Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari orasidagi aloqalar tarixiga oid manbalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	165.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari orasidagi aloqalar tarixiga oid manbalar

Sotib olish

Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari orasidagi aloqalar
tarixiga oid manbalar
Mundarija
Kirish…………………………………………………………..…….……..3-4
I Bob Somoniylar davlati siyosiy tarixi, huquq va boshqaruv tizimi….5-16
1. 1 Somoniylar davlati va uning Erondagi mavqeyi……………..………...5-11
1.2 Somoniylar davlatida huquq va boshqaruv tizimi……………….…….11-14
1.3 Somoniylar va Eron rarixiga oid manbalar ……………………………14-16
II Bob Somoniylar ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy taraqqiyoti…………..16-26
2.1 Somoniylar davlatida iqtisodiy va ijtimoiy hayot……………………..16-22
2.2 Somoniylar davrida madaniy hayot………………………………..…..22-26
Xulosa………………………………………………………………….….27-28
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………….........................29
1

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Birinchi prezidentimiz Islom Karimov
ta’kidlaganlaridek “Mustaqillik yillari o‘z o‘tmishimizni, o‘z madaniyatimizni
xolisona bilib olish davridir, bu jahon hamjamiyati, tarix oldidagi vazifamizni
anglab olish davridir 1
”Somoniylar davrida Movarounnahr mintaqasidan nafaqat
harbiy, siyosiy, iqtisodiy jihatdan yuksaldi balki ilm-fan sohasida ham rivojlanish
ro‘y berdi.Bu davr uyg‘onish davri yuz berdi va ko‘p ilm ahli yetishib
chiqdi.Mamlakat birlashtirildi,kuchli armiya shakllandi. Me’morchilik san’ati va
qurilish uslublari rivojlandi. Somoniylar o‘z davlatlari hududida joylashgan
o‘lkalardan chiqqan zamonasining yetuk ma’rifiy va fan sohiblarini Buxoroga
taklif etdilar. Movarounnahr va xurosonlik olimlar – Abdullo Ro‘dakiy,
Abumansur Daqiqiy, Abulqosum Firdavsiy, Muso al-Xorazmiy, Abu Nars Farobiy,
Abu Ali Ibn Sino, Abulabbos al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Muhammad
Narshaxiy kabilar o‘zlarining buyuk ixtirolari va tadqiqotlari bilan nafaqat o‘z
o‘lkalaridagina emas, balki butun mashriqu mag‘ribda mashhur bo‘ldilar. E’tiborli
tomoni shundaki, bu olimlar qomusiy bilimlar sohiblari bo‘lishgan. Ular fanning
turli sohalarida ijod etib, dunyo madaniyati va fanining rivojlanishiga o‘zlarining
salmoqli hissalarini qo‘shdilar. Ular ixtiro etgan kashfiyotlar faqatgina ularning
nomlariga boqiyliq baxsh etmay, balki butun xalqimizning obro‘-e’tiborini
dunyoga taratdi.Somoniylar davlati o‘z davri eng taraqqiy mamlakatlaridan biri
bo‘lib mamlakat hukumdorlari olib borgan islohotlar.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Somoniylar davlati harbiy qudrati,
boshqaruv tizimi,ijtimoiy hayot,ilm-fanning rivoji,buyuk olimlarning yetishib
chiqganligi va dunyo svilizatsiyasiga qo‘shgan hissasini ko‘rsatishdan iborat.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Somoniylar sarhadlarining
kengayishi,iqtisodiy,ijtimoiy,siyosiy,madaniy taraqqiyot, ilm-faning rivojlanishi va
bu hududdan yetishib chiqqan olimlarning ilm-fanda erishgan yutuqlarini
ko‘rsatish, mamlakatning boshqaruv tizimi nimalarga bo‘linganligi, qay tartibda
__________________________________________________________________________________________
2

1
Каримов И.А Истиклол ва маьнавият.-Т. :Ў збекистон,1994. – Б.24
boshqarilganligini , mamlakatda joriy qilingan lavozimlar , devonliklar tashkil
topishi va ulardagi joriy qilingan lavozimlarni ko ‘ rsatib berishdan iborat .
Ishning yangiligi va ahamiyati. Bu mavzu Somoniylar davlati tashkil
topishi,boshqaruv tizimi,ilm fan-sohasidagi rivojlanishi,uyg‘onish davri,dunyo
ilm-fani rivojida Somoniylar davlati tutgan o‘rni, bu yerdan yetishib chiqqan
allomalarning ilm-fanga qo‘shgan hissasi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt paragrap , xulosa,
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

3

I BOB . Somoniylar davlati siyosiy tarixi, huquq va boshqaruv tizimi.
1.1. Somoniylar davlatining siyosiy tarixi.
VIII asr oxiri- I X asr boshida xalifalikni larzaga keltishgan og ‘ ir siy o siy
vaziyat abbosiylarning Movarounnahr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini
o‘zgartirishga majbur etdi. IX-XII asrlarda O‘zbekiston hududida turli boshqaruv
usullari va ma’muriy tizimiga ega bo‘lgan turli sulolalar boshqargan bir qancha
davlatlar xukm surdi. Xalifalikka qarshi kuchayib borayotgan qo‘zg‘olonlar
xalifalarning maxalliy zodagonlarga bog‘liqligini kuchaytirib yubordi va
viloyatlarni boshqarishda maxalliy zodagonlarning roli ortti. Shu jarayon oqibatid
Xurosonda toxiriylar xonadoni xukmron mavqeni egallay boshladi. Sijiston
(Seiston) xokimi Abulmuxammad Talxa ibn Abullox qo‘lida xizmat qilgan Rozik
shu xonadon boshlig‘i bo‘lib, uning Musxab, Xusayn va Toxir ismli o‘g‘illari
bo‘lgan. Ular birgalikda Xirot viloyatidagi Bo‘shanj shaxrini boshqarganlar.
Xorun ar Rashid (786-809) vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Amin xalifa bo‘ldi.
Bu vaqtda Xurosonda noiblik qilayotgan Abdullox (keyinchalik Maxmun laqabini
olgan) toxir qo‘shinlari yordamida taxtni akasidan tortib oladi. Maxmun xalifa
bo‘lgach, 813 y toxirni sipoxsalor, 821 yil esa Xuroson noibi etib tayinlaydi. Toxir
vafotidan so‘ng Xurosonni Talxa (828-844) boshqardilar. Abdullox o‘zini
xalifalikdan mustaqil deb e’lon qildi va Marv (keyinchalik Nishodur) davlat
poytaxti bo‘ldi. Toxiriylar davlatiga ko‘ra tabariston, Jurjon, Ray, Kimron,
Xuroson, Seyiston, Movarounnaxrning Janubiy qismi kirgan. Garchi, xalifa
Maxmunga o‘z xizmatlari evaziga Somonxudot nabiralari Movarounnaxr
viloyatlarini (Nux-Samarqand, Axmad farg‘ona:, Yaxyo-Choch, Istaravshan, Ilyos-
Hirot) boshqarish xuququini qyolga kiritgan bo‘lsalarda, Toxiriylar davlatiga
qaram edilar 1
.
IX asr o‘rtalarida quyi tabaqadan bo‘lgan Safforiylar mavqe y i kuchaydi.
Yaxqub ibn Lays va uning Amr, Toxir, Ali ismli ukalari bilan birgalikda 861 yil
Sijistonni, 867 yil Hirot va Bushanjni, 869 yil Kirmon va Forsni qo‘lga kiritdilar.
______________________________________________________________________________________________________________________
1
Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т.: Шарк,2000, – Б.94
4

