Somoniylar davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	246.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

11 Sotish

Somoniylar davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Sotib olish

MAVZU: SOMONIYLAR DAVRIDA MOVAROUNNAHRDA IJTIMOIY-
IQTISODIY HAYOT.
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………….…………...3
I. BOB. MOVAROUNNAHRDA ARABLAR DAVRIDA SIYOSIY VAZIYAT
1.1. Arab xalifaligining inqiroz ……………………………………….…..…….….6
1.2. Movarounnahrda alohida davlatlarning vujudga kelishi ……….
………….......9
II.BOB. SOMONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI.
2.1. Somoniylar davlatining rivojlanishi va movarounnahrdagi holat ………..
…..12
2.2. Ismoil somoniy – somoniylarning yirik davlat arbobi …..…………………...16
III.BOB. SOMONIYLAR DAVLATINING TUGATILISHI. DAVLATDAGI
TURLI MUNOSABAT VA TIZIMLAR.
3.1. Somoniylarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ………………….…...………18
3.2. Davlatning huquqiy tizimi va boshqaruvi. Somoniylar davrida
Movarounnahrdagi hayot …………………………………………...
……………..20
3.3. Somoniylar davlatining qulashi …..………………………..............................25
XULOSA ………………………………………………………………...……….29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ……………..….....…….30
ILOVA ………………………………………………………………………...….31

KIRISH
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta
e'tibor qaratila boshlandi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1998-yil 27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix
instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi
tarixida muhim iz qoldirdi. O`zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.A.
Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani
borasida bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi
konsepsiyasining yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy
nuqtai nazarga tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida
belgilangan. O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov
“o`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu
haqiqat davlat siyosati darajasiga ko`tarilishi zarur. Tarixni yoritishda
biryoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga yo`l qo`ymaslik zarur, faqat bahs, munozara,
tahlil m е vasi bo`lgan xulosalargina bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi” - deb takidlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov Respublikamiz mustaqil
taraqqiyot yo'lining ijodkori va rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli
va istiqbolini chuqur tahlil etib, bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator
vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh
qilish va yangilash jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr
talabi asosida yangicha fikrlaydigan yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga
milliy istiqlol,Vatanga sadoqat va yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq
singdirish va teran anglatishdan iboratdir.
Olimlar e’tirof etganlaridek, O'zbekiston tarixi nihoyatda boy va rang-
barangdir. O'lkamiz hududlari eng qadimgi davrlardan boshlab jahon
sivilizatsiyasi o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi
mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. O'lkamiz
hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o'chmas iz qoldirgan
olimu fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki, biz ular bilan
xaqli ravishda faxrlansak arziydi. Hukumat tashabbusi bilan vatanimiz tarixi
3

chuqur o`rganila boshlandi. Shu jumladan vatanimiz davlatchiligi tarixidagi
arablar istilosi davri, arablarga qarshi milliy xalq qo`zg`alonlari haqida ham
izlanishlar olib borildi. Lekin afsuski bu davrning vatanimiz tarixidagi o`rni
tog`risida ma’lumotlar kam uchraydi.Arab xalifaligining Movarounnahr va
Xurosonda yuritgan siyosati ko`plab noroziliklarga sabab bo`ldi. Arablar bosqini
natijasida Movarounnahr va Xuroson hududlarida aholi islom dinini qabul qildi.
Bu esa keyinchalik u yerda yashayotgan xalqlar hayotida katta o`zgarishlarga olib
keldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Keyinchalik bu kabi xalq chiqishlari arab
xalifaligini zaiflashtirdi va uning tarkibidan bir qator yangi mustaqil davlatlar
ajralib chiqdi. Xususan, somoniylar davlati ham ana shu davrdagi movvarounnahr
hududdidagi eng yirik davklatlardan biri bo`ldi.
Mavzuning dolzarbligi : Somoniylar davlati o`zbek davlatchiligi tarixida
chuqur iz qoldirgan. Bu butun Movarounnahr va qisman Xuroson va Eron
hududlarini qamrab olgan va O`zbek davlatchiligi tarixida katta o`rin tutganiga
hech qanday shak-shubha yo`q. Biroq Somoniylar davlati haqida ma’lumotlar
deyarli yo`q hisobi. Mustaqillikkka erishganimizdan keyin ham bu tarixiy voqeaga
hali ham jiddiy etibor berilmayapti. Natijada esa Somoniylar davlati haqida
ma’lumotlar o`ta darajada kam. Bu mavzu bugungi kunda ilmiy tadqiq qilish
kerak bo`lgan mavzulardan biridir. Somoniylar davlati chuqur tadqiqotlarga
muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini tushunish
mumkin.
Mavzuning maqsadi va vazifasi : Ushbu kurs ishining maqsadi Somoniylar
davlatining vatanimiz tarixidagi o ` rnini yanada kengroq ochib berish . Bu davlat
haqida ma’lumotlar juda kam. shu tufayli Somoniylar davlatiga doir ma’lumotlar
bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib mohiyatini yanada
oydinlashtirish. Bu mavzuga oid mavjud ma’lumotlardagi noaniqlik va xatolarga
oydinlik kiritish. Hamda ularning movarounnahrga o`tkazgan ta`sirini yanada
aniqroq aniqlash.
Mavzuni o ` rganilganlik darajasi : Bu davlat tarixi bugungi kungacha
olimlar , tarixshunoslar tomonidan chuqur tadqiq qilinmagan . Shuningdek bugungi
4

vaqtda ham bu qo`zg`alon haqida hech bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar
olib borilmayapti. Sobiq Sovet davlati davrida ham Somoniylar davlatiga doir
hech qanday ilmiy izlanishlar olib borilmagan. Olib borilgan bo`lsa ham ko`zga
ko`rinadigan darajasda emas yoki oxirigachga yetmagan. Ayrim ilmiy tadqiqotlar
esa boshlanmasdanoq tugatilgan. Lekin mustaqillikkka erishganimizdan keyin ham
bu tarixiy voqeaga hali ham jiddiy e’tibor berilmayapti. Natijada esa Somoniylar
davlati haqida ma’lumotlar o`ta darajada kam. Keyinchalik B. Eshov,
Shamsuddinov, Murtazayeva kabi olimlar o`z asarlarida qisman ma’lumotlar
keltirib o`tdilar.
Davriy chegarasi : Kurs ishining davriy chegarasi IX asr ikkinchi yarmi X
asr ikkinchi yarmi arab xalifaligining Movarounnahr va Xurosonda olib borgan
siyosatining qulashi va yangi kichik davlatlarning paydo bo ` lishi tarixini o ` rganib
tahlil qilishdan iborat .
Ishning hajmi : Ushbu kurs ishi kirish , uch bob , uch bo ` lim , xulosa ,
foydalanilgan adabiyotlar ro ` yxati va ilovadan tashqari 33 varaqdan iborat .

5

I. BOB. MOVAROUNNAHRDA ARABLAR DAVRIDA SIYOSIY VAZIYAT
1.1. Arab xalifaligining inqirozi.
А rablar O`rta Osiyoni bosib olgach bu hududdagi hamma shahar va aholi
joylarida o`z qo`shinlarini joylashtirdilar. Bu harbiy kuchlar o`z vaqtida mahalliy
aholi ustidan nazorat qilib turardi. А rab xalifaligi tasarrufiga o`tgan
Movaraunnahr hududida ko`pgina yirik yer egalari - dehqonlarning mavqei
avvalgi holaticha saqlanib qoldi. Ular siyosiy jihatdan xalifa va uning noibiga
bo`ysunar edilar. Butun VIII asr davomida arab zodagonlarining dehqonlar bilan
til topishuv hollari kuchayadi va aynan mana shu davrda yirik dehqon urug`
aymoqlari qo`li ostidagi yer-mulklarning yuqori arab harbiy mulkdoriga o`tishi
ruy beradi. А rab qo`shini tarkibiga mahalliy aholi ichidan ko`plab erkaklar
majburan safarbar qilindi. Harbiy harakatlar natijasida aholining bir qismi halok
bo`ldi, bir qismi asirga olindi. Barcha shahar va qishloqlarda o`z harbiy
garnizonlarini joylashtirgan arablar, shu harbiy kuchlarga tayanib aholidan turli
soliqlar undirishar, ularni turli jamoa ishlariga safarbar qilishar edi. Istilochilar
Movarounnahrning hunarmandchilik va savdo shaharlari, obod viloyatlariga
bostirib kirib, ularni taladilar va kata o'ljalarga ega bo`ldilar. O`lkani bosib olish
chog‘ida dehqonchilik vohalari oyoq osti qilinib, shahar va qishloqar vayron
etildi.
Suv inshootlari buzib tashlandi. Ko'pgina joylarda qurg‘oqchilik yuz bera
boshladi. Shaharlardan katta miqdorda qimmatbaho o‘ljalar, Buxoro, Poykand va
So‘g‘d hukmdorlaridan esa katta miqdorda tovon olindi. Ba’zi istilochi
zodagonlar dehqonchilik vohalaridagi eng unumdor yer maydonlari va suv
inshootlarini egallab ola boshladilar. Arab oilalari qishloq va shaharlarga kelib
o‘nasha boshladilar. Ariq qazish, ko‘prik qurish, binolarni ta’mirlash va boshqa
jamoa ishlarida aholidan bepul foydalanar edilar. Shu bilan birga mahalliy aholi
arab zodagonlari va qo'shinini ot-ulov, kiyim-kechak, oziq-ovqat, qullar va boshqa
narsalar bilan ta’minlab turishi kerak edi. Iqtisodiy hayotni o‘z qo`llaridan
chiqarmaslik maqsadida arablar bu yerda sosoniylar tartibidagi soliq tizimini
joriy qildilar. Bu tizimga yer solig‘i-hiroj (hosilning o‘ndan bir yoki o‘ndan ikki
6

