotlar ichida Abu Zayd
Balxiyning hozirgacha topilmagan asari muhim o‘rinni egallashi mumkin edi.
Vazir Jayhoiiy Buxoroga yuli tushgan ibn Fadlanni qizg‘in kutib olgani ham
ma’lum. Jayxoniy asari o‘sha davrda odat bo‘lgan an’anaga ko‘ra «G‘aroyib
addunyo», «Ajoyib al-buldon» deb atalgan bo‘lishi mumkin. Mas’udiyning
tubandagi so‘zlari fikrimizni tasdiqlaydi: «Al- Jayhoniy dunyoni tavsiflab hamda u
haqda hikoya qiluvchi, chunonchi, quidagi ajoyibotlar, shaharlar, poytaxtlar, dunyo
va dengizlar, xalqlar va ularning yashash makonlari va boshqa g‘aroyib
voqyeahodisalar to‘g‘ risida asar yaratdi» 22
.
Tarixchi manbashunos olimlar B.A.Ahmedov, A.A.Madrimov,
D.Yu.Yusupova, G.S.Fuzailovalarning asarlariga qaraganda 21
Movarounnahrning
somoniylar davridagi tarixi haqida xorijiy tarixchilardan dastlab Astaxoriy
(Ibrohim ibn Muhammad al-Forsiy al-Karxiy al-Astaxoriy Abu Is’hoq. U geograf
olim bo‘lgan. Kelib chiqishi Eronning Astaxor vohasidan. Ko‘plab ilmiy safarlar
qilgan. Uning “Suvar al-aqolim val masolik val mamolik” asari o‘z davrining
mashhur asarlaridan hisoblangan. 958 yili vafot etgan).
“Suvar al-aqolim val masolik val mamolik”, Ibn Havqal (Muhammad ibn Ali
ibn Havqal an-Nasibiy al-Bag‘dodiy al-Mavsiliy. Bu olim ham geograf bo‘lgan va
ko‘plab safarlar qilgan. 978 yil atrofida vafot etgan) “Surat al-arz”, Maqdisiy
( Muhammad ibn Ahmad ibn Abu Bakr al-Banno al-Maqdisiy al-Bashshor
Shamsiddin Abu Abdulloh. Tarixchi va geograf olim bo‘lgan. 947 yili Maqdisda
tug‘ilgan. Tijorat bilan shug‘ullangan va ko‘p shaharlarga safar qilgan. 1000 yili
vafot etgan) “Ahsan at-taqosim” nomli asarlarida batafsil ma’lumot berib o‘tganlar.
Movarounnahr o‘lkasi Damashqdan so‘ng Ma’mun davriga qadar
Bag‘doddagi xalifalikka bog‘liq bo‘lgan. Ma’mun xalifa bo‘lgach, As’ad ibn
Somonning farzandlarini o‘ziga yaqin kishilardan bilib, Movarounnahrga boshliq
21
Тарихий манбашунослик. Укув кулланма. Тузувчилар: А.А.Мадримов, Г.С.Фузаилова. -Т.: 2006, - 321 б.
16

qilib tayinlagan. Shu bilan Movarounnahr somoniylar qo‘liga o‘tgan. Lekin 875-
yilga qadar ular markaziy xalifalikka bo‘ysunar edilar. 875-yildan boshlab ular
mustaqil imperiya sifatida somoniylar davlatini barpo qildilar 22
.
Mashhur tarixchi olim Ibn al-Asir: “Somoniylar davlati yer yuzida keng
yoyilib, ko‘p joylarni egallagan hamda siyrat va adolat jihatidan eng yaxshi
davlatlardan edi”, deb e’tirof etgan 25
.
Ibn al-Asir somoniylar davlatining sultonlaridan Ahmad ibn Asadni shunday
tariflagan: “Ahmad ibn Asad tama qilmaydigan, hamma yaxshi ko‘radigan kishi
bo‘lib, uning odamlari pora olmas edi”. Ushbu sultonning o‘g‘li Ismoil haqida ham
shunday fikrlarni bildirgan: “Ismoil oqil, adolatli, xalqiga yaxshi munosabatda
bo‘ladigan, yumshoq odam edi” 23
.
Somoniylar podshohlari ilmga va uning ahliga katta e’tibor bergan edilar.
Buning tasdig‘i o‘laroq o‘lkada ko‘plab umumiy va xos kutubxonalar barpo etilgan
edi. Ibn al-Asir somoniylar podshohi Ismoil ibn Ahmad ibn Asad( Amir Abu
Ibrohim Ismoil ibn Ahmad ibn Asad ibn Somon fozil, olim, mohir chavandoz,
shijoatli, ulamolarni hurmat qiladigan podshoh bo‘lgan. Muhammad ibn Nasrdan
uning barcha kitoblarini tinglagan. Undan Ibn Xuzayma va boshqalar dars olgan. U
908 yili Buxoroda vafot etgan)ni shunday tariflagan: “Ismoil yaxshi inson bo‘lib,
ilm va din ahlini yaxshi ko‘rar va ularni hurmat qilar edi” 24
.
Manbalarda Ismoilning o‘zi haqida shunday rivoyat qilinadi: “Samarqandda
yashayotgan edim. Bir kuni zulm bilan olingan narsalar xususida o‘ylanib o‘tirgan
edim. Shunda, Abu Abdulloh Muhammad ibn Nasr al-Faqih ash-Shofiiy kirib
qoldi.
Men u zotning ilmi va dinini ulug‘lab darhol o‘rnimdan turdim” 25
.
O‘z davrida somoniy sulton huzurida ilmiy munozaralar tashkil qilinar va
sultonning o‘zi turib biron bir masalani so‘rar edi. So‘ng hozir bo‘lgan ulamolar
bunga javob berar edilar. Sultonlikdagi har bir jome masjidda kutubxona mavjud
bo‘lib, eng kattasi Marv shahrida joylashgan edi. Mazkur kutubxona turli
22
Сагдуллаев А.С., Мавлонов У. Узбекистонда давлат бошкаруви тарихи. - Т.: Академия, 2006. -142б.
25 Абу Али Х,асан ибн Али Тусий - Низомулмулк. Сиёсатнома (Сияр ул-мулук). -Т.:Янги аср авлоди, 2010,
239 б.
23
Низомулмулк. Сиёсатнома. -Т.: Янги аср авлоди, 1997. 245 -б.
24
Наршахий. Бухоро тарихи, 56-б.
25
Абу Джафар Мухаммад ат-Табарий. История ат-Табарий. -Т. Фан. 1987. -210 б.
17