Xurosonda eng yuqori mavqega erishgan safforiylarga xalifa Muxtamid (870-892)
Yaqubni Balx va toxariston xokimi etib tayinlash to‘g‘risida yerlik jo‘natdi. 873 bil
Yoqqub tohiriylar xukumdori Muxammad ibn toxir qo‘shinlarini mag‘lubiyatga
uchratib, toxiriylar davlatiga barxam berdi. Toxiriylar sulolasi vakillari
quydagilardan iborat: toxir ibn Xusayn 821-822. Talxa ibn toxir 822-828.
Abdullox ibn toxir 830-844. Toxir II ibn Abdullox 844-862. Muxammad ibn toxir
862-873.Toxir ibn Xusayn Xuroson noibi bo‘lgan vaqtda Nishopur davlat markazi
edi. Shu vaqtda Xuroson noibligiga quydagi viloyatlar kirgan: Movarounnaxr,
Xorazm, Seyiston, Kuxiston, Kirmon, Kumis, tabariston, Jurjon. Xar bir viloyat
o‘z navbatida bir qancha ma’muriy birliklarga bo‘lingan. Jumladan,
movarounnaxrda 300000 qishloq mavjud bo‘lib, ular 30 dan ortiq ma’muriy
birlikka bo‘lingan. Xar bir ma’muriy birlikda qozi, pochta ishlari boshlig‘i, xiroj
yig‘uvchi va boshqa amaldorlar bo‘lib, ular viloyatlar noiblariga bo‘ysungan.
Nishopurda davlatning asosiy xarbiy tayanchi bo‘lgan xarbiy kuchlarning shadiyak
deb nomlangan davlatning eng asosiy siyosatlaridan biri islomlashtirish siyosati
bo‘lgan.Toxiriylar davlatida jamiyat bir qancha ijtimoiy toifa va qatlamlarga
ajralgan edi. Ular mulk, martabasi va mansablariga ko‘rabir-birlaridan
farqlanganlar. Raiyat orasida kashovarz, kishtukorkunanda. Chorakor, barzikor
singari ijtimoiy qatlamlar bo‘lgan. Yirik va mayda yer egalari dexqon deb
yuritilgan. Ijaraga berilgan yerlar muzoraxa deb atalgan. Davlat tomonidan makka
safariga-xajga borayotganlarga aloxida g‘amxo‘rlik qilganlar. Bunday kishilar
raboh yoki ibni sabil deb atalgan. Ilgari yirik zadogonlar xisoblangan va bu vaqtda
kelib kambag‘allashib qolgan kishilar «axli buyutot» deb yuritilgan. Xalifaning
buyruq va farmonlarini bajaruvchilar, unga tobe xukmdorlar soxibi xaros deb
atalgan.Toxiriylar davlati boshqaruvida xuquqiy munosabatlar asosan islom dini
qonun-qoidalari va ko‘rsatmalariga tayangan xolda olib borilgan. Davlatni xuquqiy
jixatdan mustaxkamlashga ko‘p xarakat qilgan xukmdor Abdullox edi. U barcha
soxa va jarayonlarni o‘zining maxsus odamlari orqali nazorat qilar va xar qanday
qonun buzilishlari uchun javobgar amaldor va mansabdorlarni shafqatsiz jazolardi.
Uning buyrug‘iga ko‘ra qonunshunoslar suvdan foydalanish, sun’iy sug‘orishdagi
5

turli baxslarni hal etish, sug‘orish tizimi xaqida «kitob al kuniy» qonunlar to‘plami
ham yaratilgan va bu narsa toxiriylarda xuquqiy munosabatlar va qonunlarning
amal qilinishiga katta e’tibor brilganligini ko‘rsatadi. Somoniylar davlatining
asoschisi Somon qishlog‘i oqsoqoli (Balx yoki Termiz yaqinida) Somonxudot
avlodlari asos solgan. Xalifa Ma’mun ularning xizmatlari evaziga
movarounnaxrning viloyatlari xokimligini topshirgan edi. 839-840 yy Nux ibn
Asad Isfijobni bosib oldi. So‘g‘dning bir qismi va Farg‘ona xokimligini qo‘lga
kiritdi. Somoniylar davlatining yuzaga kelishida Axmad ham katta xizmat qildi,
uning Nasr, Yaxqub, Asad, Ismoil, Isxoq va Xomid kabi o‘g‘illari bor edi. 842 yil
Nux ibn Asad vafot etgach, Samarqand uning ukalari Axmad va Yaxyo xukmi
ostiga o‘tdi, keyinchalik xokimlikni Nasr (865-892) davom ettirdi. 856 yil Yaxyo
ibn Asad vafotidan so‘ng, Choch va Istaravshan xokimligi Axmadning ikkinchi
o‘g‘li Yaxqub qo‘liga o‘tdi. Keyinchalik bunday tashabbus Ismoil ibn Axmad
qo‘liga o‘tdi va 874 y Buxoro xokimi bo‘ldi. Movarounnaxrni birlashtirish
tarafdori bo‘lgan Nasr ibn Axmad bir qancha hududlarni o‘z xokimligiga qo‘shib
oldi va natijada 875 yil xalifa Muxtamiddan Movarounnaxrni boshqarish uchun
yerlik olishga erishdi. Ismoil esa akasiga buysunishni istamadi va 888 y u bilan
to‘qnashdi va faqatgina Nasr vafotidan so‘ng (892) Movarounnaxrning yagona
xukmdori bo‘lib qoldi. Uning kuchayishidan xavfsiragan xalifa 898 yil
Movarounnaxr xokimligidan Ismoilni tushirib, o‘rniga safforiylardan Amr ibn
Lays tayinlangani xaqida yerlik yubordi va bu ikki o‘rtada urush kelib chiqishiga
olib keldi. 899 va 900 yy to‘qnashuvlarda Ismoil g‘alabaga erishib, Xurosonni ham
o‘ziga qo‘shib oldi va shu tariqa yirik davlatga aylangan Somoniylar davlati X asr
oxirigacha xukm surdi.Ismoil Somoniy “Toki men tirik ekanman,Buxoro
viloyatinidevori men bo‘laman” , deb aytgan ekan.
IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Movarounnahr va Xurosonda
Somoniylar sulolasi paydo bo‘ladi. Bu sulolaga Somon qishlog‘i (manbalarda –
Balx yaqinida, Samarqand atroflarida, Termiz yaqinida) oqsoqoli Somonxudotning
avlodlari asos soladilar. Yirik yer egasi bo‘lgan Somonxudot Ma’mun Xuroson
noibligi davrida uning xizmatiga o‘tib tez orada e’tiborga to‘shadi.
6

Somonxudotning o‘g‘li Asad hamda nabiralari ham Ma’mun saroyida xizmat
qilishgan. Shaxsan Ma’munning buyrug‘i bilan Xuroson noibi Asadning
o‘g‘illarini 820 yilda turli viloyatlarga noib etib tayinlaydi. Xususan, Nuh
Samarqandni, Ahmad Farg‘onani, Yahyo Shosh va Ustrushonani, Ilyos Hirotni
boshqara boshlaydilar.
Dastavval, Asadning katta o‘g‘li Nuh ukalari mulklarini birlashtirib,
xalifalikdan mustaqil davlat barpo etish harakatini boshladi. Chunki Nuhning
nomidan tanganlar zarb etilgani ma’lum. Nuh vafotidan so‘ng ukasi Ahmad uning
ishlarini davom ettirib asta-sekin Mavorounnahrni Somoniylar sulolasi
boshchiligida birlashtirishga kirishadi. Tohiriylar Ahmadning bu harakatlariga
qarshilik ko‘rsata olmadilar. 865 yilda Ahmad vafot etgach ko‘pchilik Somoniylar
tomonidan sulola boshlig‘i sifatida Ahmadning o‘g‘li Nasrni tan olinadi 1
.873 yilda
Buxoro shahri va uning atroflarini Toxiriylarning so‘nggi vakili Muhammad ibn
Tohir bosib oldi va hududlarga soliqlar soldi. Bundan g‘azablangan xalq
Muhammadga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar. 874 yilda Muhammad ibn Tohir
Xorazm shaharlarini talayotgan bir paytda Buxoro zodagonlari Nasrdan Buxoroga
noib yuborishni iltimos qiladilar. Nasr Buxoroga Ismoil ibn Ahmadni hokim qilib
jo‘natadi. Nasr Ismoilni o‘z noibi deb hisoblar edi. Ismoil ibn Ahmad Buxoroda
o‘z hokimiyatini mustahkamlab olgach, Samarqandga yuboriladigan soliqni
yubormay qo‘ydi hamda akasiga tobe’ bo‘lishni istamadi. Natijada 886 yilda aka-
ukalar o‘rtasida birinchi to‘qnashuv bo‘lib, Ismoil yengildi va u vaqtincha Buxoro
noibligidan tushirildi. 888 yildagi ikkinchi jangda Ismoil Nasr qo‘shinlarini tor-
mor etishga muvaffaq bo‘ldi. 892 yilda Nasr vafot etgach Ismoil
Movarounnahrning yagona hukmdori bo‘lib qoldi.Poytaxt Samarqanddan
Buxoroga ko‘chirildi. Ismoil Somoniy 893 yilda ko‘chmanchilarga qarshi qo‘shin
tortib dastlab Tarozni, keyin esa Ustrushonani egallashga muvaffaq bo‘ldi.
Bag‘dod xalifasi al-Mutadis (892-902 yy.) Ismoilning qudrati oshib ketayotganidan
sarosimaga tushib 898 yilda Movarounnahr noibligidan Ismoilni tushirib uning
___________________________________________________________________________________-
1
Сагдуллаев А ва бошкалар. Ўзбекистон тарихи. – Т.:1997. – Б.140
7