qismi miqdorida) chorva, hunarmandchilik, savdo-sotiqdan zakot (qirqdan bir
miqdorda) hamda islomni qabul qilmagan shaxslardan olinadigan jizya solig'i
ham qo‘shildi. Arablar o‘z hukmronligi siyosiy negizini mustahkamlash va uning
barqarorligini ta’minlashda islom dinini keng yoyishga va targ‘ib qilishga katta
e’tibor berdilar. O‘rta Osiyo aholisi ichida e’tiqod qilayotan zardushtiylik,
moniylik, buddizm, nasroniy va boshqa dinlar soxta deb e’lon qilindi.
Ayniqsa zardushtiylikka qarshi keskin kurash olib borildi. Bosib olingan
yerlarda bu dinning barcha ibodatxonalari yo‘q qilindi. Uning o‘rniga masjidlar
barpo qilina boshlandi. Zardushtiy adabiyotlar, xususan diniy kitoblar, so‘g‘d
tilidagi nomalar, xalq adabiyoti yo‘q qilinib yuborildi.“Qutayba ibn Muslim
Xorazm xattotlarini qatl ettirdi va dinpeshvolarini qirib tashlab, ularning kitob va
qo`lyozmalarini yoqib yuborgandan кеу in Xorazmliklar savodsiz bo'lib qoldilar,
ulaming faqat yodda saqlab qolgan xotiralarigina qoldi, ammo vaqt o'tishi bilan
bu unutilib, faqat o‘zlari uchun mos bo`lgan xotiralargina saqlanib qoldi”-deb
yozadi Beruniy. 1
Xalifalik tomonidan Movarounnahrning bosib olinishi
oqibatida mahalliy xalqning urf-odati, dini va e’tiqodi, madaniyati poymol
etildi. Mahalliy sug‘d yozuvida bitilgan diniy va ma’rifiy kitoblarni, ilmiy
asarlarni va qimmatli hujjatlarni hamda sanamlarni gulxanlarda yoqib, yo‘q
qilib tashlaydilar.
Quvadagi budda ibodatxonasi haykallarning parchalab tashlangani,
Afrosiyob saroy devorlariga solingan suratlardagi odam rasmlarining
ko‘zlari o‘yilib, bo‘yinlariga qilich bilan chizib yuborilganligi bunga yaqqol
misoldir. 2
Arablarning O'rta Osiyo hududlaridagi deyarli bir yarim asrlik
hukmronlik davri bu hududning erksevar xalqlarining o'z eli, Vatanining
mustaqilligi yo'lidagi jo'shqin kurashini, intilishini so'ndiraolmadi. Darhaqiqat, IX
asr boshlariga kelib Arab xalifaligida yuzaga kelgan bo'hronli vaziyat, siyosiy
tanglik, Xuroson va Movarounnahrda kecha-yotgan ziddiyatli jarayonlar, eng
muhimi, bu hududda yuz bergan Rofe ibn Lays qo'zg'oloni (806-810) mazkur o'lka
xalqlari uchun xalifalik tobeligidan qutilish, yurt mustaqilligini qo'lga kiritish
1
Beruniy. Saylanma asarlar. T.:, 1957. B.48
2
O`zbekiston tarixi. Darslik.7-sinf.T:.2013. B.38
7

yo'lida qulay imkoniyatlarni vujudga keltirgandi. Xususan, mashhur xalifa Xorun
ar-Rashid (786-809) vafotidan so'ng xalifalik taxtini egallash uchun uning
o'g'illari - Amin va Ma'mun o'rtasida keskin kurash boshlangan edi. Bir necha
yilga cho'zilgan bu siyosiy mojaro nafaqat xalifalik markazini tang ahvolga solib
qolmasdan, balki unga tobe bo'lgan hududlardagi voqealar rivojiga ham sezilarli
ta'sir ko'rsatdi. Ma'mun katta qo'shin tuzib, unga Xurosonlik Tohir ibn Husaynni
boshliq etib tayinladi. Ray yaqinidagi jangda Tohir ibn Husayn al Amin qo'shinini
yengadi va Bag'dodga yurish boshlaydi.
Tohir 813-yilda yana g'olib kelib Bag'dodni ham qo'lga kiritadi. Ma'mun
halifalik taxtiga ko'tariladi. Lekin 819-yilga qadar Bag'dodga bormay, Marvdan
turib hokimiyatni boshqaradi. Uning buyrug'i bilan Tohir ibn Husayn Iroq
hokimiyati va Bag'dod harbiy garnizoni boshlig'i bo'ladi (819-yilga qadar).
Ma'mun Marvdaligida yoq olimlar guruhini o'z atrofiga to'plagan edi. U 819-yilda
Bag'dodga borgach, «Bayt-ul hikma» (fanlar akademiyasi)ga asos soladi. Demak,
bu fan maskanining negizini avvalo, Turkistonlik olimlar tashkil etganlar.
8

1.2. Movarounnahrda alohida davlatlarning vujudga kelishi.
Ma'mun halifalik oldidagi katta xizmatlari evaziga Tohir ibn Husaynni 821-
yilda Xurosonga noib etib tayinlaydi. Shu tariqa, Tohiriylar davlati vujudga kelib,
873-yilga qadar davom etadi. Uning poytaxti avval Marv, keyinroq Nishopur
bo'ladi. Dastlab Movarounnahrniitg ko'pgina viloyatlari ham uning ta-sarrufida
bo'lgan. Buning boisi shuki, ikkala o'lkaning noiblik markazi Xurosonning
Nishopur shahri bo'lgan. Tohir ibn Husayn boshqaruv jilovini qo'lga kiritgach,
undan yurt mustaqilligini, uning ravnaqi va qudratini oshirish yo'lida
foydalanishga qat'iyan yo'l tutadi. Tohir ibn Husayn o'z davlatining mustaqilligini
tiklash maqsadida 822-yilda xalifa nomini xutba namozidan chiqarib tashlashga
amr qiladi. Biroq tez orada uning sirli o'limi bu borada katta ishlar qilinishiga
imkon bermaydi. Uning vorislari Talha (822-828), Abul Abbos Abdulloh (830-
844), Tohir ibn Abdulloh (844-862), Muhammad ibn Tohir (862-873) davrlarida
Tohiriylar davlatining mustaqilligi bir qadar ta'minlandi. Tohiriylar ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayotni, mulkiy munosabatlarni rivojlantirish, qishloq
xo'jaligini tartibga keltirish, suv resurslaridan foydalanishni yaxshilash, suv
inshootlari barpo etish, shuningdek, fuqarolardan olinadigan soliqlarni
mo'tadillashtirishga ahamiyat beradilar. Poytaxt Marvdan Nishopurga
ko'chiriladi. Jumladan, Abdulloh ibn Tohirning chiqargan bir farmonida
"dehqonlarni ranjitmaslik", buningsiz xazinaga yetarli miqdorda soliq tushmasligi
alohida uqtirilgandi. Biroq shunga qaramay, Tohiriy hukmdorlar amalda
dehqonlarni emas , balki ko'proq yirik mulkdorlar, savdogadarning manfaatlarini
himoya qilardilar. Shu bois, Tohiriylar davrida oddiy aholi, ayniqsa, dehqonlar
og'ir asoratda yashash, haddan ziyod soliq-o'lponlar to'lashga majbur etilgandi.
Birgina 844-yilda ulardan olingan soliq miqdori 48 mln. dirxamni tashkil etgan.
Bu o'sha davr sharoiti uchun juda ko'p cdi. Shuning uchun ham, mamlakatning
Seyiston va boshqa viloyatlarida dehqon g'alayonlari yuzaga kelib, kuchayib
borgan. Xurosonning sharqiy hududlarida yuzaga kelgan g'oziyiar harakati va
dehqonchilik vohalaridagi g'alayonlar qo'shilib, keng miqyoslar kasb etib bordi.
Bu harakatlarning yetakchilariga aylangan, asli kelib chiqishlari
hunarmand-misgar bo'lgan aka-uka Yoqub va Amir ibn Layslar 873-yilda
Nishopurni egallab, Tohiriylar sulolasini ag'darib tashlashga muvaffaq bo'ladiiar.
9

