Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 201.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Лингвистика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Sotsiolingvistika va til sotsiologiyasi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Mavzu:Sotsiolingvistika va til sotsiologiyasi Mundarija Kirish………………………………………………………………………………2 I BOB.Sotsiolingvistika va uning o‘rganish ob y ekti va vazifalari………………..5 1.1. Sotsiolingvistika. Sotsiolingvistik tadqiqotlarga bo‘lgan zarurat. O‘zbek tilini sotsiolingvistik aspektda o‘rganish muammolari……………………………….....5 1.2. Til va jamiyatning o’zaro uzviy munosabatlari…………………………… . … 12 II BOB. Sotsiolingvistikaning asosiy yo`nalishlari va tadqiq metodlari… ……….18 2.1. Sinxron va diaxron sotsiolingvistika................................................................18 2.2. Makro va mikro sotsiolingvistika.....................................................................21 2.3.Sotsiolingvistika va til sotsiologiyasi...............................................................26 Xulosa ……………………………………………………………………….…....28 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….....…..29 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Sotsiolingvisti ka lot societas — jamiyat va lingvistika — tilshunoslik, sotsiologiya jamiyatshunoslik, ijtimoiy psixologiya va etnik fanlari tutashmasida rivojlanuvchi va tilning ijtimoiy tabiati, uning ijtimoiy vazifalari, ijtimoiy omillarning tilga ta’sir ko rsatish mexanizmi hamda tilningʻ jamiyat hayotida tutgan o‘rni bilan bog’liq ko plab muammolar majmuini ʻ o rganuvchi ilmiy- nazariy soha bo‘lib, 1952-yil Sotsiolingvistika atamasi AQShda ʻ fanga kiritildi. 1963-yildan boshlab tadqiqot yo’nalishlari shakllana boshladi.Sotsiolingvistikaning eng muhim tushunchalaridan biri lisoniy vaziyat tushunchasi bo‘lib, u muayyan etnik birliklar yoki ma muriy hududiy ʼ birlashmalarda muomalalarga izchilligini ta minlaydigan tilning tillar, mintaqaviy ʼ umumiy tillar, hududiy va ijtimoiy lahjalarning yashash shakllari majmui sifatida ta riflanadi.Lisoniy vaziyatning ekzogloss (turli tillar majmuilari) va endogloss ʼ (muayyan bir tildagi kichik tizimlar majmuilari) guruhlari farqlanadi. Sotsiolingvistika tomonidan o'rganilgan asosiy muammolardan biri bu tilning tuzilishining barcha darajalarida ijtimoiy tabaqalanish muammosi, xususan, ko‘p qirrali va vositachilik xususiyatiga ega bo'lgan til va ijtimoiy tuzilmalar o‘rtasidagi munosabatlarning tabiati. Tilning ijtimoiy differentsiatsiyasining tuzilishi ko‘p o‘lchovli bo‘lib, ijtimoiy tuzilishning geterogenligi tufayli tabaqalanishni ham, ijtimoiy vaziyatlarning xilma-xilligi tufayli vaziyatni farqlashni ham o‘z ichiga oladi. Hozirgi davrda tilshunoslikda sotsiolingvistik tadqiqotlarning tez rivojlanishi strukturalizm oqimining salbiy tomonlari bilan ham bog’liqdir, chunki strukturalizm til birliklariga xos bo‘lgan shakl va ma’no birligini rad etib, faqat shaklan o‘rganishga ko‘proq e’tiborni qaratgan edi. Ammo jamiyat rivojlanishi buning tamomila aksini isbotladi, yani biror tilning yashashi va rivojlanishi bu tilde gaplashuvchi xalq va jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog’liq ekani ma’lum bo‘ldi. Jahon tilshunosligida tadqiqotlar Rossiyada, AQSh, Fransiya, Angliya kabi 3 mamlaktlarda jadal suratlar bilan olib borilmoqda. Xorijiy olimlar tomonidan "Sotsiolingvistika" atamasining turli ta'riflari tahlil qilindi. Xususan: Fransuz sotsiologik maktabi —fransuz tilshunosligidagi tilni birinchi navbatda ijtimoiy hodisa sifatida talqin qilgan.Tilga bunday yondashuv D. Didro, J. J. Russo, M. Breal va P. Lafarg tomonidan "Inqilobdan oldin va keyin fransuz tili" kitobida bayon qilingan. Til o'zgarishlarining sabablari ijtimoiy munosabatlardagi o‘zgarishlar bilan. 20-asr boshlarida Parijda shakllangan. F.de Sossyur va A. Meyening shogirdlarini birlashtirdi. Uning vakillari O. Komte, E. Dyurkgeymning pozitivist sotsiologlari ta'sirida bo'lgan ikkinchisi ijtimoiy hodisalar shaxsdan tashqarida mavjud va unga jamiyat a'zosi sifatida yuklangan. Meye til faktlarini o‘rganishda psixologiyaga murojaat qilishni noto‘g’ri deb hisobladi: tilning haqiqati "Lingvistik", chunki til ifoda vositalari tizimi va ijtimoiy, chunki til ma'lum bir jamoaga yuklatilgan aloqa vositasidir. U tildagi o‘zgarishlarni faqat ijtimoiy sabablar bilan izohladi: tillarning tabaqalanishi-xalqlarning tarqalishi va birlashish-fathlaridir. Meye tillarni aralashtirishga katta ahamiyat berdi, so‘zlarning ma’nolarining o‘zgarishini ulardan foydalanishning tor ijtimoiy guruhdan keng guruhga o‘tishi bilan izohladi. Vandries fransuz grammatikasiga "Semantema" atamalarini kiritdi. Sotsiolingvistik g'oyalar va til hodisalariga funksional yondashuv, shuningdek, til va semantikaning umumiy nazariyasi muammolarini o'rganadigan J. Munen va M. Mamudian tomonidan ishlab chiqilgan. Shunday qilib, xulosa qilish mumkinki, sotsiolingvistik tahlilning boshlang’ich tushunchasi sifatida ko‘rib chiqilgan til jamoasi ham ijtimoiy, ham lingvistik xususiyatlar (ijtimoiy o‘zaro ta’sirning mavjudligi va lingvistik xususiyatlarning birligi) asosida aniqlanadi. Sotsiolingvistik tadqiqotning asosiy operatsion birliklari- sotsiolingvistik o‘zgaruvchilar-o‘zaro bog’liqlik, bir tomondan, til tuzilishining ma’lum darajasi (fonologik, morfologik, sintaktik, leksik - semantik) bilan, boshqa tomondan, ijtimoiy tuzilish yoki ijtimoiy vaziyatlarning o‘zgarishi bilan tavsiflanadi. Bu hududda yashovchi xalqlar orasida qadimiy yozuv an‘analariga ega bo‘lganlari ham, umuman yozuvi bo‘lmaganlari ham mavjud edi. 4 Shuning uchun sotsiolingvistika fani bu davrda quyidagi masalalarni yoritish bilan shugullandi. Adabiy tilga asos bolgan tayanch sheva yoki dialektni aniqlash va uning tayanch ekanligini ilmiy-nazariy jihatdan asoslash bo‘lsa, bo‘lajak adabiy tilning tovush tarkibini inobatga olib, o‘sha xalqning milliy yozuvini, alfavitini, imlo qoidalarini yaratish hamda yangi barpo etilayotgan adabiy tildan rasmiy til sifatida ma‘muriy boshqaruv, o‘qish-o‘qitish, ommaviy axborot vositalarida keng foydalanishga erishish. Xullas, ijtimoiy lingvistikani o‘rganishva tadbiq etish borasida yuqorida aytilgan fikr-mulohazalarga asoslanmoq maqsadga muvofiqdir. Kurs ishining maqsadi. Sotsiolingvistika va uning o‘rganish obyekti va vazifalariga oid ilmiy ma’lumotlarni chuqur tahlil qilish, uning xususiyatlarini tushuntirish, tahlilida hayot bilan naqadar chambarchas aloqasini bayon etish, uning inson ruhiyatidagi holatini boshqa detallarga ko‘chirishdagi mahoratini yoritib berishdan iborat. Kurs ishining obyekti . Sotsiolingvistika va til sotsiologiyasi Kurs ishining vazifalari . Sotsiolingvistika va til sotsiologiyasiga oid ilmiy ma’lumotlarni chuqur tahlil qilish , uning xususiyatlarini tushuntirish. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida b a y on etilg a n il m iy-naza r iy xulos a la r dan o liy o ‘ q uv y ur t la r in i ng t a l a balari, o ‘ r t a m a x s u s t a ’ l im ti zi m i u c hun m a xs u s ku r s l a r va s e m ina r la r da foyda l a n ish m u m k i n. S hunin g d e k , t a dqiq o t XX a s r m i ll iy a d a b i y ot t a r ixi, y angi d a vr o ‘ z b ek tili r i v o jl a n i s h qonu n i y atla ri ni o ‘ r g a ni s hd a m uh i m m a nb a b o ‘lib x i z m at qil a d i . Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. 5 I BOB.Sotsiolingvistika va uning o‘rganish ob y ekti va vazifalari. 