o‘rniga safforiy Amr ibn Laysni hokim etib tayinlash haqida yorliq jo‘natadi.
Mavorounnahr noibligi to‘g‘risidagi yorliqni olgach Amr ibn Lays Ismoilga qarshi
qo‘shin tortdi. 900 yilda Balx atroflarida Ismoil Safforiylar qo‘shinlarini tor-mor
etdi. Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra Ismoilni nafaqat Buxorodan, balki Xorazm va
Farg‘onadan ham kelgan harbiy kuchlar qo‘llab-quvvatlagan edilar. Narshaxiyning
ma’lumot berishicha, Ismoil bu jangda Buxoro hunarmandlari va oddiy xalqning
qo‘liga qurol berib o‘z ozodligini saqlab qolishga chaqirgan. Keng xalq
ommasining qo‘llab-quvvatlashi natijasida Ismoil Somoniy arab bosqinidan keyin
birinchi bo‘lib o‘zaro janjallarga botgan, bosqinchilar tomonidan talangan o‘lkani
qudratli va mustaqil davlatga aylantirishga erishdi. Shu tariqa Ismoil
Movarounnahr va Xuroson, Eronning qator sharqiy va shimoliy viloyatlarini o‘z
ichiga oluvchi yirik davlatga asos soldi va bu hududlarda Arab xalifaligi
hukmronligiga barham berildi 1
.
Shunday qilib, Farg‘ona, Isfijob (Sayram), Shosh, Samarqand, Buxoro
Xorazm, Chag‘aniyon, Xuttalon, Kesh, Xuroson, Seyiston, G‘azna kabi qator
viloyatlar Somoniylarga bo‘ysundirildi. Ularning hammasi ham mutlaqo tobe’
bo‘lmasada, Somoniylar xokimiyatini tan olishga majbur bo‘lgan edilar. Ismoil
Somoniy yirik yer egasi bo‘lib, mahalliy zodagonlar va savdogarlarga tayanib
davlatni idora qilgan. Lekin Ismoil ham, boshqa Somoniylar ham ichki ijtimoiy
ziddiyatlarni yo‘qota olmadilar. Natijada dehqonlarning yer egalariga qarshi
chiqishlari bo‘lib turgan. Bundan tashqari ayrim chekka viloyatlar hokimlari
markazlashtirish siyosatiga qarshilik qilib turganlar. 907 yilda Ismoil Somoniy
vafot etib taxtni uning o‘g‘li Ahmad ibn Ismoil egalladi. Ahmad uzoq vaqt
hukmronlik qilmadi (907-914 yy.). Uning davrida davlatni idora etishda arab tilini
ayta tiklanishi ko‘pgina mahalliy zodagonlar va turk g‘ulomlarining q noroziligini
uyg‘otdi Natijada u 914 yilda turk g‘ulomlari tomonidan o‘ldirilib, taxtga uning 8
yoshli o‘g‘li Nasr ibn Ahmad o‘tirdi va u balog‘atga yetguncha davlat ishlarini
vazir Abdullo Jayhoniy boshqarib turdi.914 yil oxirida Samarqandda yana
_______________________________________________________
1
Сагдуллаев А ва бошкалар. Ў збекистон тарихи. – Т.:1997 . – Б. 89
8

qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Davlatning janubiy hududlarida bo‘lgan Husayn ibn Ali
Marvoziy rahbarligidagi qo‘zg‘olon ayniqsa keskin tus oldi. Bu qo‘zg‘olon
karmatlar g‘oyasi bayrog‘i ostida bo‘lib o‘tdi. Bu qo‘zg‘olon 918 yilda bostirilib
Marvoziy asir olindi. Ko‘p o‘tmay Nasrning qarindoshi Ahmad ibn Nuh
hokimiyatga qarshi bosh ko‘tardi. 922 yilda esa Ilyos ibn Ishoh qo‘zg‘olon
ko‘tardi. Tinmay davom etgan qo‘zg‘olon va isyonlar Somoniylar davlatining
qudratiga ta’sir ko‘rsatib, u asta-sekinlik bilan inqirozga yuz tuta boshladi.
Ta’kidlash lozimki, Nasr ibn Ahmad hukmronligi davrida Somoniylar davlati
hududlarida karmatlar harakati ancha keskin tus oldi. Karmatlar islomni
yoyilishiga, yer egaligi munosabatlarini kuchayishiga qarshi chiqdilar va ilgarigi
an’analarni, qishloq jamoalarini qayta tiklashni yoqlab chiqqan edilar. Shuning
uchun ham bu harakatni keng xalq ommasi qo‘llab quvvatladi. 943 yilda taxtga
o‘tirgan Nasrning o‘g‘li Nuh karmatlarga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi.
Ularning mol-mulklarini musodara qildi.Nuh hukmronligi davrida Somoniylar
davlatining inqirozi yaqqol ko‘zga tashlana boshladi. Bo‘shab qolgan xazinani
to‘ldirish maqsadida Nuh soliqlar miqdorini ko‘paytirdi. Bu xalq noroziligini
yanada oshirdi. Xalq noroziligidan foydalangan Nuhning amakisi Ibrohim ibn
Ahmad Xuroson noibi Abu Ali Chag‘oniy yordamida vaqtincha Buxoro taxtini
egallab olishga muvaffaq bo‘ldi. Abu Ali Chag‘oniy Xurosonga qaytgach Nuh
yana Buxoro taxtiga qaytdi va isyonkor qarindoshlarini qattiq jazoladi. Lekin
Somoniylarning Abu Ali Chag‘oniy bilan kurashi keyingi yillarda ham davom
etdi.Soliqlarning yil sayin ko‘payib borishi, zodagonlarning o‘zaro janjallari,
noiblarning markazga bo‘ysunmay qo‘yishi va saroyda bo‘layotgan taxt uchun
kurashlar ayniqsa Amir Mansur ibn Nuh II (976-997 yy.) hukmronligi davrida
keskin tuskurashlar Somoniylar davlatini juda zaiflashtirib yubordi.Bu kuras oldi.
Ichki nizolar oqibatida Nuh II Yettisuv va Qoshg‘arda vujudga kelgan
Qoraxoniylar davlatining Mavarounnahrga qilgan yurishlariga keskin qarshilik
qilolmadi. Somoniylar davlatidagi beqarorlikdan foydalangan Qoraxoniy Horun
Bug‘roxon 990 yilda G‘arb tomon qo‘shin tortdi va ikki yil davomida
Somoniylarga qarashli bir qancha viloyatlarni bosib oldi.
9

Shundan so‘ng Somoniylar davlati o‘zini tiklay olmadi. 13-15 yil davomida
Somoniylar hukmdorlari asosan Qoraxoniylar va qisman Saljuqiylar bilan kurash
olib borib nihoyatda holdan toydilar. Somoniylarning so‘nggi hukmdori Abu
Ibrohim Muntasir 1005 yilda o‘ldiriladi hamda Mavarounnahr va Xurosondagi
Somoniylarga tegishli bo‘lgan hududlar Qoraxoniylar va G‘aznaviylar tomonidan
bo‘lib olinadi.
10

1 . 2 . Somoniylar davlati Huquq va boshqaruvi.
Somoniylar Movarounnahr va Xurosonda mustaqil davlat tuzish uchun
avvalambor, kuchli markazlashgan hokimiyat tuzish kerakligini yaxshi
tushunishgan. Bu ayniqsa Ismoil Somoniy davrida kunning dolzarb masalasiga
aylangan edi. Yirik yer egasi bo‘lgan Ismoil birinchi navbatda mahalliy zodagonlar
va savdogarlarning manfaatlarini ko‘zlab ish tutdi. Davlatning iqtisodiy kuch
qudratini oshirish, qishloq xo‘jaligini, hunarmandchilikni va savdoni rivojlanishi
uchun keng shart-sharoitlar tug‘dirib berish lozim edi. Shu maqsadda Ismoil katta
va yaxshi qurollangan, saralangan qurolli kuchlarni tashkil qilishga kirishdi. U
ayniqsa, turk g‘ulomlaridan iborat qismlarni tuzishga katta e’tibor berdi. Natijada
Somoniylar davlati tez orada musulmon Sharqidagi markazlashgan kuchli davlatga
aylandi 1
. Mamlakatning qudratini mustahkamlash maqsadida Ismoil Somoniy bir
qancha islohatlar o‘tkazdi. Mana shunday islohatlardan biri davlatni boshqarish
ma’muriyatini joriy qilish bo‘ldi. Bu ma’muriyat dargoh – amir saroyi va devon
– davlat idorasi, vazirliklardan iborat bo‘lgan.Davlatni boshqaruvchi oliy
hukmdor amir unvoniga ega edi. Ismoil Somoniy o‘z davrida markazlashgan
davlat boshqaruvi tizimini joriy etgan edi. Somoniylar davlati majmuini
mustahkamlashda Nuh II Somoniyning ma’rifatli vazirlari Abuabdullo Muhammad
Jayhoniy va Abufazl Muhammad Balamiylarning Somoniylar hukmronligi davrida
bosh vazir lavozimiga asosan shu ikki sulola vakillari tayinlangan. Davlat majmui
dargoh (amir saroyi) va devonga (vazirliklar, davlat idorasi) bo‘lingan. Saroyda
siyosiy hokimiyat sohibi xoras qo‘l ostida bo‘lib, u oliy hukmdor farmonlari
ijrosini nazorat qilgan.xizmatlari katta bo‘lgan. Dargoh hamda boshqa muhim
davlat idoralarining xavfsizligini amalga oshirish xizmatini bosh hojib va uning
xodimlari olib borgan. Saroyda sharbatdorlar, dasturxonchilar, tashtadorlar, ot
boqarlar, xo‘jalik bekalari kabi turli xizmatchilar bo‘lgan. Saroydagi barcha
xo‘jalik ishlarini vakil boshqargan. Vakil saroydagi eng e’tiborli kishilardan biri
hisoblangan. Narshaxiyning ma’lumot berishicha, Nasr II Somoniy davrida Buxoro
___________________________________________________________
1
Каримов Ш, Шамсутдинов Р. Ватан тарихи.–Т.:Ўкитувчи.1997. –Б.65.
11

