Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	74.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	24 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sayfiddin Muhammadiyev

Ro'yxatga olish sanasi 15 Aprel 2025

1 Sotish

Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIY
ʻ ʻ
UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
60220300 – Та rix (mamlakatlar va yo nalishlar bo yicha)
ʻ ʻ
SOMONIYLAR DAVLATI VA UNING O RTA OSIYO
ʻ
TARIXIDA TUTGAN O RNI MAVZUSIDA
ʻ
KURS ISHI
Bajardi: Muhammadiyev Sayfiddin
Tekshirdi: Ergashev Husan

Toshkent – 2025
1

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………….. 3
I BOB. SOMONIYLAR DAVLATI VUJUDGA KELISHI VA TARIXINI
O RGANISHDA TARIXIY MANBALARNING O RNI HAMDAʻ ʻ
AHAMYATI
1.1. Somoniylar davlatiga doir tarixiy manbalarni
tahlili…………………………...9
1.2. Somoniylar sulolasi shakllanishi va davlat tashkil topishi
…………...............16
I bob
xulosa..............................................................................................................20
II BOB. SOMONIYLAR DAVLATI MA’MURIY TUZILISHI VA
BOSHQARUVI ASOSLARI
2.1. Somoniylar davlatidagi markaziy boshqaruvi va harbiy hokimyat tuzilishi
asoslari.....................................................................................................................21
2.2. Somoniylar davlatidagi dargoh va devon faoliyati
haqida………………........28
II bob xulosa............................................................................................................36
XULOSA ……………………………………………………………………...….37
FOYDALANGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO YXATI
ʻ .......................38
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Har bir xalqning
davlatchilik va madaniyati tarixini o rganish nafaqat ilmiy yoki nazariy, balkiʻ
chuqur ma’naviy-ruhiy ahamiyatga ega bo lib, har birimizda o zimiz tug ilgan va
ʻ ʻ ʻ
yashayotgan ona zamin bilan mustahkam aloqadorlik hissini rivojlantiradi.
Mustaqillik yillarida xalqimizning o z o tmishiga qiziqishi kuchaydi. O zligimizni
ʻ ʻ ʻ
anglash, tariximizni o rganish davlat siyosati darajasiga ko tarildi. Chunki,
ʻ ʻ
xalqimizning madaniy-ma’rifiy an’analari va merosini o rganishda, milliy
ʻ
g oyaning shakllanishida tarix fanining ahamiyati beqiyosdir. Qadimgi va boy
ʻ
tariximizni o rganish, uni keng ommaga yetkazish har bir tarixchi oldida turgan
ʻ
dolzarb vazifadir.
O zbekiston tarixini xolisona va haqqoniy o rganish masalasi Prezidentimiz
ʻ ʻ
Shavkat Mirziyoyevning asarlarida alohida tahlilini topib, o zbek xalqi
ʻ
davlatchiligi tarixidagi boy an’analarni tadqiq etish dolzarb muammo tarzida
maxsus ta’kidlandi. “Biz mustaqillik sharofati bilan o z tariximizni, buyuk
ʻ
ajdodlarimizni, milliy qadriyatlarimizni, o zligimizni anglay boshladik. O zbek
ʻ ʻ
xalqi ming yillar davomida o zining bebaho boy madaniyati, ilm-fani,
ʻ
bunyodkorlik an’analari bilan dunyo sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo shgan. Bu
ʻ
haqiqatni tan olish va ulug lash bizning bugungi va kelajak avlod oldidagi
ʻ
muqaddas burchimizdir 1
”.
Xalqimiz tarixini o rganish va uni targ ib etishda, o zbek davlatchiligi
ʻ ʻ ʻ
tarixida, uning madaniy rivojlanishida hukmdor sulolalar boshqaruvi, ularning
ayrim vakillari alohida o rin tutadi. O zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida
ʻ ʻ
1
Mirziyoyev.Sh.M. Erkin farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz - T.: O zbekiston,
ʻ ʻ
2017. 15 b .
3

Somoniylar sulolasining hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi. Odatda sulolalar
biron-bir o zlariga mansub yirik namoyanda faoliyati orqali mashhurlikkaʻ
erishadilar. Somoniylar ham shunday, ular aslida Somon qishlog i oqsoqoli
ʻ
Somonxudotning avlodlaridir. Somoniylar davlati arab xalifaligi hukmronligidan
mustaqil bo‘lib chiqqan ilk yirik fors-tojik davlatlaridan biri bo‘lib, u o‘zining
siyosiy va iqtisodiy markazini mustahkamlash orqali o‘z davrida barqaror
boshqaruv tizimini yaratgan. Bu mustaqillik g‘oyasi bugungi kunda ham siyosiy
ong va milliy o‘zlikni anglashda muhim ahamiyatga egadir.
Tadqiqotning obyekti : Somoniylar sulolasi tomonidan IX–X asrlarda
Movarounnahr va Xuroson hududlarida barpo etilgan davlat va uning doirasidagi
siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar.
Tadqiqotning predmedi: Somoniylar davlati faoliyatining asosiy
yo nalishlari: davlatning siyosiy tizimi va boshqaruv uslublari, hududiy boshqaruv
ʻ
va ma’muriy tuzilish, iqtisodiy taraqqiyot, madaniy-ma’rifiy rivojlanish, islom
dinining ijtimoiy hayotdagi o rni va ta’siri. Tadqiqot predmeti doirasida
ʻ
Somoniylar davlatining tarixiy rivojlanish bosqichlari va uning Markaziy Osiyo
tarixidagi o rni tahlil qilinadi.
ʻ
Tadqiqotning maqsadi: Milliy davlatchilik tarixini anglash: Somoniylar –
Markaziy Osiyoda kuchli va mustaqil davlat barpo etgan sulola. Ushbu sulolani
tarixshunosligi o rganish. Ularning siyosiy va ma’muriy tajribasi, davlat
ʻ
boshqaruvi shakllari hozirgi zamon uchun ham katta ibratdir.
O zbek xalqi shakllanishi jarayonini tushunish: Somoniylar davri — o zbek
ʻ ʻ
xalqi shakllanishining muhim tarixiy bosqichlaridan biri. Etnik va madaniy
birliklarning paydo bo lishi bu davrda kuchaygan. Islom madaniyatining
ʻ
tarqalishini o rganish. Islom dini Markaziy Osiyoda aynan Somoniylar davrida
ʻ
keng tarqalgan va mahalliy an’analar bilan uyg unlashgan. Bu jarayonni o rganish
ʻ ʻ
diniy va madaniy tarix uchun juda muhim.
Tadqiqotniong vazifalari: Somoniylarning Movarounnahr va Xuroson
davlatchiligi tarixida tutgan o rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o rganish
ʻ ʻ
maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
4

-Somoniylar davri tarixi va madaniyatiga oid to plangan ma’lumotlarniʻ
o zbek xalqi davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba
ʻ
sifatida tahlil etish;
-Somoniylar davri tarixi O zbekiston va Markaziy Osiyoning IX-X asrdagi
ʻ
siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish;
-mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Somoniylarning siyosiy faoliyatini
o rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so nggi
ʻ ʻ
tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga
aniqlik kiritish;
-manba va adabiyotlarni tahliliy o rganib, Somoniylar siyosiy faoliyatidagi
ʻ
ilmiy muammolarni, ularning o rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini
ʻ
qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;
-o zbek xalqining o rta asrlar davlatchiligi tarixida Somoniylar tutgan
ʻ ʻ
o rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish.
ʻ
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat : Tadqiqotda
Somoniylar davlati tarixining an’anaviy yoritilgan jihatlaridan tashqari,
Somoniylar davrida shakllangan ma’muriy boshqaruv tizimi va uning
Movarounnahrdagi islomiy huquqiy davlat qurulishi jarayoniga ta’siri alohida
tahlil qilinadi. Bu orqali ilk islomiy hukmronlikni mahalliy an’analar bilan qanday
uyg unlashgani, Somoniylar davlati orqali islom madaniyati va davlat boshqaruvi
ʻ
mintaqaviy xususiyatlarasosida shakllangani ilmiy asosda yoritiladi. Somoniylar
davridagi huquqiy adliya tizmining shaklari, mahalliy boshqaruv vakillarining
davlat ishlaridagi roli, Arab xalifaligida nisbiy mustaqilligi va bu asosda vujudga
kelgan boshqaruv modeli ilmiy ochib berilgan.
Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).
ʻ Kurs ishi
mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag ishlangan tadqiqotlarni to rt guruhga:
ʻ ʻ
1) Somoniylar sulolasi davri ya’ni o rta asrlar va keying davrlarda yozilgan
ʻ
manbalar 2) Sovet hukumati davridagi adabiyotlar, 3) Mustaqillik yillarida amalga
oshirilgan tadqiqotlar, 4) Xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga
ajratilib o rganildi.
ʻ
5

Birinchi guruh adabiyotlariga o sha davr ya’ni o rta asrlarda yashab o tganʻ ʻ ʻ
buxorolik tarixchi Narxshaxiyning “Tahqiqi viloyati Buxoro” ya’ni “Buxora tarixi”
asarini keltirib o tsak bo ladi
ʻ ʻ 2
. Bu manbada o sha davr bo yicha aniq malumotlar ʻ ʻ
keltirib o tilgan tarixiy asardir. Abu Abdulloh Xorazmiyning “Mafotih ul-ulum”
ʻ
(Ilmlar kaliti) asari hisoblanadi 3
. Ushbu asar 976-991-yillarda yozilgan o ziga xos
ʻ
qomusiy asar bo lib, o zi yashagan davrni X-XI asrlarda yuz bergan tarixiy
ʻ ʻ
jarayonlarni yoritib bergan. Bu asarda Somoniylar davridagi diniy masalalar
haqida ma lumotlar keltirib o tgan. Ibn al-Asirning “Al komil fit-tarix” asari ham
ʻ ʻ
Somoniylar davri haqida ma lumot beradigan eng qimmatli asarlardan biri
ʻ
hisoblanadi 4
. Ushbu asarda Somoniylar davlati va Tohiriylar davlati o rtasidagi
ʻ
siyosiy jarayonlar yoritib berilgan. Shu bilan birgalikda Somomiy hukmdorlarning
hukmronlik faoliyati, ularni Somoniylar davlati tarixida tutgan o rni, o zaro
ʻ ʻ
kurashlarga barham berish jarayonlari yoritib o tilgan.
ʻ
Ikkinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik
mafkurasining ustunligi yaqqol ko zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu
ʻ
mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrda
chop etilgan qatoriga quydagi mualliflar: V.V.Bartold, A.Y.Yakubovskiy,
B.A.Litvinskiy, M.E.Masson 5
, A.Juraev 6
, Y.G ulomov
ʻ 7
va boshqalarni asarlarini
kiritishimiz mumkin. Bu turdagi adabiyotlarda Somoniylar sulolasi tarixi bir
tamonlama qarash bilan yoritib berilganligi bilan farqlanadi.
Uchinchi guruh adabiyotlarida Somoniylar davlati tarixi ochib berishda
ko pgina izlanish olib borilgan. Bularga Anvar Mirzayevni misol qilib olsak
ʻ
bo ladi. Olim o zini “Somoniylar davlati va uning markaziy Osiyo tarixida tutga
ʻ ʻ
o rni” tadqiqot ishida shu sulola siyosiy tizimi, ma’muriy boshqaruvi va
ʻ
iqtisodiyoti batafsil ochib . Zohidulla Muhammadjonovning “Somoniylar va
2
Наршахий А. Бухоро Тарихи / Таржимон А. Расулев . – Т:. Фан, 1996. 85 б.
3
Bo ` ri Qodirov . Abu Abdulloh Xorazmiy// https://oyina.uz/uz/generation/111 . 27.04.2025- y
4
Ибн ал- A сир. A л-камил фит-тарих. / Перевод с арабского языка, примечания и комментарии С.П.Булгаков.
Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, введенийе и указатели Ш.С.Камалиддина. – Т.:
Узбекистан, 2006. С 66.
5
Массон.М.Е. Средневекова Бухара. - М.-Л.: АН СССР, 1954. С 298
6
Журайев. A . Урта асрларда Мовароуннаҳрда Шаҳар ҳаёти: I Х-Х II асрлар. – Тошкент: Фан, 2003. 348 б.
7
Ғуломов, Й. Хоразмнинг суғорилиш тарихи: Қадимги замонлардан ҳозиргача. – Тошкент: Ўзбекистон ССР
Фанлар академияси нашриёти, 1959. 120 б.
6