1.1. Sotsiolingvistika. Sotsiolingvistik tadqiqotlarga bo‘lgan zarurat. O‘zbek tilini sotsiolingvistik aspektda o‘rganish muammolari. Bugungi kunda fan sohalari orasidagi chegara ancha nisbiy xarakter kasb etmoqda. Bunday fanlarga sotsiologiya va tilshunoslik fanlarining tutash nuqtasida rivojlanayotgan sotsiolingvistika misol bo‘la oladi. Sotsiolingvistika tilshunoslikning tilni va uning mavjud bo‘lgan ijtimoiy sharoitlar bilan bog‘liqligini o‘rganadigan sohasidir. Ijtimoiy sharoitlar deganda, amaldagi til rivojlanayotgan tashqi shart-sharoitlar majmuyi: mazkur tildan foydalanayotgan kishilar jamiyati, bu jamiyatning ijtimoiy strukturasi, til egalarining yoshi, ijtimoiy mavqeyi, madaniyat va bilim darajasi, yashash joyi orasidagi farqlari, shuningdek, ularning muloqot vaziyatiga bog‘liq bo‘lgan nutqiy muomalasidagi farqlar tushuniladi. Demak, sotsiolingvistika tilning jamiyat hayotidagi roli, uning ijtimoiy tabiati, ijtimoiy funksiya(vazifa)lari, ijtimoiy omillarning tilga bo‘lgan ta’sir mexanizmi bilan bog‘liq masalalarni o‘rganadigan tilshunoslik sohasidir. “Sof” lingvistika lisoniy belgilarni, chunonchi, tovush va uning yozma ifodasini, uning boshqa belgilar bilan o‘zaro munosabatini, vaqt va zamonda o‘zgarishini va h.k. tahlil qilish bilan shug‘ullansa, sotsiolingvistika insonlar mazkur lisoniy belgilarni ularning yoshi, jinsi, ijtimoiy holati, bilimi va madaniyatlilik darajasiga ko‘ra qanday qo‘llashlarini, ya’ni ijtimoiy muhitning ularning nutqiy muomalasiga qanday ta’sir qilishini o‘rganadi. Masalan, “sof” lingvistikada tomi ketmoq iborasi ot va fe’ldan tarkib topgan frazeologik birlik sifatida talqin qilinsa, sotsiolingvistikani mazkur ibora qaysi tabaqa vakilining so‘zlashuv nutqida qo‘llanilgani qiziqtiradi. Xullas, sotsiolingvistikaning tilga nisbatan o‘ziga xos yondashuvini va uning “sof” lingvistikadan farqini tushunish uchun sotsiolingvistikaning manbalarini ko‘rib chiqish, uning tilshunoslikning boshqa yo‘nalishlari orasidagi mavqeyini 6 belgilash, uning obyekti va asosiy tushunchalarini, u shug‘ullanadigan masalalarni aniqlab olish lozim bo‘ladi. Sotsiolingvistikaning manbalari. Tilning ijtimoiy turli-tumanligi haqidagi dastlabki fikrlar XVII asrning boshlarida vujudga kelgan edi. Jumladan, Ispaniya Salaman universiteti professori Gonsalo de Korreas tilning ijtimoiy turli-tumanligi xususida shunday yozgan: “Tilda viloyatlardagi dialektlardan tashqari, mazkur viloyatlarda yashovchilarning yoshi, mavqeyi, mol-mulki bilan bog‘liq ayrim shakllar ham mavjud bo‘ladi. Bular: qishloq aholisi, avom xalq, shaharliklar, zodagonlar, saroy ahli, tarixchi olimlar, din arboblari, qariyalar, erkaklar, ayollar va hatto, bolalarning tillaridir” 1 . “Sotsiolingvistika” termini fanga birinchi marta 1952-yilda amerikalik sotsiolog G.Karri (Currie 1952) tomonidan kiritildi. J.A.Fishmanning “Til jamiyatidagi ma’ruzalar” (“Readings in the Society of Language”) nomli to‘plamiga kirgan 50-yillarning lingvistlari, sotsiologlari, madaniyat antropologlari, dialektologlari va kommunikatsiya (muloqot) sohasi turli mutaxassislarining maqolalarida sotsiolingvistikaga oid muammolar ko‘tarib chiqildi. Kitobning “So‘zboshi”sida J.A.Fishman “til sotsiologiyasi” va “sotsiolingvistika” terminlarining sinonim sifatida qo‘llanishiga e’tibor qaratadi. Ayrim sotsiolingvistlarning fikricha, sotsiolingvistikaning ildizlarini Amerika tilshunosligidan emas, balki Yevropa, xususan, rus tilshunosligidan izlash kerak 2 . Sotsiolingvistikaning shakllanishida I.A.Boduen de Kurtenening til hodisalarining ijtimoiy shartlanganligi, shuningdek, tilning qo‘llanishi va rivojlanishiga ekstralingvistik ijtimoiy omillar ta’siri borasidagi tadqiqotlari katta rol o‘ynagan. 1974-yilda “ Русский язык зарубежом ” jurnalida e’lon qilingan maqolada N.G.Mixaylovskaya I.A.Boduen de Kurteneni “rus va sovet tilshunosligidagi sotsio-etnolingvistik tadqiqotlarning asoschisi” tarzida atagan. I.A.Boduen de Kurtene: “Til faqat kishilar jamiyatida mavjud ekan, u holda, uning ruhiy tomonidan tashqari, ijtimoiy tomoniga ham har doim e’tibor qaratishimiz 1 Степанов Г. В. Типология языковых состояний и ситуаций в странах романской речи. -М., 1976. – C . 22. 2 Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. –М., 2001. – C . 6-7. 7 kerak. Nafaqat individual psixologiya, balki sotsiologiya ham tilshunoslikning asosi bo‘lib xizmat qilishi lozim”, - deb yozgan 3 . XX asrning birinchi yarmida Fransiya, Rossiya, Chexiya tilshunoslik maktablarida tillarning ijtimoiy tabiatiga katta ahamiyat berilgan. Rus tilshunoslari I. A. Boduen de Kurtene, Y.D.Polivanov, L.P.Yakubinskiy, V.M.Jirmunskiy, B.A.Larin, A.M. Selishev, G.O.Vinokur, fransuz tilshunoslari F.Bruno, A.Meye, P.Lafarg, M.Koen, shved tilshunoslari Sh.Balli, A.Seshe; belgiyalik tilshunos J.Vandries, chex tilshunoslari B.Gavranek, A.Mateziuslarning ilmiy g‘oyalari sotsiolingvistikaning fan sifatida shakllanishiga turtki bo‘ldi. Binobarin, A. Meyening til – jamiyat hayoti bilan bevosita aloqada bo‘lgan ijtimoiy hodisa bo‘lgani uchun uning rivojlanishida differensiatsiya va unifikatsiya jarayonlari mavjudligi; Sh.Ballining tilning barcha vositalari muloqot doirasiga ko‘ra taqsimlanishi, bunday taqsimlanishda ijtimoiy o‘zaro bog‘liqlikning salmoqli o‘rin tutishi; rus va chex tilshunoslarining yagona milliy til egalarining ijtimoiy mavqeyiga bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy differensiatsiya; Y.D.Polivanovning jamiyatning tilga ta’siri to‘g‘ridan to‘g‘ri bo‘lmasligi, jamiyatdagi o‘zgarishlarning til evolyutsiyasini tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkinligi haqidagi, shuningdek, hududiy dialektologiya bilan birga, ijtimoiy dialektologiyaning ham muhimligini asoslash; B.A. Larin, V.M.Jirmunskiy, D.S.Lixachevlarning milliy til ichki tizimini tushunishda jargonlar, argolar va tilning boshqa kodlashmagan sohalarini o‘rganishning muhimligi to‘g‘risidagi g‘oyalari shular jumlasidandir 4 . XX asrning birinchi yarmidagi sotsiolingvistika diaxron jihatdan talqin qilingan bo‘lsa, ya’ni unda til evolyutsiyasi bilan jamiyat rivojlanishining bog‘liqligiga e’tibor qaratilgan bo‘lsa, XX asrning ikkinchi yarmidagi sotsiolingvistik tadqiqotlar sinxron xarakterga ega bo‘lib, ularda til strukturasi unsurlari bilan jamiyat strukturasi unsurlari orasidagi bog‘liqlik tahlil qilindi. Sotsiolingvistikaning fan sifatidagi mavqeyi . A.Keypelning fikricha, “sotsiolingvistika” terminining o‘zi o‘zini aniqlab keladi. O‘z nomidan ham 3 Бодуэн де Куртенэ И. А. Избранные труды по общему языкознанию. Том ІІ. - М.: Изд-во Академии наук СССР, 1963 . – C . 15. 4 Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. –М., 2001. – C . 7. 8 ko‘rinib turganidek, sotsiolingvistika sotsiologiya va lingvistika kesishgan nuqtada yuzaga kelgan fan hisoblanadi. Sotsiolingvistikaning fanlararo xarakteri aksariyat tadqiqotchilar tomonidan tan olingan (q.: Hymes 1972, Kraus 1974 va h.k.). Lekin bunday tan olish o‘z-o‘zidan: mazkur fanda sotsiologiya ko‘pmi, yoki lingvistika ko‘pmi? Sotsiolingvistika bilan sotsiologlar shug‘ullanishadimi yoki tilshunoslar shug‘ullanishadimi? degan savollarga javob bermaydi. Bu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash joizki, zamonaviy sotsiolingvistika – tilshunoslikning sohalaridan biri. Ushbu soha endigina shakllanayotgan, “oyoqqa turayotgan” paytda uning mavqeyi haqida munozara qilish mumkin edi. Biroq bugungi kunga kelib, sotsiolingvistikaning nafaqat tadqiqot obyekti, maqsadi hamda vazifalari aniqlandi, balki uning tilshunoslikka xos tabiatini ochib beradigan salmoqli natijalarga ham erishildi. Shu bilan birga, sotsiolingvistlarning sotsiolog (shuning uchun “sotsio...”)lardan ko‘plab metodlarni, xususan, ommaviy tadqiqot metodlari, anketalashtirish, og‘zaki metodlar, og‘zaki so‘rov va intervyu metodlarini o‘zlashtirishganini ham tan olish kerak. Biroq sotsiolingvistlar mazkur metodlardan tilni o‘rganish vazifalaridan kelib chiqqan holda ijodiy foydalanishadi, bundan tashqari, ular asosida til faktlari va til egalari bilan ishlashga qaratilgan xususiy metodik