registonida davlatdagi 10 ta devonga atab maxsus 10 ta bino qurilgan. Davlatda
quyidagi devonlar faoliyat ko‘rsatgan:
Devoni vazir (bosh vazir devoni). Bu devonga qolgan barcha devonlar
bo‘ysungan. Bosh vazir devoni barcha ma’muriy, siyosiy, xo‘jalik va harbiy
mahkamalarni nazorat qilgan.
Devoni mustaufi (moliyaviy ishlar devoni). Bu devon davlatning barcha
moliyaviy ishlarini bajargan va nazorat qilgan. Devon xazinador tomonidan
boshqarilib, uning ixtiyorida hisobchilar, munshiy va kotiblar, daftardorlar bo‘lgan.
Devoni amid al-mulk, yoki al-rasail (rasmiy hujjatlar devoni). Bu devon
davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan barcha hujjatlarni tuzish va ishlab chiqish bilan
shug‘ullangan. Shuningdek, bu devon chet davlatlar bilan bo‘lgan diplomatik
munosabatlarni ham nazorat qilgan.
Devoni sohib-ash-shurot (harbiy ishlar devoni). Bu devon davlatning butun
harbiy ishlarini nazorat qilgan, jumladan, amirning shaxsiy qo‘shinini
(gvardiyasini) boshqargan. Ushbu devonboshining maxsus yordamchisi – ariz
bo‘lgan. U mahkama va uning boshlig‘i amir qo‘shini xazinasi bilan
shug‘ullangan. Qo‘shinga bir yilda to‘rt marta maosh to‘langan. Bu devon harbiy
intizomni ta’minlab turgan.
Devoni sohib al-borid (xat-xabarlar nazoratchisi devoni). Ushbu devon
markazda qabul qilingan muhim qarorlar, hujjatlar, xabarnomalarni viloyat va
shaharlarga yetkazish bilan shug‘ullangan. Bu devonning viloyatlardagi boshlig‘i
faqat markazga bo‘ysungan. Bu devon xodimlari viloyat va shaharlarda bo‘lib
turadigan, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahamiyatga ega bo‘lgan voqealarni
markazga yetkazib turgan. Shuningdek bu devon davlat elchilari, viloyat va
shaharlar hokimlari ustidan maxfiy nazorat o‘tkazgan.
Devoni muxtasib (bozorlar va ko‘chalar, shariat qonun qoidalariga rioya
qilishni nazorat qiluvchi devon). Bu devon xizmatchilari qiladigan asosiy ish
shahar va qishloqlarda, ko‘cha va bozorlarda tartib-intizomni, tosh-tarozini nazorat
qilganlar. Aholi tomonidan shariat qonun-qoidalariga rioya qilishning nazorati ham
12

shu devon zimmasida bo‘lgan. Ushbu devonboshi o‘z mirg‘azab (xodim) lari bilan
barcha shaharlarda faoliyat ko‘rsatgan.
Devoni mamlakai xos (davlat ish boqaruvchisi devoni). Bu devon saroy
ta’minoti bilan bog‘liq sarf-xarajatlarni nazorat qilgan. Muhim davlat ishlari va
ayniqsa, xazina kirim-chiqimini nazorat qilish ham shu devon zimmasida bo‘lgan.
Devoni vakf (vakf yerlari devoni). Machitlar, madrasalar, umuman diniy
muassasalar ixtiyorida bo‘lgan yer-suv, mol-mulk kabilarni boshqargan.
Devoni qozi az-ziyo (qozilik ishlari devoni). Bu devonni davlatning bosh
qozisi boshqargan. Devon barcha viloyatlar va shaharlardagi qozilar faoliyatini
nazorat qilib turgan.
Yuqorida sanab o‘tilgan devonlarning barchasi (soxib al-borid devonidan
boshqa) mahalliy hokimlar va oliy markaziy hokimiyatga bo‘ysungan. Ta’kidlash
lozimki, Somoniylar davrida mahalliy boshqaruv tizimi ham samarali faoliyat
yuritgan. Viloyatlar boshqaruvchilari – hokim , shaharlar boshqaruvchilari esa –
rais deb yuritilgan. Viloyatlar hokimlari ko‘p hollarda hukmron sulola vakillaridan
va katta ta’sirga ega bo‘lgan yirik zodagonlardan tayinlangan. Somoniylar davrida
amaldorlarni davlat xizmatiga qabul qilishda ma’lum bir talablar: davlat tili
hisoblangan arab tilini mukammal bilish, islomiy huquq-fiqh meyorlaridan to‘liq
xabardorlik, tarix, adabiyot kabi ilmlardan boxabarlik, hisob-kitob ishlarida
bilimdonlik va boshqalar mavjud bo‘lib, bu markaziy va mahalliy davlat
boshqaruvi samaradorligini oshirishga xizmat qilardi. Davlat boshqaruvida harbiy-
ma’muriy amaldorlarning mavqelari nihoyatda katta edi. Shuningdek, X asrda
musulmon ruhoniylari ham katta obro‘ga ega edilar. Movarounnahrda asosan islom
dinining xanifiylik mazhabi tarqalgan bo‘lib, dindorlar boshlig‘i ustod (keyinchalik
shayx-ul-islom ) Somoniylar davlatida katta mavqega ega bo‘lgan.Somoniylar
davlatida sud ishlari shariat qonun-qoidalariga asoslangan bo‘lib, ular qozilik
devoni tomonidan boshqarilgan. Sud jarayonidagi ishlar qozikalon, qozilar, mufti,
raislar tomonidan amalga oshirilgan. Viloyat va shahar qozilari qozikalonga
bo‘ysungan.Davlatda har bir viloyatlar va shaharlar hukmdorlari ko‘ngillilaridan
iborat qo‘shin saqlagan.
13

Ko‘ngillilar odatda ozod va boy dehqonlarning o‘g‘illaridan iborat bo‘lgan.
Ko‘ngillilar harbiy holat vujudga kelgan vaqtda albatta yig‘ilgan. Ular viloyat va
davlat daromadi hisobiga saqlangan. Davlat hududlari viloyat qo‘shinlari va
g‘oziylarning qismlari bilan qo‘riqlangan.
1.3 Somoniylar va Eron rarixiga oid manbalar
Ushbu aloqalar asosan siyosiy, madaniy va ijtimoiy sohalarda rivojlangan. Quyida
ba'zi manbalarni keltiraman:
1. «Tarixi Tabari» (Tarikh al-Tabari) — Abu Ja'far al-Tabari tomonidan
yozilgan bu asar musulmon tarixining asosiy manbalaridan biridir. U
Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari, ayniqsa Buyuk Seljuklar va
Buvayhidlar bilan aloqalarini yoritadi.
2. «Tarixi Samoniy» (Tarikh-i Samanid) — Somoniylar sulolasining tarixini
yoritadigan asosiy manba. U o'z ichiga Somoniylarning o'rta asrlar Eroni va
Markaziy Osiyo bilan aloqalarini, shuningdek, mahalliy sulolalar bilan
qarama-qarashlarini kiritadi. Bu asar Avesto va Islom tarixining muhim
jihatlarini ko'rib chiqadi.
3. «Muqaddimah» (Introduction to History) — Ibn Xaldunning mashhur
asari bo'lib, unda turli madaniyatlar va sulolalar o'rtasidagi munosabatlar,
jumladan Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari haqida keng fikrlar
mavjud.
4. «Al-Kamil fi al-Tarikh» — Ibn al-Atir tomonidan yozilgan, o'rtadagi asrlar
tarixini yoritgan asar. Bu kitobda Somoniylar va Eronning mahalliy
sulolalari o'rtasidagi siyosiy munosabatlar, urushlar va ittifoqlar batafsil
ko'rsatilgan.
5. Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari haqida ilmiy maqolalar —
Ko'plab zamonaviy tarixchilar va arxivshunoslar tomonidan yozilgan
14