lug‘atlardagi nafis kitoblarni qamrab olgan. Shuningdek, sultonning maxsus
kutubxonasi ham bo‘lgan.
Somoniylar davrida Movarounnahr o‘lkasi hadis, fiqh, lug‘at va boshqa
islomiy ilmlar bo‘yicha yetuk olimlarni yetishtirib chiqargan. Ular o‘zlarining jiddu
jahdlari, ilm yo‘lidagi qiyinchiliklarga sabr qilishlari bilan katta matonat
ko‘rsatganlar. Ular har qancha uzoq bo‘lmasin, olis shaharlarga borib, mashaqqat
bilan ilm olgan edilar. Bunday olimlardan mashhur muhaddis Muhammad ibn
Hibbon va “Al-Ishrof” kitobining muallifi Abu Bakr ibn Muhammad ibn al-Munzir
va “At-Tahzib” kitobining muallifi al-Azhariy kabi ulamolarni misol keltirish
mu mkin 26
.
Shuningdek, somoniylar davrida Movarounnahr va Xuroson o‘lkalarida turli
islomiy aqidaviy oqimlar bilan bir qatorda g‘ayriislomiy oqimlarni ham uchratish
mumkin edi. Maqdisiy o‘sha davrlarda Movarounnahr va Xuroson o‘lkalarida o‘zi
shohid bo‘lgan turli oqimlar haqida shunday yozgan: “Ushbu o‘lkada ko‘p sonli
yahudiylar va oz sonli nasroniylar yashaydi. Bu o‘lka turli ilmlar, jumladan, fiqh
eng ko‘p tarqalgan maskandir. Movarounnahr va Xurosonda asosan ahli sunna val
jamoa mazhablari faoliyat olib borgan. Lekin Sijiston va Xirot kabi ayrim
shaharlarda xorijiylar, Naysaburda mu’taziliylar ham uchrab turardi. Shuningdek,
ayrim hududlarda shialar va karromiylarni ham uchratishimiz mumkin edi. Lekin
bu o‘lkada Abu Hanifa mazhabi asosiy mazhab hisoblangan. Shosh, Tus, Naso
shaharlarida shofiiy mazhabiga e’tiqod qiluvchilar ham ko‘p edi. Ta’kidlash joizki,
o‘lkada shialar bilan karromiylar, shofiiylar bilan hanafiylar o‘rtasida o‘zaro
bahslar yuzaga kelsa, sultonning o‘zi aralashib, ularning orasini isloh qilishiga
to‘g‘ri kelar edi” 30
. Demak, somoniy sultonlarning o‘zlari o‘lkada e’tiqodiy va diny
bag‘rikenglikni mustahkam turgan holda o‘z nazoratlarida saqlaganlar.
Ibn an-Nadim somoniylar davrida manoniya firqasi a’zolaridan besh yuzga
yaqini Samarqandda yashaganini, ularning boshliqlari bu yerga Bobildan ko‘chib
kelganini ta’kidlab o‘tgan. Shuningdek, olim Movaro unnahrda sumaniya firqasi
tarqalganini, yahudiy va nasroniylar ham ko‘pligini zikr qilgan.
26
Хожа Исматуллох Абдуллох. Марказий Осиёда Ислом маданияти.-Т.: Шарк,-2005. -
115б. 30 Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри. -Т.: Фан,1993. -168 б.
18

Somoniylar davrida Samarqand tarixidagi geografik va ijtimoiy-madaniy
omillar ta’lim jarayonlari, ayniqsa hanafiylikning mintaqada taraqqiy etishiga turtki
bo‘ldi. Hanafiya olimi Abul Muin an-Nasafiy “Tabsirat al-adilla” asarida
ta’kidlashicha, Movarounnahr va Xurosonning Marv va Balx kabi shaharlarida
mu’taziliya ta’limotini qabul qilganlardan tashqari Abu Hanifa izdoshlarining
asosiy qismi usul va furu’ mavzularida islom kirib kelgan davrning dastlabki
kunlaridanoq hanafiya ta’limotini qabul qilgan edilar. Nasafiyning mazkur
asaridagi “Movarounnahrda mu’taziliya ta’limotini qabul qilmagan hanafiylar”
degan iborasidan, bu o‘lkada hanafiya olimlari ikki guruhga bo‘lingani ma’lum
bo‘ladi: 1.Hanafiy mu’taziliylar. 2. Abu Mansur al-Moturidiy tomonidan
rivojlantirilib tizimga solingan va mu’taziliya fikrlarini rad qilgan hanafiy
moturidiylar.
Ibn Zakariyo Yahyo ibn Is’hoqning “Sharh jumal usul ad-din” asarida bir
rivoyat e’tiborga molikdir: Somoniylar davrida Movarounnahrda islom diniga
yangi kirgan bir kishi musulmonlarning yetmish uch firqaga ajralib ketganini
eshitadi. Shunda u qadariy-mu’taziliydan insonning fe’llari haqida so‘raydi.
Mu’taziliy quyidagicha javob beradi: “Men istaganimni qila olaman va o‘zim
xohlagan har narsaga kuchim yetadi” Yangi musulmon uning fikriga raddiya berib
deydi: “Men bu e’tiqodni tanlamayman. Chunki bu e’tiqod orqali Allohning xohish
va qudrati chetga chiqib qolmoqda” Shunda qadariy- mu’taziliy: “Agar mening
fikrimni qabul qilmasang, ahli sunna val jamoa mazhabiga borib qo‘shil”, deb
javob beradi. Shundan so‘ng yangi musulmon o‘zi yashayotgan joydagi jamiki
firqalar vakillaridan inson fe’li haqida so‘rab chiqadi va birontasining aqidasini
qabul qilmaydi. U murojaat qilgan firqalarning barchasi: “Agar bizning aqidamizni
qabul qilmasang, ahli sunna val jamoa mazhabiga borib qo‘shil”, degan fikrni
aytishadi.
U firqalar vakillaridan ahli sunna val jamoa kimlar ekanini so‘raganida, ular
quyidagicha javob beradilar: “Ular har yerda ahli sunna val jamoa nomi bilan
tanilganlar. Samarqandda “Dor al-juzjoniya” va “Dor al-iyodiya” a’zolari,
Buxoroda “As’hobi Abu Hafs” (Abu Hafs al-Kabir tarafdorlari), Balxda Nusayr
ibn Yahyo tarafdorlaridir. Ular ahli sunna val jamoa qarashlarini tarqatayotgan ilm
19

ahli hisoblanadilar”. Somoniylar davlatiga Somon qishlog‘i (Balx yaqinida, ba’zi
manbalarda esa, Termiz yaqinida) oqsoqoli Somonxudotning avlodlari asos solgan.
Xalifa Ma’munga bo‘lgan sadoqatlari evaziga 819-820 yillarda Somonxudotning
nabiralari Nuh Samarqandga, Ahmad Farg‘onaga, Yahyo Shosh va Ustrushonaga,
Ilyos Hirotga hokim etib tayinlandilar.
839-840 yillarda Nuh ibn Asad Isfijob viloyatini bosib oldi va uni
mustahkamladi. U Sug‘dning bir qismi va Farg‘onaga hokim bo‘lib oldi. Lekin
Somoniylar davlatini bunyod etishda Ahmadning hissasi ko‘proq bo‘ldi. Uning
Nasr, Yaqub, Yahyo, Asad, Ismoil, Isxoq va Homid ismli o‘g‘illari bor edi. Nuh
ibn Asad 842 yili vafot etgach, Samarqandni ukalari Ahmad va Yahyo boshqardi,
keyin hokimlik Nasr (865-892) qo‘liga o‘tdi. 859-yilda Yahyo ibn Asad vafot
etgach, Shosh va Ustrushona Ahmadning ikkinchi o‘g‘li Ya’qubga nasib etdi.
Keyin tashabbus Ismoil ibn Ahmad qo‘liga o‘tdi. Buxoroda Tohiriylar mavqei sust
edi. 874-yilda Husayn ibn Tohir Xorazm shaharlarini talayotgan bir paytda Buxoro
zodagonlari iltimosi bilan Nasr Buxoroga Ismoil ibn Ahmad (849-892) ni hokim
qilib jo‘natadi 27
.
Nasr Movarounnahrda markazlashgan davlat tuzishga kirishdi. Xalq bu ishda
unga xayrxoh edi. 875-yilda u Shosh (Turkiston yaqinida)ni qo‘lga kiritdi. Xalifa
Mutamiddan Movarounnahrni boshqarish uchun yorliq olishga muvaffaq bo‘ldi.
Bu paytda Buxoroda kuchayib ketgan Ismoil akasiga tobe bo‘lishni istamadi.
888yili ikki o‘rtadagi jangda Nasr yengildi. 892-yilda Nasr vafot etgach, Ismoil
Movarounnahrning yagona hukmdori bo‘lib qoldi (892-907). 893-yilda u Tarozni,
so‘ng Ustrushonani qo‘lga kiritdi. Mustahkamlanib borayotgan Somoniylar
davlatini zaiflashtirish maqsadida Arab xalifasi 898-yilda Movarounnahr
hokimligidan Ismoilni tushirib uning o‘rniga safforiylar sulolasidan Amr ibn
Laysni hokim etib tayinlash haqida yorliq jo‘natadi. Ismoil 899 va 900-yillardagi
harbiy to‘qnashuvlarda Amr ibn Lays boshliq safforiylar qo‘shinlarini tor-mor
keltirdi. Xalifa Ismoil ibn Ahmadni hokim sifatida tan olishga majbur bo‘ldi.
Shunday qilib, Xorazm, Isfijob, Chag‘oniyon va Xuttalondan tashqari (ularning
hokimlari somoniylarga tobe edilar), o‘lka hudud (Movarounnahr, va Xuroson)
27
Karim Shoniyozov. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni”. T., “Sharq”, 2001, 200-bet
20