Buning natijasida Yoqub ibn Lays asos solgan Safforiylar (misgarlar) sufolasi
hokimiyatga keladi. Biroq yangi hukmdor Yoqub ibn Lays shaxsiy hayotda
qanchalik oddiy turmush tarziga amal qilib yashamasin, o'z armiyasining jan-
govarligini kuchaytirish, askarlarni maosh bilan ta'minlashga urin-masin,
mehnatkash xalqning og'ir soliqlar to'lashi, boshqa to'lovlar va majburiyatlarni
o'tashi awalgidek o'zgarmay qola berdi. Bu hoi oxir-oqibatda safforiylar sulolasi
hukmronligining ijtimoiy- iqtisodiy ildizlarini qaqshatib, uni halokatga mahkum
etmay qolmadi.
Movarounnahrda Somoniylar davlatining yuzaga kelishi jarayoni ham IX
asr boshlariga to'g'ri keladi. Bunda ham xalifa Ma'mun o'ziga sodiqlik bilan
xizmat qilgan balxlik mahalliy hukmdorlardan Somonxudot1 avlodlari (uning
nabiralari)ga Movarounnahr hududlarini boshqarish huquqini topshiradi.
Chunonchi, Nuh Samarqandga, Ahmad Farg'onaga, Yahyo Shosh va
Ustrushonaga hokimlik qiladilar. Yozma manbalarda Somoniylar sulolasining turli
vakillari, ular hukm surgan davrdagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy ahvol haqida
batafsil ma'lumotlar mavjud. Lekin Somoniylar sulolasining kelib chiqishi
haqidagi ma'lumotlar juda ham kam va bir-biriga ziddir. Shuning uchun bu masala
shu paytgacha hali aniq yechimini topmagan. Somoniylarning asl kelib chiqishi
noma'lum bo'lsa ham, ko'pchilik mutaxassislar orasida ularning kelib chiqishi fors
va Sosoniylar sulolasi bilan bog'liq degan xato fikr hukm surib kelmoqda. Bu esa
boshqa mutaxassis bo'lmagan olimlarning tadqiqotlarida va deyarli barcha
ensiklopedik nashrlarda o'z ifodasini topgan. Tojikistonda esa Somoniylarning
hukmronlik davri "tojik davlatchiligi" deb ta'riflanadi va Tojikiston
Respublikasining davlat ramzlarida ham aks etdirilgan. Dushanbeda Ismoil
Somoniyning bahaybat haykali o'rnatilgan, pul birligi "somoniy" deb ataladi va
h.k. "Tarixiy Tojikiston" deganda ham tojik olimlari Somoniylar davlatining
hududlarini nazarda tutadilar va bu Tojikiston Respublikasining davlat ramzlarida
ham o'z ifodasini topgan. 2000-yilda muomalaga kiritilgan Tojikiston milliy pul
birligi "somoniy" deb nomlangan. Somoniylaning nomini abadiylas htirish davlat
miqyosida olib boriladi. Ismoil Somoniy nomi ko'chalarga, aholi turar joylariga,
geografik mavzelarga berildi. Ismoil Somoniy yodgorliklari va boshqalar
Dushanbeda Ismoil Somoniyning bahaybat haykali, shuningdek, Ko'lob, Isfara,
10

Tursunzoda va Qo'rg'on-Tepa shaharlarida ham uning haykallari o'rnatildi, va h.k.
Bularga qarab, tarixiy mazkur shaxsning yangi qiyofasining vujudga kelgani va
mustahkamlanganini ko'rish mumkin."Tarixiy Tojikiston" deganda ham tojik
olimlari Somoniylar davlatining hududlarini nazarda tutadilar. Buxoro va
Samarqand shaharlariga bo'lgan da'volar ham shunga asoslangan.
E.Rahmon o'zining barcha nutqlarida albatta Somoniylarni eslab o'tadi va
ularning "tojik xalqiga" qilgan "xizmatlari" ni aytib o'tadi. Uning ilmiy
asoslanmagan fikriga ko'ra, Somoniylar xizmatlaridani biri shundan iborat ediki,
arablarning kirib kelishi va islom dinining tarqalishiga qaramasdan ularning
hukmronligi davrida "tojik tili" (ya'ni fors va doriy) davlat tili sifatida saqlanib
qoldi." Bu so'zlardan kelib chiqadiki, "tojik tili", ya'ni fors tili Markaziy Osiyoda
arablar istilosiga qadar ham ishlatilgan, bu ham u yoqda tursin, hatto davlat tili
bo'lgan. 3

3
Somoniylarning kelib chiqishi. O`Zmu.
11

II.BOB. SOMONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI.
2.1. Somoniylar davlatining rivojlanishi va movarounnahrdagi holat.
Movarounnahr mintaqasining Somoniylar davridagi tarixi haqida
birinchilardan bo‘lib Muhammad Narshaxiy batafsil ma'lumot beradi. 4
Somoniylar o‘z davlatida juda yaxshi yo’lga qo’yilgan hukmronlik tizimini
o’rnatdilar. 5
IX asrdan boshlab Movarounnahrning Samarqand, Farg’ona, Shosh
(Toshkent) va Ustrushona viloyatlarida So moniylar xonadonining vakillari noib
edi. Yurtga avval Nuh, so’ngra Ahmad boshchilik qiladi. Ular hatto o’z
nomlaridan misdan chaqalar zarb etadilar. Ahmad vafotidan (865) keyin uning
o’g’li Nasr I (865-892-yilda Samarqand hokimi; 875-yili Movarounnahr amiri)
Samarqandni markazga aylantiradi. Buxoro vohasi, Naxshab (Qashqadaryo),
Chag’onrud (Surxondaryo) vodiylaridan tashqari Movarounnahrning barcha
viloyatlarini birlashtirish va uni Xurosondan ajratib olish choralarini ko’radi.
Tohiriylar davlatining barham topishi bilan mustaqil bo’lish uchun qulay sharoit
paydo bo’ladi. Chunki safforiylar Movarounnaxrga hukmronlik qilishni uddasidan
chiqa olmaydilar. Buxoro zodagonlarining iltimosiga binoan, Samarqand
hukmdori Nasr ibn Ahmad Buxoroga noib qilib ukasi Ismoilni (874) yuboradi
(Ismoil Somoniy). Shunday qilib, IX asrning oxirgi choragida Movarounnaxr
Somoniylar tasarrufiga o’tgan. Somoniylarning tobora kuchayib borishi Arab
xalifaligini xavotirga solgan. Shu boisdan xalifa Safforiylar bilan Somoniylarni
to’qnashtirib, Xuroson va Movarounnahrda o’z ta’sirini qayta tiklashga harakat
qiladi. Natijada 900-yilda ular o’rtasida boshlanib ketgan urush Ismoilning
g’alabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson Somoniylar qo’l ostiga o’tadi. Xalifa
Ismoilga hukmdorlik yorlig’ini yuborishga majbur bo’ladi. Somoniylar o’z
tasarrufidagi ulkan mamlakatni boshqarishda dastavval ixcham davlat
ma’muriyatini tashkil etdilar. Ma’muriyat podsho saroyi va devonlar (markaziy
hokimiyat)dan iborat edi. Narshaxiyning ma’lumoti bo’yicha, Somoniylar
hokimiyati, asosan, unga devon boshqaruvida idora etilardi. Ular orasida vazir
4
. Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi.
5
Nizomulmulk, «Siyosatnoma» (Siyar ul-muluk)
12