usullar yaratilmoqda. Sotsiolingvistikaning obyektini belgilashda tilshunoslarni ikki guruhga ajratish mumkin. Tilshunoslarning bir guruhi butun tilga tegishli bo‘lgan ijtimoiy jarayonlarni, til va jamiyat munosabatlarini o‘rganishadi. Biroq nutq so‘zlovchisiga, tilning kelib chiqishiga, uning umumiy xususiyatlariga munosabat bildirishmaydi. Boshqa bir guruh tilshunoslar esa turli tillarning individual variantliligiga va mikrojarayonlar (shaxslararo muloqot, kichik guruhlar muloqoti)ga e’tibor qaratishadi. Zamonaviy sotsiolingvistikaning asoschilaridan biri bo‘lgan amerikalik tadqiqotchi U.Labov sotsiolingvistikani “tilni uning ijtimoiy kontekstida” o‘rganadigan fan sifatida belgilagan. Boshqacha qilib aytganda, sotsiolingvistlar tilga ham, uning ichki tuzilishini o‘rganishga ham e’tibor qaratmaydilar. Ular, 9 asosan, u yoki bu jamiyatdagi insonlarning tildan qanday foydalanishlarini tadqiq etadilar. Bunda tilga ta’sir qiluvchi barcha ijtimoiy omillar: muloqotga kiruvchilarning yoshi, jinsi, madaniyati va bilim darajasi, kasbidan tortib, to aniq nutqiy aktning xususiyatlarigacha hisobga olinadi 5 . U.Braytga ko‘ra, sotsiolingvistik tadqiqotlar til va jamiyat munosabatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Biroq bunday qarash ham noaniqlikni keltirib chiqaradi. Agar biz bunga aniqlik kiritadigan bo‘lsak, unda til va jamiyat shunchaki qandaydir birliklarning majmuyi emas, balki ular struktura hisoblanadi. Mazkur holatda sotsiolingvistning vazifasi til strukturasidagi va ijtimoiy strukturadagi o‘zaro munosabatlar tizimini ochib berish bo‘ladi. Ya’ni sotsiolingvistlarning vazifasi lingvistik strukturaning sistematik qo‘shma variatsiyalashuvini ko‘rsatib berish, hatto, u yoki bu yo‘nalishning tasodifiy aloqasini ochib berishdan iboratdir. Sotsiolingvistikaning asosiy vazifalaridan biri mazkur variatsiyalarning haqiqatan ham “erkin” emasligi, ularni sistematik, sotsial farqlar bilan o‘zaro aloqada ekanligini ko‘rsatib berishdir. Til farqliligini ana shunday keng planda tushunish sotsiolingvistikaning asosiy obyekti sanaladi 6 . Fransuz tilshunoslarining fikricha, diskurs tahlili, til me’yori, variantlilik, diglossiya kabi muammolar sotsiolingvistikaning obyekti hisoblandi. Sotsiolingvistika tilning ijtimoiy tabiatini, uning ijtimoiy funksiyalarini, shuningdek, ijtimoiy omillarning tilga ta’sirini o‘rganadigan fandir. Ikki yoki uch til amal qilayotgan jamiyatlarda sotsiolingvist quyidagi savollarga javob olishi uchun bir necha til funksiyalari mexanizmini ularning o‘zaro ta’sirida tadqiq qilishi lozim. Ular ijtimoiy hayotning qaysi sohalarida qo‘llaniladi? Mavqeyi va funksiyalariga ko‘ra ular orasidagi o‘zaro munosabat qanday bo‘ladi? Qaysi til “hukmronlik qiladi”, ya’ni qaysi til davlat tili yoki asosiy muloqot vositasi sifatida rasman qabul qilingan va qaysi tillar so‘zlashuv tili hisoblanadi? Ikki tillilik 5 Lab о v W . Phonological correlates or social stratification. AA , 66 (6), part 2, 1964. – P . 170. 6 Брайт У. Введение: параметры социолингвистики // Новое в лингвистике. Вып. VII . - М., 1975. - С. 34-41. 10 qanday sharoitlarda va qaysi shakllarda yuzaga keladi? Bunga o‘xshash savollarga javob berish sotsiolingvistikaning salohiyatiga kiradi 7 . Demak, sotsiolingvistikaning obyekti til yoki tillarning ijtimoiy faoliyatidir. Til muayyan ijtimoiy strukturaga ega bo‘lgan jamiyatda faoliyat ko‘rsatadi, shunga ko‘ra, sotsiolingvistikani tilni ijtimoiy kontekstda o‘rganadigan fan deyish mumkin. Sotsiolingvistikaning predmetini belgilashda nemis sotsiolingvistlari quyidagi fikrlarni bildirishgan. Jumladan, A.N. Dittmar sotsiolingvistikaning predmetini shunday izohlagan: “Sotsiolingvistika predmetini tilshunoslik va ijtimoiy fanlarning metodlaridan foydalanib: Kim kim bilan qaysi tilda, qanday ijtimoiy muhitda va qanday maqsadda gaplashyapti, nutq aktining oqibati qanday bo‘ladi? degan qator savollarga javob beruvchi tarzida tushuntirish mumkin” 8 . D.Vunderlix sotsiolingvistikada alohida kommunikativ jarayonlarning ichida bevosita kuzatiladigan turli omillarning o‘zaro aloqasini tadqiq etilishi, ya’ni jamiyatning ijtimoiy differensiatsiyasining qandaydir asos sifatida o‘rganishilishini, uni nutqiy muomalaning rol, vaziyat va mavzu turlariga ajraladigan sotsiologik o‘lchovlari bilan bog‘lanishini istiqbolli yondashuvlardan biri, deb hisoblagan 9 . Amerika sotsiolingvistikasining tadqiqotchisi S.M.Ervin-Tripp kommunikatsiya jarayonidagi partner (muloqot ishtirokchi)larning verbal muomalasiga sotsiolingvistikaning asosiy predmeti sifatida qaraydi: “Sotsiolingvistika ishtirokchilarning holatga, mavzuga, o‘zaro ta’sir funksiyalariga, shakl va baholarga ko‘ra verbal muomalasi bilan ish ko‘radi. Mazkur ta’rifning markazi verbal muomala (so‘zlashuv va uning muqobillari) hisoblanadi. Bu o‘rinda sistemani to‘liq tavsiflash uchun lingvistik belgilarning funksional muqobillari sanalgan ishoralar va tasvirlarni ham kiritish lozim bo‘ladi. 7 Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. –М., 2001. –C. 9. 8 Dittmar N . Soziolinguistik . Exemplarische und kritische Darstellung ihrer Theorie, Empiric und Anwendung. – Frankfurt: Main, 1973. –P. 389. 9 Wunderlich D. Zum Status der Soziolinguistik // Aspecte der Soziolinguistik. - Frankfurt,1971. –P. 316- 317. 11 Biroq verbal muomala yuqori darajadagi to‘liq sistema sifatida o‘zini har joyda namoyon qiladi. Shunga ko‘ra, uni qulay boshlang‘ich nuqta deyish mumkin” 10 . Buyuk Britaniya sotsiolingvistikasining predmeti, asosan, turli qatlamlar va sinflarning til qo‘llashini o‘rganish bilan cheklanadi. Binobarin, “til to‘siqlari”, “yoyiq va yig‘iq kod”, “kompensatsiyali ta’lim” kabi masalalar keng tadqiq etiladi. Mazkur muammolar sotsiolingvistik xususiyatga ega bo‘lsa-da, hodisalarning asl mohiyati ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan bog‘liq. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda, sotsiolingvistikaning predmeti ni qisqacha “inson va jamiyat”, deb belgilash mumkin. 1.2. Til va jamiyatning o ‘ zaro uzviy munosabatlari Til va jamiyatning o’zaro uzviy munosabatini sotsiolingvistika fani o’rganadi. Tilning paydo bo’lishi va rivojlanishi insoniyat jamiyati bilan mustahkam bog’liq. Til insoniyat tarixi qadar qadimiydir. Umumiy til tushunchasining shevadan farqi bor: til butun bir xalqqa xizmat qiladi, sheva esa xalqning bir guruhigagina taalluqlidir. Til ko’p vazifali, hamma uchun umumiy bo’lgan aloqa-munosabat vositasidir; sheva esa, vazifa nuqtai nazaridan chegaralangan bo’lib, tilning nutqiy ko’rinishini tashkil etadi. Masalan, o’zbek tiliga qarluq-chigil-uyg’ur dialekti asos bo’lgan. Bu sheva Farg’ona, Toshkent, Samarqand-Buxoro shevalarini o’z ichiga oladi. O’zbek tili— ko’p dialektli til. Bu hol o’zbek tilining o’ziga xos murakkab tarixiy rivojlanish sharoiti va o’zbek millatining o’tmishdagi xilma-xil etnik tarkibi bilan izohlanadi. Ta’kidlanganidek, til jamiyat taraqqiyoti bilan birga rivojlanadi, tilning grammatik qurilishi takomillasha boradi. Til taraqqiyoti jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan. Kishilik tarixidan shu narsa ma’lumki, avval urug’dosh tili, keyin qabila tili, elat, xalq va millat tili shakllangan. Dialektlar urug’chilik davridan boshlab, jamiyat taraqqiyotining keyingi bosqichiga qadar son jihatdan ko’payib boradi. Bu qabilalarning yashash tarzi bilan bog’liq. Avval bir qabila ittifoqiga kirgan tillar markazdan uzoqlashgan sari ulardagi dialektal farq orta boradi va bu dialektal farqlar oxir-oqibatda yangi til 10 Эрвин-Трипп С. М. Язык. Тема. Слушатель. Анализ взаимодействия // Новое в лингвистике. Вып. VII. Социолингвистика. - М., 1975. - С. 336. 