somoniylar tomonidan bo‘ysundirilgan edi. Ular bu yerda 100 yilcha hukmronlik
qildilar. Ismoil Somoniy o‘z davrining yirik va aqlli davlat arboblaridan bo‘lgan. U
yirik va markazlashgan davlat barpo qilishdan manfaatdor bo‘lgan barcha oqsuyak
amaldorlarni o‘z atrofiga to‘playdi. Ularning yordami bilan Ismoil shunday bir
qudratli markazlashgan davlat barpo qiladiki, bu davlat o‘sha vaqtda Sharqda
shuhrat topadi. Ismoil Somoniy davrida Movarounnahr Arab xalifaligining
istibdodidan abadul-abad ozod bo‘ldi. Ammo bir qarashda qudratli bo‘lib ko‘ringan
bu davlatni ichdan yemirayotgan bir qator ijtimoiy ziddiyatlar bor ediki, buni hatto
Ismoil Somoniy ham bartaraf eta olmadi. Bu markaziy hokimiyat bilan mahalliy
hokimiyat o‘rtasidagi qarama-qarshilik edi. Somoniylar har qancha urinsalarda,
Sejiston, G‘uzg‘on, G‘azna, Garjiston, Isfijob, Xorazm hozirgi Tojikistonning
tog‘li viloyatlari: Chag‘oniyon va Rashtani o‘zlariga batamom bo‘ysundira
olmadilar. Bu viloyatlarning hokimlari markaziy hokimiyatni rasman tan olsalar-
da, amalda mustaqil siyosat yurgizardilar. Somoniylar davrida qo‘shinda yetakchi
mavqeni turk sarkardalari va g‘ulomlari egallagan edilar. Ularga hamma vaqt ham
ishonib bo‘lmasdi 28
.
Ismoildan so‘ng uning vorislari davrida somoniylar sulolasi inqiroz sari
yuzlandi. Ismoilning o‘g‘li Ahmad hukmronligi (907-914) davrida arab tili yana
davlat tiliga aylantirildi, arab tilini bilgan shaxslarning mansab va martabalari
oshirildi. Holbuki, Ismoil Somoniy davrida bu narsa yo‘q edi. Albatta, bu saroy
amaldorlarining, birinchi navbatda, turklardan iborat harbiy oqsuyaklarning
noroziligini oshirdi. Shu bois Ahmadning turk g‘ulomlari tomonidan o‘ldirilishi
tasodif emasdir. Ahmad o‘ldirilgach taxtga uning sakkiz yoshli o‘g‘li Nasr II
(914943) o‘tqazildi. Uning hukmronligi davrida Buxoroda Registon maydonida
devonlar uchun saroy qurdiradi. Davlat boshqaruvida esa Nasr II davrida amaliy
ishni vazir Abuabdullo Muhammad ibn Ahmad Jayhoniy olib bordi. Hali Ahmad
ibn Ismoil hayotlik chog‘idayoq bir qator viloyatlarda xalq ommasining
qo‘zg‘olonlari bo‘lganligi qayd qilingan. Ahmadning o‘ldirilishi munosabati bilan
bunday harakatlar yanada avj olgan. Ahmad hayotlik chog‘ida Ismoilning ukasi
Is’hoq ibn Ahmad Samarqandda qo‘zg‘olon ko‘taradi. Bu qo‘zg‘olon shafqatsizlik
28
А hmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007, 149-bet
21

bilan bostiriladi. Ahmad Ray va Seistonda ko‘tarilgan isyonlarni ham
shafqatsizlarcha bostirdi.
IX asrdan boshlab Movarounnahrning Samarqand, Farg‘ona, Shosh (Toshkent)
va Ustrushona viloyatlarida Somoniylar xonadonining vakillari noib edi. Yurtga
avval Nuh, so‘ngra Ahmad boshchilik qiladi. Ular hatto o‘z nomlaridan misdan
chaqalar zarb etadilar. Ahmad vafotidan (865) keyin uning o‘g‘li Nasr I (865-
892yilda Samarqand hokimi; 875-yili Movarounnahr amiri) Samarqandni markazga
aylantiradi. Buxoro vohasi, Naxshab (Qashqadaryo), Chag‘onrud (Surxondaryo)
vodiylaridan tashqari Movarounnahrning barcha viloyatlarini birlashtirish va uni
Xurosondan ajratib olish choralarini ko‘radi. Tohiriylar davlatining barham topishi
bilan mustaqil bo‘lish uchun qulay sharoit paydo bo‘ladi. Chunki safforiylar
Movarounnahrga hukmronlik qilishni uddasidan chiqa olmaydilar. Buxoro
zodagonlarining iltimosiga binoan, Samarqand hukmdori Nasr ibn Ahmad
Buxoroga noib qilib ukasi Ismoilni (874) yuboradi (Ismoil Somoniy). Shunday
qilib, IX asrning oxirgi choragida Movarounnahr Somoniylar tasarrufiga o‘tgan 29
.
Somoniylarning tobora kuchayib borishi Arab xalifaligini xavotirga solgan.
Shu boisdan xalifa Safforiylar bilan Somoniylarni to‘qnashtirib, Xuroson va
Movarounnahrda o‘z ta’sirini qayta tiklashga harakat qiladi. Natijada 900-yilda
ular o‘rtasida boshlanib ketgan urush Ismoilning g‘alabasi bilan tugaydi. Butun
Xuroson Somoniylar qo‘l ostiga o‘tadi. Xalifa Ismoilga hukmdorlik yorlig‘ini
yuborishga majbur bo‘ladi.
Somoniylar o‘z tasarrufidagi ulkan mamlakatni boshqarishda dastavval
ixcham davlat ma’muriyatini tashkil etdilar. Ma’muriyat podsho saroyi va devonlar
(markaziy hokimiyat)dan iborat edi. Narshaxiyning ma’lumoti bo‘yicha,
Somoniylar hokimiyati, asosan, unga devon boshqaruvida idora etilardi. Ular
orasida vazir devoni bosh boshqaruv mahkamasi bo‘lib, davlatning ma’muriy,
siyesiy va xo‘jalik tartiboti uning bevosita nazorati ostida tutib turilardi. Barcha
devon boshliqlari vazirga tobe edi. Nasr II ibn Axmad (914-943) davrida
Buxoroning Registon maydonida 943-yil Dor ul-mulk saroyi (vazirlar mahkamasi)
va uning qarshisida devonlar uchun maxsus saroy qurilgan. Mahkama xizmatchilari
29
R.H.Murtazayeva. “O’zbekiston tarixi”. T., “O’AJBNT”, 2003, 380-bet.
22