ularning madaniy ma’naviy merosi” tadqiqot ishi ham muhim manba hisoblanadi 8
.
Bu tadqiqot ishida Somoniylar davlati tarixi keng qamrovda, batafsil yoritib
o tilgan. Ayniqsa boshqaruv tizimiga to‘xtalib o‘tilgan. Shuningdek A.Asqarovʻ 9
,
Sh.Kamoliddin 10
, Karim Shoniyozov 11
, A.Sagdullayev va boshqalar kabi bir qator
tarixchilar o rganib kelmoqdalar.
ʻ
To rtinchi guruh adabiyotlari xorijiy mutaxasislar tamonidan o rganilagn.
ʻ ʻ
Bu guruh manbalari xolis yondashuvi bilan ajralib turadi. Bunga yaqqlo misol qilib
Amerikalik sharqshunos Richard N.Frye keltirib o tsak bo ladi. Uning “The golden
ʻ ʻ
age of Persia: The Arabs in the East” (Forsning oltin davri) kitobida Somoniylar
haqida keng ma lumot keltirilgan
ʼ 12
. U somoniylarni Eroniy madaniyatni tiklovchi
kuch sifatida ko rsatgan ularning islomiy davrda qadimiy fors madaniyati va
ʻ
tillarini saqlashda rolini takidlagan. Shu o rinda Tojikistonlik Negmatullo
ʻ
Negmatov 13
, Abdug ani Mirzozoda, Rustam Shokirov va boshqalar ham
ʻ
o rgangan. Bu adabiyotlarda Somoniylar sulolasi davlatchiligini tojik davlatchiligi
ʻ
asosi qilib olish yaqqol ko rinib turadi.
ʻ
Tadqiqotning usullari : tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mavzu doirasida
olib borilgan tadqiqotlar va olingan natijalar o zbek davlatchiligi tarixini, xususan,
ʻ
shayboniylar davridagi davlat boshqaruvi va uning tuzilishi, tadrijiy rivoji hamda
davlat mansab va unvonlarining faoliyati kabi masalalarni yoritishda muhim o rin
ʻ
tutadi.
Kurs ishida keltirilgan ma’lumotlar va ilmiy xulosalardan O zbekiston
ʻ
tarixining tegishli bo limlarini yozishda, shuningdek, O zbekiston va Markaziy
ʻ ʻ
Osiyo tarixi bo yicha oliy o quv yurtlari va umumta’lim muassasalari uchun
ʻ ʻ
8
Muhammadjonov , Z . O ` zbekiston tarixi . – Toshkent : O ` zbekiston Milliy ensiklopediyasi nashriyoti , 2000. 220 b .
9
Ўзбекистон халқлари тарихи. I жилд. Муалифлар жамоаси / Масъул муҳаррир. A . A сқаров. – Т.: Фан, 1992.
380 б.
10
Ш.Камолиддин. Саманиды: из истории государственности Узбекистана в I Х – Х вв. – Т.: 2019. C 194.
11
Шониёзов К. Ўзбек халқининг шакланиш жараёни. – Т.: Шарқ, 2001. 422 б.
12
Richard N. Frye. The Golden Age Of Persia: The Arabs in the East. - London: 1988. P 298.
13
Негматов Н. Государство Саманидов. - Душанбе: Дониш, 1997. C 167.
7

darsliklar va boshqa turdagi o quv adabiyotlari yaratishda foydalanish mumkin.ʻ
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi: Tadqiqot ishi 2 ta bob, 4 ta
paragrif, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib,
ʻ ʻ
tadqiqot umumiy 39 betni tashkil etadi.
Kurs ishining kirish qismida Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning
dolzarbligi, tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari, ilmiy yangiligi,
tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar
ʻ
sharhi (tahlili), tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining
ʻ
nazariy va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi kabi masalalar yoritilgan.
Kurs ishining birinchi bobida Somoniylar sulolasinining Movarounnahr va
Xuroson davlatchiligi tarixida tutgan o rni manbashunoslik va tarixshunoslik
ʻ
tahliliga bag ishlangan bo lib, unda somoniylar davri davlatchiligi, tarixshunosligi,
ʻ ʻ
ijtimoiy -iqtisodiy va siyosiy jarayonlar ochib berilgan. O rganilgan manbalar
ʻ
qaysi tilda yaratilganligi va turiga qarab 1) Fors-tojik tilida yozilgan asarlar. 2)
Turkiy (eski o zbek) tilida yozilgan asarlar. 3) Sayyohlarning kundaliklari
ʻ
kabilarga ajratib o rganildi. Shuningdek, mavzuga oid turli davrdagi adabiyotlar va
ʻ
xorijiy tadqiqotlar tahlil etilib tegishli ma’lumotlar asosida mavzu ochib berilgan.
Kurs ishining ikkinchi bobida Somoniylar davlati boshqaruvi, harbiy
imkoniyatlari, dargoh va devon faoliyati, olib borilgan islohatlari hamda ularni
ahamiyati o sha davr manbalari va tegishli adabiyotlar orqali yoritib berilgan.
ʻ

8

I BOB. Somoniylar davlati vujudga kelishi va tarixini o rganishdaʻ
tarixiy manbalarni o rni hamda ahamyat
ʻ
1.1. Somoniylar davlatiga doir tarixiy manbalarni tahlili.
Somoniylar davlati qariyb bir asrdan ortiqroq O rta Osiyo hududida
ʻ
hukmronlik qilgan markazlashgan davlatlardan biri hisoblanadi. IX-XII asrlarda
mavjud davlatlarning deyarli ko pi faqat boylik ortirish va mamlakat hududlarini
ʻ
kengaytirish bilan cheklanganlar. Somoniylar davlati esa siyosiy masalalar bilan
bir o rinda ilm-fan va ta’lim sohasiga juda katta e’tibor qaratganlar. Buning yorqin
ʻ
misoli tariqasida shu davrda yaratilgan tarixiy manbalarni ko pligi fikrlarimizning
ʻ
yorqin dalilidir. Jumladan birgina Narshaxiyning “Tahqiqi viloyati Buxoro” ya’ni
“Buxoro tarixi” asarida Somoniylar davlatining qariyb barcha hukmdorlari,
davlatning ijtimoiy-siyosiy va ma’daniy hayoti haqida juda ko plab aniq
ʻ
ma’lumotlar keltirib o tilgan. Bu asar Somoniylar davlatini tarixini o rganishda
ʻ ʻ
eng muhim asarlardan biri hisoblanadi. Chunki ushbu asar muallifi hisoblangan
Narshaxiy Somoniylar davlati tarkibida bo lgan Narshax qishlog ida tug ilgan
ʻ ʻ ʻ
(899-959- yillar), Somoniylar saroyida kotiblik lavozimida faoliyat ko rsatgan.
ʻ
Narshaxiy 943-944 yillarda “Tahqiqi viloyati Buxoro” nomli asarini arab tilida
yozib, uni Somoniylar hukmdori Nuh ibn Nasrga bag ishlagan
ʻ 14
. Narshaxiyning
o g li Abu Bakr Mansur va nevarasi hadisshunos olim Abu Rafi al-Ala ibn Mansur
ʻ ʻ
ibn Muhammad ibn Ja’far asarni arab tilida davom ettirishib Somoniy hukmdor
Mansur ibn Nuh, ya’ni so ngi hukmdor davrigacha asarni to ldirib borishgan. Bu
ʻ ʻ
asar asosan, O rta Osiyoda arablar istilosi natijasida islom dining tarqalishi VIII asr
ʻ
va undan bevosita oldingi davrlarda yuz bergan voqealar hamda IX-XII asr
asarlardagi Buxoro va unga yaqin shahar va qishloqlar xalqlarining iqtisodiy,
madaniy, ijtimoiy, siyosiy tarixiga oid muhim ma’lumot va dalillarni o z ichiga
ʻ
olgan bu asar “Buxoro tarixi”ning qimmatli manbasi sifatida talqin etiladi.
Narshaxiyning ushbu asari 36 bobdan iborat. Asar o z vaqtida, shubhasiz Buxoro
ʻ
14
Наршахий А. Бухоро Тарихи / Таржимон А. Расулев . – Т:. Фан, 1996. 3 б
9

jamiyati e’tiborini tortgan. Bu haqda Kubaviy o z asarining muqaddimasidaʻ
yozarkan, umumiy qiziqishga ega bo lgan ko plab shaxslar asarga takror
ʻ ʻ
qaytishardi, deydi. Somoniy Nuh uchun yozilgan “Buxoro tarixi” asari muallifi o z
ʻ
kitobini Somoniylar hukmronligi davrini Buxoroning eng gullagan davri bilan
bog laydi. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko rinib turibdiki, Narshaxiy o z asari
ʻ ʻ ʻ
orqali Somoniylar davlatining dastlabki davrlari Somonxudotlarning kelib
chiqishidan toki Ismoil Somoniyni rasmiy ravishda markazlashgan Somoniylar
davlatiga asos solishi va Somoniylar davlatining inqirozi va parchalanib ketishi
sabablari, oqibatlarini juda mohirona tarzda yoritib bergan. Shu bilan bir qatorda
782-831 yillarda bunyod etilgan Kampirak devorini Somoniylar davriga kelib o‘z
ahamiyatini yo qotishi sabablari haqida ham ma’lumotlar berilgan.
ʻ 15
“Buxoro
tarixi” asarida Somoniylar davlati haqida keltirilgan barcha ma’lumotlar ilmiy
tadqiqotchi olimlar tomonidan hozirgi zamon ilmiy tarixiy adabiyotida boshqa
yozma manbalar hamda ilmiy izlanishlar xususan, arxeologik, topografik,
etnografik va boshqa manbalardan topilgan ma lumotlar bir qator tarixiy
ʻ
materiallar bilan solishtirib, ilmiy dalillar asosida isbotladilar.
Somoniylar davri tarixi yoritilgan manbalardan yana biri bu Abu Abdulloh
Xorazmiyning “Mafotih ul-ulum” - Ilmlar kaliti asari hisoblanadi. Ushbu asar 976-
991-yillarda yozilgan o ziga xos qomusiy asar bo lib, o zi yashagan davrni X-XI
ʻ ʻ ʻ
asrlarda yuz bergan tarixiy jarayonlarni yoritib bergan. Bu asarda Somoniylar
davridagi diniy masalalar haqida ma lumotlar keltirib o tgan. Jumladan kalom ilmi
ʻ ʻ
va islom huquqshunosligi haqida aholining diniy va dunyoviy qarashlari haqida
ma’lumotlar beradi. Shuningdek Abu Abdulloh Xorazmiy o rta asrlardagi har bir
ʻ
ilm mazmunini sharhlash yo li bilan tushuntirib bergan. Manbalarda keltirilishicha
ʻ
olim asli Xorazmlik bo lib Somoniylar hukmdori Nuh ibn Mansurning (976-997
ʻ
yillar) vaziri Abul Hasan Utbiy huzurida kotib lavozimida faoliyat olib borgan.
Uning kotiblik davrida saroy nufuzi o zining yuqori cho qqisiga chiqqan. Shu
ʻ ʻ
boisdan uni “Kotib Xorazmiy” deb ham ataganlar. Uning nomi ayrim tarix
15
Abu Bakr Narshaxiy O ʻ rta osiyo tarixida chuqur iz qoldirgan olim // http :// uzbekistan - geneva . ch / abu - bakr -
narshaxiy - o - rta - osiyo - tarixidachuqur - iz - qoldirgan - olim . html . 25.04.2025- y .
10

manbalarda Abu Abdulloh Xorazmiy, ba’zi manbalarda esa “Kotib Xorazmiy”
nomi bilan ham uchraydi. Uning mashhur asari hisoblangan “Mafotih ul ulum”
asarining to rt nusxasi mavjud deb hisoblanib kelinar edi. Ushbu to rt nusxadanʻ ʻ
uchtasi Buyuk Britaniya muzeyida hamda Berlin kutubxonasida saqlanadi. XX
asrning 60- yillariga kelib ushbu asarning yana oltita nusxasi borligi aniqlandi.
Hozirgi kunga kelib “Mafotih ul ulum” asarining oltita nusxasi Istanbul shahridagi
kutubxonada saqlanadi 16
. Ibn al-Asirning “Al komil fit-tarix” asari ham
Somoniylar davri haqida ma’lumot beradigan eng qimmatli asarlardan biri
hisoblanadi 17
. Ushbu asarda Somoniylar davlati va Tohiriylar davlati o rtasidagi
ʻ
siyosiy jarayonlar yoritib berilgan. Shu bilan birgalikda Somomiy hukmdorlarning
hukmronlik faoliyati, ularni Somoniylar davlati tarixida tutgan o rni, o zaro
ʻ ʻ
kurashlarga barham berish jarayonlari yoritib o tilgan. “Al komil fit-tarix” (Tarix
ʻ
bo yicha mukammal asar) 12 jildan iborat bo lib, unda Islom olamida insoniyat
ʻ ʻ
tarixining ilk davrlaridan boshlab 1230-yilgacha bo lgan voqealar, xususan
ʻ
Xuroson va Movarounnahrning XII asr va XIII asrning 1-choragida yuz bergan
tarixiy jarayonlar yilma-yil bayon qilingan. Bu asarning tanqidiy matni 1851-1876
yillar mobaynida Niderlandiyaning Leyden shahrida va 1873-yilda esa Misrda
nashr etilgan. Abu Ja’far Muhammad Jarir at-Tabariyning (839-923 yillar) “Tarix
ar-rasul val muluk” (Payg ambarlar va podshohlar tarixi) asari ham juda qimmatli
ʻ
manbalardan biri hisoblanadi. Islom tarixchisi va ilohiyotchisi, jarriya mazhabining
asoschisi hisoblanib, uning ushbu asari Qur’on tafsiri va islom fiqhshunosligiga
bag ishlangan. Arab tarixiy adabiyotida u “musulmon tarixshunosligining otasi”
ʻ
sifatida birinchi o rinlardan birini egallaydi. At-Tabariyning “Tarix ar-rasul val-
ʻ
muluk” asari “Tarixi Tabariy” nomi bilan mashhur. Ushbu asarida dunyo
yaratilishidan toki IX asrgacha bo lgan umuminsoniy tarix yoritilgan bo lib, islom
ʻ ʻ
tarixshunosligining eng yirik asaridir. Bu qimmatli asar 914-yilda yakunlangan.
Asarda shuningdek, xalifalik hududidagi yurtlar xususan, Xuroson va
16
Mutafakkirlar . Abu Abdulloh Xorazmiy // https :// shosh . uz / uz / mutafakkirlar - abu - abdulloh - xorazmiy . 26.04.2025- y .
17
Ибн ал- A сир. A л-камил фит-тарих. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии С.П.Булгаков.
Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, введенийе и указатели Ш.С.Камалиддина. – Т.:
Узбекистан, 2006. С 11.
11