devoni bosh boshqaruv mahkamasi bo’lib, davlatning ma’muriy, siyosiy va
xo’jalik tartiboti uning bevosita nazorati ostida tutib turilardi. Barcha devon
boshliqlari vazirga tobe edi. Nasr II ibn Axmad (914-943) davrida Buxoroning
Registon maydonida 943-yil Dor ul-mulk saroyi (vazirlar mahkamasi) va uning
qarshisida devonlar uchun maxsus saroy qurilgan. Mahkama xizmatchilari arab
va fors tillarini puxta egallagan , Qur’on tafsiri va shariatning asosiy qoidalarini
yaxshi biladigan, turli fanlardan yetarlicha xabardor bo’lgan savodli
aslzodalardan tanlab olingan. Viloyat devonlari mahalliy hokimga, ayni vaqtda
markaziy mahkamaning tegishli devoniga bo’ysunardi. Viloyat hokimlari ba’zan
vazir deb yuritilardi. Ular sulolaviy xonadonga tegishli amirzodalar yoki sobiq
mahalliy hukmdorlar hamda zodagon dehqonlardan tayin etilardi. Bo’lardan
tashqari har bir shaharda rais (shahar boshlig’i) hamda muxtasib (nazoratchi)
bo’lardi. Ularni hokimning o’zi mahal liy aslzoda yoki ko’pincha oliy tabaqa
ruhoniylarning nufuzli vakillaridan tayinlar edi. Mansabdorlar maoshiga davlat
yillik daromadining deyarli yarmi sarflanardi.
Yurtimiz tarixida ajralmas sahifa sifatida e'tirof etiladigan Somoniylar davri
shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada tinchlik siyosati hukmron bo‘lgan
va ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda o‘lkamizdan mashhur
mutafakkir olim Ibn Sino, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan ilohiyotchi olim
Abu Mansur Moturidiy kabi o‘nlab allomalar yashab ijod qilgan. Shuningdek,
ushbu davrda o‘lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy etgan va ko‘plab ilm markazlari,
jumladan “Dor al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”, “Buxoro fiqh maktabi” kabi
maktablar faoliyat olib borgan. Ushbu davr yana shunisi bilan ajralib turadiki, bu
davrda o‘lkada millatlararo o‘zaro totuvlik, e'tiqodiy xurlik va diniy bag‘rikenglik
barqaror bo‘lgan. Somoniylar qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda
mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilganlar. Somoniylar davlatida IX
asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda muhim o‘zgarishlar yuz
bergani va bir necha yillar davomida tinch siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib
turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan hisoblangan Samarqand
shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga zamin yaratdi. Samarqandning buyuk
13

ipak yo‘lida joylashgani tijorat, san'at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga
sabab bo‘lgan.
Shuni alohida ta'kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda
nafaqat islom dinining, balki boshqa dinlarning ham ta'lim markazlari faoliyat
olib borgan. Movarounnaxrda islom ruhoniylarining obro’si oshib, poytaxt
Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi.
Shaharlarda ko’plab ibodatxonalar, jumladan jome masjid, xonaqoh
(g’aribxona)lar bino qilindi.
Xuddi shu davrda musulmon Sharqidagi ilk madrasalardan biri (Farjak)
Buxoro shahrida qad ko’tardi. Mad rasa shaharning Darvozai Mansur
mahallasida amir hammomining yonida joylashgan edi. Ayrim manbalarda
yozilishicha, Somoniylarning ajdodlari islomdan oldin butun Movarounnahr
hukmdorlari bo'lganlar. Bu ma'lumot shunga ishora qiladiki, Somoniylar o'zlarini
turk xoqonlarining avlodlari deb hisoblaganlar. Chunki islomga qadar butun
Movarounnahr hukmdorlari faqat turk xoqonlari bo'lishi mumkin edi. Bu
ma'lumotni aniq tasdiqlovchi dalil ham topildi.
Buyuk Britaniyadagi Oksford universitetining numizmatik fondida amir
Mansur ibn Nuh tomonidan 969-yilda Buxoroda zarb etilgan kumush dirham
saqlanadi. Uning old tarafida arabcha yozuvlar, orqa tarafida esa o'ng tomonga
qarab turgan hukmdor surati tasvirlangan. Uning yuz tuzilishi, qulog'idagi ziragi va
boshidan orqasiga osilib turgan kokili uning qadimgi turk hukmdori ekanligidan
dalolat berib turibdi. Taxmin qilinishicha, bu suratda Somoniylarning islomdan
oldingi ajdodlaridan biri, ehtimol, Somonxudot yoki turk xoqoni Eltegin
tasvirlangan. Turk xoqonligi Toxaristonni ishg'ol qilgandan keyin (618-yil)
Farg'onadagi Bahrom Chubin avlodlarining ba'zilari Balx shahriga kelib, ilgari
bobolariga tegishli bo'lgan mulk yerlarini o'zlariga qaytarib olganlar. Ulardan biri
Barmak ismli kohin bo'lib, Balxda Navbahor ibodatxonasiga asos solgan. Uning
avlodlari Navbahor ibodatxonasida kohinlik ishini davom etdirib, ular ham Barmak
deb atalganlar. Arablar Navbahor ibodatxonasini xarobaga aylantirgandan keyin
Barmak islom dinini qabul qildi va uning avlodlari Barmakiylar arablarning
14

ma'muriyatida xizmat qildilar. Shunday qilib, Barmakiylar va Somoniylar oilalari
o'zaro qarindosh bo'lganlar va Bahrom Chubinning avlodlari hisoblanganlar.
Arablar O'rta Osiyoga bostirib kelganda, Somon-xudot Farg'onadan Balxga, u
yerdan esa Marv shahriga kelib, bu yerda islom dinini qabul qilgan va Xuroson
voliysi al-Ma'munning Marvdagi saroyida xizmat qilgan. 819-820 yilda Bag'dodga
ketishdan oldin al-Ma'mun yaxshi xizmatlari uchun uning 4 ta nabirasini
Movarounnahr shaharlariga hokim etib tayinlashni buyurgan. 6
6
www.Fayllar.org
15

2.2. Ismoil somoniy – somoniylarning yirik davlat arbobi.
Ismoil Somoniy o rta asrlarning qobiliyatli, serg ayrat va nihoyatda zukkoʻ ʻ
davlat arbobi edi. U Movarounnahrni birlashtirgach, mustahkam feodal davlatni
tuzishga intildi. U o z Vatanida barqaror tinchlikni ta minlab, uni
ʻ ʼ
mustahkamlashda hukmronlik qobiliyatining hamma nozik xususiyatlarini ishga
soldi. Abu Ibrohim Ismoil ibn Ahmad (Somoniy- Somoniylar davlati hukmdori
(892-907). Somoniylar sulolasining asoschisi. Tohiriylar davlatining barham
topishi bilan vaziyat tubdan o zgarib, istiqlol uchun qulay sharoit paydo bo ladi.
ʻ ʻ
O z holiga tashlab qo yilgan Buxoro ahli hatto safForiylarga tobe bo lishni
ʻ ʻ ʻ
xohlamaydi. Shahar zodagonlari somoniylarga murojaat qilib, Samarqandga Nasr
huzuriga elchilar yuboradilar, undan Buxoroni o z qo l ostiga olishni va
ʻ ʻ
somoniylar xonadonidan bir kishini Buxoroga hokim qilib yuborishni so raydilar.
ʻ
Nasr bu taklifni mamnuniyat bilan qabul qilib, ukasi Ismoilni ( 874 ) Buxoroga noib
qilib yuboradi (874 -892).
Buxoro noibi Ismoil akasi Nasrga itoat qilishni istamaydi. O ziga berilgan
ʻ
viloyatni mumkin qadar iqtisodiy jihatdan mustaqil idora qilishga intiladi.
Samarqandga Nasrning xazinasiga yuboriladigan har yilgi soliqlarni turli
bahonalar bilan to xtatib qo yadi. Natijada aka-uka o rtasida adovat paydo
ʻ ʻ ʻ
bo ladi. U
ʻ 888-yildagi jangga olib keladi. Jangda Nasr qo shinlari tormor ʻ
keltiriladi. Nasr yana 4 yil hukmdori qilib o ldi.
ʻ
892 -yildan boshlab Ismoil butun Movarounnahrni birlashtirib, uning
yagona hukmdori bo lib oladi. Avvalo katta qo shin to plab, ko chmanchilar
ʻ ʻ ʻ ʻ
dashtiga askar tortdi. 893-yilda Taraz shahrini fath etib, dashtliklarga
qaqshatqich zarba berdi. Bu somoniylar davrida ko chmanchilarga qarshi
ʻ
qilingan oxirgi katta yurish bo ldi. Natijada dashtlik qabilalarning Movarounnahr
ʻ
viloyatlariga bo lgan uzluksiz bosqinlari barham topib, o troq aholi endilikda
ʻ ʻ
vohalar atrofi bo ylab yuzlab kilometrga cho zilgan mudofaa devorlari-yu, son-
ʻ ʻ
sanoqsiz qal’alarni bino qilish va ularni muttasil ta mirlab turishdek og ir va
ʼ ʻ
mashaqqatli mehnatdan va tashvishdan forig bo ldi.
ʻ ʻ
16