arab va fors tillarini puxta egallagan, Qur’on tafsiri va shariatning asosiy
qoidalarini yaxshi biladigan, turli fanlardan yetarlicha xabardor bo‘lgan savodli
aslzodalardan tanlab olingan. Viloyat devonlari mahalliy hokimga, ayni vaqtda
markaziy mahkamaning tegishli devoniga bo‘ysunardi. Viloyat hokimlari ba’zan
vazir deb yuritilardi. Ular sulolaviy xonadonga tegishli amirzodalar yoki sobiq
mahalliy hukmdorlar hamda zodagon dehqonlardan tayin etilardi. Bo‘lardan
tashqari har bir shaharda rais (shahar boshlig‘i) hamda muxtasib (nazoratchi)
bo‘lardi. Ularni hokimning o‘zi mahalliy aslzoda yoki ko‘pincha oliy tabaqa
ruhoniylarning nufuzli vakillaridan tayinlar edi. Mansabdorlar maoshiga davlat
yillik daromadining deyarli yarmi sarflanardi 30
.
Movarounnahrda islom ruhoniylarining obro‘si oshib, poytaxt Buxoro Sharqda
islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Shaharlarda ko‘plab
ibodatxonalar, jumladan jome masjid, xonaqoh (g‘aribxona)lar bino qilindi. Xuddi
shu davrda musulmon Sharqidagi ilk madrasalardan biri (Forjak) Buxoro shahrida
qad ko‘tardi. Madrasa shaharning Darvozai Mansur mahallasida amir
hammomining yonida joylashgan edi. Mamlakat ma’naviy hayotining tayanchi
bo‘lgan islom mafkurasiga bu davrda «ustod» - din va ilm peshvolari rahnamolik
qilardi. Keyinchalik bu atama tark etilib, din peshvolari va islom ulamolarining
rahnamosi «shayxulislom» deb yanada ulug‘landi. Shayxulislomdan keyin xatiblar
turardi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat beradi. Masjid,
madrasa va xonaqohlar qurish uchun mahsus joylar va ularning sarf-harajati uchun
katta-katta mulklar ajratilib beriladi. Natijada diniy muassasalar tasarrufidagi
yermulklar tobora ko‘payib, yangi turdagi xo‘jalik - vaqf tarkib topadi. Masalan,
Narshaxiyning yozishicha, Ismoil Somoniy Afshona kishlog‘ining ekin yerlari va
atrofidagi yaylovlarni Buxoro madrasasining talabalariga vaqf qilib beradi,
shuningdeq amir Registon maydoniga tutashgan Dashtak qamishzorini mulkdor
arab lashkarboshisidan 10 ming dirhamga sotib olib, Buxoro shahrining jome
masjidi vaqfiga qo‘shib beradi. Shu tariqa masjid va madrasalar tasarrufida
kattakatta yer va mulklar to‘plana bordi.
2.2. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda Somoniylar tarixining yaratilishi.
30
Баҳодир Эшов . “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”. Т., “Маърифат”, 2009, 110-бет.
23

Somoniylar mamlakatni tashqi va ichki dushman xurujlaridan muhofaza
qilishga katta e’tibor beradilar. Xususan, Ismoil Somoniy yaxshi qurollangan
harbiy qo‘shin va turk g‘ulomlaridan mahsus saroy qo‘shinini tuzadi. Turk
g‘ulomining harbiy xizmati qat’iy belgilangan tartibda o‘tar edi. Eng qobiliyatli va
uzoq yillar xizmat qilgan ayrim g‘ulomlar aylboshi (otliq otryad boshlig‘i), so‘ngra
esa nufuzli hojib lavozimlariga ko‘tarilardi 31
. Hojiblar boshlig‘i hojib ul-hujob yoki
hojib ul buzruk Somoniylar saroyida oliy unvon edi. Hojib ul-hujob saroyda katta
nufuzga ega bo‘lib, ayni vaqtda u butun turk qo‘shinining boshlig‘i edi.
Qo‘shindan tashqari ozod mehnat ahlidan tuzilgan muntazam harbiy qo‘shin ham
bo‘lib, uning ta’minoti bilan mahsus mahkama - ariz devoni shug‘ullanar edi.
Qo‘shinlarga xizmat haqi har uch oyda to‘lanar edi. Somoniylar hokimiyatni
qadimgi davlat boshqaruvi an’analariga suyanib boshqardi. Somoniylar davridagi
siyosiy barqarorlik va iqtisodiy ko‘tarilish madaniy hayotning ravnaqiga imkon
berdi. Buxoro, Samarqand, Nasaf, Gurganj, Marv va Nishopur kabi shaharlar ilmiy
va madaniy markaz sifatida taraqqiy qila boshlaydi 32
.
Bu davrda qishloq aholisining aksariyati sug‘diy, turkiy yoki xorazmiycha
so‘zlashsa-da, markaziy shaharlarda forsiy-dariy adabiy tili vujudga keladi. Bu til
davlat tili sifatida qabul qilinadi. Forsiy-dariyda nazm, nasr va ilmiy asarlar yozila
boshlaydi. IX-X asrlarda, ayniqsa, Buxoro shahri madaniy jihatdan yuksaladi.
Poytaxtda amir saroyida turli sohalarga oid qo‘lyozma kitoblar saqlanadigan
kattagina kutubxona barpo etiladi. Bu davrda Buxoroda ayniqsa she’riyat ravnaq
topadi. Uning rivojiga Rudakiy (860- 941), Abu Mansur Daqiqiy (976-980 orasi),
Abulhasan Balxiy va boshqalar shoirlar katta hissa qo‘shadilar. Shahar
madaniyatining ravnaqi, ziyolilar davrasining kengayib borishi, shubhasiz,
Somoniy hukmdorlarni ilm ahli bilan yaqinlashtirdi. Mamlakatni boshqarishda
ularning bilim va maslahatlaridan foydalanildi. Ismoil Somoniy bir qancha
islohotlar o‘tkazdi. Mana shunday islohotlardan biri davlatni boshqarish
ma’muriyatini joriy qilish bo‘ldi. Bu islohotga binoan davlatni idora qilish saroyi
va 10 ta devon (harbiy-fuqaro mahkamalari) tashkil etildi. Ismoil Somoniy
davlatning majmuini tashkil etishda sosoniylar Eron va Arab xalifaligida qabul
31
R.Shamsutdinov, Sh.Karimov. “Vatan tarixi”. 1-qism. T., “Sharq”, 2010, 320-bet.
32
Karim Shoniyozov. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni”. T., “Sharq”, 2001, 265-bet
24