maqolalar va tadqiqotlar, masalan, Somoniylar va Buvayhidlar, Buyuk
Seljuklar bilan aloqalar haqida.
II Bob Somoniylar ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy taraqqiyoti.
2.1. Iqtisodiy va ijtimoiy hayot.
Somoniylar davrida kuchli va mustaqil davlatning paydo bo‘lishi
dehqonchilik, hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlarning taraqqiyoti – o‘z
navbatida ichki va tashqi savdoni yanada o‘zviylashuviga va taraqqiyotiga olib
keldi. Avvalo, shahar va qishloqlar o‘rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi
tomonidan, shahar va qishloqlarni qo‘shni ko‘chmanchi xalqlar va boshqa davlatlar
bilan aloqasi rivojlandi.Yozma manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik
shaharlarda va hatto qishloqlarda ham bo‘lgan. Ayniqsa karvon yo‘llari bo‘yida
joylashgan shaharlarda bir nechtadan bozorlar bo‘lgan. Buxoro, Xo‘jand, Nasaf,
Kesh, Termiz, Hirot, Marv, Nishopur shaharlaridagi bozorlar katta va gavjum
bo‘lgan. Istaxriyning ma’lumot berishicha, Samarqandda Movarounnahrning bosh
bozori joylashgan bo‘lib, bu yerga ko‘pgina shaharlardan savdogarlar kelgan.
Movarounnahrda tayyorlangan mahsulotlarning katta qismi Samarqandga
keltirilgan va undan keyin boshqa o‘lkalarga tarqatilgan. Ichki va tashqi savdoda
ayrim kichik shaharlarning ham o‘rni katta bo‘lgan 1
.Bu borada Poykand shahri
muhim ahamiyat kasb etadi. Manbalarda qayd etilishicha, bu shaharda
Somoniylardan oldin ham savdogarlar Xorazm, Kaspiy bo‘yidagi o‘lkalar va Xitoy
bilan oldi-sotti ishlari olib borishgan. Shahar raislari savdogarlar uchun barcha
sharoitlar yaratib berishga harakat qilganlar. Shaharda o‘nlab karvonsaroylar
mavjud bo‘lgan, ular bozorga yaqin joyda joylashgan. Savdo rastalari
karvonsaroyning o‘zida ham bo‘lgan. Karvonsaroylar yo‘llarda ham qurilgan.
Bozorlarda sotiladigan mahsulotlar avvalo, mahalliy aholining ehtiyojini
qondirishga qaratilgan. Hunarmandlar o‘z mollarini sotib, oziq-ovqat
mahsulotlarini xarid qilganlar, o‘z navbatida hunarmandchilik mahsulotlariga
dehqonlarning talabi katta bo‘lgan. IX-X asrlarda O‘rta Osiyoning iqtisodiy
15

hayotida savdo-sotiq katta ahamiyatga ega edi. Bu borada ko‘chmanchilar bilan
chegaradosh bo‘lgan shaharlarning ahamiyati katta bo‘lgan. Ko‘chmanchilar
_______________________________________________________
1
Азамат Зи ё . Ў збек давлатчилиги тарихи . –Т. : Шарк , 2000 . Б – 78
shaharlarga kelib dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlarini xarid qilganlar,
teri va boshqa chorvachilik mahsulotlarini sotganlar.O‘rta Osiyolik savdogarlar o‘z
mollarini arab xalifaligi tarkibiga kirgan davlatlarga, Kavkazga, Xazar va
Bulg‘oriyaga, Xitoy va Hindistonga olib borib sotganlar. O‘rta Osiyodan Xitoy
bilan O‘rta yer dengizini birlashtiruvchi va Janubi-Sharqiy Yevropaga olib
boruvchi karvon yo‘llari o‘tgan. Ayniqsa, O‘rta yer dengizi bilan bog‘lovchi
karvon yo‘li ancha gavjum bo‘lgan. Bu yo‘l Bag‘dod, Hamadon, Nishopur, Marv,
Amul, Buxoro, Nasaf, Kesh, Samarqand, Ustrushona, Choch, Balasog‘un orqali
Xitoyga olib borgan. Xitoyga O‘rta Osiyodan otlar va shisha buyumlar olib
borilgan. Xitoydan esa turli-tuman ipak gazlamalar keltirilgan. Xazar, Bulg‘or va
Rus yerlariga O‘rta Osiyodan quruq mevalar, turli-tuman gazlamalar, guruch va
kumush chiqarilgan. O‘z navbatida Janubi-Sharqiy Yevropadan O‘rta Osiyoga
mo‘yna, mis, teri, qoramol, qo‘llar keltirilgan 1
. Somoniylar davrida yerlar qaytadan
taqsim qilindi. Yer egalarining yangi guruhi tashkil topdi. Ularning ko‘pi
sipohiylardan chiqqan edi. Masalan, Alpteginning Xurosonda va Movarounnahrda
500 qishlog‘i bo‘lib, biror shahar yo‘q ediki, unda uning qasri yo bog‘i, yoxud
karvonsaroyi bo‘lmasa. Uning tasaruffida minglab otlar va chorva mollari
bo‘lgan.Somoniylar davrida qudratli markazlashgan davlatning vujudga kelishi
natijasida Movaraunnahr va Xurosonda ma’lum barqarorlik qaror topdi. Bu holat
mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Dehqonchilik, hunarmandchilik
va savdo tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Movaraunnahr va Xuroson bu
vaqtda Sharqning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan o‘lkalaridan hisoblangan.
Tarixchilar va geograflar bu borada juda yaxshi ta’riflar yozib qoldirganlar. Ular,
bu yerlar juda serhosil, tabiiy boyliklarga boy, unda ko‘plab qishloq va shaharlar
borligini aholi uchun kerakli hamma narsalar mavjudligini zo‘r ehtiros bilan
bitganlar. Xuroson va ayniqsa, Movaraunnahr dehqonchilik o‘lkalari qatoriga
16

kirgan. Bu yerlarda dehqonchilik asosan sun’iy sug‘orishga asoslangan. Ko‘plab
soy va daryolardan chiqarilgan katta-kichik kanalar mavjud bo‘lgan.Buxoro
____________________________________________________________
1
Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар. – Т.: Ўқ итувчи,1994 . – Б. 38
vohasida Shopurkon, Shohrud, Karmana, Poykand, Samarqand vohasida Barj
(Darg‘om), Barmsish, Buzmadisoy, Ishtixon kabi kanallar shahar va qishloqlarni
suv bilan ta’minlagan. Bundan tashqari bunday kanallar Xorazm, Qashqadaryo,
Farg‘ona va Shoshda ham bo‘lgan. Manbalarga qaraganda Shosh aholisi xalifa
Mutasimga (833-842) murojaat qilib vohada suv yetishmasligi tufayli kanal
qurilishiga yordam so‘ragan. Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikdan
tashqari lalmikor dehqonchilik ham yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Dalalarda
bug‘doyning turli navlari, arpa, sholi va boshqa boshoqli ekinlar ekilgan. Qishloq
xo‘jaligida paxta yetishtirishga alohida ahamiyat berilgan. Paxta, ayniqsa,
Zarafshon, Qashqadaryo va Marv vohasida ko‘p ekilgan. Bog‘dorchilik ham
yaxshi rivojlangan. Bog‘larda olma, shaftoli, nok, behi, anor, anjir, yong‘oq kabi
turli mevalar yetishtirilgan.Uzum yetishtirish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Ayniqsa,
Samarqand, Marv, Hirotda yetishtirilgan uzumlar juda qadrlangan. Umuman
Xuroson va Movaraunnahrning mevalari o‘zining turli navlari va yuqori sifatliligi
bilan butun Sharqda dong taratgan. Juda ko‘p quruq mevalar Yevropaning turli
shaharlariga jo‘natilgan.Umuman, Somoniylar davrida Xuroson va Movaraunnahr
qishloq xo‘jaligining turli tarmoqlari xususan, dehqonchilik yaxshi rivojlangan.
Somoniylar davrida dehqonchilik bilan bir qatorda hunarmandchilik ham keng
sur’atlar bilan tarqalgan. Shahar aholisining ko‘p qismi hunarmandchilikning turli
sohalari bilan mashhur bo‘lishgan. Manbalarda qayd qilinishicha
Movaraunnahrda, ayniqsa to‘qimachilik yaxshi taraqqiy qilgan. Bu yerlarda ipak
va jundan tayyorlangan turli-tuman gazlamalar o‘zining yuqori sifatliligi, bejirim
va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. Buxoroning Zandana, Samarqanddagi Vedar
va Surxondaryodagi Darzangi to‘qimachilarining mahsulotlari faqatgina
Movaraunnahr va Xurosondagina emas, balki Iroq, Е ron va Hindistonda ham
ma’lum bo‘lgan. Xususan, Narshahiyning yozishicha, Zandanada tayyorlangan
17