12 paydo bo’lishi uchun asos bo’ladi. Dialektlar sonining ko’payishi va ular asosida yangi-yangi tillarning vujudga kelishi til taraqqiyotining differensiatsiya jarayonini tashkil qiladi. Differensiatsiya tillarning dialektlarga parchalanishidir. Har bir millat o’z adabiy tilining mustahkamlanishi uchun harakat qiladi. Jamiyat taraqqiyotining keyingi bosqichlarida dialektlar kamayib, adabiy tilga yaqinlasha borishi kuzatiladi. Buni adabiy til ta’sirining kengayishi bilan izohlash mumkin. Til taraqqiyotidagi bu jarayon integratsiya deb yuritiladi. Integratsiya bir tilga mansub shevalarning adabiy til me’yorlariga yaqinlashuvidir. Bunday jarayonlar tasodifan yuz bermaydi, balki jamiyat taraqqiyotiga, ijtimoiy hayotning taraqqiyot jarayonlariga bog’liq tarzda sodir bo’ladi. Til va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarni, tilning falsafa, ijtimoiy psixologiya, etnografiya bilan bog’liq jihatlarini o’rganuvchi soha sotsiolingvistka (ijtimoiy tilshunoslik) dir. Sotsiolingvistika quyidagi masalalarni o’rganadi:  jamiyat va til o’zaro bog’liq, mutanosib tarixiy jarayon, hodisadir.  jamiyat taraqqiy eta borgan sari tilning ijtimoiy vazifalari ham takomillashib boradi.  adabiy tilning, shevalarning lug’at boyligi kengayadi, ortib boradi.  yashash muhiti yaqin, turmush tarzi o’xshash hamda o’zaro iqtisodiy munosabatlari shakllangan xalqlarning tillari bir-biriga ta’sir ko’satadi. Tillar leksik jihatdangina emas, balki grammatik jihatlariga ko’ra ham ta’sirlashadi. Dunyo tillarining, ma’lum ma’noda, o’ziga xosligini yorituvchi, muayyan tilning boshqa tillardan farqli jihatlarini ko’rsatuvchi tadqiqotlar yaratilgan. Mazkur tadqiqotlarning bosh masalasi til va jamiyat munosabati talqinidir. Tilning jamiyat bilan bog’liq tomonlarini o’rganish tilning o’ziga xos ichki qurilishi, imkoniyatlarini yoritishda ahamiyatlidir. Kishilik jamiyati taraqqiyoti davomida aloqa-munosabat vositasi bo’lgan tilning jamiyatga bo’lgan nisbatini turlicha izohlashgan. Har xil fikrlar, turli nazariyalar vujudga kelgan. Ba’zi guruhlar tilni tirik organizm sifatida 13 tushunishgan. Ba’zilari o’zgarmas voqelik sifatida qarashgan. Bunday qarashlarni tanqidiy-tahliliy ravishda o‘rganib, quyidagicha umumlashtirish mumkin: 1.Til tabiiy-biologik hodisa emas. 2.Tilning mavjud bo’lishi va uning taraqqiyoti tabiat qonunlariga bog’liq emas. 3.Til kishilarning tabiatiga, irqiga, nasliga aloqador emas. 4.Jamiyat bo’lib uyushgan kishilargina aloqa-munosabat vositasi bo’lgan tilga ega. Til kishilik jamiyatining asrlar davomidagi tarixiy-ijtimoiy tajribasi asosida yuzaga kelgan ijtimoiy hodisadir. Til va jamiyat taraqqiyoti uzviy bog’liqdir. Jamiyatda ro’y beradigan har qanday voqelik, ma’lum ma’noda tilda o’z ifodasini topadi. Tilning ijtimoiy tabiati uning janiyatda mavjud bo’lishi hamda jamiyat manfaatlariga xizmat qilishida namoyon bo’ladi. Sotsiolingvistika tilning ijtimoiy tabiatini tahlil qiluvchi asosiy soha hisoblanadi. Sotsiolingvistika tilning ijtimoiy tabiatini yoritishda tarixiylik, hayotiylik, me’yoriylik, hududiylik kabi qator mezonlarga amal qiladi. Avvalo, til voqelik sifatida mavjud bo’lishi uchun muayyan tarixiy taraqqiyot bosqichini o’tishi kerak. Tilning paydo bo’lishi, yaxlit tizim tarzida shakllanishi, ijtimoiy hodisa sifatida mavjudligi uning tarixiyligi bilan bog’liq. Tilning hayotiyligi uning aloqa-munosabat vositasi sifatida mavjuligidir. Til hayotiyligini yo’qotsa, o’lik tilga aylanadi. Til hayotiy bo’lishi uchun shu tildan foydalanadigan jamiyat zarur bo’ladi. Ba’zan o’lik tillar qaytadan tirik tilga aylanishi mumkin, degan fikr ham mavjud va buning isboti sifatida ivrit tilini misol qilib keltirish mumkin. Bu qarashni nisbiy deb baholash kerak. Negaki, til aloqa munosabat vositasi sifatidagi ahamiyatini yo’qotdimi, uni sun’iy ravishda tiklab bo’lmaydi. Sotsiolingvistikadagi me’yoriylik mezoni deyilganda tilning muayyan me’yorlar asosida muvofiqlashtiriluvi tushuniladi. Til grammatikasiga oid qonun- qoidalarning yaratilishi me’yorlashtirishning muhim omillaridan hisoblanadi. Me’yorlashtirilgan til muayyan jamiyatning ehtiyoji uchun xizmat qiladigan, muayyan qonun-qoidalar asosida muvofiqlashtirilgan milliy-adabiy tildir. 14 Hududiylik tilning ma’lum hudud bilan bog’liqligini ifoda etadi. Hududiylik millat, elatga xos urf-odat, an’analar, tarixiy-etnik birlik va yagona davlat tizimining shakllanganligi bilan bog’liq. Millatning, hududning, tarixiy-etnik asos va taraqqiyotning boshqa-boshqaligi tillar o’rtasidagi farqlar uchun asos bo’ladi. Millat va etnik asosning bir xil bo’lishi hududning farq qilishidan qat’i nazar, aloqa-munosabat vositasining bir xil bo’lishini ta’minlaydi. Masalan, o’zbek va tojik tillarida har bir tilning o’ziga xosligi ko’zga tashlanadi. Bir xil etnik asosga ega bo’lgan o’zbek va qirg’iz tillari o’rtasida fonetik, leksik, grammatik farqlar bor. Adabiy til va shevalar o’rtasida ham tilning ichki tuzilishi bilan bog’liq farqlar kuzatiladi. Ijtimoiy tabiati va o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tillarni quyidagicha guruhlash mumkin. Me’yorlashtirilgan tillar adabiy til me’yoriga ega bo’lgan tillardir. Bunday tillarga adabiy shakliga ega bo’lgan barcha tillar kiradi. Adabiy til tarixiy taraqqiyot jarayonida takomillashib, o’zgarib boradi. Qadimiy tillar tillarning dastlabki taraqqiyoti davrida shakllangan, takomiliga yetgan, eng qadimiy madaniy-ma’naviy yodgorliklar yaratilgan tillardir. Bu tillar keyingi davrlarda shakllangan bir qator tillar uchun asos bo’lib xizmat qilgan. Qadimiy tillar kishilik jamiyatining umumiy taraqqiyoti uchun katta ahamiyat kasb etgan. Ma’lum davrda aloqa-munosabat vositasi sifatida mavjud bo’lib, keyingi davrlarda iste’moldan chiqa borgan. Natijada o’lik tilga aylangan. Lotin tili qadimiy tilning yaqqol namunasidir. Mahalliy tillar kam sonli aholiga xizmat qiladigan tillardir. Mahalliy tillar o’z yozuviga ega emas. Bunday tillar faqat og’zaki shaklda mavjud bo’lib, aholining kundalik aloqa-munosabat ehtiyoji uchun xizmat qiladi. Kreol tillar Yevropa mustamlakachilarining afrikaliklar, Sharq mamlakatlari xalqlari va Amerika hindulari bilan muloqoti natijasida mahalliy aholi tillariga Yevropa tillari (fransuz, ingliz, portugal) xususiyatlarining singishidan hosil bo’lgan tillardir. Masalan, Amerikadagi Gaiti oroli mahalliy aholisi tilining fransuz tili bilan aralashuvi natijasida giti-kreol, Lotin Amerikasidagi mahalliy aholi tili 15 bilan ispan tilining aralashuvidan ispan-nauatal kreol tili hosil bo’lgan. Kreol tillarning har biri o’ziga xos xususiyatlarga ega. Ularda birdan ortiq tilning o’ziga xos xususiyatlari yaxlit holda namoyon bo’ladi. Pijin tillar ham Yevropa tillari bilan mahalliy tillarning aralashuvidan yuzaga keladi. Lekin pijin tillarida so’zlashadigan jamiyat yo’q (kreol til jamiyat uchun aloqa-munosabat vositasi sifatida xizmat qiladi). Pijin tillardan port shaharlarida ikkinchi til sifatida foydalaniladi. Sun’iy tillar maxsus yaratilgan xalqaro tillardir. Polyak olimi L. Zamengof tomonidan yaratilgan esperanto tili sun’iy til hisoblanadi. Bu tilning lug’aviy asosi Yevropa tillaridan olingan, grammatikasi agglyutinativ xarakterda, grafikasi lotin yozuvi asosida. Bu tilda mashhur asarlar tarjima qilingan. Radio eshittirishlar ham tashkil qilingan. Bu tilning keyingi taqdiri muayyan davr bilan bog’liq. Sotsiolingvistika til va jamiyat munosabatlarini tahlil qilar ekan, umumiy va xususiy qonuniyatlarga tayanadi. XIX asrning o’rtalarida tabiiy fanlarning rivojlanishi, Charlz Darvin ta’limotining vujudga kelishi bilan tilni tirik organizm deb tushunish kuchayadi. Chunonchi, nemis tilshunoslari M. Myuller va A. Shleyxerlar shu nazariya tarafdori edilar. To’g’ri, fiziologik jihatdan til umurtqali hayvonlarning, shu jumladan, kishilarning og’iz bo’shlig’ida joylashgan harakatchan bir qismi. Lekin hayvonlar tili faqat ovqat