Xuddi shu davrdan boshlab, 300 km dan oshiqroq
masofada Buxoro vohasining atrofini o rab turgan qadimiy mudofaa inshootiʻ
Kampirak devorining har yilgi odatiy hashari to xtalib, u qarovsiz qoldirilgan.
ʻ
Narshaxiyning yozishicha Amir Ismoil o zining kuchli qo shinlarini nazarda tutib,
ʻ ʻ
"Toki men tirik ekanman, Buxoro viloyatining devori men bo laman,
ʻ - deb aytgan
ekan. Movarounnahr aholisining mustaqillikka erishib, bu diyorda somoniylar
davlatining tobora kuchayib borishi shubhasiz sharqiy viloyatlardan muttasil
undirib olinadigan katta boyliklardan mahrum bo lgan Arab xalifaligini, bir
ʻ
tomondan, nihoyatda ranjitsa, ikkinchi tomondan cho chitar ham edi. Shu boisdan
ʻ
xalifalik safforiylar bilan somoniylarni to qnashtirishga va bu ikki davlatni har
ʻ
ikkisini ham zaiflashtirib, bu boy viloyatlarda, ma lum darajada, o z ta sirini
ʼ ʻ ʼ
qayta tiklashga harakat qiladi. 900-yilda ular o rtasida boshlanib ketgan urush
ʻ
Ismoilning g alabasi bilan tugaydi.
ʻ
Butun Xuroson somoniylar qo l ostiga o tadi. Noilojlikdan xalifa
ʻ ʻ
Ismoilning bunday ulkan davlatini tan olishga va unga hukmdorlik yorlig ini
ʻ
yuborishga majbur bo ladi. Shunday qilib, IX asr oxirlarida Movarounnahr Arab
ʻ
xalifaligi istibdodidan abadiy xalos bo ldi. Ismoil Somoniy butun Movarounnahrni
ʻ
o z qo li ostida kuchli bir davlat qilib birlashtirdi. Xurosonda tashkil topgan
ʻ ʻ
Safforiylar davlatiga barham berdi va uni o z davlatiga qo shib oldi. Natijada
ʻ ʻ
poytaxti Buxoro shahri bo lgan zamonasining eng yirik mustaqil feodal davlati
ʻ
tashkil topdi. Ismoil Somoniy to 907 -yil hukmdori qilib o ldi. Bu davlatni
ʻ
somoniylar xonadonidan bo lgan hukmdorlar
ʻ — amirlar X asr oxirlarigacha
idora qiladilar.
17

III.BOB. SOMONIYLAR DAVLATINING TUGATILISHI. DAVLATDAGI
TURLI MUNOSABAT VA TIZIMLAR.
3.1. Somoniylarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar.
Somoniylar davrida ham ko'pchilik dehqonlar ommasi turli xil soliq va
to'lovlardan tashqari davlat tomonidan ko'pJab majburiyatlarni o'tashga ham jalb
etilgan. Suv inshootlarini tozalash, ta'mirlash, to'g'onlar, ko'priklar, yo'llar qurish
shular jumlasidan edi. Bu og'ir mehnat ishlariga jalb qilingan xodimlar haftalab,
o'n kunlab, ba'zan esa oylab o'z hisobidan ishlab berishga majbur edilar.
Qishloqlarda esa yersiz dehqonlarning ko'pchiligini kadivarlar, ya'ni yollanib
ishlovchi korandalar tashkil etardi. Korandalar IX-X asrlarda «sherik» yoki
«barzikor», Xurosonda esa «akkor» deb atalgan. Bu davrda yirik mulkdorlar
kadivarlardan ko'ra barzigorlarga yerlarini ijaraga berib ishlatishni o'zlari uchun
afzal bilganlar. X asrlarda xo jalikning barcha sohalari rivojlana boshladi.ʻ
Jumladan, konchilik nihoyat darajada taraqqiy etdi. Temir, mis, qo rqoshin, oltin,
ʻ
kumush, feruza va boshqa qimmatbaho toshlar qazib olindi. Xatto Farg onada
ʻ
toshko mir va neft topib ishlatilgan. Bu davrda mamlakatda bir tomondan
ʻ
dehqonchilik ikkinchi tomondan hunarmandchilikning rivojlanishi ichki va tashqi
savdoning kuchayishiga olib keldi. X asrda tashqi savdo muomalasida sarroflik
cheklaridan keng foydalanilgan. Ichki bozorda “fals” deb atalgan mis chaqa ,
savdo sotiqda esa kumush tanga-dirhamlar ishlatilgan. Somoniylar “ismoiliy”,
“muhammadiy”, “qitrifiy” nomlari bnlan bir necha kumush dirhamlar
chiqarganlar. Somoniylar davlati yer egaligiga asoslanganligi tufayli undagi
mulkiy bo linish ham turli xil shakllarga ega bo lgan. Somoniylar davrida katta
ʻ ʻ
yer egalari - dehqonlarning nufuzi ortdi. Ko'pincha bir dehqon qo'lida katta yer
maydonlari, butun bir viloyat bo'lgan. Ziroat bilan shug'ullanuvchi ziroatkor
kadivar deyilgan. Yirik yer egasi yerida ishlaydigan ijarachi barzigar deb atalgan.
Xo'jalikda qul mehnatidan ham foydalanilgan. Somoniylar davlati aholisining
asosiy qismini ziroatchilar tashkil etgan. Keyingi o'rinda hunarmandlar va
savdogarlar turgan.
18

Somoniylar davlati yer egaligiga asoslanganligi tufayli undagi mulkiy
bo'linish ham turli xil shakllarga ega bo'lgan. Bular quyidagilardir:
1. «Mulki sultoniy» - sulton (amir)ga tegishli yerlar. Undan tushadigan
daromadlar davlat xazinasiga tushardi. Bu juda katta yer-mulklarni, shu
jumladan, ko'p sonli dehqonlar mulklarini ham o'z ichiga olgan.
2. Mulk yerlari - xususiy mulk yerlari. U asosan hukmron sulola vakillari
hamda yuqori tabaqa namoyandalari ixtiyoridagi mulklar edi.
3. Vaqf yerlari. Bu machit, madrasa va boshqa diniy muassasalar
tasarrufiga berilgan yerlar. Ulardan keladigan barcha daromadlar musulmon
ruhoniylari manfaati uchun sarf qilinardi.
Olinadigan soliqqa qarab yerlar 2 ga bo'lingan:
1. «Mulki xiroj» - xiroj yerlar, ya'ni soliq olinadigan yerlar. Dehqonlar
yashagan yerlar, ya'ni «mulki sultoniy» va «mulklar» shu toifaga kirgan. Bu
yerlarda ishlovchilar hosilning uchdan birini davlatga soliq tariqasicla
topshirardilar.
2. Soliq to'lashdan qisman yoki butunlay ozod etilgan yerlar. Bunday
yerlar oliy musulmon ruhoniylari hamda payg'ambar avlodidan bo'lgan sayidlar
mulki hisoblangan.
Somoniylar davlati mustaqillikka erishuvi oqibatida uning xo'jalik hayotida
ham chuqur o'zgarishlar yuz berdi. Mamlakat xo'jalik hayotida «iqto»
mulklarining o'rni katta edi. Bu mulk egalari «muqto» yoki «iqtodor» deb
yuritilgan. Iqtodorlar bu mulklami davlat oldidagi alohida xizmatlari uchun yer va
suv shaklida olganlar. Iqto shaklida hatto viloyatlar, vohalar, shahar va tumanlar
hadya qilingan. Somoniylar davrida xo'jalikning barcha sohalari rivoj topdi.
19