gazlamalarga Sharq bozorida ehtiyoj juda katta bo‘lgan. Ibn Xavqal va
Muqaddasiyning qayd etishicha, Vedarda tayyorlangan yuqori sifatli gazlamalar
aholining yuqori tabaqalari orasida juda qadrlangan. Bu gazlamalardan asosan
amirlar, vazirlar, turli amaldorlar, qozilar o‘zlariga liboslar tiktirganlar.
Vedar gazlamasi hatto Xuroson parchasi ham deb atalgan. Gazlamalarning turli
navlari bundan tashqari Keshda, Nasafda, Dabusiyada va ko‘pgina boshqa
shaharlarda ham tayyorlangan. Kulolchilik ham Somoniylar davrida o‘z
taraqqiyotining eng yuqori bosqichlariga ko‘tarilgan. Kulolchilik charxini yanada
mukammallanishi natijasida idishlarni bezashda sirlardan foydalanishni kashf
etilishi bu borada katta yutuq bo‘ldi. Natijada idishlarni turlari ham shakllari ham
ko‘paydi. Ularning sifati keskin darajada oshdi. Idishlar turli rangdagi sirlar bilan
bezatila boshlandi. Manbalarda qayd qilinishicha, ayniqsa, Samarqand, Binket va
Marv kulollari tayyorlagan idishlar o‘zining bejirim shakli, yuqori sifati, ajoyib va
nafis naqshlari bilan ajralib turgan. Е pigrafik naqsh bilan bezatilgan turli-tuman
idishlar ayniqsa, diqqatga molikdir. Shu davrga oid shaharlarda olib borilgan
arxeologik izlanishlarga qaraganda, kulollar shaharlarda mahalla-mahalla bo‘lib
yashaganlar. Mana shunday mahallalar Samarqandda, Marvda, A х sikatda,
Termizda ochib o‘rganilgan.Bu davrda shishasozlik ham keng rivojlangan. O‘rta
Osiyo shishasozlari turli shakldagi katta-kichik shisha idishlarni tayyorlaganlar.
Idishlar asosan ko‘kimtir va shaffof rangdagi shishalardan tayyorlangan. Ularning
ma’lum qismi naqshlar bilan bezatilgan. Shishasozlarning ustaxonalari Niso, Marv,
Termiz, Poykant kabi shaharlarda ochib o‘rganilagan. O‘rta Osiyo
shishasozlarining mahsulotiga boshqa o‘lkalardan ehtiyoj katta bo‘lgan.
Somoniylar davrida metallurgiya sohasida ham katta yutuqlar qo‘lga kiritilgan.
Yozma manbalar va olib borilgan arxeologik qazish ishlarga qaraganda bu davrda
kon sanoati taraqqiyotida katta o‘zgarishlar ro‘y bergan. Bu davrda Badaxshonda
kumush, oltin, billur, lojuvard kabi qimmatbaho metall va toshlar qazib olish
davom etgan. Ustrushonaning Mink tumanida katta miqdorda temir rudasi,
Butamda oltin, kumush, mis va boshqa metallar, Tuzkon ko‘lida tuz, Farg‘onadagi
Nokad degan joydan oltin, kumush, Isfara yaqinida toshko‘mir qazib olingan.
18

Farg‘onada neft ham borligi yozma manbalarda qayd qilingan.O‘rta Osiyoda
somoniylar davrida qog‘oz ishlab chiqarish ham yaxshi rivojlangan. Qog‘oz ishlab
chiqarish bo‘yicha eng yirik markaz Samarqand bo‘lib, undagi qog‘ozlarning
mahsuloti faqat О ‘rta Osiyo yoki Sharqda emas, balki Yevropada ham mashhur
bo‘lgan. Samarqand qog‘ozining olti navi manbalarda qayd qilingan.Yuqorida
qayd qilingan hunarmandchilik turlaridan tashqari somoniylar davrida O‘rta
Osiyoda toshtaroshlik, zargarlik, duradgorlik kabi sohalar ancha rivoj topgan.
Somoniylar davrida kuchli va mustaqil davlatnig paydo bo‘lishi dehqonchilik,
hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlarning taraqqiyoti o‘z navbatida ichki va
tashqi savdoni yanada uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo, shahar
va qishloqlar o‘rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shahar va qishloqlarni
qo‘shni ko‘chmanchi xalqlar va boshqa davlatlar bilan aloqasi rivojlandi. Yozma
manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik shaharlarda va hatto
qishloqlarda bo‘lgan. Ayniqsa, karvon yo‘llari bo‘ylab joylashgan, shaharlarda bir
nechtadan bozorlar bo‘lgan. Buxoro, Xo‘jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot, Marv,
Nishopur shaharlaridagi bozorlar katta va juda gavjum bo‘lgan. Istahriyning
yozishicha, Samarqandda Movarounnahrning bosh bozorlari joylashgan. Bu yerga
hamma yerdan savdogarlar kelgan. Movarounnahrda tayyorlangan mahsulotlarning
katta qismi Samarqandga keltirilgan va undan keyin boshqa o‘lkalarga tarqalgan.
Ichki va tashqi savdoda ayrim kichik shaharlarning ham o‘rni katta bo‘lgan. Bu
borada Poykand shahri muhim ahamiyat kasb etadi. Manbalarda yozishlishicha bu
shaharda somoniylardan oldin ham savdogarlar Xorazm, Kaspiy bo‘yidagi o‘lkalar
va Xitoy bilan oldi-sotti ishlari olib borishgan. Shahar hokimlari savdogarlar uchun
hamma shart-sharoitlarni tug‘dirib berishga harakat qilganlar 1
. Shaharda o‘nlab
karvon saroylar mavjud bo‘lgan, ular bozorga yaqin joylarda joylashgan. Savdo
rastalari karvonsaroyning o‘zida ham bo‘lgan. Karvon saroylar yo‘llarda ham
qurilgan.Bozorlarda sotiladigan mollar avvalo mahalliy aholining ehtiyojini
qondirishga qaratilgan. Hunarmandlar o‘z mollarini sotib oziq-ovqat mollarini
xarid qilishgan, o‘z navbatida dehqonlar hunarmandchilik mollarini xarid
1 1
Азамат Зиё. Ў збек давлатчилиги тарихи.-Т.: Шарк, 2000 . – Б.68
19

qilishgan.IX-X asrlarda O‘rta Osiyoning iqtisodiy hayotida savdo-sotiq katta
ahamiyatga ega edi. Bu borada ko‘chmanchilar bilan chegaradosh bo‘lgan
shaharlarning ahamiyati katta bo‘lgan. Ko‘chmanchilar shaharlarga kelib,
dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlarini xarid qilganlar, teri va boshqa
chorvachilik mahsulotlarini sotganlar.O‘rta Osiyolik savdogarlar o‘z mollarini arab
xalifaligi tarkibiga kirgan davlatlarga, Kavkazga, Xazar va Bulg‘oriyaga, Xitoy va
Hindistonga olib borib sotganlar. O‘rta Osiyodan Xitoy bilan O‘rta Yer dengizini
birlashtiruvchi va Janubi-Sharqiy Yevropaga olib boruvchi karvon yo‘llari o‘tgan.
Ayniqsa, O‘rta Yer dengizi bilan bog‘lovchi karvon yo‘li ancha gavjum bo‘lgan.
Bu yo‘l Bag‘dod, Hamadon, Nishopur, Marv, Amul, Buxoro, Nasaf, Kesh,
Samarqand, Ustrushona, Choch, Bolasog‘un orqali Xitoyga olib borgan. Xitoyga
O‘rta Osiyodan otlar va shisha buyumlar olib borilgan. Xitoydan esa turli-tuman
ipak gazlamalar keltirilgan. Xazar, Bulg‘or va Rus yerlariga O‘rta Osiyodan quruq
mevalar, turli-tuman gazlamalar, guruch va kumush chiqarilgan. O‘z navbatida
janubi-sharqiy Yevropadan O‘rta Osiyoga mo‘yna, mis, teri, qoramol, qullar
keltirilgan. Janubi-sharqiy Yevropa bilan bo‘lgan savdo aloqalarida xorazmlik
savdogarlarning o‘rni katta bo‘lgan. Janubi-Sharqiy Yevropa bilan bo‘lgan savdo
aloqalarida xorazmlik savdogarlarning o‘rni katta bo‘lgan.
20