yeyish, uning ta’mini aniqlash kabi ishlar uchun xizmat qiladi. Kishilar tili esa hayvonlarga xos xususiyatlardan tashqari, nihoyatda muhim vazifalarni, ya’ni kishilik jamiyatining aloqa vositasi—kommunikativ ijtimoiy vazifani bajaradi. Shuni uqtirib o’tish kerakki, insonning tabiiy-biologik xususiyatlari kishilik jamiyatidan tashqari, jamiyatga bog’liq bo’lmagan holda, masalan, yangi tug’ilgan go’dak hayotining takomili (nafas olishi, korishi, ovqat yeyishi, asta-sekin yurib ketishi va hokazolar) tabiat qonunlariga muvofiq holda taraqqiy etaveradi, o’saveradi. Ammo til bunday tabiiy hodisa emas. So’zlashish, fikrlash uchun kishilik jamiyatining bo’lishi shart. Demak, aytilgan fikrlardan shunday xulosa chiqarish mumkin: birinchidan , til tabiiy biologik hodisa emas; ikkinchidan , 16 tilning mavjud bo’lishi va uning taraqqiy qilishi tabiat qonunlariga bog’liq emas; uchinchidan, til kishilarning tabiiy belgilariga (oq-qoraligi va boshqa irqiy belgilariga) bog’liq emas; to’rtinchidan, faqat jamiyat bo’lib uyushgan insonlargina aloqa vositasi bo’lgan tilga ega. Binobarin, til tabiiy-biologik hodisa bo’lmay, kishilik jamiyatining eng muhim aloqa vositasi sifatida jamiyatga xizmat qiladigan, subyektga bog’liq bo’lmagan ijtimoiy hodisadir. Dastlabki davrlarda, jamiyatning qarama-qarshi guruhlarga bo’linishiga qaramay, til birgina guruh ehtiyojini qondirish uchun xizmat qilmadi, u jamiyat a’zolarining hammasiga bab- baravar xizmat qildi. Ishlab chiqarish jarayoni jamiyatdagi turli guruh odamlari bir-biri bilan aloqada bo’ladilar, til esa ishlab chiqarishni uyushtirishda jamiyatning hamma sohalari rivojlanishida muhim aloqa vositasi bo’lib xizmat qiladi. Til kishilik jamiyatining asrlar davomidagi butun tarixiy jarayonida ma’lum bir guruh tomonidan emas, balki butun jamiyat va jamiyatning a’zolari tomonidan shakllantirilgan ijtimoiy hodisadir. Shu bilan birga, til biror davrning, biror ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatning mahsuli bo’lmay, balki butun jamiyat tarixi jarayonidagi bir qancha davrlarning mahsuli bo’lib, jamiyatdagi turli tabaqa vakillari uchun bab-baravar xizmat qiladi. Faqat bir sinfga yoki bir guruhga xizmat qiluvchi til bo’lmagan va bo’lishi ham mumkin emas. Shunday qilib, til guruh va tabaqalardan qat’i nazar, butun jamiyatga xizmat qiladi. Til fikr ifodalashning muhim vositasidir. Tafakkur bilan tilning munosabati murakkab jarayondir. Til fikr ifodasi sifatida mavjud, o’z navbatida fikr til asosida yuzaga keladigan murakkab jarayon. Til ham tafakkur ham mehnat jarayonida kishilik jamiyatida shakllangan. Til birliklari – fonema, morfema, so’z, gap bir butun holda, mantiqiy tushunchalar (his-tuyg’y, idrok, tafakkur) bilan uzviy bog’liqdir. Til alohida tizim sifatida quidagi vazifalarni bajaradi : 17 1 . Aloqa – munosabat vazifasi . Tilning mazkur vazifasi jamiyatda aloqa – munosabat vositasi sifatida xizmat qilishdan iborat. Bu tilning asosiy ijtimoiy vazifasi hisoblanadi. Til belgilari uni aloqa - munosabatning boshqa vositalaridan farqlash, tilni ijtimoiy hodisa sifatida talqin etish imkonini beradi . Til aloqa – munosabatning muhim vositasi sifatida jamiyat bilan, uning madaniyati, turmush tarzi va mehnat faoliyatidagi har bir jarayon bilan muntazam bog’liq. Kishilar o’z fikrlarini, sezgi va ruhiy kechinmalarini ifoda qilib, bir – birlariga ta’sir ko’rsatadilar . 2. Tilning hissiy ta’sir vazifasi. Tilning muayyan ma’lumotni ifoda etib, tinglovchiga ta’sir ko’rsatishi uning hissiy - ta’siriy vazifasi hisoblanadi . Xabar, sezgi va hayajon , xohish ifoda qilish hissiy ta’sir vazifasining asosini tashkil etadi. Bunda turli tasviriy til vositalaridan, jumladan, modal so’zlar , javob talab qilmaydigan so’roq , tartibni o’zgartirish kabilardan foydalaniladi. 3. Tilning to’plash vazifasi . Til aloqa – munosabat vositasi, hissiy ta’sir ifodasi bo’lib qolmay , to’plash vazifasini bajaruvchi muhim manba hamdir . Til millatlararo aloqa - munosabat vositasi, to’plangan bilim va tajribalarni avloddan avlodga yetkazish vositasi hisoblanadi. Tilning ushbu vazifasi bilish jarayonidagi asosiy vositalardan hisoblanadi . Bevosita aloqa - munosabat davomida tilning nomlash va fikr ifodalash vazifalari namoyon bo’ladi. Mustaqil so’zlar , qo’shma nomlar , iboralar ,atama nomlovchi birliklar hisoblansa, turli gap ko’rinishlari fikr fodalovchi birlik hisoblanadi. Tilning kishilik jamiyatidagi o’rnini , madaniy – ma’naviy soha taraqqiyotidagi ahamiyatini belgilash tilning asosiy vazifalarini to’g’ri ta’riflashga asoslanadi.Bevosita aloqa – munosabat davomida tilning nomlash va fikr ifodalash vazifalari namoyon bo’ladi. Mustaqil so’zlar, qo’shma nomlar, iboralar, atamanomlovchi birliklar hisoblansa, turli gap ko’rinishlari fikr ifodalovchi birlik hisoblanadi. II BOB. Sotsiolingvistikaning asosiy yo`nalishlari va tadqiq metodlari. 2.1. Sinxron va diaxron sotsiolingvistika 18 Ferdinand de Sossyur davridan boshlab lingvistikada til tadqiqining sinxron va diaxron jihatlari farqlanadi. Shunga ko‘ra, sinxron lingvistika va diaxron lingvistika ajratiladi. Olimlar bunday bo‘linishning shartli ekanligini ta’kidlaydilar, binobarin, tilning u yoki bu holatini tadqiq etishda (sinxron lingvistikaning shug‘ullanish sohasi) uning tarixiy omili(diaxron lingvistikaning o‘rganish predmeti)ni ham hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, aksincha, til tarixining samarali tadqiqi ba’zan tilning u yoki bu davrdagi rivojlanish holatini tavsiflovchi sinxron rivojlanishning muayyan bir paytini qiyoslash yo‘li orqali amalga oshiriladi. Tilni o‘rganishdagi bunday sinxron va diaxron bo‘linish sotsiolingvistikada ham mavjud. Sinxron sotsiolingvistika til va jamiyat munosabatlarini, diaxron sotsiolingvistika til rivojlanishining jamiyat rivojlanishi bilan aloqasini tavsiflovchi jarayonlarni o‘rganadi. Sinxron sotsiolingvistika til va jamiyat aloqalariga tegishli munosabatlar va jarayonlarni o‘rganadi. Munosabatlar bu aloqalarning statikasini, jarayonlar esa ularning dinamikasini ifodalaydi. U yoki bu til egasi muayyan ijtimoiy xususiyatlarga, xususan, ma’lum ta’lim darajasi, kasb-hunar, qadriyatlar yo‘nalishi tizimi va boshqalarga ega. “Til egasi” va “ijtimoiy xususiyatlar egasi” maqomining o‘zaro munosabati zamonda o‘tib boruvchi qandaydir jarayonlar bilan bog‘liq emas. Lekin turli ijtimoiy tabiatga ega bo‘lgan kishilarning tildan foydalanish xususiyatlarini mazkur shart-sharoitlardan tashqarida, nutqiy muloqot jarayonini kuzatish orqaligina tadqiq etish mumkin. Statika dinamika bilan o‘rin almashadi 11 . Ko‘p tilli jamiyatda tillar til egalari orasida ularning etnik xosligiga ko‘ra taqsimlanadi: masalan, hozirgi Rossiyada ruslar bilan birga tatarlar, yoqutlar, osetin va boshqa xalqlar ham istiqomat qiladi, ularning har biri o‘z ona tiliga ega. Bu o‘rinda shuni ta’kidlash joizki, tillar va etnoslar orasidagi munosabat bir xil bo‘lmaydi: bir tomondan, ko‘p millat vakillari o‘z ona tilidan tashqari shu jamiyatda keng qo‘llanuvchi boshqa tillardan ham foydalanadilar; boshqa tomondan, shunday tillar borki, masalan, suaxili tili, “bu tilda so‘zlashuvchi tub 11 Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. –М., 2001. – C . 170. 