3.2.Davlatning huquqiy tizimi va boshqaruvi. Somoniylar davrida
Movarounnahrdagi hayot.
839-840-yillaxda Nuh ibn Asad Isfijob viloyatini bosib oldi va uni
mustahkamladi. U So‘g‘dning bir qismi va Farg'onaga hokim bo'lib oldi.
Lekin somoniylar daviatini bunyod etishda Ahmadning hissasi ko‘proq
bo'ldi. Uning Nasr, Ya’qub, Yahyo, Asad, Ismoil, Is’hoq va Homid istnfi
o‘g‘illari bor edi. Nuh it» Asad 842-yili vafot etgach, Samarqandni
ukalari Ahmad va Yahyo boshqardi; keyin hokimlik Nasr (865-892)
qo‘liga o‘tdi. 859-yiIda Yahyo ibn Asad vafot etgach, Choch v*
Ustrushona Ahmadning ikkinchi o‘g ii Ya’qubga nasib etdi. Keyin
tashabbus Ismoil ibn Ahmad ao‘liea o 'td i Buxoroda tohiriylar mavoei
susl edi. 874-yilda Husayn ibn Tohir Xorazm shaharlarini talayotgan bir
paytda Buxoro zodagonlari iltimosi bilan Nasr Buxoroga Ismoil ibn
Ahmad (849-892)ni hokim qilib jo‘natadi. Nasr Movaraunnahrda markazlashgan
davlat tuzishga kirishdi. Xalq bu ishda unga xayrxoh edi. 875-yilda u Shovga
(Turkiston yaqinida)ni qo'lga kiritdi. Xalifa Mu’tamiddan Movaraunnahmi
boshqarish uchun yorliq olishga muvaffaq bo‘ldi. Bu paytda Buxoroda kuchayib
kelgan Ismoil akasiga tobc’ bo'lishni istamadi. 888-yili ikki o'rtadagi jangda Nasr
yengildi. 892-yilda Nasr vafot etgach, Ismoil Movaratmnahrning yagona hukmdori
bo'lib qoldi (892-907). 893-yilda Tarozni so'ng Ustrushonani qo'lga kiritdi.
Vlustahkamlanib borayotgan Somoniylar davlatini zaiflashtirish maqsadida Arab
xalifasi 898 yilda Movarounnahr hokimligidan Ismoilni tushirib uning o'rniga
safforiylar suiolasidan Amr ibn Laysni hokim etib tayinlash haqida yorliq jo
‘natadi. Ismoil 899 va 900-yillardagi .harbiy to'qnashuvlarda Amr ibn Lays
boshliq safforiylar qo'shinlarini tor-mor keltirdi. Xaiifa Ismoil ibn Ahmadni hokim
sifatida tan olishga majbur bo'ldi. Shunday qilib, Xorazm, Isfijob, Chag'oniyon va
Xutlalondan tashqari (ularning hokimlari somoniylarga tobe’ edilar), ulkan hudud
(Movarounnahr va Xuroson) somoniylar tomonidan bo‘ysundirilgan edi. Ular bu
ycrda 100 yilcha hukmronlik qildilar. 992-yili Qoraxoniylar xoni Bug'roxon
Buxoroni egalladi. Xurosonda Abu Ali Simjuriy va Balxda Foyiq amirga qarshi
20

isyon ko‘tardi. Nuh II yordam so'rab G'azna hokimi Sabukteginga murojaat etadi.
Sabuktegin 20.000 nafarli qo'shin bilan kelib, Simjo'riy va Foyiq kuchlarini tor-
mor keltiradi. Sabuktegin bu xizmati uchun xalifadan “Nasir-ud-din va ad-davla”
(dinu davlat homiysi), uning o ‘g ‘li Mansur esa “Sayf- ud-davla (davlat
shamshiri)’1 laqabini oladi. 997-yili Nuh II ham, Sabuktegin ham vafot etadi. Nuh
II ning o‘g'li Mansur ibn Nuh (997-999)ga qarshi Nishopur hokimlari Bektuzin va
Foyiq isyon ko‘tardilar. Amirning Mansurga e’tiqodi zo‘rligini nazarda tutib,
isyoachilar amirning ko‘ziga mil tortadilar. Mansur ibn Nuh vafotidan so ‘ng
uning ukasi Abdulmalik II ibn Nuh Buxoro taxtiga o‘ltirdi. Mahmud intiqom
bahonasida Bektuzin va Foyiqqa qarshi qo‘shin tortib butun Xurosonni bosib oidi.
Abdulmalik ibn Nuh qo‘lida faqat Movaraunnahr qoldi. 7
Somoniylar qo shinlariʻ
muntazam va mahalliy hokimlar qo lidagi ixtiyoriy yo llangan lashkardan tashkil
ʻ ʻ
topgan edi. Somoniylarda sud ishlari shariat qonun-qoidalariga asoslangan edi.
Sud ishlari qozilik devoni tomonidan boshqarilgan. Sud jarayoni qozikalon,
qozilar, mufti, raislar tarafidan amalga oshirilgan.
Og ir jinoyat qilganlar o limga yoki uzoq muddat qamoq jazosiga mahkum
ʻ ʻ
etilgan. Davlat xizmatchilari (amaldorlar) boy dehqonlar (yirik yer egalari)dan
tayinlangan. Bunda ular yuqori tabaqadan bo lishlaridan qat'i nazar,
ʻ bilimdon ,
ma’rifatli kishilar bo lishlari shart edi. Amaldorlar arab va fors tillarini, shariat
ʻ
qoidalari (qonunlari)ni yaxshi bilishlari talab qilingan. Shuningdek , ular dunyoviy
bilimlardan ham yaxshi xabardor bo lishlari ko zda tutilgan.
ʻ ʻ 8
Somoniylar davlati
ikki ulkan mamlakatni - Movarounnahr va Xurosonni o'z ichiga olgan edi.
Movarounnahrga Amudaryo shimolidagi yerlar kirgan. Shulardan Buxoro,
Samarqand, So'g'di Istaravshon, Choch, Eloq, Farg'ona, Kesh, Nasaf viloyatlari
siyosiy va madaniy, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan edi. Daryolarning yuqori
oqimi viloyatlaridan Chag'oniyon, Xuttalon, Qubodiyon, Ahorun, Shumon,
Vashgird, Rashtt, Kumed, Badaxshon, Karon, Shikinon, Vaxon, Ro'shon qisman
7
Murtazayeva R.H. O`zbekiston tarixi. T:. 2005.
8
www.hozir.org.uz
21

somoniylarga tobe edilar. Xuroson Amudaryoning janubida joylashgan Balx,
G'uzg'onon, Garjiston, Marv, Hirot viloyatlarini o'z ichiga olardi. Somoniylar
xalifalikdagidek hukmronlik tizimini o'rnatdilar. Somoniylar Movarounnahr va
Xurosonda mustaqil davlat tuzish uchun avvalambor, kuchli markazlashgari
hokimiyat tuzish kerakligini yaxshi tushunishgan. Bu, ayniqsa Ismoil Somoniy
hukmronligi davrida dolzarb masalaga aylandi. Chunki Ismoil Somoniy
Movarounnahr va Xurosonni birlashtirishga va yagona markazlashgan davlat
tuzishga muvaffaq bo'ldi. Endi bu davlatni idora qilish lozim edi. Shuning uchun u
bir qancha islohotlar o'tkazdi. Mana shunday islohotlardan biri davlatni
boshqarish ma'muriyatirii joriy qilish bo'ldi.
Bu islohotga binoan davlatni idora qilish saroyi (dargoh) va 10 ta devon
(harbiy-fuqaro mahkamalari) tashkil etildi. Ismoil Somoniy davlatning majmuyini
tashkil etishda Somoniylar Eroni va Arab xalifaligida qabul qilingan tajribalardan
foydalandi va uni zamon talabiga qarab mukammallashtirdi. Hokimiyatning eng
yuqori pog'onasida somoniylar turib, ular amir unvoni bilan davlatni idora
qilganlar. Davlat majmuyini mustahkamlashda Nasr II Somoniyning ma'rifatli
vazirlari Abu Abdullo Muhammad Jayhoniy va Abu-Fazl Muhammad
Balamiylarning xizmatlari katta bo'lgan. Umuman, somoniylar hukmdorligi
davrida vazirlik mansabiga asosan shu ikki sulola vakillari tayinlanganlar. Davlat
majmuyini dargoh va devonlarga bo'linishi ma'lum darajada rasmiy bo'lgan.
Chunki saroyning nufuzli kishilari ko'p hollarda devonlarning ishlariga aralashib
turganlar. Saroyda siyosiy hokimiyat «Sohibi xoras» qo'li ostida bo'lgan. Sohibi
xoras amir farmonlarining bajarilishini nazorat qilgan.
Saroyda sharbatdorlar, dasturxonchilar, tashtadorlar, otboqarlar, xo'jalik
bekalari kabi turli xizmatchilar bo'lgan. Saroydagi hamma xo'jalik ishlarini
«vakil» boshqargan. Vakil saroydagi eng e'tiborli kishilardan biri hisoblangan.
Narshahiyning yozishicha, Nasr II Somoniy hukmronligi davrida 10 ta devonga
Buxoro Registonida 10 ta maxsus bino qurilgan.Devonlar orasida vazir yoki
«xo'ja buzurg» devoni alohida o'rin tutgan. Bu devonga boshqa hamma devonlar
bo'ysungan. U hamma -ma'muriy, siyosiy va xo'jalik mahkamalarini nazorat
22