qilingan tajribalardan foydalandi va uni zamon talabiga qarab mukammallashtirdi.
Somoniylar o‘z davlatlarini o‘zlarigacha bo‘lgan Sharq davlatlarining boshqaruv
an’analarini chuqur o‘rgangan holda, ularga suyanib, zamon talablarini hisobga
olgan holda o‘zgartirishlar kiritib boshqarishga harakat qildilar.
Somoniylar hukmronligi davrida Muhammad Jayxuniy va Abufazl
Muhammad Balamiylar kabi zodogonlarning nufuzi va davlat boshqaruvidagi
xizmatlari katta bo‘lgan. Umuman, somoniylar hukmdorligi davrida vazirlik
mansabiga asosan shu ikki sulola vakillaridan tayinlangan. Davlat majmuini dargoh
va devonlarga bo‘linishi ma’lum darajada rasmiy bo‘lgan. Chunki saroyning
nufuzli kishilari ko‘p hollarda devonlarning ishlariga aralashib turganlar. Saroyda
siyosiy hokimiyat «sohibi xoras» qo‘li ostida bo‘lgan. Sohibi xoras Amirning
farmonlari bajarilishini nazorat qilgan. Saroyda sharbatdorlar, dasturxonchilar,
tashtadorlar, otboqarlar, xo‘jalik beklari kabi turli xizmatchilar bo‘lgan. Saroydagi
hamma xo‘jalik ishlarini «vakil» boshqargan. Vakil saroydagi e’tiborli kishilardan
biri hisoblangan. Narshaxiyning yozishicha, Nasr II Somoniy hukmronligi davrida
o‘n devonga Buxoro Registonida o‘nta mahsus bino qurilgan.
Devonlar orasida vazir yoki «xo‘jayi buzrug» devoni alohida o‘rin tutgan. Bu
devonga boshqa hamma devonlar bo‘ysungan. U hamma ma’muriy, siyosiy va
xo‘jalik mahkamalarini nazorat qilgan. «Muxtasib» devoni bozorlarni,
sotuvchilarni, qadoqboshlarning og‘irligi, bozordagi mollarning narxini, sifatini
nazorat qilgan. Davlat xazinasining daromadlarini va harajatlarini «mushrif»
devoni nazorat qilgan. Bundan tashqari «qozi az-ziyo» va «vaqf» devonlari
bo‘lgan. «Qozi az ziyo» devoni davlat yerlarini, «vaqf» devoni hadya etilgan
yerlarni va musulmon ruhoniylarining boshqa mol-mulklarini nazorat qilishgan.
Devonlarning aytarli hammasining viloyatlarda boshqarmalari bo‘lgan.
Devonlarning viloyatlardagi boshqarmalari bir tomondan o‘z devonlariga, ikkinchi
tomondan viloyat hokimiga bo‘ysunishgan. Bundan faqat «sohib al-borid»
devonining amaldorlari mustasno bo‘lgan 33
.
Viloyat va tumanlar amir tomonidan tayinlangan hokimlar tomonidan idora
qilingan. Odatda bunday lavozimga mahalliy boy zodagonlar tavsiya etilgan.
33
Karim Shoniyozov. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni”. T., “Sharq”, 2001, 198-bet
25

Somoniylar davlatida musulmon ruhoniylarning ta’siri nihoyatda kuchli bo‘lgan.
Ular markaziy hokimiyat ishlarida ham faol ishtirok etganlar. Somoniylar
davlatining diniy hayotida xanafiylar mazxabligiga mansub ruhoniylar hamma
diniy lavozimlarni o‘z qo‘llariga olishgan. Ruhoniylarning boshlig‘i «ustod»,
keyinchalik «Shayx ul-islom», deb atalgan. «Ustod»dan so‘ng o‘z lavozimi
bo‘yicha ruhoniylar orasida «xatib» turgan. U jome’ masjidlarida juma namozida
xutba o‘qish huquqiga ega bo‘lgan.
Somoniylar hokimiyati yirik yer egalari hamda mulkdor savdogarlarning
manfaatini himoya qilgani tufayli mamlakatdagi mavjud yer va suvning katta qismi
davlatga va zodagon tabaqalarga tegishli bo‘lgan. Ayni vaqtda yerdan foydalanish
va unga egalik qilishning boshqa turlari ham mavjud edi. Davlat tasarrufidagi
yerlar «mulki sultoniy», hukmron sulola vakillari, zodagon dehkon va
aslzodalarning tasarrufidagi yirik hamda mehnatkash qishloq aholisiga tegishli
mayda xususiy yerlar «mulk yerlari» deb atalardi. Masjid, madrasa, xonaqoh va
maqbaralarga vaqtincha yoki muddatsiz foydalanish uchun berilgan yerlar «vaqf
yerlari» deyilgan. Barcha turdagi yerdan foydalanuvchilar davlatga hosilning 1/3
xajmida xiroj to‘lar edi. Oliy martabali ruhoniy va saidlarga qarashli yerlar («mulki
xos») davlat soliqlaridan qisman yoki tamomila ozod etilgan. Bunday imtiyozga
ega bo‘lgan mulkdorlar davlatga hosilning 1/10 hisobida (ba’zan pul bilan) «ushr»
solig‘ini to‘lar edi. Shuningdek, hukmron sulola hamda oliy tabaqa vakillariga
davlat oldidagi xizmatlari evaziga hadya qilingan mulklar (viloyat, tuman yoki
ayrim shahar va qishloqlar) “iqto” yoki «tuma yerlar», unga ega bo‘lgan
mulkdorlar «muqto» yoki «iqtodor» deb yuritilardi. Iqto tarzida esa ayrim viloyat,
voha, rustoq (tuman) yoki shaharlar hadya etilgan. Iqto, dastavval, asosan, sulola
a’zolari - amirzodalar va ayrim mansabdorlarga in’om etilgan. Iqto mulklari
avvalda ma’lum muddatda berilib nasldan-naslga o‘tkazilmagan. Iqtodorlar
iqtolaridan to‘shadigan daromadni yoki uning ma’lum qisminigina yig‘ib olish
huquqiga ega bo‘lganlar, holos. Butun bir viloyat iqto qilib berilgan noib - vazirga
ba’zan o‘z nomidan chaqa pul zarb etish huquqi ham berilar edi. Bu ko‘pincha
markaziy hoqimiyatni kuchsizlantirib, mahalliy hokimlarning boshboshdoqlik
harakatlari kuchayishiga olib kelar edi. Qishloq jamoalari tasarrufida ham ma’lum
26