19 etnik qatlam yo‘q, chunki Afrikada ona tili suaxili bo‘lgan avtoxton etnosi mavjud emas” 12 . Yana bir misol. Qandaydir milliy tilni uning ijtimoiy differensiatsiyasi nuqtayi nazaridan tasvirlashda, odatda, unda muayyan til tizimlari – adabiy til shakllari, hududiy dialektlar, kasbiy va ijtimoiy jargonlar, shahar koynesi va h.k.ning mavjudligi qayd qilinadi. Mazkur til tizimlari bir-biridan ihotalanmagan holda mavjud, ya’ni ular o‘zaro munosabatda bo‘ladi. So‘zlashuvchilar bu til tizimlaridan qanday foydalanadi? Ularning funksional munosabati qanday bo‘ladi? - kabi savollarga javob berilar ekan, tilning ijtimoiy differensiatsiyasini tavsiflovchi statikadan mazkur tilni tarkib toptiruvchi ost tizimlarning vazifalari dinamikasiga o‘tiladi. Sinxron sotsiolingvistika sohasiga lisoniy ijtimoiylashuv, tilni o‘zlashtirishni ijtimoiy rollar tizimini o‘zlashtirish, “vaziyat grammatikasi” asoslarini bilish va boshqalar bilan bog‘liq holda o‘rganish ham kiradi. Sinxron sotsiolingvistikaning shug‘ullanish sohasi haqida L.B.Nikolskiy, J.Fishman, J. Gampers va D.Hayms tahriri ostida nashr qilingan “Directions in sociolinguistics” (1972)da batafsil ma’lumot berilgan. Diaxron sotsiolingvistika til rivojlanishining jamiyat rivojlanishi bilan aloqasini ko‘rsatuvchi jarayonlarni, ya’ni til tarixini xalq tarixi bilan bog‘lab o‘rganuvchi sotsiolingvistik tadqiqotlar yo‘nalishidir. Til faktlari va ijtimoiy jarayonlarning sistematik, tadrijiy o‘zaro munosabatini aniqlash sotsiolingvistik tadqiqotlarga xos xususiyatdir. Agar tadqiqotchi biron bir til tarixini o‘rganish jarayonida xalq tarixiga oid hodisalarni shunchaki qayd qilgan bo‘lsa, unda bunday ishni sotsiolingvistik tadqiqot sifatida qabul qilish qiyin bo‘ladi. Agar tadqiqot tilning rivojlanishiga xos bo‘lgan ichki qonuniyatlar va tashqi ijtimoiy omillarning til rivojiga ta’sirini aniq chegaralashga asoslangan bo‘lsa va til o‘zgarishlarini u yoki bu hodisaga ta’sirini tahlil qilgan bo‘lsa, u holda, bunday ishni diaxron sotsiolingvistik tadqiqot, deb aytish mumkin. 12 Рябова И. С. Различия в функциональном членении суахили в Танзании и Кении // Функциональная стратификация языка. –М., 1985. –С. 107. 20 Til taraqqiyoti va jamiyat taraqqiyoti o‘rtasidagi muntazam aloqalarni til tadrijiy rivojlanishining muayyan qisqa muddati ichida kuzatish mumkin. Masalan, P. Lafarg Buyuk fransuz inqilobi davrida fransuz tilida yuzaga kelgan yangiliklarni tadqiq qilgan 13 ; A.M.Selishev o‘zining mashhur “Inqilob davri tili” asarida rus tilining inqilobdan keyingi 10 yil davomida yuz bergan o‘zgarishlarini tahlil qilgan va bu o‘zgarishlarni 1917-yil oktyabr to‘ntarishi natijasida Rossiyada sodir bo‘lgan o‘zgarishlar bilan qiyoslagan 14 . Nemis tadqiqotchisi L.Sibatovning kitobida XX asrning 80-90-yillaridagi rus tiliga xos bo‘lgan o‘zgarishlar mazkur davrdagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar bilan bog‘liq holda tahlil qilingan 15 . Tilni diaxron nuqtayi nazardan sotsiolingvistik o‘rganishning maqsadi – til tarixi, tarixiy taraqqiyot natijasida yuz bergan o‘zgarishlar va shu tilga xizmat qiluvchi jamiyat tarixi, shuningdek, jamiyat va uning iqtisodiy institutlarining tadrijini tavsiflovchi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlarni qamrab olish hisoblanadi. Mazkur maqsadga erishish yo‘lida tadqiqotchi qator masalalarni yechishga harakat qiladi, ular orasida lisoniy va ijtimoiy hodisalar o‘rtasidagi aloqalarning o‘ziga xos jihatlarini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Diaxron sotsiolingvistikaning vazifalariga jamiyatdagi o‘zgarishlar ta’sirida lisoniy vaziyatda vujudga kelgan o‘zgarishlarni o‘rganish, til (yoki tillar) funksiyalari yig‘indisi va unga xos o‘zgarishlar tahlili, milliy tilning adabiy shakli va sotsiolektlarning ijtimoiy va kommunikativ mavqeyidagi o‘zgarishlar, jamiyatning butunicha yoki alohida ijtimoiy guruhlar munosabatida o‘z tiliga yoki uning biron bir shakliga, tildagi yangiliklarga nisbatan o‘zgarishining tadqiqi va h.k. kiradi. Diaxron sotsiolingvistikaga muayyan tadqiqotlar uchun sinalgan tamoyillar xosdir: til tarixi shu til egalarining tarixi bilan, ularning kundalik hayoti bilan chambarchars bog‘liq holda o‘rganilishi kerak. “So‘z dialektdan dialektga, tildan tilga bozor yoki ko‘rgazma, ibodatxona yoki muqaddas joylar, olimpiya o‘yinlari, teatr yoki sirk, korrida yoki futbol namoyishiga borayotgan odamlar bilan birga 13 Лафарг П. Язык и революция. –М.; -Л. 1930. 14 Селищев А. М. Язык революционной эпохи. –М., 1928. 15 Zybatow L. N. Russisch im Wandel. Die russische Sprache seit der Perestrojka. – Wiesbaden, 1995. Vol . II . 21 sayohat qiladi. So‘z mahsulot yorlig‘i, har qanday moddiy yoki ma’naviy ishlab chiqarish bilan birga sayohat qiladi” 16 . 2.2. Makro va mikro sotsiolingvistika Sotsiolingvistika shug‘ullanadigan obyektlarning ko‘lamiga ko‘ra, makro va mikro sotsiolingvistikaga bo‘linadi. Makro va mikro sotsiolingvistikaning farqlanishi muayyan ma’noda sotsiologiyaning makro va mikro sotsiologiyaga ajralishiga o‘xshaydi. Binobarin, makro sotsiologiya butun bir jamiyatning rivojlanishi va faoliyat ko‘rsatishi bilan bog‘liq global jarayonlar bilan shug‘ullansa, mikro sotsiologiyani insonning u yoki bu ijtimoiy guruhning a’zosi ekanligi qiziqtiradi. Ba’zi mualliflar til hodisalarini makro va mikro yo‘nalishda emas, balki sotsiolingvistik tahlil qatlamlari sifatida farqlaydilar (masalan, Berruto 1974, 4 bob). Biroq sotsiolingvistikaning taraqqiyoti mobaynida bu tahlil darajalari mustaqillasha bordi va sotsiolingvistikaning o‘zaro kam kesishuvchi ikki yo‘nalishiga aylandi. Makro sotsiolingvistika tilning u yoki bu darajada ijtimoiy omillar bilan shartlangan yirik ko‘lamdagi jarayonlarini o‘rganadi. Bu jarayon va munosabatlar jamiyatga to‘liqligicha yoki uning katta majmuasiga: ijtimoiy qatlam, etnos, etnik guruh kabilarga xos bo‘ladi. Masalan, tilning ijtimoiy differensiatsiyasini o‘rganish makro qatlamni: mazkur milliy til va uning kichik tizimlarini o‘z ichiga oladi. Makroyondashuv ikki tillilikka bag‘ishlangan ko‘plab ishlarda keng kuzatiladi; tilni me’yorlashtirish va kodifikatsiyalash muammolari, shuningdek, til siyosati va lisoniy rejalashtirish masalalari ham eng avvalo, makro sotsiolingvistik yondashuv doirasida o‘rganiladi. Chunki bu masalalar mazkur til (yoki tillar)dan foydalanuvchi butun aholining yoki uning katta qismiga tegishli manfaatlarga taalluqli bo‘ladi. Masalan, bir davlatda yashovchi kichik elatlar tiliga xos siyosiy masalalarda tadqiqotchi shu etnos tilining alohida vakillari misolida emas, balki bu tilning u yoki bu darajada saqlanib qolganini butun etnos misolida o‘rganib chiqadi. Ko‘p millatli jamiyatda u yoki bu etnos tilining funksional xossalari, 16 Журавлев В.К. Диахроническая социолингвистика (предмет, задачи, проблемы) // Диахроническая социолингвистика / Отв. ред. В.К. Журавлев. –М., 1993. – C . 7. 22 shakllari, ularning qandaydir tarkibiy qism sifatida biror bir milliy tilga kirganini tekshirish uchun ham mikroyondashuv talab qilinadi. Makro sotsiolingvistikaga ijtimoiy darajada o‘ta muhim – lisoniy vaziyatlar tahlili bilan bog‘liq muammolar ham kiradi. Jamiyatning lisoniy hayotida makroyondashuv asosida tadqiq qilinishi kerak bo‘lgan muammolar ko‘p. Bu muammolarning turli tumanligi va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini “Dunyoning turli hududlaridagi sotsiolingvistik muammolar” nomli yirik to‘plamga murojaat qilib ham bilib olish mumkin. Ikki tillilik muammosi ham makro sotsiolingvistikada o‘rganiladi. Tilning sayqallanishi va uni kodlashtirish; til siyosati va tilni prognozlashtirish muammolari makro sotsiolingvistikaning obyekti hisoblanadi. Lisoniy vaziyatlarning tahliliga bog‘liq muammolar ham makro sotsiolingvistika doirasida o‘rganiladi. Biror bir ijtimoiy-kommunikativ tizimning muloqot sohalariga bo‘linishi, kommunikativlik darajasini aniqlash kabilar shular jumlasidandir. Mikro sotsiolingvistika tilning kichik jamoalar (oila, ishlab chiqarishdagi guruhlar, bog‘cha, maktabdagi sinflar va h.k.)da ishlatilishi bilan shug‘ullanadi. Katta va kichik ijtimoiy jamoalar nafaqat miqdor, balki sifat nuqtayi nazaridan ham farqlanadi: kichik ijtimoiy jamoada (masalan, oilada, turli o‘yinlar va ishlab chiqarish guruhlarida) qo‘llanuvchi til qonuniyatlari ko‘pincha kattalar jamoasida “ishlamaydi” yoki