qilgan. Davlatni idora etishda «mustaufi devon» ham muhim ahamiyatga ega
bo'lgan. Bu devon davlatning butun moliya ishlarini boshqargan va nazorat
qilgan. Devon xazinador tomonidan boshqarilgan. «Devon amir al-mulk» yoki
«al-rasoil» davlat ahamiyatiga molik bo'lgan rasmiy hujjatlarni tuzish bilan
shug'ullangan. Bundan tashqari bu devon chet davlatlar bilan bo'ladigan
munosabatlarni ham boshqargan. Somoniylar davlati tepasida amir turgan.
Amirlikning ma’muriy tizimi quyidagicha bo lgan: dargoh (amir saroyi) va devonʻ
(davlat idorasi). Saroydagi eng ulug mansabdor – xojibi buzurg (ulug xojib)
ʻ ʻ
bo lib, unga saroy ahliga ko z-quloq bo lib turish vazifasi yuklatilgan edi. Undan
ʻ ʻ ʻ
keyin sohibi haros (saroy soqchilari boshlig i) turgan. Amiri haros oliy hukmdor
ʻ
farmonlarini ijro etgan. Dargohning xo jalik ishlari bilan vakil shug ullangan.
ʻ ʻ
Davlat boshqaruvi Buxoro Registoni atrofida joylashgan unta devon qo lida
ʻ
bo lgan. Devoni vazir yoki xojayi kalon barcha ma’muriy, siyosiy na xo jalik
ʻ ʻ
muassasalarini nazorat qilgan. Vazir barcha harbiy kuchlarni ham boshqargan.
Somoniylar davrida quyidagi devonlar bo lgan:
ʻ
1. Devoni mustavfiy – moliyaviy ishlar devoni , uni xazinachi boshqargan.
2. Devoni amid – elchilik va muhim davlat ishlarini boshqargan. U devoni
rasoyil, devoni insho ham deyilgan.
3. Devoni sohibushrot – sipohiylarni va shox saroyini moddiy jihatdan
ta’minlagan yiliga to rt marta lashkar sipohiylariga maosh berilgan.
ʻ
4. Devoni sohibbarid – davlat elchilari va viloyat hokimlari ustidan maxfiy
nazorat ishlarini boshqargan.
5. Devoni muxtasib – bozorlarda tarozu va narh-navoni , keyinchalik aholi
tomonidan shariat qonun-qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilib turuvchi
muassasa.
6. Devoni mushrif (nazorat qiluvchi) – xazina kirim-chiqimi va boshqa
muhim davlat ishlarini nazorat qilgan.
7. Devoni qozi.
8. Devoni ziyo.
9. Devoni mamlakati xos (davlat mulklarini boshqargan).
23

10. Devoni vaqf mavjud bo lgan.ʻ
Barcha devonlarning viloyat va shaharlarda bo limlari bo lib, hokimlarga
ʻ ʻ
bo ysungan. Faqat devoni barid muassasalari markaziy davlatga bo ysungan.
ʻ ʻ
Shaharlar maxsus raislar tomonidan boshqarilgan. Amaldorlar orasida
ruhoniylarning nufuzi yuqori bo lib, ular Shayxulislomga itoat qilganlar.
ʻ 9

9
www.elib.buxdu.uz
24

3.3. Somoniylar davlatining qulashi .
907-yilda Ismoil vafot etgach taxtni o‘g‘li Ahmad ibn Ismoil egalladi (907 –
914-yillar). Ahmad xukimronligi davrida bir qancha qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tdi.
Xususan, amakisi Issoq ibn Ahmad Samarqandda, Ray va Seyiston xokimlari isyon
ko‘tardilar. Bu isyonlar shavqatsizlik bilan bostirildi. Ahmad uzoq vaqt
hukmronlik qilmadi. Davlatni idora etishda arab tilini qayta tiklanishi ko‘pgina
mahalliy zodagon va Turk rulomlarining noroziligini uyg‘otdi. 914-yilda u Turk
rulomlari tomonidan o‘ldirildi. Taxtga Ahmadning 8 yoshli ug‘li Nasr ibn Ahmad
(914 - 943 yillar) o‘tirdi. Saroyning ruxsati bilan davlat ishlarini vazir Abdullo
Jayhoniy boshqardi. 914-yilning oxirida Samarqandda yana qo‘zg‘olon kutarildi.
Davlatning janubiy xududlarida bo‘lgan Husayn ibn Ali Marvoziy rahbarligidagi
qo‘zg‘olon ayniqsa keskin tus oldi.
Qo‘zg‘olon karmatlar g‘oyasi bayrog‘i ostida bo‘lib o‘tdi. Bu qo‘zg‘olon
918-yilda bostirildi. Marvoziy asir olindi. Ko‘p o‘tmay Marvoziy raxbarligidagi
qo‘zg‘olon bostirilgach Ahmad ibn Nuh hokimiyatga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi.
922-yilda esa Ilyos ibn Issoq qo‘zg‘olon ko‘tardi. Tinmay davom etgan qo‘zg‘olon
va isyonlar Somoniylar davlatining qudratiga katta ta’sir ko‘rsatdi va u asta-sekin
tanazzulga yuz tutdi. Nasr hukmronligi davrida Somoniylar davlati hududlarida
karmatlar harakati ancha keskin tus oldi. Karmatlar islomni yoyilishga, feodal
munosabatlarni kuchayishiga qarshi chiqdilar va oldingi an’analarni, qishloq
jamoalarini qayta tiklashni yoqlab chiqdilar.. Shuning uchun bu harakatga keng
xalq ommasi qo‘shildi. Karmatlar g‘oyasini amaldorlarning bir qiyemi va hatto
Nasrning o‘zi ham qabul qildi. Nasrning bu qadami reaksion musulmon
ruhoniylarning va turk g‘ulomlarini noroziligini qo‘zg‘atdi. Natijada Nasr taxtdan
voz kechishga majbur bo‘ldi. Taxtga Nasrning o‘g‘li Nuh o‘tirdi (943-954yillar).
Nuh karmatlarga qarshi shavqatsiz kurash olib bordi. Ularning mol-mulklari
musodara qilindi. Nuh hatto o‘z otasi Nasrni zanjir-band qilib, qal’aga qamab
qo‘yishga buyruq berdi. Nuh xukmronligi davrida Somoniylar davlatini inqirozi
ko‘zga yaqqol tashlana boshladi. Bo‘shab qolgan xazinani to‘ldirish maqsadida
Nuh soliqlar mikdorini kupaytirdi. Bu xalq noroziligini yanada oshirdi. Xalq
25

noroziligidan foydalangai Nuhning amakisi Ibrohim ibn Ahmad Xuroson noibi
Abu Ali Charoniy yordamida vaqtincha Buxoro taxtini egallab olishga muvaffaq
bo‘ldi. Abu Ali Charoniy Xurosonga qaytgach Nuh yana Buxoro taxtiga qaytdi va
isyonkor qarindoshlarini. qattiq jazoladi.
Lekin Somoniylarning Abu Ali Charoniy bilan kurashi Abdumalik
hukmronligi davrida (954 – 961-yillar) ham davom etdi. Abdumalik zamonida turk
lashkarboshilarini davlat ishlariga aralashishi ancha kuchaydi. Xususan turk
lashkarboshisi Alp Tegin «buyuk Xojib» lavozimiga ko‘tarilgan. Abdumalik
vafotidan keyin Somoniylar taxti uchun kurash yanada keskin tus oldi. Alp
Teginning qat’iy xarakati bilan taxtga o‘tirgan Abdumalikning o‘g‘li bor yo‘g‘i 6
kun hukmdorlik qilgan. Taxtga Mansur ibn Nuh (961 – 976-yillar) o‘tirgan.
Soliqlarning yil sayin ko‘payib borishi, feodallarning o‘zaro janjallari,
noiblarning markazga bo‘ysunmay qo‘yishi va saroydagi bo‘layotgan taxt uchun
kurashlar somoniylar davlatini juda zaiflashtirib yubordi; Bu kurashlar ayniqsa,
Amir Mansur ibn Nuh II (976 – 997-yillar) xukmronligi davrida keskin tus oldi.
Ichki nizolar oqibatida Nuh II Yettisuv va Qashg‘arda vujudga kelgan
Qoraxoniylar davlatining Movarounnahrga qilgan yurishlariga keskin qarshilik
qilolmadi. Somoniylar davlatidagi siyosiy beqarorlikdan foydalangan Qoraxoniy
Horun Burroxon 990-yili g`arb tomon qo‘shin tortdi va ikki yil davomida
somoniylarga qarashli bir qancha viloyatlarni o‘z davlati tarkibiga qo‘shib oldi.
Talas, Iloq va Shoshda aytarli hech qanday qarshiliksiz o‘z hukmronligini
o‘rnatgan Dorun Burroxon 992-yili Somoniylar poytaxti Buxoro tomon qo‘shin
tortdi. Bu jangda Nuh II qo‘shinlari tor mor etildi. Somoniylar amiri Nuh II
Buxoroni tashlab, Amudaryodan kechib o‘tdi va Amul shahrida yana
Qorahoniylarga qapshi qo‘shin to‘play boshladi. Qoraxoniy Bug‘roxon Buxoroni
hech qarshiliksiz egalladi. Lekin bu yerda u mevalarni ko‘p iste’mol qilish
oqibatida kasal bo‘ldi va orqaga qaytishga jazm qildi. Dorun Burroxonni orqaga
qaytishiga yana bir sabab, axolini unta qarshi bo‘lganligidadir. Shuning uchun u
Movarounnahrni bu vaqtda o‘z qo‘li ostida ushlab qolishga ko‘zi yetmagan. Xorun
Bug‘roxon Nuhning o‘g‘li Abdulazizni o‘z qoshiga chaqirib, taxtni unga
26