miqdorda «jamoa yerlari» bo‘lib, bunday yerlar ko‘pincha lalmikor hamda korizlar
vositasida sug‘oriladigan suvga tanqis tog‘ oldi mintaqalarida joylashgan edi.
Mayda hususiy hamda jamoa yerlaridan tashqari barcha mulklarda
mehnatkash qishloq aholisi kadivar yoki yollanib koranda bo‘lib ishlar edi.
Korandalar IX-X asrlarda «sherik» yoki «barzikor» deb atalardi. Bu davrda katta
yer egalari o‘z yerlarini barzikorlarga ijaraga berishni afzal ko‘rardilar.
Ijarachilarning asosiy qismi kam yerli yoki yersiz dehqonlar edi. Agar barzikor o‘z
urug‘ligi va qo‘shi bilan dehqonchilik qilsa, hosilning 1/3-1/5 miqdorida hissa olar,
urug‘lik va qo‘sh yer egasi hisobidan bo‘lsa hosilning 1/10 yoki 1/12 ulushiga ega
bo‘lardi. Davlat soliqlari (xiroj va ushr) yer egasidan ham, korandadan ham
alohida-alohida shu ulushlar hisobidan olinar edi 34
.
Dehqonlar zimmasiga sug‘orish tarmoqlarini muntazam loyqadan tozalash,
kanal qazish, to‘g‘on o‘rnatish, ko‘prik qurish, suv ombori barpo etish kabi og‘ir
ishlar ham yuklangan edi. Bo‘lardan tashqari mehnatkash omma masjid, madrasa,
xonaqoh, maqbara va karvonsaroylar kabi qurilishlarda, shahar va qal’alarning
mudofaa devorlarini ta’mirlash, yangidan qurish va yo‘l tuzatishda tekinga ishlab
berishga majbur edi. Aholi, ayniqsa, Somoniylarning harbiy yurishlari, hukmron
sulolaning ichki nizolari, mahalliy hokimlarning boshboshdoqlik harakatlari bilan
bog‘liq o‘zaro kurashlaridan bezor bo‘lgan edi. Bunday ichki siyosiy vaziyat
oqibatda mamlakatni iqtisodiy tanglikka olib keldi. Bunday og‘ir ahvoldan chiqish
uchun 942-yilda aholidan ikki marta soliq o‘ndirib olinadi. Siyosiy vaziyat,
ayniqsa,
Nuh ibn Nasr (943-954) va uning nabirasi Nuh ibn Mansur (976-997)
hukmronliklari davrida nihoyatda keskinlashdi. Ketma-ket takrorlangan isyonlar
markaziy hoqimiyatni zaiflashtirdi. Bu davrda Yettisuv viloyatida tashkil topgan
Qoraxoniylar davlatining Movarounnahrga qilgan hujumidan 999-yilda Somoniylar
hoqimiyati butunlay barham topdi.
Somoniylar davrida qudratli markazlashgan davlatning vujudga kelishi
natijasida Movarounnahr va Xurosonda ma’lum barqarorlik qaror topdi. Bu holat
mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Dehqonchilik, hunarmandchilik
34
Аҳ madali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007, 185-bet
27

va savdo tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Movarounnahr va Xuroson bu
vaqtda Sharqning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan o‘lkalaridan hisoblangan 35
.
Xuroson va ayniqsa, Movarounnahr dehqonchilik o‘lkalari qatoriga kirgan. Bu
yerlarda dehqonchilik asosan sun’iy sug‘orishga asoslangan. Ko‘plab soy va
daryolardan chiqarilgan katta-kichik kanallar mavjud bo‘lgan. Buxoro vohasida
Shopurkon, Shoxrud, Karmana, Poykand, Samarqand vohasida Barj (Darg‘om),
Bo‘zmadisoy, Ishtixon kabi kanallar shahar va qishloqlarni suv bilan ta’minlagan.
Bundan tashqari, bunday kanallar Xorazm, Qashqadaryo, Farg‘ona va Shoshda
ham bo‘lgan. Manbalarga qaraganda Shosh aholisi xalifa Mutasimga (833-842)
murojaat qilib vohada suv yetishmasligi tufayli kanal qurilishiga yordam so‘ragan.
Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikdan tashqari lalmikor dehqonchilik
ham yaxshi yo‘lga qo‘yilgan 36
.
X asr arab geograflarining ta’riflashicha, Samarqand va Buxoro rustoklari
Zarafshon daryosidan chiqarilgan shoh ariqlardan sug‘orilgan. Masalan, Varksar,
Maymurg‘, Sanjarfagon va Darg‘om rustoqlarining dehqonchilik maydonlari
Darg‘om anhoridan sug‘orilgan. Fay kanalidan sug‘orilgan yerlar Sug‘dning eng
obod qismi bo‘lgan. Ibn Xavqalning yozishicha, Sug‘d daryosi Buxoro
chegarasigacha obod qishloqlar orqali oqqan. Buxoro vohasi keng va obod bo‘lgan,
u 17 ta sug‘orish shoh ariqlar orqali sug‘orilgan. Sirdaryo havzasida Iloq
(Ohangaron) va Parak (Chirchiq) vodiylari ham nihoyatda obod va istehkomli
qishloqlari ko‘p bo‘lganligidan, bu joyni o‘rta asr tarixchilari «1000 qal’ali
mamlakat» deb ataganlar. Sug‘orish tarmoqlarini loyqadan tozalash, turli hil suv
inshootlarini ta’mirlash uchun har yili bahorda yuz minglab hasharchilar ishlagan.
Mirob, juybon va poykorlar yoz bo‘yi gidrotexnika inshootlari rejimi va suv
taqsimotini nazorat qilib turgan. IX asrdan Buxoro vohasining suv taqsimoti bilan
shaxsan shahar qozisining o‘zi shug‘ullangan. Narshaxiyning yozishicha, Sa’id ibn
Xalaf Balxiy Buxoroga qozi bo‘lgach, «yaxshi qonun-qoidalar o‘rnatgan... toki
kuchli kishi zaif kishiga zulm o‘tkazmasin uchun (shahar) to‘g‘onlarini qurdirib,
Buxoro suvini adolat va insof yuzasidan taqsim qilishni» joriy etgan 37
.
35
R.Shamsutdinov, Sh.Karimov. “Vatan tarixi”. 1-qism. T., “Sharq”, 2010, 299-bet.
36
Карим Шониёзов . “ Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни ”. Т ., “ Шарқ ”, 2001, 198- бет
37
Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007, 158-bet
28

Bu davrda hunarmandchilikning ayrim sohalari yirik qishloqlarda ham rivoj
topdi. Buxoroning Zandana kishlog‘ida to‘qilgan «zandanacha» malla rang bo‘z,
Samarqandning Vador qishlog‘ida tayyorlangan «vadoriy» matosi Sharqda
mashxur va manzur edi 38
.
Sug‘diyonani shartli ravishda ikki viloyatga bo‘lish mumkin: 1)Zarafshon
vohasining o‘rta va yuqori qismlari - Samarqand viloyati, manbalarda Samarqand
Sug‘di deyilgan. 2) Shu daryoning quyi (Karmana va undan keyingi) oqimlari -
Buxoro viloyati (yoki Buxoro vohasi), Nurota ham shuning tarkibida bo‘lgan.
Albatta, bu shartli bo‘linish. Sug‘diyonaning markaziy shahri Samarqand bo‘lib,
Buyuk Ipak yo‘lining chorrahasida joylashgan edi. Manbalarda qayd etilishicha
shahar bir necha dahalarga va mahallalarga bo‘lingan. Samarqand o‘z davrining
ko‘p nufuzli shaharlaridan hisoblangan. X asrda unda taxminan 100-110 ming kishi
yashagan. Samarqand shahrining IX-X asrlarda Movarounnahr tarixiga, iqtisodiy
va madaniy taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi arab geograflarining asarlarida va ilmiy
tadqiqotlarida kerakli darajada yoritilgan. Samarqand shaxrining atroflarida va
umuman viloyat ichida ekin ekiladigan obod yerlar, mevali bog‘rog‘lar, kanal va
ariqlar hamda qishloqlar, qo‘rg‘onlar juda ko‘p bo‘lgan. Qishloqlarning aksariy
ko‘pchiligi kanal va ariq bo‘ylab joylashgan edi. «So‘g‘dda kanal bo‘ylarida
joylashmagan, ekin ekilmaydigan, dehqonchilik bilan shug‘ullanilmaydigan, aholi
zich yashamaydigan, ulug‘zor qasrlari va mustahkam obod qishloqlari bo‘lmagan
bironta ham kanal yuq», deb yozadi Ibn Havqal 39
.
Buxoro IX-X asrlardagi rabot (qishloqlarni) o‘z ichiga olib birmuncha
kengaygan, aholisi soni ko‘paygan. Shu asrlardagi Buxoroni tilga olib Istaxriy uni
(Buxoroni) Movarounnahr va Xurosonda eng ko‘p aholi yashaydigan shahar, deb
ta’riflaydi. Afsuski, aholi sonini aniq belgilab beradigan boshqa aniq
ma’lumotlarga ega emasmiz. O.G.Bolshakovning taxminiy hisobiga ko‘ra,
Buxoroda X asrda 40-50 ming kishi bo‘lgan. Uning atroflarida va rabotlarida yana
48 ming kishi yashagan. Demak, Buxoro va uning atroflarida yashovchi aholi soni
100 ming kishiga yaqinlashgan 44
.
38
Karim Shoniyozov. “O’zbek xalqining shakllanish jarayoni”. T., “Sharq”, 2001, 266-bet
39
Ahmadali Asqarov. “O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T., “Universitet”, 2007,
165-bet 44
Bahodir Eshov. “O’zbekiston davlatchiligi tarixi”. T., “Ma’rifat”, 2009,
29