u darajada ta’sir qilmaydi va aksincha. Ko‘p yillar mobaynida sotsiolingvistikada keng miqyosdagi jarayon va munosabatlar obyekt qilib olingan tadqiqotlar asosiy o‘rinni egallagan. Ozchilikni tashkil qilgan guruhlarga aloqador lisoniy jarayonlar va munosabatlarga e’tibor berilmagan. Biroq bunday kichik guruhlarni sotsiolingvistik nuqtayi nazardan tadqiq etish zarurati haqidagi fikrlar ko‘p marta qayd qilingan. Bunday tadqiqotlarda insonning nutqiy muomalasi haqidagi qator muammolar to‘g‘ri yechimini topishi mumkin. Bundan tashqari individ nafaqat so‘zlovchi sifatida, 23 balki ma’lum jumlalarni “yaratuvchi” sifatida ham aynan shunday kichik guruhlarda (butun jamiyatda emas) namoyon bo‘ladi 17 . Mikro sotsiolingvistika , shubhasiz, tilshunoslikning sohasidir. Garchi u tilning kichik guruh ichida maxsus qo‘llanishini o‘rgansa-da, uning obyektini bevosita til tashkil qiladi. Biroq u inson haqidagi boshqa fanlar, eng avvalo, psixologiya va ijtimoiy psixologiya bilan chambarchas aloqada, chunki uning asosiy tushunchalari aynan shu sohalardan olingan. Mikro sotsiolingvistika shug‘ullanadigan muammolarni ikki guruhga ajratish mumkin: 1) muayyan kichik ijtimoiy guruhda qanday til qo‘llanadi? 2) bu til shu kichik jamoa a’zolari tomonidan qanday ishlatiladi? Bu savollarning javobi bir qarashda ma’lumday ko‘rinadi. Agar muayyan guruh qandaydir uni qamrab olgan jamiyat (millat, mamlakat, etnos va sh.k.) ichida mavjud bo‘lsa, guruh a’zolari guruh ichidagi muloqotda shu jamiyatda amalda bo‘lgan til hosilalaridan foydalanishi kerak. Guruh a’zolari foydalanuvchi til umummilliy til bo‘lmaydi. Buni “oilaviy” deb ataluvchi tillarning mavjudligi isbotlaydi: umumiste’moldagi til vositalari bu o‘rinda muayyan transformatsiyaga uchraydi. Guruhlarda alohida “tillar”ning ishlab chiqilishini ham shunga qiyoslash mumkin: ishlab chiqarish, o‘yin, sport yoki boshqa biror bir qiziqishlari birlashtirgan jamoa a’zolarining tillari (bunda ijtimoiy va professional jargonlar emas, balki o‘ta tor doiradagi guruhlarda mavjud bo‘lgan o‘ziga xos muloqot vositasi nazarda tutiladi). Bunga guruh ichidagi muloqotda nutq qoliplarining shakllanishini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bu jamoaviy faoliyat jarayonida kishilar tomonidan muayyan xulq stereotiplari ishlab chiqiladi, guruh a’zolarining o‘zaro kommunikativ aloqalari nutq qoliplarining shakllanishiga olib keladi. Bunday qoliplar qatoriga alohida nutq birliklari, shuningdek, mazkur guruhning kommunikativ tajribasini aks ettiruvchi jumla va suhbatlarning turli qismlari, u yoki bu nutqiy aktlarning boshlanishi yoki 17 Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. –М., 2001. – C . 177. 24 tugallanishini ifodalovchi o‘ziga xos shakllar, badiiy asarlarda yoki biron bir guruh a’zosining og‘zaki gaplarini kiritish mumkin 18 . Mikro sotsiolingvistikada nutqiy muloqotning diada va triada turlarini tadqiq etish keng tarqalgan. Masalan, shifokor va bemor, er va xotin, o‘qituvchi va o‘quvchi, sudya va sudlanuvchi yoki advokat va h.k. Bunday “mikroguruh” a’zolarining nutqiy muomalasini batafsil tadqiq etish natijasida muloqotchilarning turli darajadagi mavqeyi va rollarini boshqaruvchi nutqiy muloqot mexanizmlari ochib beriladi. Nutqiy o‘zaro munosabatning bunday mikrotahliliga U.Labov va D.Fenshellarning “ Terapevticheskiy diskurs. Psixoterapiya kak obhenie ” asarini misol sifatida ko’rsatish mumkin 19 . Mazkur asarda psixoterapevtning bemorlar bilan olib borgan suhbatlari asosida muloqotchilar nutqiy usulini xarakterlovchi umumiy qoidalar va uning verbal va noverbal (harakat, imo-ishora, o‘tirish holati va h.k.) ko‘rinishlari tadqiq etilgan. Nazariy va tajribaviy sotsiolingvistika Til tadqiqiga ijtimoiy nazar bilan yondashishning dastlabki bosqichida ijtimoiy-lisoniy aloqalar tahliliga aqliy yondashuv xos bo‘lib, mazkur sohaga tegishli daliliy materiallar hali yetarli emas edi. “Til-jamiyat” munosabatiga oid masalalar endigina o‘rtaga tashlangan va ular umumiy nuqtayi nazardan muhokama qilinar edi. Bunday tadqiqotlarga Y.D.Polivanov va A.Meyening ishlarini misol qilib keltirish mumkin. Dastlabki sotsiolingvistik tadqiqotlar sotsiolingvistika nazariyasini shakllantirishda asos vazifasini o‘tadi. Sotsiolingvistik tadqiqotlarning mazkur yo‘nalishi, asosan, “til - jamiyat” munosabatlariga aloqador bo‘lgan umumiy muammolarning tadqiqi bilan shug‘ullanadi. Bu muammolar quyidagilardan iborat: - tilning ijtimoiy hodisa ekanligi haqidagi umumiy tezis atrofida guruhlangan aksiomalar tizimini shakllantirish; 18 Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика . – М ., 2001. –C. 178. 19 Labov W., Fanshel D. Therapeutic discourse. Psychotherapy as conversation. - New York; -San-Francisco; – London, 1977. 25 - til taraqqiyotiga xos qonuniyatlarni aniqlash va ularning ijtimoiy tabiatini isbotlash; - til mavjudligining ijtimoiy shartlanganligini tekshirish, uning turli muloqot muhitlari va ijtimoiy vaziyatlarga bog‘liqligini ko‘rsatish; - kommunikatsiya ishtirokchilarining ijtimoiy rollari tizimi yoki bu nutqiy aktlarni amalga oshirishdagi ijtimoiy-psixologik sharoitlar, so‘zlovchining bir koddan boshqasiga o‘ta olishi kabi qator omillarning ahamiyatini aniqlash va h.k 20 . Sotsiolingvistikaning nazariyachilari tilning ijtimoiy omillariga ommaviy empirik materiallarni bog‘lash zaruratini dastlabki bosqichlardayoq anglab yetishgan edi. XX asrning 60-yillarida Rossiyada M.V.Panov, AQShda U.Labov bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda sotsiolingvistik tadqiqotlarning zaruriy bosqichi va muayyan nazariy asoslarni isbotlash usuli sifatida tajribaga murojaat qilishgan. Mazkur xatti-harakatlar tajribaviy sotsiolingvistikaning rivojlanishiga turtki bo‘lgan. Zamonaviy sotsiolingvistik tajriba ulkan tashkiliy faoliyat va muayyan moliyaviy xarajatlarni talab qiladigan murakkab ishdir. Binobarin, tajriba o‘tkazuvchi tadqiqotchi kishilar nutqiy muomalasining o‘ziga xos tomonlari yoki lisoniy hamjamiyatlarni tashkil qilgan turli ijtimoiy guruhlar haqida imkon qadar xolis va yetarli ma’lumotlar olishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. O‘z navbatida, tajriba o‘tkazishning ishonchli vositalari, sinalgan usullar, maxsus tajriba dasturiga amal qiluvchi axborot beruvchi informantlar jamoasini to‘g‘ri tanlay olish ham muhim hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, fan tarixida qo‘pol sotsiolingvistik tajribalar ham o‘tkazilgan. R. Bell yarim hazil, yarim chin ma’noda ilk sotsiolingvist tajribachi sifatida galaadityan qabilasiga mansub qadimgi lashkarboshi Ieftayni ko‘rsatadi. U dushman “beshinchi kolonna” efremliklar qabilasi vakillarining o‘z harbiy kuchlariga kirib olishining oldini olish maqsadida Iordan daryosi kechuviga kelgan har bir jangchiga “shibbolet” (yahudiy tilida “oqim” degani) - deb aytishni buyurgan. Galaaditliklar “shibbolet” so‘zi boshidagi [v] tovushini qiynalmasdan 20 Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. –М., 2001. – C . 182. 26 to‘g‘ri talaffuz qilishgan, efremliklar esa uni talaffuz qila olishmagan. Bu tajribaning natijasi qonli bo‘lib, “shibbolet”ni galaaditcha aytolmagan 42 ming efremlik o‘z hayoti bilan vidolashgan 21 . Tajribaviy tadqiqotlarni o‘tkazish uchun maxsus uslublar majmuyi ishlab chiqilmoqda. Bunday uslublardan ayrimlari U.Labov va uning izdoshlari tomonidan ingliz tilining Amerika variantini o‘rganishda, shuningdek, M.V.Panov rahbarligidagi moskvalik tilshunoslar tomonidan muvaffaqiyatli qo‘llanilgan. 