2.2 Madaniy hayot.
IX-X asrlarda madaniy hayot ham o‘zining yuqori darajasiga ko‘tarildi.
Avvalo, me’morchilik san’ati va qurilish uslublari rivojlandi. Turar-joylar, yirik
binolar, amirlar saroylari ham xom g‘ishtdan qurila boshlandi. Ma’muriy binolar,
yirik boylar va amaldorlarning uylari ustunlar va o‘yma naqshlar bilan bezatilgan.
Somoniylar davrida Movarounnahr va Xuroson me’morchilik san’atining yuqori
taraqqiyotidan yorqin dalolat beruvchi yodgorlik bu Buxorodagi Ismoil Somoniy
maqbarasidir. Maqbara o‘ta oddiylik va mahobatli shaklga xos bo‘lib u 892-943
yillar orasida qurilgan va o‘zining bag‘oyat chiroyli qilib ishlangan tashqi
ko‘rinishi bilan ajralib turadi. Ushbu maqbara o‘rta asrlar me’morchilik san’atining
noyob durdonalaridan biri hisoblanadi. Somoniylar davri me’morchiligining yana
bir noyob durdonasi Kattaqo‘rg‘ondan 60 km janubdagi Tim qishlog‘ida
joylashgan Arab ota maqbarasidir. Bu maqbara Ismoil Somoniy maqbarasi bilan
o‘xshashlik topadi. Bu o‘xshashlik maqbaraning umumiy ko‘rinishida, inshootning
tuzilishida, umumiy bezatilishida o‘z ifodasini topgan. Shu bilan birga Arab ota
maqbarasi misolida Somoniylar davridagi me’morchilik taraqqiyoti va rivojlanish
yo‘llarini ko‘ramiz. Somoniylar davri me’morchiligining nodir namunalarini
shuningdek, Karki (Turkmaniston) yaqinidagi Alambardor, O‘zun (Surxondaryo)
yaqinidagi Xo‘ja Naxshron, Karmanadagi Mir Said Bahrom maqbaralarida ham
uchratish mumkin.IX-X asr me’morchiligining rivojlanish yo‘llarining saqlanib
qolganligini ko‘plab masjidlar misolida ham ko‘zitishimiz mumkin. Bu davrga oid
masjidlar to‘g‘risida so‘z yuritilganda Buxorodagi Mag‘oki Attoron, Poykand
masjidi, Termizdagi Chorustun, Shaxristondagi Childuxtaron masjidlarini qayd
qilish mumkin. Bu yodgorliklar O‘rta Osiyoda diniy me’morchilikning rivojlanish
yo‘llarini ko‘zatish imkonini beradi. Narshaxiyning ma’lumot berishicha, amir
Nasr ibn Ahmad Buxoro registonida o‘zi uchun katta saroy qurdirgan va uning
21

qurilishida katta mablag‘ sarflagan. Bu saroy g‘oyatda go‘zal bo‘lgan. Saroyning
oldida esa devonlar uchun binolar qurilgan. Amir va hokimlar saroyi Nishopur,
Marv, Samarqand va boshqa shaharlarda ham bo‘lgan. Bu saroylar o‘zlarining
kattaligi va go‘zalligi bilan ajralib turgan.
Ko‘p hollarda bunday saroylar xushmanzara joylarda, bog‘lar ichida bunyod
etilgan.O‘rta Osiyo xalqlarining asrlar davomida erishgan madaniy yutuqlari va
bilimlari IX-X asrlarda yashagan va ijod qilgan olimlarga katta ilmiy poydevor
vazifasini o‘tadi. Agarda bu ilmiy poydevor yuqori darajada bo‘lmaganda edi,
Somoniylar davridagi ilmiy taraqqiyot haqida gapirish qiyin bo‘lar edi 1
. Buxoro,
Marv, Samarqand, Nishopur, Balx, Binkent, Kesh, Nasaf, Termez, Xo‘jand,
Urganch kabi shaharlar bu davr ichida yirik madaniyat va fan markazlariga
aylandilar. Somoniylar o‘z davlatlari hududida joylashgan o‘lkalardan chiqqan
zamonasining yetuk ma’rifiy va fan sohiblarini Buxoroga taklif etdilar. Ular amir
saroylarida o‘tkaziladigan ilmiy munozaralar va adabiyot uchrashuvlariga taklif
qilinib turdilar. O‘z bilimlarini yanada chuqurlashtirish maqsadida amir
kutubxonalarida saqlanadigan qo‘lyozmalarni o‘rgandilar.Somoniylar davrida
O‘rta Osiyoning qo‘shni davlatlar va xalqlar bilan madaniy va savdo aloqlari
yanada kengaydi va o‘zviylashdi. Movarounnahr va xurosonlik olimlar – Abdullo
Ro‘dakiy, Abumansur Daqiqiy, Abulqosum Firdavsiy, Muso al-Xorazmiy, Abu
Nars Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abulabbos al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy,
Muhammad Narshaxiy kabilar o‘zlarining buyuk ixtirolari va tadqiqotlari bilan
nafaqat o‘z o‘lkalaridagina emas, balki butun mashriqu mag‘ribda mashhur
bo‘ldilar. E’tiborli tomoni shundaki, bu olimlar qomusiy bilimlar sohiblari
bo‘lishgan. Ular fanning turli sohalarida ijod etib, dunyo madaniyati va fanining
rivojlanishiga o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shdilar. Ular ixtiro etgan
kashfiyotlar faqatgina ularning nomlariga boqiylik baxsh etmay, balki butun
xalqimizning obro‘-e’tiborini dunyoga taratdi. Bu davrga oid moddiy topilmalar,
me’moriy yodgorliklar xalqimizning yuksak madaniyatidan, nozik dididan, chuqur
bilimidan va ijodiy parvozidan guvohlik berib kelmoqda. IX-XII asrlarda
mamlakama’naviy xayotining asosi islom mafkurasi edi. Somoniylar islom
22

mafkurasining rivojiga katta ahamiyat berdilar. Buxoro Sharqda islom dinining eng
nufuzli markaziga aylandi. Masjid, madrasa va xonaqolar qurish uchun maxsus
joylar ajratildi. Arab tili va utning imlosi joriy
1Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар.-Т.: Ўқитувчи,1994. – Б.85 .
etildi.Movarounnahrda ko‘p o‘tmay hatto ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini
yaxshiroq bilgan bilimdonlar paydo bo‘ldi. Mahalliy bilimdonlar o‘z vatanida
quvg‘in ostiga olinib, kupgina tolibi ilmlar xalifalikning markaziy shaharlari
Damashq, Kohira, Bog‘dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod
qilishga majbur bo‘ladilar. Davlatni boshharishda abbosiylar ma’muriyati ko‘plab
bilimdon siymolarga muhtoj edi, chunki arablar orasida shu davrda davlat ishiga
yaroqli bo‘lgan bilimdonlar hali oz, borlari ham zaif edi.Eng mashhur madaniyat
markazi shu davrda Bag‘dod shahri edi. Bag‘dodda «Bayt ul hikma»
(donishmaidlar uyi) tashkil etilgan edi. “Baytul xikma”da Ahmad Farg‘oniy,
Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Ahmad ibi Abdulloh Marvaziylar ta’lim
olganlar. IX-X asrlarda O‘rta Osiyoda fan ilmiy asoslarga ega edi. Uning ildizlari
O‘rta Osiyo, ayniq, Xorazm, shuningdek Bobil, Eron, Hindostonning antik
dunyosiga va kadimgi madaniyatiga borib taqalar edi. IX-XII asrlarda arab tilida
asarlar yozgan eng mashhur olimlar Ahmad Farg‘oniy, Muhammad ibn Muso
Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abusalx
Masihiy, Abulhayr Xammar, Abunosir Arron va boshqalar edi.1998 yil Ahmad
Farg‘oniyning 1220 yilligi nishonlandi. Ahmad Farg‘oniy astronom, matematik,
geograf edi. Bag‘dod yaqinda Raqoq nomli mavzsda rasadxona qurilishiga
boshchilik qilib, astronomiya maktabini tashkil etadi. Uning «Astronomiya asosi»,
«Samoviy harakatlar», «Yulduzlar haqidagi fan» nomli asarlari
mashhurdir.Muhammad ibn Muso Xorazmiy mashhur matematik, astronom,
geograf, tarixchi edi. Vatandoshimiz algebra faniga asos soldi. Uning «Al-jabr»,
«Zij», «Quyosh soati haqida risola», «Sur’at ul-arz», «Usturlob holati haqida
risola» kabi asarlari Sharq va G‘arb mamlakatlarida ilmiy fikrlarning rivojiga
samarali ta’sir ko‘rsatdi.Abu Nasr Farobiy Sharq falsafasining ulug mugafakkiri
bo‘lib, kadimga dunyo falsafiy merosini saqlashda va rivojlashirishda katta hissa
23