Movarounnahrning tarixi haqida ma’lumotlar berilgan. Asar Turkiston xalqlarining
arab bosqinchilariga qarshi kurashi va qo zg olonlari Buxoro, Vardona, Samarqandʻ ʻ
va Farg onadagi janglar, Abu Muslim harakati, Muqanna qo zg oloni, Rofe ibn
ʻ ʻ ʻ
Lays qo zg olonlari ham ko rsatilgan. Asarning to liq matn saqlanib qolmagan,
ʻ ʻ ʻ ʻ
muallifning qisqartmasi bizgacha yetib kelgan. Hoji-Xalfaning yozishicha, “Tarixi
Tabariy” dastlab 30 ming varaqdan iborat bo lgan. Ushbu asar 936-yili
ʻ
Somoniylarning donishmand va ma’rifatparvar vaziri Bal’amiy tomonidan dariy-
forsiy tilga tarjima qilib, Somoniylar davri tarixiga oid siyosiy jarayonlar haqida
ma’lumotlarni qo shib, ushbu asarni “Tarixi Tabariy” deb atadi. Abu Ali al-Hasan
ʻ
ibn Ali ibn Ishoq at-Tusiy (1018-1092 yillar) ya ni Nizomulmulk Saljuqiylar
ʻ
davlatida vazirlik lavozimini egallab deyarli mamlakatni hamma siyosiy
masalalarini o zi mustaqil tarzda olib borgan yirik davlat arbobi. Davlatni idora
ʻ
qilish masalalariga bag ishlangan “Siyosatnoma” ya’ni “Siyar al-muluk” -
ʻ
Podsholar hayoti nomli asari bilan nom qoldirgan 18
. Bu asar 51 bobdan iborat
bo lib, unda markaziy davlat apparatining tuzilishi va moliyaviy hisob-kitob
ʻ
ishlari, qo shinning tuzilishi, yuqori davlat mansablari va ularga tayinlash tartibi,
ʻ
qabul marosimlari va ularni tayyorlash hamda o tkazish tartibi, mansabdorlarning
ʻ
faoliyati ustidan nazorat qilish kabi umumdavlat masalalari juda mukammal tarzda
yoritib berilgan. Asarda O rta Osiyo va O zbekiston tarixi haqida ham muhim va
ʻ ʻ
qimmatli ma’lumotlar bor. Somoniylar davrida turk g ulomlarining davlatning
ʻ
ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o rni, Qoraxoniylar saroyida xizmat qiluvchi
ʻ
xodimlarning maishiy ahvoli, Somoniylar xizmatida bo lgan amirlarning
ʻ
unvonlari, Xorazmshoh Oltintosh (1017-1032 yillar) bilan Sulton Mahmud
G aznaviyning vaziri Ahmad ibn Hasan o rtasidagi yozishmalar haqida ham juda
ʻ ʻ
qimmatli ma’lumotlar keltirib o tilgan. Asarda bundan tashqari karmatlar
ʻ
botiniylar harakati, Muqanna qo zg oloni haqida ham ayrim diqqatga sazovor
ʻ ʻ
ma lumotlar keltirib o tilgan. Ma’lumotlarga qaraganda Nizomulmulk 1092- yilda
ʻ ʻ
vafot etadi. Uning asari davlat boshqaruvi uchun mukammal dasturamal
18
Низомулмулк. Сиёсатнома: Сияр ул-мулук./ Таржимон Шодмон Вохид, Афтондил Эркинов – Т.: Янги аср
авлоди, 2008. 65 b.
12

hisoblanadi. Abu Lays Nasr ibn Muhammadning (911-1003 yillar) asarlaridan
Somoniylar davlatidagi diniy masalalar haqida qimmatli ma’lumotlarni olishimiz
mumkin. Uning eng mashhur asarlaridan biri “Bahrul - ulum” (Ilmlar ummoni)
asari Xuroson va Movorounnahrda yaratilgan ilk islomiy asar bo lib, tafsirʻ
ilmining asosi sifatida baholanadi 19
. Tarixiy manbalarda allomaning ilmiy faoliyati
sermahsul kechgani, uning 40 dan oshiq nomda asarlar yaratgani haqida
ma’lumotlar mavjud. Tadqiqotchilar fikrlariga ko ra, bu asarlarning 19 tasi fiqhga,
ʻ
ya’ni islom qonunlari va qonunshunosligiga bag ishlangan.
ʻ Alloma hayotda va
ilmda o zi uchun adolat va haqqoniylikni bosh mezon qilib olgan. Bu xususda
ʻ
asarlaridan birining so zboshisida “Samarqandda 40 yil fatvo berdim. Ushbu 40
ʻ
yilda ilgari o tgan allomalarning hayotda amaliy ifodasini topgan so zlariga amal
ʻ ʻ
qildim”, bundan shunday xulosa qilish mumkinki, Abu Lays Nasr ibn Muhammad
Somoniylar davrida Samarqanda qozi sifatida faoliyat olib borgan va shariat
qoidalari asosida faoliyat olib borgan. Alloma mashhur mutafakkir Abu Mansur
Moturidiy bilan bir davrda yashagan. Unga munosib shogird bo la olgan. Shuning
ʻ
uchun uning ham Abu Lays Nasr ibn Muhammadning qabri Chokardiza
qabristonida Abu Mansur Moturidiy qabri yaqinida bo lgan. Keyingi yillarda
ʻ
Chokardiza qabristoni o rnida Abu Mansur Moturidiy ziyoratgohining tiklanishi
ʻ
uning shogirdi Abu Lays Samarqandiyga ham ko rsatilgan ehtirom ramziga
ʻ
aylandi. Abu Lays Samarqandiyning zamondoshlari unga “Imom ul-xuda” ya’ni
“To g ri yo l imomi” degan yuksak nom beradilar
ʻ ʻ ʻ 20
. Somoniylar haqidagi
ma’lumotlar mog ullar davriga qadar O rta Osiyo tarixi bo yicha qimmatli bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
arab va fors tillarida yozilgan deyarli barcha manbalarda IX-XII asrlarda yozilgan
tarixiy-geografik va biografik asarlarda hamda boshqa manbalarda keltirilgan.
Somoniylar sulolasi tarixiga bag ishlangan biroq bizgacha yetib kelmagan
ʻ
asarlarda xususan, “Tarixi Oli Somon” (Somoniylar xonadoni tarixi) nomli maxsus
asar ham mavud. Somoniylar davlati haqidagi qimmatli manbalarni mog ullar
ʻ
davridan keyin yaratilgan asarlarda ham uchratish mumkin. Ushbu asarlar bizgacha
19
Abu Lays Nasr ibn Muhammadning// https://zarnews.uz/uz/post/ . 29.04.2025-y.
20
Abu Lays Samarqandiy// https://zarnews.uz/uz/post/abu-lays-samarqandiy-haqiqatlari . 28.04.2025- y .
13

yetib kelmagan manbalardan olingan bo lib, ularning ko pchiligi ilmiy jihatdanʻ ʻ
muhim ahamiyatga ega. Shunday asarlardan biri Mirxondning “Ravzat us-safo”
asarida Somoniylar hukmronligi tarixiga oid alohida bo lim bag ishlangan.
ʻ ʻ
Somoniylar sulolasi haqida boy ma’lumotlar hujjat manba hisoblanga numizmatik
materiallar ham mavjud bo lib, ular yozma manbalardagi ma’lumotlarni anchagina
ʻ
to ldiradi va aniqliklar kiritadi. O rta Osiyoning qadimiy maskanlarida xususan
ʻ ʻ
Buxoro, Samarqand, Varaxsha, Termiz, Balx, Marv, Niso va boshqa shaharlarda
olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida topilgan IX–X asrlarga oid
numizmatik ma’lumotlar ham Somoniylar tarixini o rganishda, muhim tarixiy
ʻ
materiallar bo lib xizmat qildi. Keyingi davrlarda XX asr tarixshunosligida
ʻ
Somoniylar davlati tarixi to g risida V. Bartold, E.A. Davidovich, N. Negmatov,
ʻ ʻ
A. Semyonov, E. Sumbaur, S. Len-Pul, K. Bosvort asarlari alohida ahamiyat kasb
etadi.
Vasily Vladimirovich Bartold (1869–1930 yillar) — rus sharqshunosi,
tarixchi va geograf bo lib, Markaziy Osiyo, xususan, Somoniylar davrini chuqur
ʻ
o rganib, ilm-fanga katta hissa qo shgan. U arab, fors va turkiy manbalarni
ʻ ʻ
mukammal bilgan holda yozgan. Quyida uning Somoniylarga oid eng muhim
asarlari: Turkiston tarixi" ( История Туркестана ), ushbu asar Bartoldning eng
mashhur asari bo lib, unda Movarounnahr jumladan, Buxoro va Samarqandning
ʻ
qadimgi va o rta asrlardagi tarixi bayon etilgan
ʻ 21
. Somoniylar davlatining paydo
bo lishi, boshqaruv tizimi, iqtisodiy hayoti haqida batafsil ma’lumotlar bor.
ʻ
Buxoro Somoniylar davrida “islom madaniyatining markazi” bo lgani ta’kidlanadi.
ʻ
Ismoil Somoniy boshqaruvini “fors uyg onishining boshlanishi” deb baholaydi.
ʻ
“Islom tarixi bo yicha maqolalar to plami”, bu ko p jildlik to plamga Bartoldning
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarixiy va madaniy mavzudagi maqolalari kiritilgan. Arab xalifaligi inqirozi fonida
Somoniylarning nisbiy mustaqilligini izohlaydi. Ulamo, adib va faylasuflarning
Buxoroda jamlanishi sabablarini ko rsatadi. Rudakiy kabi adiblar faoliyati haqida
ʻ
ham bahs yuritadi. “Buxoro shahri tarixi” ( История Города Бухары ). Ushbu
risolada Buxoroning siyosiy va madaniy taraqqiyoti Somoniylar davrida eng
21
Лунин Б. В. Жизнь и деятельность академика В. В. Бартольда. — Ташкент: 1981. C 21.
14

yuqori cho‘qqisiga chiqqani yoritiladi. Somoniylar ilm-fan va madaniyatga
homiylik qilgani, masalan, Faylasuf Forobiy, Ibn Sino va boshqa allomalarning
shakllanishi uchun zamin yaratgani ko rsatiladi. Bartoldning yondashuvi shundanʻ
iboratki obyektiv va manbashunoslik asosida tahlil qiladi. Arab, fors va turkiy
yozma manbalarni solishtirib o rganadi. U Somoniylar davlatini Eroniy uyg onish
ʻ ʻ
va Markaziy Osiyodagi fors-madaniy an’analarni tiklovchi siyosiy kuch deb
baholaydi.
15