topshirgan. Vaholanki, agar u Movarounnahrni o‘z qo‘li ostida saqlab qolishga
ko‘zi yetganda, Buxoroga o‘z noibini tayinlar edi. Ibn al-Asirning yozishicha ,
Xorun Bug‘roxon Buxoroni tashlab chiqib ketganidan so‘ng uning qo‘shini yo‘l
yo‘lakay, aholiga hujum qilib katta ziyon yetkazgan.
Orqaga qaytgan Qorahoniylar qo‘shiniga o‘g‘uz-turkman qabilalari ham
hujum qilib, ularning ko‘p mol-mulklarini tortib olganlar va o‘ldirganlar. Xorun
Bug‘roxon Buxoroni tashlab chiqib ketganidan xabar topgan amir Nuh II 992-
yilni 12-avgustida poytaxtga qaytgan va chekinayotgan Qoraxoniylar qo‘shiniga
zarba berish yo‘llarini izlagan. Samarkand aholisi ham Qoraxoniylar qo‘shiniga
hujum qilib turganlar. Sog‘lig‘i yomonlashgan Xorun Bug‘roxon Samarqanddan
vataniga yo‘l oldi va Quchqorboshi degan joyda vafot etdi (992-y.). 997-yili Nuh
II vafot etdi. Taxtga o‘tirgan Mansur ibn Nuh o‘z amaldorlari bilan kelishishga
harakat qildi. Ammo bu xarakat yaxshi natija bermadi.
Somoniylar saroyidagi eng nufuzli amaldorlardan hisoblangan Abu Ali
Muhammad Isfijobiy amirga qarshi isyon ko‘tardi. Isfijobiyni iltimosiga binoan
Qoraxoniy hukmdori Elik Nasr somoniylarga qarshi qo‘shin tortdi. Lekin Elik
Nasr Isfijobiyni o‘zini amir qilib Uzgandga jo‘natdi. Bu paytga kelib somoniylar
saroyida o‘zaro kelishmovchiliklar yanada kuchaydi. 999-yili Mansur taxtdan
tushirildi, va ko‘zi ko‘r kilindi. Taxtga Mansurning ukasi Abdumalik ibn Nuhni
utqazishdi. Mahmud G‘aznaviy 999-yilning may oyida Mansur uchun o‘ch olish
shiori ostida Movarounnahrga qarshi qo‘shin tortdi. U Somoniylar qo‘shinini tor-
mor qilib katta o‘ljalar bilan G‘aznaga qaytdi. Yuzaga kelgan bu vaziyatdan Elik
Nasr ham foydalanishga harakat qildi. Negaki, bu jang oqibatida Xuroson
Mahmud G‘aznaviy qo‘liga o‘tgan edi. Shu yilning dekabr oyida Elik Nasr
somoniylar sulolasini tugatish maqsadida Buxoroga ko‘shin tortdi. Somoniylar
Buxoro aholisi yordamida Qoraxoniylarni shaharga kirgizmaslikka harakat
qildilar. Lekin aholining ko‘p qismi Somoniylarni: qo‘llab-quvvatlamadi va Elik
Nasr Buxoroni 999-yilning 23-oktyabrida aytarli qarshilksiz bosib oldi. Elik Nasr
Buxoroga Jafar Teginni tayinlab o‘zi Urganchga kaytdi. Yuqoridagi voqealardan
so‘ng Nuh II ning o‘g‘li Abu Ibrohim Ismoil (Muntasir laqabi bilan) bir qancha
27

muddat samoniylar davlatini tiklash uchun Qoraxoniylarga qarshi goho yutuqli
goho muvoffaqiyatsiz urushlar olib bordi. Bu kurashlarda unga goho Saljuxiylar ,
goho G‘aznaviylar xukmdorlari ham yordam berib turdilar. Lekin Qoraxoniylar
qo‘shini bilan to‘rtinchi marta yirik to‘qnashuvdan so‘ng u jangda yengiladi va
1005-yil boshlarida o‘ldiriladi. Shu tariqa Samoniylar xukmronligi Mavaraunnahr
va Xurasandi tugatilib ularga qarashli o‘lkalarni Qoraxoniylar va G‘aznaviylar
bo‘lib olishdi.
28

Xulosa
Somoniy hukmdorlar va umuman Somoniylar davlati o‘rta asrlar mulkchilik
zamonining yirik davlatini boshqarishda hukmdor xonadon Sharqning qadimiy
davlat boshqaruvi an’analariga suyanib, muntazam harbiy qism va kuchli harbiy
qo‘shinlarga ega bo‘lgan markazlashgan boshqaruv mahkamasini tashkil qila olgan
davlatdir. somoniylar davlatida ko`plab viloyat va o`lkalarning turli
madaniyatlarga mansub bo`lgan xalqlari ham yashar edilar. Somoniylar davlatida
islom davlat dini sifatida tan olinib, islom huquqi huquqiy tizimda hukmron
mavqeni egallagan. Poytaxt Buxoro sharqda islom dinining eng nufuzli
markazlaridan biriga aylandi. . Somoniylar davlati asosan ismoil Somoniy davrida
o`zining eng gullagan va oltin davrini boshidan kechirdi. Ismoilning o`limidan
so`ng esa davlat asta sekin tushkunlikka yuz tuta boshladi. Somoniy hukmdorlar
Movarounnahr va Xurosonda arab xalifaligidan keyin eng kata kuchga va ta`sirga
ega bo`lgan davlatni vujudga keltira oldilar.
Somoniylar davlatida islomdagi huquqiy munosabatlarni mahalliy xalq urf-
odatlariga moslashtirishga yordam beruvchi asarlar yaratilgan. Ulardan qozilik
mahkamalari yordamchi qo'llanma tarzida foydalanganlar. Somoniylar davlati
asosan ismoil Somoniy davrida o`zining eng gullagan va oltin davrini boshidan
kechirdi. Ismoilning o`limidan so`ng esa davlat asta sekin tushkunlikka yuz tuta
boshladi.
O`zaro ichki kurashlar shuningdek bir qancha moliyaviy muammolarning
vujudga kelishi va boshqa o`zaro adovatlarning yetilib borishi fonida bu davlat asta
sekin inqirozga va tushkunlikka yuz tuta boshladi. Keyinchalik esa bu davlat
Qoraxoniylar davlati tomonidan tugatidi. O‘rta asrlarning bu yirik davlati o‘zining
boshqaruv tizimi jihatidan shubhasiz O‘rta Osiyoda yirik mulkdorlar
davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyoti tarixini o‘rganishda hamda hamda
O`zbek davlatchiligining taraqqiyotining muhim bosqichida muhim o`rinni
egallaydi va uning bizga bergan tajribasi keying davrlarda alohida ahamiyat kasb
etadi. Muxtasar qilib aytganda, Movarounnahr va Xurosonda tashkil topgan
Somoniylar davlati shubhasiz O`zbek davlatchiligi tarixidagi eng muhim davrda
faoliyat ko`rsatgan va davlatchilik taraqqiyotiga kata hissa qo`sha olgan
davlatlardan biridir.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBAALAR RO`YXATI.
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1.Q. Usmonov, M. Sodiqov, S. Burhanova.O ‘zbekiston tarixi. T:.- 2005.
2.Murtazayeva R.H. O`zbekiston tarixi. T:. 2005.
3.O`zbekiston tarixi. Darslik.7-sinf.T:. 2013.
4. B.Eshov. “O zbekiston davlatchiligi va Boshqaruvi tarixi. T:. 2012.
ʼ
5. . Somoniylarning kelib chiqishi. O`Zmu.
6. Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi
7. Nizomulmulk, «Siyosatnoma» (Siyar ul-muluk)
Qo`shimcha va internet manbaalari:
1. www.Fayllar.org
2. www.Hozir.org
4. www.elib.buxdu.uz
5. www.wikiwand.com

30

1-ILOVA
Ismoil Somoniy maqbarasi. Buxoro.

2-Ilova
31

Somoniylar davlati hududi.

3-Ilova
32

Somoniylar hukmdori – Ismoil Somoniy
33

Somoniylar davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Sotib olish