qushdi. U 160 dan ortiq asar yozgan, ulardan «Aristotilning «Metofizika» asari
maqsadlari haqida», «Musiqi kitobi», «Baxt-saodatga», «Siyosat al-madoniya»
shular jumlasidandir. Abu Ali ibn Sino ikki sohaga- meditsina va falsafaga qiziqdi
va bu sohalarda katga yutuqlarni qo‘lga kiritdi.
(«Al-qonun fit-tab», «Kitob ush-shifo», «Donishnoma», «Risolat at-tayr»).
XVII asrga qadar Yevropada tibbiyot tajribasi va fani Ibn Sino g‘oyalari ta’siri
ostida bo‘lgan.Xorazm madaniyati xorazmlik ulug‘ olim Abu Rayhon Beruniyning
nomi bugan bog‘langan. Abu Rayhon Beruniy 150 dan ortiq ilmiy asar yozgan
bo‘lib, «O‘tmish avlodlardan qolgan yodgorlmklar», «Hindiston»,
«Meteorologiya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. Beruniy ilm-fanning
hamma sohalarini yaxish bilgan qomusiya olim edi. U astronomiya, geologiya,
gidrostatika, geografiya, tarix fanlarga katga hissa qushdi 1
.XI-XII asrlarda ijtimoiy
fandar ham anchagina taraqqiy etdi. Masalan, shoir Abu Abdullo Rudakiyning
drozaik asarlari, Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma»si, Gardiziyning «Zayn-ul-
bahor» («Go‘zal xabarlar») asari, Majididin Almoning «Tarixi mulki Turkiston»
(«Turkiston tarixi»), nizo-mulmulkning «Siyosatnoma»si, Yusuf Xos Xojibniig
«Qutadg‘u bilik» asarlari shu davrga oid bo‘lib, undan tashkari shu davrlarda
Zamaxshariy, Mahmud Qoshg‘ariy, Amak Buxoriya, So‘zani Samarqandiy kabilar
ham ijod etdilar.Bu davr O‘rta Osiyoda me’morchilik san’ati ham gurkirab
rivojlandi. Buxoroda Dehgaron, Masjidi kalon, Namozgoh, Mag‘oki Attoriy
masjidlari, Surxondaryodagi Jarquton minorasi, Ko‘hna Urganchda Faxriddin
Roziy) maqbarasi, Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi, Talxojanbobo masjidi va
boshqa yodgorlikgar me’morchilik sana’tining yorqin namunalari hisoblanadi.IX-
XII asrda dunyoviy fanlar bilan birga diniy bilimlar ham keng rivojlandi.
IsmoilBuxoriy, Iso Termiziy, Burxonuddik Marg‘iloniy, Abu Xafs kabir Buxoriy
kabi ulamolar islom ta’limotining rivojiga ulkan hissa qo‘shlilar. Islom dini
ta’limotaning ravnak va targibotini kengayishida Buxoro shahri markaziy o‘rin
egalladi. Tasavvusf ta’limoti rivojlanib O‘rga Osiyoda uning turli xil yo‘naliishari
(XII asrda Turkisgoida Yassaviy, XIV asr oxirida Xorazmda Kubroviya, XIV
asrda Buxoroda Naqshbandiy) paydo bo‘ldi va tarqaldi.
24

___________________________________________________________________________
1
Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар.-Т.: Ўқ итувчи,1994 . – Б. 85 .
Xulosa
Somoniylar davlati Markaziy Osiyoda tashkil tobdi va ulkan mamlakatga
aylandi. Mamlakat har jihatdan iqtisodiy, siyosiy, madaniy, harbiy jihatdan
taraqqiy etdi. O‘zbekiston, Tojikiston, Qirg‘iziston, Turkmaniston,
Qozog‘istonning bir qism Afg‘oniston, Pokistonning bir qismi, Eron va boshqa
mamlakatlar hududlari Somoniylar davlati tarkibiga kirgan va bu mamlakatning
Poytaxti Buxoro Ismoil Somoniy davrida Samarqand poytaxtga aylantirildi.
Somoniylar davrida amaldorlarni davlat xizmatiga qabul qilishda ma’lum bir
talablar: davlat tili hisoblangan arab tilini mukammal bilish, islomiy huquq-fiqx
meyorlaridan to‘liq xabardorlik, tarix, adabiyot kabi ilmlardan boxabarlik, hisob-
kitob ishlarida bilimdonlik va boshqalar mavjud bo‘lib, bu markaziy va mahalliy
davlat boshqaruvi samaradorligini oshirishga xizmat qilardi. Somoniylar davrida
kuchli va mustaqil davlatning paydo bo‘lishi dehqonchilik, hunarmandchilikning
rivojlanishi, shaharlarning taraqqiyoti – o‘z navbatida ichki va tashqi savdoni
yanada o‘zviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo, shahar va qishloqlar
o‘rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomonidan, shahar va qishloqlarni qo‘shni
ko‘chmanchi xalqlar va boshqa davlatlar bilan aloqasi rivojlandi. Somoniylar
Movarounnahr va Xurosonda mustaqil davlat tuzish uchun avvalambor, kuchli
markazlashgan hokimiyat tuzish kerakligini yaxshi tushunishgan. Bu ayniqsa
Ismoil Somoniy davrida kunning dolzarb masalasiga aylangan edi. Yirik yer egasi
bo‘lgan Ismoil birinchi navbatda mahalliy zodagonlar va savdogarlarning
manfaatlarini ko‘zlab ish tutdi. Davlatning iqtisodiy kuch qudratini oshirish,
qishloq xo‘jaligini, hunarmandchilikni va savdoni rivojlanishi uchun keng shart-
sharoitlar tug‘dirib berish lozim edi. Shu maqsadda Ismoil katta va yaxshi
qurollangan, saralangan qurolli kuchlarni tashkil qilishga kirishdi. U ayniqsa, turk
25

g‘ulomlaridan iborat qismlarni tuzishga katta e’tibor berdi. Natijada Somoniylar
davlati tez orada musulmon Sharqidagi markazlashgan kuchli davlatga aylandi.
Yozma manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik shaharlarda va
hatto qishloqlarda ham bo‘lgan.
Ayniqsa karvon yo‘llari bo‘yida joylashgan shaharlarda bir nechtadan
bozorlar bo‘lgan. Buxoro, Xo‘jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot, Marv, Nishopur
shaharlaridagi bozorlar katta va gavjum bo‘lgan. Istaxriyning ma’lumot berishicha,
Samarqandda Movarounnahrning bosh bozori joylashgan bo‘lib, bu yerga
ko‘pgina shaharlardan savdogarlar kelgan.
Somoniylar davlati savdo aloqalari rivojlanishi, davlat boshqaruvi, iqtisodiy
jihatdan va albatta ilm-fan sohasida rivojlandi ko‘plab mashhur allomalar yetishib
chiqdi va ular dunyo ilm-faniga ilkan hissa qo‘shishdi.
26

Foydalanilgan adabiyotlar
Rahbariy adabiyotlar
1. Каримов И.А Истиклол ва маьнавият.-Т.: Ў збекистон, 1994. – Б. 250
Asosiy adabiyotlar
1. Азамат Зиё. Ўзбек да в латчилиги тарихи. – Т.:Шарк, 2000. – Б. 311
2. Сагдуллаев А. ва бошкалар. Ўзбекистон тарихи. –Т.:1997 . – Б. 310
3. Каримов Ш., Шамсутдинов Р. Ватан тарихи. –Т.:Ўқитувчи,1997.– Б. 287
4. Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар. – Т.: Ўқ итувчи,1994 . – Б.455
5. Наршахий. Бухоро тарихи.–Т.: Мерос,1991. – Б.342.
6. Херман Вамбери. Бухоро ёхуд Мовроуннаҳр тарихи.– Т.: Ғафур Ғулом,
1990. – Б.64.
Internet ma’lumotlari
1.Arxiv.uz
2.Openscience.uz
3.Staff.tiiame.uz
4.Wikipedia
5.Ziyonet.uz
27

Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari orasidagi aloqalar tarixiga oid manbalar

Sotib olish