1.2. Somoniylar sulolasi shakllanishi va davlat tashkil topishi.
Somoniylar davlati davrida Islomning Markaziy Osiyoga yoyilishi mintaqa
tarixida tub burilish yasadi. Shariat ahkomlariga asoslangan arab xalifaligi
boshqaruv tizimining mintaqaga kirib kelishi o zbek davlatchiligining keyingiʻ
davrlardagi rivojlanishiga katta ta sir ko rsatdi. VIII-XII asrlar davomida islom
ʼ ʻ
ahkomlarini o ziga singdirib borgan Markaziy Osiyodagi boshqaruv tizimi milliy
ʻ
davlatchilik tarixining muhim segmentlaridan biriga aylandi. Islom Markaziy
Osiyodagi boshqaruv tizimining yangi shakllarda rivojlanishini boshlab berdi.
Buning natijasida vujudga kelgan milliy boshqaruv tizimi tamoyillari XX asrgacha
o z kuchini saqlab qoldi. X asrning ikkinchi yarmi islom tarixida “zaif xalifalar
ʻ
asri”ning boshlanishi deb yuritiladi. Bu davrga kelib Abbosiylar xalifaligida ichki
ziddiyatlarning kuchayishi, qo zg olonlarning ko payishi, arablardan bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
hokimlarga nisbatan xalifalar ishonchsizligining ortishi, buning oqibatida
hududlarga kelib chiqishi fors va turkiylardan bo lgan qo mondon va voliylarning
ʻ ʻ
tayinlanishi markaziy hokimiyatning zaiflashuvi, shuningdek, ham g arbiy, ham
ʻ
sharqiy hududlar nazoratining qo ldan ketishiga sabab bo ldi
ʻ ʻ .
Dastlab Xurosonda Tohir ibn Husayn (776-822 yillar) boshchiligidagi
tohiriylar, ulardan so ng safforiylar o z mustaqilligini e lon qilgach,
ʻ ʻ ʼ
Movarounnahrda xalifalarga sadoqat bilan xizmat qilib kelgan Somoniylar ham
vaziyatdan foydalangan holda, amalda mustaqil boshqaruvni o rnatishga muvaffaq
ʻ
bo ldi.
ʻ Somoniylar Xuroson amirlari Tohiriylardan mustaqil bo lishga intilganlar, ʻ
ammo hech qachon Abbosiylarga qarshi chiqmaganlar va Bag doddan mustaqil
ʻ
bo lishga intilmaganlar
ʻ 22
. Binobarin, xalifa Ma mun Marvdan Bag dodga ʼ ʻ
ketishdan oldin unga sadoqat bildirgan Somon avlodlari Nuh ibn Asad va uning
22
Ибн Ҳавқал. Мовароуннаҳр / араб тилидан Таржимон, изоҳлар муалифи Ш.С. Камолиддин. – Тошкент .
2007. 196 б.
16

ukalarini hokim etib tayinlashga buyruq beradi. Xuroson amiri G asson ibn Abbodʻ
xalifaning ko rsatmasiga binoan Nuh ibn Asadni Samarqandga, Ahmadni –
ʻ
Farg onaga, Yahyoni – Shosh va Ustrushonaga, Ilyosni esa – Hirotga hokim etib
ʻ
tayinlaydi. Aka-ukalar rasman bir-biridan mustaqil hukmdor bo lgan, lekin amalda
ʻ
ular Nuh ibn Asadga bo ysunganlar. U Somonxudotning to rt nabirasining
ʻ ʻ
to ng ichi bo lib, Somoniylar sulolasining asoschisi hisoblanadi. Nuh ibn Asad
ʻ ʻ ʻ
boshqa dindagi turklarga qarshi jihod urushlari olib borgan. U Isfijob shahrini
egallab, undagi tokzorlar va ekinzorlarni o z ichiga olgan mudofaa devorini
ʻ
qurdiradi. Nuh ibn Asad hukmronligi davrida Samarqand, Shosh va Farg ona
ʻ
shaharlarida zarb etilgan tangalardagi yozuvlarda xalifa ismidan keyin uning ismi
keltirilgan. Bu esa uning Xuroson hukmdorlari Tohiriylardan mustaqil bo lganligi
ʻ
va faqatgina xalifaga bo ysunganini anglatadi. Narshaxiyning “Buxoro tarixi”
ʻ
asariga ko ra, Nuh ibn Asad (819-864 yillar) vafotigacha Samarqandda yashaydi
ʻ
va birodari Ahmad ibn Asadni o ziga o rinbosar etib tayinlaydi. Ahmad ibn Asad
ʻ ʻ
olim va porso kishi bo lib, o ta xalqparvar va vijdonli bo lgan
ʻ ʻ ʻ 23
. Ibn al-Asir u
haqda quyidagi ma lumotlarni keltiradi: “Ahmad haqida uning o g li Nasr shunday
ʼ ʻ ʻ
deydi: u o ttiz yillik hukm-ronligi davrida o zi ham, atrofidagi yaqin ayonlari ham
ʻ ʻ
pora olmagan. U vafot etganida uning qo l ostidagi xizmatchilari hatto och qolib
ʻ
ketgan 24
”. Somoniy hukmdorlar orasida ham arab xalifalari Umar ibn Xattob va
Umar ibn Abdulaziz kabi zohid va xalqparvar amirlar hamda davlat xizmatchilari
bo lganligini yuqorida nomlari keltirilgan muarrixlarning keltirgan ma’lumotlari
ʻ
ham tasdiqlaydi.
Somoniylar hukmronligi boshlanganda Movarounnahr alohida ma muriy
ʼ
birlik edi, X asrdan boshlab Xuroson ham unga qarashli bo lgan. Somoniylar
ʻ
o zlarining hukmronligi ostiga ikkita yirik mintaqani – Buxoro, Samarqand,
ʻ
Ustrushona, Farg ona, Shosh, Isfijob, Xorazm, Kesh, Nasaf, Chag oniyon,
ʻ ʻ
Xuttalonni o z ichiga oluvchi Movarounnahr va Badaxshon, Balx, Toxariston,
ʻ
23
Наршахий А. Бухоро Тарихи / Таржимон А. Расулев. – Т:. Фан, 1996. 147 б.
24
Ибн ал- A сир. A л-камил фит-тарих. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии С.П.Булгаков.
Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, введенийе и указатели Ш.С.Камалиддина. – Т.:
Узбекистан, 2006. – С.66
17

Gurjiston, Marv, Hirot, G ur, Nishopur va Gurganchni o z ichiga olgan Xurosonniʻ ʻ
birlashtirdilar. Shuning uchun adabiyotlarda ularning mulki ba’zan “Somoniylar
imperiyasi” deb nomlanadi. Movarounnahr to rt viloyatdan iborat bo lgan. Sug d
ʻ ʻ ʻ
viloyatining ikkita poytaxti bo lib, bular Buxoro va Samarqand shaharlari edi.
ʻ
Shuningdek, Xorazm, Farg ona, Chag oniyon va Shosh viloyatlari ham maz
ʻ ʻ kur
hududga kirgan. Somoniylar davlatining g arbiy qismi, ya ni Xuroson hududi esa,
ʻ ʼ
to rt qismdan iborat bo lib, birinchisining poytaxti Naysabur (Nishopur),
ʻ ʻ
ikkinchisiniki – Marv, uchinchisi – Hirot, to rtinchisi Balx shaharlari edi
ʻ 25
.
Manbalar ko rsatadiki, o rta asrlarda Marv shahrining nufuzi juda yuqori bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Abbosiy xalifalar hokimiyati ham Marvda boshlangan va ularning qora rangli
bayroqlari ilk bor shu yerda ko tarilgan. Bu yerda o n yil davomida xalifa Ma’mun
ʻ ʻ
hukm surgan. Shuning uchun odamlar uni Shohijon, ya’ni Shoh Jahoniy –
“Podshohlar qarorgohi” deb ataganlar. Marv – xalifalikning sharqiy qismiga
hokimlik qiluvchi noibga bevosita bo’ysunuvchi Xuroson noibining qarorgohi edi.
Shunga qaramay, Somoniylar davlati poytaxti etib Movarounnahrning eng taraqqiy
etgan shaharlaridan biri bo lgan Buxoro shahri tanlangan.
ʻ
875 – 892-yillarda Somoniylar davlatining poytaxti Samarqand, 892 – 1005-
yillarda esa Buxoro bo lgan. Somoniylar qonuniy jihatdan Xuroson amirlari bo‘lib,
ʻ
Movarounnahr va Xuroson yerlari ularga qarashli bo lgan. Shuning uchun ularning
ʻ
qarorgohi Buxoro X asrda Movarounnahr va Xuroson poytaxti hisoblangan. U
Movarounnahrdagi Xurosonga eng yaqin shahar bo lgan. Tohiriylar Nishopurdan
ʻ
turib Xurosonni idora etgan bo lsalar, Ismoil ibn Ahmad Buxoroni o ziga qarorgoh
ʻ ʻ
etib tanlagan va davlatning poytaxtiga aylantirgan. Buning asosiy sababi – uning
islomdan oldingi ajdodlari El Arslon va El Tegin Buxoroda yashaganlar va shu
yerda dafn etilganlar. Uning avlodlari davrida ham poytaxt Buxoro bo lib
ʻ
qolavergan. Ungacha Movarounnahr hukmdorlari Samarqandda, ba’zan Shoshda,
ba’zida esa Farg’onada yashaganlar 26
.
25
Камолиддин.Ш Саманиды: из истории государственности Узбекистана в I Х – Х вв. – Т.: 2019. C 191.
26
Наршахий А. Бухоро Тарихи / Таржимон А. Расулев . – Т:. Фан, 1996. 47 б
18

Ismoil Somoniy davri — IX asr oxiri va X asr boshlariga to‘g‘ri keladi, va u
Movarounnahr hamda Xurosonda Somoniylar davlatining gullagan davri
hisoblanadi. Ismoil Somoniy (849–907 yillar) — S omoniylar sulolasining eng
mashhur va qudratli hukmdoridir. U 892-yildan vafotigacha — 907-yilgacha
hukmronlik qilgan. Davlatning markazlashuvi va kuchayishi sodir bo‘ldi. Ismoil
Somoniy o‘zidan oldingi amirlar davrida bo‘lingan hokimiyatni birlashtirib,
markazlashgan kuchli davlat barpo etdi. U poytaxtni Buxoroga ko‘chirgan va uni
ilm-fan, madaniyat markaziga aylantirgan. Ilm-fan va madaniyatning yuksaldi.
Ismoil Somoniy davrida Buxoro va Samarqand ilm-fan markazlariga aylandi.
Mashhur olimlar, jumladan, Imom Buxoriy, Rudakiy, Abu Nasr Forobiy kabi
allomalar shu davrda yashab ijod qilgan. Arab tili bilan birga, forsiy va eski tojik
tilida adabiyot taraqqiy topgan. Uning davrida Islom dinining mustahkamlashdi.
Somoniylar, xususan Ismoil Somoniy, sunniy islomni qo‘llab-quvvatlagan. Diniy
ilmlar rivojlandi, masjidlar va madrasa qurilishi ko paydi. Savdo yo llari xavfsizʻ ʻ
va faol bo lib, ipak yo li orqali Xitoy, Hindiston, Eron va Vizantiya bilan aloqalar
ʻ ʻ
kengaygan. Ziyoratgohlar va bozorlar qurilgan, hunarmandchilik va dehqonchilik
taraqqiy etgan. Ismoil Somoniyning merosi shundan iboratki. U Buxorodagi
mashhur Ismoil Somoniy maqbarasi bilan yodda qolgan — bu o rta asrlar
ʻ
me’morchiligining noyob namunasi. Uning davlatchilik faoliyati tufayli
keyinchalik G‘aznaviylar va Saljuqiylar kabi sulolalar uchun asos bo lgan siyosiy
ʻ
madaniyat shakllangan. Bundan so ng davlat avvalgi qudratini sekin astalik bilan
ʻ
yo‘qolib bordi.
19

I Bob. Xulosa:
Somoniylar davlati Movarounnahr va Xuroson hududlarida barpo bo lganʻ
eng muhim islomiy davlatlardan biri bo lib, u Markaziy Osiyo tarixida chuqur iz
ʻ
qoldirgan. Bu davlatning tashkil topishi va rivojlanishiga oid manbalar — asosan
arab, fors, hamda keyinchalik yozilgan tarixiy asarlar orqali ma’lum. Somoniylar
davri haqida ma’lumotlar yetarlicha bo lib, ular davlat tuzilmasi, boshqaruv tizimi,
ʻ
iqtisodiyoti, madaniyati va islom sivilizatsiyasi rivojida tutgan o rnini o rganishga
ʻ ʻ
imkon beradi. Somoniylar davlatining barpo etilishi Markaziy Osiyoda ilk
musulmon davlatlaridan biri sifatida ahamiyatli bo lib, u qadimgi eroniy va
ʻ
islomiy boshqaruv an’analarini uyg unlashtirgan holda, kuchli markazlashgan
ʻ
siyosiy tuzumni yaratishga muvaffaq bo lgan. Somoniylar hukmronligi ostida fan,
ʻ
adabiyot, san’at va madaniyat taraqqiy topgan, bu esa ularni nafaqat siyosiy, balki
madaniy jihatdan ham tarixiy ahamiyatga ega davlat sifatida e’tirof etiladi.
Somoniylar — o zbek, tojik va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari tarixida ilk
ʻ
musulmon va mustaqil milliy davlatlardan biri bo lgan.
ʻ
Bugungi kunda ular ko plab Markaziy Osiyo davlatlarining milliy
ʻ
davlatchiligi va siyosiy mustaqilligi tarixiy ildizi sifatida qadrlanadi. Somoniylar
davrida rivojlangan ilm-fan, adabiyot va san’at bugungi avlodlar uchun faxrli
madaniy merosdir. Somoniylar sunniy islom asoslarini mustahkamlab, diniy
markaz sifatida faoliyat yuritgan. Bu esa hozirgi kunda diniy birdamlik,
bag rikenglik va ma’naviy asoslar shakllanishiga ijobiy ta’sir ko rsatgan. Ularning
ʻ ʻ
kuchli davlat boshqaruvi, iqtisodiy taraqqiyoti va siyosiy mustaqilligi —
zamonaviy davlatlar uchun tarixiy ibrat va ilhom manbaidir. Markaziy Osiyo
xalqlari o z tarixiy ildizlariga suyanib, mustahkam davlatlar qurishga intilmoqda.
ʻ
20