Arab geograflari Eloq viloyatini Shosh bilan Farg‘ona oralig‘ida
joylashganligini qayd etadilar. Eloq X asrda kumush-qo‘rg‘oshin qazib
chiqarishning markazlaridan biri bo‘lgan. Eloqda Movarounnahrning uchinchi
kumush zarbxonasi ochilgan. Biri Samarqandda, yana boshqasi Buxoroda bo‘lgan.
Eloq chekani - «Shosh koni» deb o‘sha davrda shuhrat topgan. O‘z vaqtida
Xuroson noibi Ma’mun ibn Xorun ar-Rashid nomidan zarb qilingan kumush
dirhamlarning birida «Shosh konida» 189-hijriy yilida (805-yil) zarb qilindi», yana
boshqa birida esa «190-(805-806)-yilda» degan so‘zlar bor 40
. Eloqdagi kumush
konining nechog‘li katta ahamiyatga molik ekanligini tasavvur qilish uchun
e’tiborni shunga qaratmoq joizdir, o‘sha vaqtlarda kumushni muomalada juda ko‘p
ishlatgan Sharqiy Yevropaning o‘zida bironta ham kumush, qo‘rg‘oshin koni
bo‘lmagan. Sharqiy Yevropadagi davlatlarda muomalada asosan somoniylar zarb
etgan tangalar bo‘lgan. IX asrning ikkinchi yarmvda Movarounnahrning madaniy
haetvda yangi davr boshlanadi. Xalifalik hukmronligi tugab, mustaqil Somoniylar
davlatining qaror topishi bilan madaniy hayotning jonlanishi uchun keng yo‘l
ochiladi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv va Nishopur kabi shaharlar ilmiy va
madaniy markaz sifatida taraqkiy qila boshlaydi.
40
Р . Шамсутдинов , Ш . Каримов . “ Ватан тарихи ”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, 322-бет.
30

XULOSA
O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar sulolasining hukmronligi
katta ahamiyat kasb etadi. Arablarga qarshi olib borilgan kurashlar natijasida 1X
asrning ikkinchi yarmidan boshlab Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar tashkil
topdi. Bunday davlatlarning eng kattasi Somoniylar davlati edi. U Movarounnahr
va Xurosondan Ray va Kavzingacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan.
Ismoil ibn Ahmad (892-907) davrida mazkur sulolaning ko‘zga ko‘ringan
namoyandalari, Somoniylar markaziy davlat apparatini mustahkamlashdan
manfaatdor bo‘lgan feodal zodagonlar, din peshvolari, barcha badavlat dehqon
tabaqalarining qo‘llab-quvvatlashlari bilan xorijiylarning yetakchilaridan Amir
Husaynni ag‘darib tashlashga, Buxoroning Barnod va Romiton tumanlarida
boshlangan dehqonlar harakatini bostirishga hamda teskarichi boyonlarni davlat
ishlaridan chetlashtirib tashlashga muvaffaq bo‘ldilar. 893 yili qadimiy
Usrushonaning mahalliy hokimiyatini ag‘darib tashladilar hamda iqtisodiy va
siyosiy jihatdan ahamiyatga molik bo‘lgan bu hududni o‘z tasarruflariga olishga
muvaffaq bo‘ldilar. Turk-qorluqlarning Sirdaryo bo‘yidagi yerlarga qilib turgan
bosqinini to‘xtatib, Tarozni bosib oldilar (893) hamda u yerdagi aholini musulmon
diniga kirgizdilar.
Abbosiylar xalifaligi davrida bir butun bo‘lgan mazkur shahar va viloyatlar X
asrning biriichi choragida undan ajralib chiqdi. Bu bo‘linish to 935 yillargacha
davom etdi. Natijada Mesopotamiya hamdoniylar (905-1004), Misr bilan Suriya
ixshidiylar (935-969) qul ostiga, G‘arbiy Eron buvayxiylarga, Tabariston bilan
Gurgon mahalliy daylimiylar sulolasi bo‘lmish ziyoriylarga, Movarounnahr bilan
Xuroson somoniylar qo‘liga utib qoldi. Tarixchilar o‘xshatib aytganlaridek,
xalifaga Bag‘dod bilan Vaviloniyaning bir qismigina qoldi, xulos. To‘g‘ri,
maxalliy hukmdorlar (mulk at-tavoif) hali ham xalifa hokimiyatini tan olar, uning
nomini xutbaga qo‘shib uqitar, tangalarda uning nomini o‘z nomlari bilan bir
qatorda zarb etar, vaqt-vaqti bilan xalifaga hadyalar yuborib turar edilar. Ammo
ular Bardodga shunchaki qaram edilar, xolos. Xalifa nomigagina davlat boshlig‘i
bo‘lib, hech qanday real hokimiyatga ega emas edi.
31