2.3. Sotsiolingvistika va til sotsiologiyasi Qator tadqiqotchilar “sotsiolingvistika” termini bilan bir qatorda “til sotsiologiyasi” terminini ham qo‘llaydilar. Ba’zi tadqiqotchilar ularni sinonim deb hisoblasa, boshqalar sotsiolingvistikani til sotsiologiyasining bir yo‘nalishi sifatida har birining boshqa-boshqa tushuncha, deb farqlash kerakligini ta’kidlaydilar. Aksariyat zamonaviy sotsiolingvistlarning fikrlariga ko‘ra, sotsiolingvistika bu til sohasi bo‘lib, u til hodisalariga ijtimoiy omillarni jalb qilgan holda o‘rganadi; til sotsiologiyasi esa fanlararo chatishgan soha bo‘lib, u sotsiologik maqsad va tadqiqot metodlarini lingvistik materiallar bilan aloqadorlikda tadqiq etadi 22 . Ijtimoiy sharoitlarga bog‘liq bo‘lgan til variativligini o‘rganadigan sotsiolingvistikadan farqli o‘laroq, til sotsiologiyasi tilning, xususan, turli ijtimoiy guruhlarda til variantlarining qanday taqsimlanganligi va bu guruhlar qanday qilib til orqali o‘z maqsadlariga erishishlari bilan qiziqadi. Masalan, sotsiolingvistni hokimiyatning tilni boshqarishi, uning tilni ijtimoiy demagogiya yoki haqiqatni yashirish vositasi sifatida qo‘llashi yoki siyosiy raqib bilan shaxsiy obro‘- manfaatga futur yetkazmasdan kelishish yo‘llari qiziqtiradi. Ya’ni, sotsiolingvist “tildan”, til faktlaridan kelib chiqib ish ko‘rsa, til sotsiologi “jamiyatdan”, ijtimoiy munosabatlar va institutlardan kelib chiqqan holda ish ko‘radi. Shunday qilib, sotsiolingvistika va til sotsiologiyasi tadqiqot maqsadi va vazifalarida ko‘plab mushtarakliklarga ega, biroq mazkur maqsadlarga erishishda 21 Белл Р. Социолингвистика. Цели, методы и проблемы. –М.: Международные отношения, 1980. –С. 299- 300. 22 Kjolseth R. The development of the sociology of language and its social implications // Sociolinguistics Newsletter. 1972. Vol . III ; Белл Р. Кўрсатилган асар. 27 va vazifalarni amalga oshirishda ularning yo‘llari bir-biridan farq qiladi: birinchisi tildan jamiyatga, ikkinchisi jamiyatdan uning lisoniy xususiyatlariga tomon boradi. Ayrim tadqiqotlarda bu ikki termindan tashqari yana lingvistik sotsiologiya yoki lingvosotsiologiya ham ajratiladi. L.B.Nikolskiyning ushbu tushunchaga bergan ta’rifidan kelib chiqib, uni “til sotsiologiyasi” terminining mazmuniga juda yaqin turishini aytish mumkin. Lingvistik sotsiologiya ijtimoiy sohalar va jarayonlarni ularning lisoniy aksi orqali o‘rganadigan yo‘nalishdir 23 . Amaliy sotsiolingvistika Qator fanlar o‘z oldida turgan vazifalarini nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliyot bilan bog‘lab ham hal qiladi. Odatda, bunday yo‘nalishlar amaliy deb yuritiladi. Masalan, yozuvsiz mayda millatlar uchun yozuv va alifbolar tuzishdan tortib, to mashina tarjimasi, matnni avtomatik qayta ishlash va ma’lumotlar qidirish kabi keng amaliy muammolar bilan shug‘ullanadigan amaliy tilshunoslik, yoki amaliy matematika, amaliy psixologiya va qator boshqa amaliy fanlarni ko‘rsatish mumkin. Amaliy sotsiolingvistika obyektini ona tili va chet tillarni o‘qitish, davlat til siyosatini tashkil qilish, amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqish va boshqa muammolar tashkil qiladi. Sotsiolingvistik nazariyalar va sotsiolingvistik tadqiqotlarning amaliy yechimini topish ko‘pincha u yoki bu davlatdagi lisoniy vaziyatlarning tabiatiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘p tilli davlatlardagi muammolar boshqa, bir tilli davlatlardagi muammolar boshqa. Ko‘p tillilik sharoiti uchun yagona mamlakatda yashovchi barcha millatlarga muloqot vositasi bo‘lib xizmat qiluvchi, shuningdek, davlat tili mavqeyidagi makrovositachi tilni tanlash masalasi o‘ta muhim hisoblanadi. Bir tillilik sharoiti uchun adabiy tilni me’yorlashtirish va kodlashtirish, uning boshqa milliy til tizimlari bilan munosabati masalasi dolzarbdir. Shunga ko‘ra, sotsiolingvistik muammolarni ishlab chiqish, sotsiolingvistika amaliy yo‘nalishlarini belgilash turlicha bo‘ladi. 23 Никольский Л. Б. Язык в политике и идеологии стран зарубежного Востока. –М., 1986. –С. 131. 28 Xulosa Biz shunday jamiyatda yashayapmizki, ijtimoiy fan sohalari ancha nisbiy xarakt е rga ega bo`lmoqda. Bunday fanlarga sotsiolingvistika misol bo`la oladi. U sotsiologiya va tilshunoslik fanlarining tutash joyida rivojlanayotgan sohadir. Darhaqiqat, sotsiolingvistika tilshunoslik yo`nalishidagi fan bo`lib, ijtimoiy munosabatlarda tilning tutgan o`rnini, til taraqqiyotini va tilning funktsional jihatlarini hamda jamiyat til uchun, til esa jamiyat uchun xizmat qilishini o`rganadi. Darhaqiqat, sotsiolingvistika shakllanish, qurilish, taraqqiyot nuqtai nazaridan tilning ijtimoiy shartlanganligi, «tilning jamiyatga, jamiyatning tilga tasirini» o`rganuvchi fan sifatida qaralmog`i lozim. Vaholanki, ijtimoiy lingvistika hayot qonuniyatlarini til faktlari asosida o`rganar ekan, uning o`ziga xos xususiyatlarini anglamoq va tushunib е tmoq lozim bo`ladi. Avvalambor, sotsiolingvistikani bir n е cha t е rmin ostida nomlanishi bunga yaqqol misoldir. Jumladan, «ijtimoiy til», «ijtimoiy tilshunoslik», «tilshunoslikning ijtimoiyligi», «falsafiy tilshunoslik», «tilning ijtimoiyligi», «sotsiolingvistika» kabi atamalar bilan nomlashlar bu fanning o`ziga xos xususiyatga ega ekanligidan dalolatdir. Til va jamiyat o`rtasidagi munosabatlarni yaxshi bilish. Til jamiyatga, jamiyat tilga qanday ta'sir qiladi, ya'ni til jamiyat a'zolari uchun bitmas-tuganmas ijtimoiy manba ekanligi, ayni paytda jamiyat a'zolari til va uning taraqqiyoti uchun qayg`urishi lozimligi ko`rsatilib o`tiladi. Bu o`z-o`zidan til va jamiyat o`rtasidagi munosabatlarni yaxshi bilish va his etishni taqozo qiladi. Shunday qilib, sotsiolingvistika haqida fikr yuritish qaysidir ma'noda til va jamiyat bilan bog`liq tushunchalarni nazariy jihatdan t е kshirish va o`rganishni taqozo etadi. Bunda, shubhasiz, til va jamiyat o`rtasidagi turli xil munosabatlar uzviy mushtaraklik kasb etadi. Xulosa shuki, til va jamiyat o`rtasidagi ana shu aloqadorlik sotsiolingvistikani yaxlit tizimga ega bo`lgan fan sifatidagi imkoniyatlarini b е lgilaydi. 29 Foydalanilgan adabiyotlar Asosiy adabiyotlar 1. Belikov V., Kro’sin L. Sotsiolingvistika. - M., 2001. 2. Usmonova Sh., Bekmuhamedova N., Iskandarova G. Sotsiolingvistika. - Toshkent, 2014. 3. Dadaboyev H., Usmonova Sh. Xorijiy sotsiolingvistika. - Toshkent, 2014. Qo‘shimcha adabiyotlar 4. Bell R. Sotsiolingvistika. -M., 1980. 5. Bondaletov V. Sotsialnaya lingvistika . - M.,1987. 6. Printsipo’ i metodo’ sotsiolingvisticheskix issledovani e. - M., 1989 . 7. Rechevoe obhenie v usloviyax yazo’kovoy neodnorodnosti . - M. , 2000 . 8. Son. S. Etapo’ i pr o tsedura sotsiolingvisticheskogo analiza - Almato’ , 2003 . 9. Shveytser A., Nikolskiy L. Vvedenie v sotsiolingvistiku . - M., 1978. 10. Shveytser A. Sovremennaya sotsiolingvi stika: t eoriya, problemo’, metodo’ . - M., 1976 . Elektron manbalar 11. http://en.wikipedia.org//wiki//Sotsiolingvistika . 12. http: //www.brocku.ca//english//courses//4F70//struct.html . 13. http: //www.utpa.edu//faculty//mglazer//Theory//structuralism.htm . 14. http: //www.eng.fju.edu.tw//Literary_Criticism//structuralism . 30

Sotsiolingvistika va til sotsiologiyasi

Mundarija

Kirish………………………………………………………………………………2

I BOB.Sotsiolingvistika va  uning o‘rganish obyekti va vazifalari………………..5

1.1.Sotsiolingvistika.Sotsiolingvistik tadqiqotlarga bo‘lgan zarurat. O‘zbek tilini sotsiolingvistik aspektda o‘rganish muammolari……………………………….....5   

1.2.Til va jamiyatning o’zaro uzviy munosabatlari…………………………….…12

II BOB.Sotsiolingvistikaning asosiy yo`nalishlari  va tadqiq metodlari………….18

2.1.Sinxron va diaxron sotsiolingvistika................................................................18

2.2.Makro va  mikro sotsiolingvistika.....................................................................21

2.3.Sotsiolingvistika va til  sotsiologiyasi...............................................................26

Xulosa ……………………………………………………………………….…....28

Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….....…..29

Купить