Somoniylar davlati bugun ham tarixiy xotira, milliy g urur, ma’naviy qadriyatlarʻ
va mustaqil davlatlilik timsoli sifatida dolzarb ahamiyatga ega. Ularning merosi
zamonaviy Markaziy Osiyo jamiyatlari taraqqiyotida haligacha muhim rol
o ynaydi. Shuning uchun Somoniylar sulolasi tarixini o‘rganish muhim, balkim
ʻ
hozirgi davr uchun ham tarixiy zaruriyat bo‘lib xizmat qiladi.
II BOB. Somoniylar davlati ma’muriy tuzilishi va davlat boshqaruvi
asoslari.
2.1. Somoniylar davlati markaziy boshqaruvi va harbiy hokimyati
tuzlishi asoslari.
Somoniylar Movarounnahr va Xurosonda mustaqil davlat tuzish uchun
avvalo kuchli markazlashgan hokimiyat tuzish kerakligini yaxshi tushunishgan. Bu
ayniqsa, Ismoil Somoniy davrida dolzarb masalaga aylangan edi. Yirik yer egasi
bo lgan Ismoil Somoniy birinchi navbatda mahalliy zodagonlar va savdogarlarning
ʻ
manfaatlarini ko zlab ish tutadi. Davlatning iqtisodiy kuch-qudratini oshirish,
ʻ
qishloq xo jaligi, hunarmandchilikni va savdoni rivojlanishi uchun tegishli shart-
ʻ
sharoitlar yaratish lozim edi. Shu maqsadda Ismoil Somoniy katta va yaxshi
qurollangan, saralangan qurolli kuchlarni tashkil qilishga kirishdi. U ayniqsa, turk
g ulomlaridan iborat qismlarni tuzishga katta e’tibor berdi. Natijada Somoniylar
ʻ
davlati tez orada musulmon Sharqidagi markazlashgan kuchli davlatga aylandi.
Somoniylar sulolasi Movarounnahrdagi arab bo lmagan birinchi musulmon
ʻ
hukmdorlar bo lib, yuz yildan ortiq hukmronlik qilgan. Bu davrdagi boshqaruv
ʻ
tizimi mohiyatini hokimiyatning otadan bolaga meros bo‘lib o tishi tamoyili
ʻ
tashkil qilgan. Somoniylarning Movarounnahrda islomning yoyilishida ko‘rsatgan
xizmatlarini ham alohida ta’kidlash joiz. Buning natijasida mazkur sulola
Markaziy Osiyoda islom dini ko rsatmalari asosidagi boshqaruv tizimining qaror
ʻ
topishida alohida rol o ynadi. Uning tajribasi keyingi sulolalar boshqaruvi uchun
ʻ
namuna – etalon vazifasini o tadi.
ʻ
Markaziy Osiyoda IX–XII asrlarda hukm surgan Qoraxoniylar,
G aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar davlatlari boshqaruv tizimini
ʻ
21

somoniylardan o zlashtirgan holda o zlarining mahalliy an’analariga sodiq qolganʻ ʻ
holda boshqaruvga ma’lum darajada yangiliklar olib kirishgan. Buning yorqin
dalili sifatida pardador, dovotdor, tashtdor, jashnigir, qutvol, salor, sarhang,
sipohsolor, biruk, ag ichi, qushchi, chovush, xaylboshi kabi rasmiy lavozimlar
ʻ
joriy etilganligida namoyon bo ladi
ʻ 27
. Bundan kelib chiqadiki, Markaziy Osiyoda
vujudga kelgan mustaqil musulmon sulolalari boshqaruv tizimini arab xalifaligidan
o zlashtirgan bo lsalar-da, u milliy an analar asosida rivojlangan.
ʻ ʻ ʼ
Somoniylar abbosiylar kabi sunniylik mazhabini mahkam tutganlar va unga
xizmat qilganlar. Xutbani abbosiylar nomiga o qitib, pullarini ham ularning nomi
ʻ
bilan zarb qildirganlar. O z navbatida, abbosiylar ham somoniylarni qadrlab,
ʻ
o zlariga yaqin tutganlar. Somoniylar abbosiylarga Safforiylar
ʻ va Zaydiylar kabi
ularga qarshi chiqqan davlatlarni mahv etishga yordam berganlar. Ayniqsa, Ismoil
Somoniyning Xurosonni egallashi va o z davlatiga qo shib olishi, shia oqimidagi
ʻ ʻ
Safforiylar davlatining tugatilishida muhim rol o ynadi
ʻ 28
. Xuroson boshqaruvi
safforiylar qo lidan ketgach, Somoniylar xalifalikning “Devon al-Mashriq” deb
ʻ
ataluvchi sharqiy viloyatlaridan biri bo lgan Xurosonning voliylari sifatida amir
ʻ
unvoniga ega bo lganlar. Bundan tashqari, bosh
ʻ qa viloyatlarning voliylari singari,
“maulo amir al-mo minin”, ya ni “mo minlar amirining mavlosi” deb atalganlar.
ʻ ʼ ʻ
Somoniylar shar an Abbosiy xalifalarning Xurosondagi amirlari yoki voliylari,
ʼ
ya ni boshqaruvchilari hisoblangan. Narshaxiyga ko ra, Somoniylarning Mansur
ʼ ʻ
ibn Nuh gacha (hukmronlik yillari 961-976) bo lgan hukmdorlari amir, Mansur ibn
ʻ
Nuh va undan keyingilari malik, deb atalgan 29
. Ismoil ibn Ahmad (849-907 yillar.)
o zini “Movarounnahr hukmdori” deb atagan. Narshaxiy Somoniy hukmdorlarga
ʻ
ta rif berganda, ularning hokimiyatini “imorat” – amirlik deb atagan va faqatgina
ʼ
Abdulmalik ibn Nuh hukmronligidan boshlab (954-961 yillar) “mulk” degan atama
ishlatilgan. Boshqa manbalarga ko ra, Abdulmalik ibn Nuh tangasida u “al-Amir
ʻ
al-Muayyid” yoki “al-Malik al-Muayyid” deb nomlangan. “Al-Muayyid” so zi
ʻ
27
Aзамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи: Енг қадимги даврдан Россия босқинига қадар. – Т.: Шарқ, 2001.
367 b .
28
Ш.Камолиддин. Саманиды: из истории государственности Узбекистана в I – Х вв. – Т.: 2019. C 187.
29
Наршахий А. Бухоро Тарихи / Таржимон А. Расулев . – Т:. Фан, 1996. 47 б.
22

arab tilidan tarjima qilinganda, “qo llab-quvvatlovchi, rahmli” degan ma’nolarniʻ
anglatadi. Abbosiylarga sadoqat bilan xizmat qilgan amaldorlar va hukmdorlarni
taqdirlash maqsadida xalifalar ularga “sulola do sti”, “sulola tayanchi” kabi
ʻ
unvonlar berishgan. “Adud ad-davla”, “Toj al-milla”, “Baho ad-davla” va
boshqalar shular jumlasidandir. “Adud ad-davla” deb atalgan obro li unvon X asr
ʻ
ikkinchi yarmidan boshlab xalifalikning shimolda Somoniylardan tortib, sharqda
Fotimiylar davlatigacha bo lgan barcha yerlarida urfga kirgan edi
ʻ 30
.
Saroy odobi bo yicha xalifaga murojaat qilishda unga bo ysunuvchilarning
ʻ ʻ
barchasi unga “mavlono” – “bizning xo jayin” yoki “amir al-mo minin” –
ʻ ʻ
“mo minlarning amiri” deb murojaat qilishi shart edi. Somoniy hukmdorlar arab
ʻ
xalifaligining bir qismi bo lgan Xuroson noiblari sifatida “amir” unvonini
ʻ
olishgan. Boshqa sulola vakillaridan farqli o laroq, ular o zlarining kunyalari bilan
ʻ ʻ
xotirlangan. Masalan, Ismoil ibn Ahmad “amir al-adl” - adolatli amir kunyasi
bilan, Nasr ibn Ahmad “al-amir as-sa id” - baxtli amir, Nuh ibn Nasr “al-amir al-
ʼ
hamid” - atoqli amir, Abdul Malik an-Nuh “al-amir-al-muayyad” - sodiq amir,
Mansur ibn Nuh esa “al-amir as-sadid” - muvaffaqiyatli amir, Nuh ibn Mansur “al-
amir ar-rizo” - rizolikka moyil amir kunyalari bilan atalgan. Ismoil Somoniy
vafotidan so ng “amiri moziy”, ya ni “dunyodan o tgan amir” deb atalgan
ʻ ʼ ʻ 31
.
Somoniylar boshqaruv tizimida mamlakatning asosiy tayanchi – bu kuchli,
markazlashgan qo shin edi. Bu qo shinning asosini jasorati, mardligi va
ʻ ʻ
qo rqmasligi bilan manbalarda tilga olinadigan turkiy xalqlar tashkil etgan. Xalifa
ʻ
al-Mu’tasim hukmronligidan boshlab turk g ulomlari hatto xalifa shaxsiy
ʻ
gvardiyasining tayanchiga aylana boshlagan. Somoniylar davrida
Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, davlatning harbiy qudrati, qo shini va
ʻ
uning askarlari haqida Ibn Havqal o zining “Kitob surat al-ard” asarida quyidagi
ʻ
ma lumotlarni keltiradi: “Ularning kuch-qudratiga kelsak, islom mamlakatlari
ʼ
ichida jihod urushlarini olib borishda ulardan o tadigan o lka yo qdir. Chunki
ʻ ʻ ʻ
Movarounnahrning barcha chegaralari kofirlar mamlakatiga yaqin joylashgan.
30
Ўзбекистон халқлари тарихи. I жилд. Муалифлар жамоаси / Масъул муҳаррир. A.Aсқаров. – Т.: Фан,
1992. – Б.156-161
31
Наршахий А. Бухоро Тарихи./ Таржимон А. Расулев . – Т:. Фан, 1996. 47 б
23

Ularning qo shinlari barcha xalqlar ichida qat iyati, shijoati, jur ati va matonatiʻ ʼ ʼ
bilan boshqa xalqlardan ustun turadi. Movarounnahrlik dehqonlar o zlarining
ʻ
xizmatdagi xushfe lligi, chiroyli kiyinishi, shohona ko rinishi va itoatkorligi bilan
ʼ ʻ
xalifalarning lashkarboshilari, yaqinlari va sodiq xizmatkorlari bo ldilar, hatto,
ʻ
xalifalarning eng xos odamlari va askarlariga aylandilar. Ulardan qo shinlarga
ʻ
farg onaliklar va turklar boshchilik qilib, xalifalarning eng ishonchli qo riqchilari
ʻ ʻ
bo ldilar. Ular orasida o zining shijoati va jasorati bilan ustunlik qilgan turklar
ʻ ʻ
ustrushonalik Afshin va Ibn Abu-Soj, samarqandlik Ixshod va sug dlik Marzubon
ʻ
ibn Turkash, sug dlik Ujayf ibn Anbasa, Buxorxudot va boshqalar xalifalarning
ʻ
amirlari, qo mondonlari va askarlari edilar”. Turkiy xalqlar qo shini boshqa
ʻ ʻ
ko chmanchi davlatlar qo shini kabi urug tizimi bo yicha emas, balki harbiy-
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma muriy birliklarga ya’ni minglik, yuzlik, o nlikka bo lingan. Turkiylar katta
ʼ ʻ ʻ
yurishlarda ishtirok etib, ko pincha, o z yurtidan olisda bo lishgan. Shuning uchun
ʻ ʻ ʻ
turklarning alohida urug lari Qrimdan Oltoygacha va Sibirdan Erongacha bo lgan
ʻ ʻ
hududlarga bo linib ketgan. Bu esa qadimdan ushbu hududlarda yashab kelgan
ʻ
turkiyzabon qabilalarning qarindosh ekanligini anglatadi. Shuning uchun
islomning ilk asrida Markaziy Osiyoning turkiyzabon aholisi barcha turklarni
qardosh xalqlar deb bilib, arab va forslarni esa begonalar deb hisoblashgan. IX-X
asr boshlarida Somoniylar Abbosiylarning islom dinini Markaziy Osiyoning
mahalliy aholisiga singdirish siyosatini amalga oshirib, Sirdaryoning yuqori oqimi,
Sharqiy Turkiston hududlarida yashovchi g ayridin turklarga qarshi g azovot
ʻ ʻ
urushlarini faol olib borganlar .
Xalifalardan birinchi bo lib Abbosiy xalifa Mansur Markaziy Osiyolik bir
ʻ
necha aslzodalarni Bag dodga taklif qilgan va yuqori harbiy lavozimlarga
ʻ
tayinlagan. Ular orasida Afshin islom qo shinlariga boshchilik qilib,
ʻ
Ozarbayjondagi mazdakiy Bobak boshchiligida arablarga qarshi xurramiylar
qo zg olonini bostirishga muvaffaq bo lgan. Turk xoqonligida bo lgani kabi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Somoniylar davlatida ham qo shin tarkibida chokarlarning salmog i yuqori edi.
ʻ ʻ
Chokarlar xojasiga sadoqatli bo lib, ular uchun jonlarini berishga tayyor
ʻ
bo lganlar. Qutayba ibn Muslimning turkiy va sug diy aslzodalardan iborat 10
ʻ ʻ
24