Somoniylar Movarounnahr va Xurosonda mustakil davlat tuzish uchun
avvalambor, kuchli markazlashgan xokimiyat tuzish kerakligini yaxshi
tushunishgan. Bu ayniksa Ismoil Somoniy xukmronligi davrida kunning dolzarb
masalasiga aylandi. Chunki Ismoil Somoniy Movarounnahr va Xurosonni
birlashtirishga va yagona markazlashgan davlat tuzishga muvaffak buldi. Endi bu
davlatni idora kilish lozim edi. Shuning uchun u bir kancha isloxotlar o’tkazdi.
Mana shunday isloxotlardan biri davlatni boshqarish ma’muriyatini joriy qilish
buldi. Bu isloxotga binoan davlatni idora kilish saroyi (dargoh) va devon (xarbiy-
fuqaro maxkamalari) tashkil etildi. Ismoil Somoniy davlatning majmuini tashkil
etishda Sosoniylar Eroni va Arab xalifaligida qabul qilingan tajribalardan
foydalandi va uni zamon talabiga karab mukammallashtirdi.
Xokimiyatning eng yuqori pog‘onasida somoniylar turib, ular amir unvoni
bilan idora qilganlar. Davlat majmuini mustaxkamlashda, Nasr II Somoniyning
ma’rifatli vazirlari Abuabdullo Muxammad Jayxoniy va Abufazl Muxammad
Balamiylarning xizmatlari katta bo’lgan. Umuman, Somoniylar xukmdorligi
davrida vazirlik mansabiga asosan shu ikki sulola vakillari tayinlanganlar.
Umuman somoniylar davrida Xuroson va Movarounnahr kishlok xujaligini
turli tarmoklari xususan, dexonchilik yaxshi rivojlangan. Somoniylar davrida
dehqonchilik bilan bir katorda hunarmandchilik ham keng sur’atlar bilan tarakkiy
kildi. Shaxar axolisining kup kismi hunarmandchilikning turli soxalari bilan
mashgul bulishgan. Manbalarda kayd kilinishicha Movarounnahrda, ayniksa,
tukimachilik yaxshi tarakkiy kilgan. Bu yerda ipak va jundan tayyorlangan
turlituman gazlamalar uzining yukori sifatliligi, bejirim va nafis naqshlari bilan
ajralib turgan.
Markaziy Osiyolik savdogarlar o’z mollarini arab xalifaligi tarkibiga kirgan
davlatlarga, Kavkazga, Xazar va Bulroriyaga, Xitoy va Xindistonga olib borib
sotganlar. Markaziy Osiyodan Xitoy bilan Urta yer dengizini birlashtiruvchi va
Janubi-Sharkiy yevropaga olib boruvchi karvon yullari uggan. Ayniksa Urta yer
dengizi bilan borgovchi karvon yuli ancha gavjum bulgan. Bu yul Bagdod,
Xamadon, Nishopur, Marv, Amul, Buxoro, Samarkand, Ustrushona, Choch,
Balasorun orkali Xitoyga olib borgan. Xitoyga Markaziy Osiyodan otlar va shisha
32

buyumlar olib borilgan. Xitoydan esa turli-tuman ipak gazlamalar keltirilgan.
Xazar Bulror va Rus yerlariga Markaziy Osiyodan kuruk mevalar turli-tuman
gazlamalar, guruch va kumush chikarilgan. Uz navbatida Janubi-Sharkiy
yevropadan Markaziy Osiyoga muyna, mis, teri, koramol, kullar keltirilgan.
JanubiSharkiy yevropa bilan bulgan savda alokalarida xorazmlik savdogarlarning
urni katta bulgan.
Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishida ham
Somoniylar davlati (1X-X asrlar) katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu davr ilm- fan va
ma’rifatning rivojlangan davri bo‘ldi hamda Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn
Sino, Ismoil Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin
Naqshband kabi ulug‘ mutafakkir olimlar va allomalar yetishib chiqishida muhim
bosqich bo‘ldi.
Somoniylar davri shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada tinchlik
siyosati hukmron bo‘lgan va ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda
o‘lkamizdan mashhur mutafakkir olimlar, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan
ilohiyotchi olim va allomalar yashab ijod qilgan. Shuningdek, ushbu davrda
o‘lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy etgan va ko‘plab ilm markazlari, jumladan “Dor
al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”, “Buxoro fiqh maktabi” kabi maktablar faoliyat
olib borgan. Ushbu davr yana shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada
millatlararo o‘zaro totuvlik, e’tiqodiy xurlik va diniy bag‘rikenglik barqaror
bo‘lgan.
Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
sohalarda muhim o‘zgarishlar yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch
siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy
markazlaridan hisoblangan Buxoro va Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning
jonlanishiga zamin yaratdi. Samarqandning buyuk ipak yo‘lida joylashgani tijorat,
san’at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Shuni alohida
ta’kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining,
balki boshqa dinlarning ham ta’lim markazlari faoliyat olib borgan.
33

Mazkur tadqiqot ishida qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda
mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilgan somoniylar davridagi shu
barqarorlik tarixi haqida ma’lumot berishga harakat qildim.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Karimov I.A.“Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”. T., “Sharq”, 1998, - B. 3-12-
13.
2. Karim Shoniyozov. “O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni”. T., “Sharq”,
2001, - B. 200-266.
3. Karimov I. A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida ... T., O‘zbekiston, 1997. –
B . 51.
4. Karimov I.A.. O‘zbekistonnning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li //
O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. - T.: O‘zbekiston,
1996. - B . 39.
5. Karimov I.A.. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard
maqsadimiz // Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz.
T.8. - T.: O‘zbekiston, 2000. - B . 331-332.
6. Ahmadali Asqarov. “O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T.,
“Universitet”, 2007, - B. 139-158-165.
7. Ал-Комил. VII/279.
8. Аҳмад ибн Авазуллоҳ ал-Ҳазбий. Ал-Мотуридия: диросатан ва
тақвиман. - Ар-Риёд: “Дор ас-самиий”, 2000. - Б. 86.
9. R.H.Murtazayeva. “O‘zbekiston tarixi”. T., “O‘AJBNT”, 2003, - B. 380.
10. R.Shamsutdinov, Sh.Karimov. “Vatan tarixi”. 1-qism. T., “Sharq”, 2010, -
B. 299-320.
11. А hmadali Asqarov. “O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi”.T.,
“Universitet”, 2007, - B. 149-185.
12.Баҳодир Эшов. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”. Т., “Маърифат”, 2009,
- 110 б.
13.Карим Шониёзов. “Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни”. Т., “Шарқ”,
2001, - 198 б.
14.Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов. “Ватан тарихи”. 1-қисм. Т., “Шарқ”, 2010, -
322 б.
15.Абу Мансур ас-Саолибий. Йатимат ад-дахр. -Т.: 1976, - 186 б.

16.Абул Косим Махмуд аз-Замахшарий. Нозик иборалар. -Т:Камалак. 1992,
13 б.
17.Алоуддин Мансур. Имоми Аъзам - буюк имомимиз. Т.: 1999, - 95 б.
18.Баходиров Р. Абу Абдуллох ал-Хоразмий ва илмлар таснифи тарихидан. -
Т.: Узбекистон, 1995, - 27 б.
19.Баходиров Р., Расулов Д. Ислом илмларининг буюк алломалари. Т.: 2000, -
24 б.
20.Беруний билан Ибн Синонинг савол-жавоблари. -Т.: Фан, 1950. - 14 б.
21.Зохидов В.Уч дахо (Форобий, Беруний, Ибн Сино). -Т.: 1987, - 32-441 б.
22.Ирисов А. Беруний ва Х,индистон. -Т.: Фан. 1963, - 13 б.
23.Ирисов А. Улуг табиб ва олим Абу Ади ибн Сино.- Т.: Фан. 1960, - 14 б.
24.Кориев О. Ал-Маргиноний - машхур фщхшунос. -Т.: Фан. 2000, - 20 б.
25.Махмуд Кошгарий. Девону луготит-турк. 3-жилд. Т.: Фан, 1963, - 68 б.
26.Маънавият юлдузлари. Т.: 2001.- 46 б.
27.Муродоа А. Урта Осиё хаттотлик санъатининг тарихи. Т.: Фан, 1971, - 28
б.
28.Мухаммаджонов А. Узбекистоннинг кадимги гидротехника иншоотлари.
Т.: Узбекистон, 1997, - 32 б.
29.Мухаммаджонов А.Р. Мухаммаджонов А.Р. Узбекистон тарихи. -Т.: Fафур
Fулом нашриёти, 2004, - 138 б.

SOMONIYLAR DAVLATI TARIXI TARIXSHUNOSLIGI

Sotib olish