minglik qo shini bo lib, ular kamondan o q otishga mohir bo lgan. Ular Qutaybagaʻ ʻ ʻ ʻ
umrining oxirigacha sadoqat bilan xizmat qilib, hatto o zining oilasi undan yuz
ʻ
o girganda ham uni tark etmaganlar. Keyinchalik chokarlar tizimi arab xalifaligida
ʻ
ham keng tarqalib, mamluk g ulomlar tizimi deb atala boshlangan. Abbosiy
ʻ
xalifalardan Ma mun birinchi bo lib chokarlarni o zining qo riqchilik xizmatiga
ʼ ʻ ʻ ʻ
olgan. Uning ukasi Mu tasimning onasi turk bo lgan, shu bois uning qo shini
ʼ ʻ ʻ
Sug d, Ustrushona, Farg ona va Shoshdan olib kelingan chokarlardan iborat
ʻ ʻ
bo lgan. Somoniylar davlati harbiy kuchlarining asosiy qismini turkiylar tashkil
ʻ
etgan .
Ismoil Somoniy birinchi bo lib turk g ulomlari, dehqonlar va yollanma
ʻ ʻ
askarlardan tashkil topgan muntazam qo shin tuzgan. Uning hukmronligi davrida
ʻ
Buxoro shahrini turkiylar hujumidan mudofaa qilish maqsadida qurilgan va
muntazam ravishda ta mirlab turiladigan, juda katta sarf-xarajat talab qiladigan
ʼ
“Kampirak devori”ni aholini mashaqqatga qo yib qayta-qayta ta mirlash ishlari
ʻ ʼ
tugatildi. Amir Ismoil «to men tirik ekanman, Buxoro viloyatining devori men
bo laman» degan va janglarda doimo o zi qatnashgan
ʻ ʻ 32
. Markaziy boshqaruvni
mustahkamlash va kuchli qo shin tashkil etish Ismoilga qal a bunyod etish va
ʻ ʼ
ko chmanchilarga qarshi devorlarni mustahkamlashdan voz kechish imkonini
ʻ
berdi. Somoniylar davrida islom dinining yoyilishi yo lida ko ngilli ravishda
ʻ ʻ
qo shin safiga qo shilib jang qiluvchi g oziylar ham bo lgan. Xususan, IX asrda
ʻ ʻ ʻ ʻ
Shosh va Farg onaning chegara yerlaridagi rabotlarda g oziylarning qo shinlari
ʻ ʻ ʻ
joylashgan bo lib, ular turli mamlakatlardan ko ngilli ravishda to xtovsiz kelib
ʻ ʻ ʻ
turgan musulmonlardan tarkib topgan. Samarqand ham g oziylar to planadigan
ʻ ʻ
markaz bo lib, ular shahar atroflaridagi rabotlarda joylashgan. Bu qo shinlardagi
ʻ ʻ
askarlarlar soni 40 mingga yetgan va ularga ulamolar rahnamolik qilgan. Somoniy
hukmdorlar ular bilan yaqin munosabatda bo lganlar va ularga homiylik qilganlar.
ʻ
Halok bo lgan g oziylarning janozasi, ko pincha, amirning o zi tomonidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qilgan.
ʻ
32
Наршахий А. Бухоро Тарихи / Таржимон А. Расулев. – Т:. Фан, 1996. 64 б.
25

Somoniylar hukmronligi davrida turkiylarning obro si Xuroson vaʻ
Movarounnahrda juda ko tarilib ketdi. IX asrda ular Somoniylar markaziy
ʻ
ma’muriy boshqaruv tizimidagi amaldorlarning katta qismini tashkil qilgan.
Viloyatlarda ham shunday bo lgan. Somoniylar tomonidan lavozimga tayinlangan
ʻ
viloyat hokimlarining katta qismi ulardan bo lgan. Viloyat mudofaasi va qonunlar
ʻ
ustuvorligini ham turklar nazorat qilgan. Somoniylar qo shinining bir qismini
ʻ
ko chmanchi turklar, boshqa bir qismini esa ozod turklar, ya ni o troq turmush
ʻ ʼ ʻ
tarzini kechiruvchi turklar tashkil etgan 33
. Somoniylardan birinchi bo lib Ismoil ibn
ʻ
Ahmad o ziga bo ysunuvchi sodiq qullar – mamluk-g ulomlaridan tashkil topgan
ʻ ʻ ʻ
muntazam qo shin tuzadi. Ungacha bo lgan qo shinlar dehqonlar va ruhoniylarga
ʻ ʻ ʻ
bo ysungan. Harbiy xizmat uchun tanlab olingan mamluk-g ulomlarining mavqei
ʻ ʻ
baland bo lib, oddiy xizmatkorlar va oddiy fuqarolardan farq qilgan. Ular yaxshi
ʻ
kiyingan, qurollangan va oliy hukmdor huzuriga bemalol kira oladigan ishonchli
odamlar hisoblangan. Katta lavozimlarni egallab, hukmdorlarga xos hashamatli
hayot kechirgan.
Hijriy 280 milodiy 893-yilda Ismoil Somoniy Sirdaryo ortidagi cho llarda
ʻ
yashovchi qarluqlarga qarshi hujum uyushtirib, ularning poytaxti Talasni egallaydi.
Bu bilan Markaziy Osiyo orqali o tadigan karvon yo llari ustidan nazorat o rnatish
ʻ ʻ ʻ
barobarida mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta minlaydilar
ʼ .
Somoniylar davlatida shahardagi tartibni saqlash bilan “shihnat al-buldon”,
ya ni “shahar mirshablari” lavozimi ham bo lgan. Ular ham mamluk g ulomlari
ʼ ʻ ʻ
kabi o ta sadoqat bilan xizmat qilganlar. Bu haqda Ibn Havqal quyidagi
ʻ
ma lumotlarni keltiradi: “Ular yaxshi olib borilgan siyosatning to g ri
ʼ ʻ ʻ
boshqaruvidan oziqlanadilar, hokimiyat ular safardalik paytida oilalari haqida
g amxo rlik qiladi. Agar u xayrli ish qilsa, uning bu yaxshiligi yo qolib ketmaydi.
ʻ ʻ ʻ
Agar u jinoyat sodir etsa, qilgan gunohi va jinoyati uchun jazosini oladi. Agar biror
qarindosh yoki yaqin odamga qasos yoki xun olish zarurati bo lsa, bu ish
ʻ
Allohning marhamatiga topshiriladi. Agar begona odamga hukm yoki biror narsa
33
Ўзбекистон халқлари тарихи. I жилд. Муалифлар жамоаси / Масъул муҳаррир. A.A сқаров . – Т .: Фан ,
1992. 132 б .
26

undirish kerak bo lsa, u bilan Alloh taoloning ko rsatmalaridan qaytʻ ʻ magan holda
ish ko riladi
ʻ ”.
Somoniylar davlati harbiy sohasi o z davrining ilg or tizimlaridan biri
ʻ ʻ
bo lgan. Ismoil Somoniy boshchiligidagi kuchli va intizomli qo shinlar tufayli
ʻ ʻ
davlat ichki barqarorlikka va tashqi himoyaga erishgan. Yollanma askarlardan
iborat muntazam armiya, puxta harbiy boshqaruv, qal’alar tizimi va jangovar
tayyorgarlik davlat qudratining asosiy tayanchi bo lib xizmat qilgan.
ʻ
Somoniylarning harbiy kuchi nafaqat hududiy kengayish, balki islomiy madaniyat
va tartibni yoyishda ham muhim rol o ynagan. Ko rinib turibdiki, Somoniylar
ʻ ʻ
davlatidagi boshqaruv islom shariatiga asoslangan ijtimoiy adolat, qo l
ʻ
ostidagilarga g amxo rlik ruhida amalga oshirilgan.
ʻ ʻ
27

2.2. Somoniylar davlatidagi dargoh va devon faoliayti haqida
Somoniylar boshqaruv tizimi Abbosiylardan o zlashtirilgan bo lib, o zʻ ʻ ʻ
navbatida, Abbosiylar boshqaruvi Sosoniylar imperiyasidan qolgan an analar
ʼ
asosida shakllangan edi. Ismoil Somoniy birinchilardan bo lib Movarounnahrda
ʻ
markazlashgan boshqaruv tizimini joriy etishga muvaffaq bo ldi. Bu tizim asosini
ʻ
oliy hukmdor dargohi va devonlar majmui tashkil etgan. So nggi tadqiqotlarga
ʻ
ko ra, Somoniylar davlatining huquqiy asoslari islom shariatiga asoslangan bo lib,
ʻ ʻ
arablar tomonidan bo ysundirilgan boshqa xalqlar ham xalifalikning davlat
ʻ
qurilishida ishtirok etishgan. Ularning islomdan avvalgi urf-odatlari davlat
boshqaruvida keng qo llangan. Arab xalifaligining harbiy va davlat boshqaruvida
ʻ
tayanadigan asosiy kuchi xurosonliklar, ularning asosiy qismi Markaziy Osiyo
turklaridan bo lgan. Islomning dastlabki asrlarida “Qobusnoma”, “Kalila va
ʻ
Dimna” kabi asarlarning arab tiliga tarjima qilinishi asosida davlat boshqaruvi
asoslarini o z ichiga olgan “Siyosatnoma” janridagi dastlabki asarlar yozilgan
ʻ .
Somoniylardan birinchi bo lib Nasr ibn Ahmad 864-875-yillarda Samarqand
ʻ
amiri, 875-892-yillar Movarounnahr amiri bo lgan. U 875-yilda xalifa
ʻ
Mu’tamiddan Movarounnahrni boshqarish huquqini beruvchi yorliq olgan. 892-
yili Nasr vafotidan keyin uning ukasi Ismoil ibn Ahmad butun Movarounnahr
hukmdori bo ldi va oradan bir yil o tgach, 893-yil xalifa Mu’taziddan yorliq oladi.
ʻ ʻ
Somoniylar xalifaga sovg a-salomlar yuborib turishgan, lekin mamlakatdan
ʻ
yig ilgan barcha soliqlarni o zlarida saqlab qolishgan
ʻ ʻ 34
. Sh.Kamoliddinning
fikricha, “Somoniylarning boshqaruv tizimi o sha davrning barcha aniq va
ʻ
mukammal tizimlarini o zida birlashtirgan. Biroq davlatchilik huquqiy atama
ʻ
34
Yuriy Bregel. An historical atlas of Central Asia. – Boston: Brill, Leiden, 2003. P 22
28

bo lgani bois uning sifati ham huquqiy normalarga asoslangan bo lishi kerak.ʻ ʻ
Qonunchilik nuqtayi nazaridan, bizningcha, Somoniylarning boshqaruv tizimi va
boshqaruvi ham mustaqil davlat sifatida ko rilishi mumkin emas. O rta asr islom
ʻ ʻ
jamiyatida birinchi o rinda doim din, so ng davlat va keyin madaniyat turgan.
ʻ ʻ
Islomda davlat asosini Qur oni karim, hadisi sharif va ulamolarning fatvolariga
ʼ
asoslangan shariat qonunlari tashkil etadi. Din va hukumat islomda ajralmas
hisoblanadi. Xalifalikka qarashli viloyatlarni boshqaruvchi mahalliy sulolalardan
chiqqan barcha amirlar, xususan, Somoniylar ham rasman mustaqil bo lsalarda,
ʻ
baribir, Bag dod xalifalarining oliy hokimiyatini tan olishgan. Qonun bo yicha
ʻ ʻ
huquqiy normalar shariat tomonidan belgilangan. Shuning uchun Buvayhiylar,
Somoniylar, G aznaviylar va Qoraxoniy hukmdorlar o zlarini “maulo amirul
ʻ ʻ
mo minin” yoki “voliy amir al-mo minin” deb
ʻ ʻ e ’ tirof etishgan 35
”.
Somoniylar davrida Movarounnahrda islomdan oldingi ayrim qonun-
qoidalar va tartiblarga ham rioya qilingan. Somoniylar islom diniga va arab
xalifalariga sodiq bo lsalar-da, ba zi o rinlarda ota-bobolarining dini va urf-
ʻ ʼ ʻ
odatlarini ham hurmat qilishgan. Jumladan, Somoniylarning Buxorodagi oilaviy
maqbarasining devorlarida, shuningdek, ular zarb ettirgan ayrim tangalarda
buddaviylik va moniylikka oid ramzlar tasvirlangan. Mansur I ibn Nuh
(hukmronlik yillari 961-976) tomonidan 968-yilda Buxoroda zarb etilgan kumush
dirham shaklidagi medalyonning old tarafida o ng tomonga qarab turgan
ʻ
hukmdorning surati, uning ikki tarafida pahlaviy yozuvlar tushirilgan. IX asrda
Somoniylar davlat boshqaruv tizimida yetakchilik arablar va forslarga tegishli
bo lib, turklarning o rni uncha sezilmagan bo lsa, X asr boshlaridan turklar
ʻ ʻ ʻ
davlatdagi barcha muhim vazifalarni egallashga muvaffaq bo lishgan. Buning
ʻ
uchun turklar arab tilini chuqur o rgangan. IX asrning birinchi yarmida, keng
ʻ
omma orasida islom dini chuqur ildiz otib bo lgan edi. Jumladan, boshqaruvga oid
ʻ
ishlar ham asosan arab tilida amalga oshirilgan. Lekin IX asrning o rtalaridan
ʻ
boshlab, somoniylar davlatining izchil siyosati tufayli fors tili davlat tiliga aylandi.
Arab tili esa, fan tili sifatida o z ahamiyatini saqlab qoldi. Somoniylar boshqaruv
ʻ
35
Ш.Камолиддин. Саманиды: из истории государственности Узбекистана в I Х – Х вв. – Т.: 2019. C 199
29

tizimida asosan mahalliy dehqonlar, mulkdorlar va din arboblari xizmat qilar
edilar. Buning uchun ular arab va fors tillarini bilishi, shuningdek, diniy va
dunyoviy bilimlarga ega bo lishi kerak edi. Bunday ilmlarga ega bo lgan odamlarʻ ʻ
“ahl al-qalam” ya ni, qalam ahli deb atalgan
ʼ 36
. Somoniylar davlatidagi markaziy
boshqaruv asosan o nta devondan
ʻ iborat bo lgan. Narshaxiy bu devonlarning ʻ
nomini o zining “Buxoro tarixi” asarida keltirib o tadi. Nasr II hukmronligi
ʻ ʻ
davrida 914 – 943 yillar Registon maydonida ular uchun alohida bino va mahkama
quriladi. Viloyatlarda ham asosan o nta devon bo lib, ular mahalliy hokimga yoki
ʻ ʻ
vazirga bo ysungan. Shahar boshqaruvi raisning qo lida bo lgan va u hukmdor
ʻ ʻ ʻ
tomonidan lavozimga tayinlangan. Ulamolarning ta siri mamlakat hayotida kuchli
ʼ
bo lgan. Ularning yetakchisi – ustod, keyinchalik – shayxul-islom, deb atalgan.
ʻ
Xuroson sarkardasi “sipohsolar” bo lgan va davlat boshqaruv ishlariga o zining
ʻ ʻ
katta ta sirini o tkazib turgan. Dargoh hamda boshqa qator muhim davlat
ʼ ʻ
idoralarining xavfsizligini amalga oshirish xizmatini bosh hojib va uning xodimlari
olib borgan .
“Buxoro tarixi”da keltirilishicha, Buxoro Hisorining g arbiy darvozasidan to
ʻ
Ma bad darvozasigacha bo lgan masofa Registon deb atalgan. Ismoil Somoniy
ʼ ʻ
Registonda bir saroy qurishni buyurgan. Shu saroy darvozasi oldida amaldorlari
uchun bino bunyod ettirgan. Har bir amaldorning podshoh saroyi darvozasi oldida
qurilgan o z makonida alohida devoni bo lgan
ʻ ʻ 37
. Vazir devoniga qo shimcha ʻ
ravishda yana o nta devon mavjud bo lib, ularning har biri alohida binoda
ʻ ʻ
joylashgan va ma lum bir vazifani bajargan. Somoniylar davlati ijroiya
ʼ
hokimiyatining asosiy vazifalariga quyidagilar kirgan:
Vazir devoni yoki xo jai buzrug – ijro hokimiyatining barcha tarmoqlarini
ʻ
boshqargan va boshqa devonlar unga bo ysungan. Ayni paytda u harbiy vazir
ʻ
vazifasini ham bajargan va barcha qo shinlar bosh qo mondoni hisoblangan. Bosh
ʻ ʻ
vazirlik lavozimiga jayhoniylar, bal amiylar, utbiylar
ʼ sulolalari orasidan chiqqan
shaxslargina tayinlangan .
36
Ўзбекистон халқлари тарихи. I жилд. Муалифлар жамоаси / Масъул муҳаррир. A.Aсқаров. – Т.: Фан,
1992. – Б.188
37
Наршахий А. Бухоро Тарихи./ Таржимон А. Расулев . – Т:. Фан, 1996. 106 б.
30

Devoni mustavfiy – moliya vazirligi vazifasini bajargan. Moliya vaziri
davlatning kirim-chiqimlari hisobini olib borgan. Mustavfiyning qo li ostidaʻ
xazinador xizmat qilgan. Davlatning moliya ishlarini tizimga solib turgan.
Devoni amid yoki devoni insho – maxsus markaziy vazirlik bo lib, rasmiy
ʻ
hujjatlar bilan shug ullangan. U orqali davlatning barcha muhim hujjatlari o tgan.
ʻ ʻ
Bundan tashqari, ushbu devon boshqa mamlakatlar bilan diplomatik
munosabatlarni olib borgan. Nafaqat Somoniylarda, balki G aznaviylarda ham
ʻ
“devon ar-rasoil” davlatning siyosiy hayotida muhim rol o ynagan.
ʻ
Devoni sohibi shurat – Somoniylar gvardiyasini boshqargan. Ushbu devon
qo shinning tayyorgarligi, tartib-intizomi, oziq-ovqati, xo jalik ta minoti va maosh
ʻ ʻ ʼ
masalalari bilan shug ullangan. Davlat xizmatchilariga maosh bir yilda to rt marta
ʻ ʻ
– har uch oyda to lab borilgan.
ʻ
Devoni barid – Somoniylar davrida davlat ehtiyojlari uchun xizmat qiluvchi
vazirlik bo lgan. Pochta xizmati boshlig i – sohibi barid ixtiyorida alohida
ʻ ʻ
shaharlarda pochta amaldorlari, o zlarining xizmatchilari otlari bilan xizmatda
ʻ
bo lishgan. Pochta amaldorlari alohida viloyatlardagi mahalliy hokimlarga emas,
ʻ
faqat markaziy boshqaruv organiga bo ysunishgan
ʻ .
Devoni muhtasib – muhtasibning asosiy vazifasi bozorlardagi tosh-tarozu va
og irlik o lchovlarini nazorat qilish bo lgan. Bundan tashqari, muhtasib va uning
ʻ ʻ ʻ
yordamchilari shaharlarda usta-hunarmandlar tomonidan tayyorlangan mahsulotlar
miqdorining aniq bo lishini ham nazorat qilishgan. Muhtasib yaxshi sifatga ega
ʻ
bo lmagan mahsulotlarni bozorga chiqishidan to sish, go sht, non va shu kabi
ʻ ʻ ʻ
iste molda muhim o rin tutgan mahsulotlar narxining oshib ketishini taqiqlash
ʼ ʻ
huquqiga ham ega bo lgan
ʻ .
Devoni mushrif – davlat xarajatlari ustidan umumiy nazoratni o rnatgan
ʻ
amaldor mushrif, deb atalgan. Shuni alohida ta kidlash joizki, feodal jamiyat
ʼ
sharoitida davlat xazinasini hukmdor xazinasidan ajratish, umuman olganda, saroy
amaldorlariga davlat xazinasidan mablag ajratilishini nazorat qilish mushrif
ʻ
ixtiyorida bo lgan. Bunday mas uliyatli vazifaga ko pchilikning e tiborini
ʻ ʼ ʻ ʼ
qozongan, hammaga birdek adolatda turadigan kishilar tayinlangan .
31

Devoni qozi – bosh qozi tomonidan boshqariladigan devon asosan huquqiy
masalalar bilan shug ullangan. Devoni ziyo – madrasadagi o qish jarayonlariniʻ ʻ
nazorat qiluvchi devonlik bo lgan
ʻ .
Devoni mulk – davlat yerlari, mulklari va xazinaga keluvchi foydaning
ustidan nazorat qiluvchi va uni boshqaruvchi vazirlik bo lgan. Bunday yerlar juda
ʻ
katta hududlarni o z ichiga olgan bo lib, ularda dehqonlar jamoa bo lib
ʻ ʻ ʻ
yashashgan .
Devoni vaqf – musulmon muassasalariga hadya qilinadigan mulklarning
kirim-chiqimlarini nazorat qiluvchi vazirlik. Vaqf yerlari – musulmon
muassasalariga vaqtinchalik yoki umrbod foydalanish uchun beriladigan yerlar .
Devoni ariz – ariz Somoniylar qo shiniga beriladigan maoshni nazorat
ʻ
qiluvchi vazirlik bo lgan. Bunday maosh bir yilda to rt marta, har uch oyda bir
ʻ ʻ
berilgan. Bundan tashqari, bu vazirlik harbiy intizom, qo shin ta minoti va qurol-
ʻ ʼ
yarog larning sozligiga ham javobgar bo lgan
ʻ ʻ .
Zikr etilgan devonlarning hududlarda ham vakilliklari bo lib, ular
ʻ
markazdagi devonlardan tashqari, mahalliy hokimlarga ham bo ysungan holda
ʻ
mahalliy idoralar bilan hamkorlikda faoliyat olib borgan. Bundan xat-xabarlar
xizmati devoni mustasno bo lib, ularning mahalliy bo limlari ham faqat markazga
ʻ ʻ
hisobot bergan. Ular mahalliy hokimlar, mansabdorlar ustidan ham pinhona
nazorat olib borganlar.
Somoniylar davlatida davlat xizmatchilariga beriladigan maosh aholidan
yig ib olinadigan xiroj solig idan to langan. Ibn Havqal ma lumotiga ko ra,
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
“Somoniylar davlatida aholidan olinadigan soliqlar va xirojlar miqdori kam,
g aznalarida pul ko p bo lmagan. Xuroson va Movarounnahrning Abu Solih Nuh
ʻ ʻ ʻ
ibn Mansurga beradigan solig i bir yilda ikki marta, har olti oyda yigirma ming
ʻ
dirhamdan yig ilar edi. Agar sharoit xirojning ikki hissa olinishini taqozo etsa, u
ʻ
qirq ming dirhamni tashkil etgan. Davlat xizmatchilariga maosh bir yilda to rt
ʻ
marta muntazam va kechiktirmay berilishiga guvoh bo ldim. Har safar nafaqa har
ʻ
to qson kunning boshida, eng avval g ulomlarga, saroy xodimlariga va harbiy
ʻ ʻ
qo mondonlarga, so ng boshqa xizmatchilarga beriladi. Har safar tarqatiladigan
ʻ ʻ
32

nafaqaning yig indisi besh ming dirhamni tashkil etadi, to rt marta tarqatiladiganʻ ʻ
nafaqalar yig indisi, bir marta yig iladigan xirojga teng bo ladi. Odamlar soliqni
ʻ ʻ ʻ
ochiq ko ngil va xursandchilik bilan, o zlariga nisbatan adolatli munosabatdan
ʻ ʻ
to la mamnun holda to laydilar. Bunga raiyatga nisbatan adolat, oddiy xalqqa
ʻ ʻ
nisbatan haqqoniylik va hokimlar qo lidagi katta mas uliyat sabablidir.
ʻ ʼ
Viloyatlarda qozilar, tekshiruvchilar, nazoratchilar va boshqaruvchilar ko p bo lib,
ʻ ʻ
ularning maoshlari bir-biriga teng, majburiyatlari ham deyarli bir xildir”. Aytish
joizki, maoshlarning to lanishi muddatlariga og ishmay rioya qilingan, aks holda
ʻ ʻ
katta noroziliklar kelib chiqqan va ular xunrezlikkacha yetib borgan. Masalan, Nuh
ibn Nasrning vaziri Abu-l-Fazl 946-yili maoshi vaqtidan kechiktirilgan askarlar
tomonidan qatl qilingan 38
. Maoshi tayinlangan harbiylardan iborat muntazam
qo shindan tashqari mahalliy yer egalaridan tashkil topgan g oziylar qo shini ham
ʻ ʻ ʻ
bo lgan. Hukumat tomonidan ularga iqto mulki sifatida yer ajratilgan bo lib, undan
ʻ ʻ
kelgan daromad ularning barcha xarajatlari, shu jumladan oilalarini boqish, qurol-
yarog lari va ot-ulovlariga ketadigan xarajatlarni qoplash uchun ishlatilgan.
ʻ
Shuningdek, bu daromad hisobidan ular savdo bilan ham shug ullanganlar,
ʻ
kambag allarga xayr-ehsonlar qilganlar. Buning evaziga hukumat chaqirig iga
ʻ ʻ
binoan o zlarining harbiy asbob-uskunalari va qurol-yarog lari bilan rabotlarga
ʻ ʻ
to planib, dushmanlarga qarshi jang olib borganlar.
ʻ
Somoniylar arab xalifaligi soliq tizimini ham o zlashtirganlar. “Gezit” - jon
ʻ
solig i va “xarag” - yer solig i kabi atamalar arab tilidagi jizya va xiroj bilan
ʻ ʻ
sinonim hisoblangan. Yerga egalik qilishda asosan iqto tizimidan foydalanilgan 39
.
Davlat yerlaridan olinadigan asosiy soliq xiroj bo lib, soliqning ushbu turi
ʻ
Markaziy Osiyoda XIX asr oxirigacha amalda bo lib kelgan. Bu soliq arab
ʻ
xalifaligidan o zlashtirilgan bo lib, arablar fath etilgan mamlakatlar aholisidan
ʻ ʻ
olinadigan har qanday soliqlarni shunday nomlaganlar. Olinadigan xirojning
miqdori hosilning 1/3 qismini tashkil etgan, ba zan esa 2/5 qismigacha
ʼ
qisqartirilgan. Xiroj mol bilan ham, pul bilan ham olingan. Mol bilan olinadigan
38
Наршахий А. Бухоро Тарихи / Таржимон А. Расулев. – Т:. Фан, 1996. 166 б
39
Камолиддин.Ш Саманиды: из истории государственности Узбекистана в I Х – Х вв. – Т.: 2019. C 128..
33

xiroj hosil terimi vaqtida, pul bilan olinadigan xiroj esa har uch oyda, ba zan esaʼ
har oyda olingan. Ilk islom davrida arablar Markaziy Osiyodagi katta-kichik shahar
va viloyatlarning mahalliy hukmdorlarini ham “dehqon” deb ataganlar. Ularning
ba zilari ancha qudratli bo lib, hatto podshohni ham mehmonga chaqirishlari
ʼ ʻ
mumkin bo lgan. Somoniylar davrida dehqonlarning mavqei va maqomi biroz
ʻ
pasaygan bo lsa ham, ular hamon Markaziy Osiyoning siyosiy va iqtisodiy
ʻ
hayotida muhim o rinda bo lib qolavergan. Somoniylar markaziy hokimiyatni
ʻ ʻ
mustahkamlash maqsadida Markaziy Osiyodagi dehqonlar, ya ni katta yer
ʼ
egalariga qarshi qattiq siyosat olib borib, hatto ularning ko shk va qal alarini
ʻ ʼ
buzdirib tashlashgan. Natijada somoniylarga qarshi viloyatlar aholisi tomonidan
tez-tez qo zg olonlar bo lib turgan.
ʻ ʻ ʻ
Somoniylar hukmronligi davrida dehqon instituti halokatga uchragan bo lsa-
ʻ
da, lekin, baribir, dehqonlarning siyosiy va iqtisodiy hayotdagi roli hali anchagina
sezilarli edi. Somoniylar sulolasi arab bo lmagan birinchi musulmon sulolasi
ʻ
bo lib, yuz yildan oshiq hukmronlik qilgan va hokimiyat otadan bolaga meros
ʻ
qoldirilgan. Somoniylar islom dinining yoyilishida ham faol ishtirok etganlar.
Mazkur sulola hukmronligi davrida islom dini Sirdaryo sohillariga va uning
shimolidagi viloyatlar– Yettisuv va Sharqiy Turkistongacha tarqaladi. IX asrning
birinchi yarmida Toshkent vohasi aholisi ham islom dinini qabul qiladi.
Somoniylar Movarounnahrdagi ilk mahalliy musulmon sulola bo lib, tashqi
ʻ
siyosatda xalifaga bo ysungan holda ichki boshqaruvda to liq mustaqil bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Somoniy hukmdorlarning o z nomlaridan tanga zarb qildirgani hamda juma
ʻ
xutbasida xalifaning nomidan keyin o zlarini zikr ettirgani buning isbotlaridir.
ʻ
Somoniylar va ulardan keyingi mustaqil turk-musulmon sulolalari uzoq davr
tarqoq holda rivojlangan Markaziy Osiyo mintaqasini markazlashgan yaxlit
davlatga aylantirdi. Movarounnahrda markazlashgan boshqaruvning qaror topishi
natijasida ichki nizolar qirqilib, savdo-sotiq, hunarmandchilik, dehqonchilik,
bog dorchilik rivojlandi, turmush farovonligi oshdi. Eng yirik ikki turkiy qabila –
ʻ
qarluqlar va o g uzlar somoniylar sa y-harakatlari evaziga islomni qabul qildi;
ʻ ʻ ʼ
Qoraxoniylar, G aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar, Usmoniylar, Tuluniylar
ʻ
34

kabi islom ta limotidan oziqlangan kuchli boshqaruvga ega markazlashganʼ
musulmon davlatlariga asos solishdi, shuningdek, keyingi davrlar davlat bosh -
qaruvi uchun andoza sifatida xizmat qildi.
II Bob. Xulosa
Somoniylar davlati IX–X asrlarda mustahkam markazlashgan boshqaruv
tizimiga ega bo lgan yirik musulmon davlatlaridan biri bo lib, ularning siyosiy
ʻ ʻ
barqarorligi, iqtisodiy yuksalishi va madaniy gullab-yashnashi aynan puxta tashkil
etilgan boshqaruv asoslariga bog liq edi. Somoniylar davlati boshqaruvi ikki asosiy
ʻ
markaziy organ – devon va dargoh faoliyatiga tayanardi. Devon – davlatning
ma’muriy va moliyaviy ishlarini yurituvchi bosh idora bo lib, unda moliya, harbiy,
ʻ
soliq, kadrlar va yozuv ishlari bo yicha alohida devonlar faoliyat yuritgan.
ʻ Har bir
devon boshida tajribali va bilimdon lavozimli shaxslar – kotiblar turar edi.
35

Dargohda yirik amaldorlar – vazirlar, lashkarboshi, qozilar va boshqa zodagonlar
faoliyat olib borgan.
Harbiy boshqaruv Somoniylar davlatining kuchli tomonlaridan biri bo lgan.ʻ
Doimiy armiyaning mavjudligi, maxsus sarkardalar tomonidan boshqarilishi,
harbiy harakatlarning markazdan turib boshqarilishi davlat xavfsizligi va hududiy
butligini ta’minlashda muhim omil bo ldi. Harbiy kuchlar asosan turk zodagonlari
ʻ
va mahalliy yigitlardan tuzilgan bo lib, ular yuqori harbiy intizom va sodiqlik bilan
ʻ
ajralib turgan. Ma’muriy tuzilish jihatidan, Somoniylar davlati bir necha
viloyatlarga bo lingan bo lib, ularning har biriga “amir”, “noib” yoki “hokim”lar
ʻ ʻ
tayinlangan. Bu hokimlar markaziy hokimiyatga bo ysunib, soliqlarni yig ish,
ʻ ʻ
tartibni saqlash, adolatni ta’minlash bilan shug ullangan. Bu ma’muriy tizim
ʻ
davlatning barqarorligini ta’minlab, markaziy hokimiyatga bo ysunuvchanlikni
ʻ
mustahkamlagan. Xulosa sifatida aytish mumkinki, Somoniylar davlati o z
ʻ
davrining ilg or boshqaruv tizimiga ega bo lgan. Devon va dargoh tizimlari orqali
ʻ ʻ
markazlashgan boshqaruv, kuchli harbiy tashkilot va aniq ma’muriy tuzilma
davlatni barqaror va kuchli saqlashda muhim omil bo lgan. Bu boshqaruv
ʻ
tajribalari keyingi asrlarda ham boshqa musulmon davlatlari tomonidan qabul
qilinib, rivojlantirilgan.
Xulosa
O zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar sulolasining
ʻ
hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi. Arablarga qarshi olib borilgan kurashlar
natijasida 1X asrning ikkinchi yarmidan boshlab Markaziy Osiyoda mustaqil
davlatlar tashkil topdi. Bunday davlatlarning eng kattasi Somoniylar davlati edi.
Somoniylar davrida Xuroson va Movarounnaxr qishloq xo jaligini turli tarmoklari
ʻ
xususan, dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Somoniylar davrida dehqonchilik bilan
bir qatorda xunarmandchilik xam keng sur’atlar bilan taraqqiy qildi. Somoniylar
davrida kuchli va mustaqil davlatning paydo bulishi dehqonchilik,
36

hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlarning taraqqiyoti o z navbatida ichki vaʻ
tashki savdoni yanada uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo shahar
va qishloqlar o rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shahar va qishloqlarni
ʻ
kuchmanchi xalqlar va boshqa davlatlar bilan aloqasi rivojlandi.
Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishida
ham Somoniylar davlati katta ahamiyatga ega bo ldi. Bu davr ilmfan va
ʻ
ma’rifatning rivojlangan davri bo ldi hamda Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn
ʻ
Sino, Ismoil Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin
Naqshband kabi ulug mutafakkir olimlar va allomalar yetishib chiqishida muhim
ʻ
bosqich bo ldi. Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va
ʻ
iqtisodiy sohalarda muhim o zgarishlar yuz bergani va bir necha yillar davomida
ʻ
tinch siyosat va sharoitlar hukmron bo lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy
ʻ
markazlaridan hisoblangan Buxoro va Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning
jonlanishiga zamin yaratdi. Samarqandning buyuk ipak yo lida joylashgani tijorat,
ʻ
san’at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo lgan. Shuni alohida
ʻ
ta’kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining,
balki boshqa dinlarning ham ta’lim markazlari faoliyat olib borgan. Mazkur
tadqiqot ishida qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda mustahkam
imperiya sifatida hukmronlik qilgan Somoniylar davridagi shu barqarorlik tarixi
haqida ma’lumot berishga harakat qildim.
FOYDALANGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI:
ʻ
I . Rahbariy adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasi. - Toshkent.
ʻ
O zbekiston, 2022. 416 b.
ʻ
2. Mirziyoyev.Sh.M. Erkin farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda
ʻ
barpo etamiz. - T.: O zbekiston, 2017. 32 b.
ʻ
II. Manbalar:
3. Наршахий А. Бухоро Тарихи / Таржимон А. Расулев. – Т:. Фан, 1996. 47
б
37

4. Ибн ал- A сир. A л-камил фит-тарих / Перевод с арабского языка,
примечания и комментарии С.П.Булгаков. Дополнения к переводу,
примечаниям и комментариям, введенийе и указатели
Ш.С.Камалиддина. – Т.: Узбекистан, 2006. С 122 .
5. A бу Жафар Муҳаммад ат-Табарий. История ат-Табарий. – Т.: Фан,
1987. 440 б.
6. Nizomulmulk. Siyosatnoma: siyar ul-mulk / tarjimon Shodmon Vohidov. -
Toshkent: Trust and support, 2023. 288 b.
III. Ilmiy adabiyotlar :
7. A замат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т.: Шарқ, 2000. 187 б.
8. A.S.Sagdullayev – O zbekiston tarixi: birinchi kitob. – Toshkent:ʻ
Donishmand ziyosi. 2021. 624 b.
9. To raev H. Buxoro tarixi: o quv qo llanma. – Toshkent: Durdona, 2020. 320
ʻ ʻ ʻ
b.
10. Эшов Б . Ж . Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи . – Т .:
Янги аср авлоди , 2012. 556 б .
11. Шониёзов K . Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни - Т .: Шарқ , 2001.
422 б.
12. Муҳаммаджонов З. Ўзбекистон тарихи. – Тошкент: Ўзбекистон
Милий енсиклопедияси нашриёти, 2000. 220 б.
13. Ўзбекистон халқлари тарихи. I жилд. Муалифлар жамоаси / Масъул
муҳаррир. A . A сқаров. – Т.: Фан, 1992. 188 б.
14. Камолиддин.Ш Саманиды: из истории государственности Узбекистана
в I Х – Х вв. – Т.: 2019. С 194.
15. Журайев A . Ўрта асрларда Мовароуннаҳрда Шаҳар ҳаёти: I Х-Х II
асрлар. – Тошкент: фан, 2003. 348 б.
16. Ғуломов, Й. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. Қадимги замонлардан ҳоз
иргача. – Тошкент: Ўзбекистон ССР Фанлар академияси нашриёти,
1959. 120 б.
IV. Xorijiy tadqiqotlar:
38

17. Richard N. Frye. The Golden Age Of Persia: The Arabs in the East. -
London: 1988. P 298.
18. Негматов Н. Государство Саманидов. - Душанбе: Дониш, 1997. C 167.
V. Internet materiallari:
19. SOMONIYLAR DAVLATI BOSHQARUV TIZIMI - Imom Buxoriy
xalqaro ilmiy - tadqiqot markazi // https :// www . bukhari . uz /?
p =36861& lang = oz .29.04.2025- y .
20. Somoniylarning kelib chiqishi: turkiy yoki fors-tojik //
https://shosh.uz/somoniylarning-kelib-chiqishi-turkiy-yoki-fors-tojik-
bahrom-chubin-1-qism/ 29.04.2025-y.
39

Batafsil. Yaxshi variant

Sotib olish