Sоvеt davri tarixiga oid manbalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	57.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

824 Sotish

Sоvеt davri tarixiga oid manbalar

Sotib olish

S о v е t davri tarixiga oid manbalar
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.Sоvеt davri tarixiga oid manbalar ....................................................................................................... 3
1.1.Chorizmning mustamlakachilik siyosati tarixshunosligi. ........................................................................ 3
1.2.Tarixiy adabiyotlarda chor mustamlakachilariga qarshi milliy-ozodlik kurashning yoritilishi. ................ 7
1.3.O’zbekistonning XX asr tarixiga oid manbalar. ..................................................................................... 11
II.Bob.Surxondaryoda Sovet hokimiyatining xalq ta’limi muassasalariga nisbatan yuritgan siyosati
haqidagi manbalari .................................................................................................................................... 20
2.1.Surxon vohasida Sovetcha andozadagi madaniyat muassasalari faoliyati ........................................... 20
2.2.Surxondaryoda Sovet hokimiyatining xalq ta’limi muassasalariga nisbatan yuritgan siyosati haqidagi
manbalari .................................................................................................................................................. 24
Xulosa ........................................................................................................................................................ 29
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 30

Kirish
Mustabid tuzum Markazda va joylarda o'z mutlaq hokimiyatini
shakllantirib, mustahkamlab borar ekan, bunda u o'ziga sodiq muayyan
siyosiy va ijtimoiy kuchlarga tayanib ish yuritmog'i kcrak edi. Shu maqsadda,
Markaz hukumati yangi sotsialistik jamiyat qurilishi davomida O'zbekistonga
o'zining ko'p sonli sadoqatli xodimlari, vakillarini rahbary Iavozimlarga
yuborib turganligi bejiz emas. Xususan, ular yordamida o'lka hayotida
kechayotgan barcha jarayonlar, o'zgarishlardan doimiy xabardor bo'lish,
ularning yo'nalishlarini, maqsad, vazifalarini belgilash, mahalliy kadrlar
faoliyatini kuzatish, nazorat qilish mumkin bo'lardi. Markaz O'zbekistonlik
milliy kadrlarning kundalik ishlariga «ko'z-quloq» bo'lish, ular faoliyatini
tekshirish, taftish qilish barobarida sotsializm qurilishi yo'lida sadoqat
bildirganlarni tanlash, tarbiyalash, ularni yuqori mansablarga ko'tarishni o'z
e'tiboridan chetdatutmadi.
Shu bois, Markaz ishonchini qozonib, uning nufuzli namo-yandalari
bilan yaqindan hamkorlik qilgan, kerak bo'lganda- o'z xalqining manfaati,
qiziqishlarini ko'zlab ish yuritgan bilimdon kadrlar soni ham ko'payib
borgan. Ammo Stalin yakkahokimligi kuchayib, totalitar tuzum bedodligi avj
olib borgan sari bunday kadrlarni arzimas sabab va bahonalar bilan qiynoq-
qistovga olish, vazifalaridan chetlatish odatiy tusga kirib bordi.

I.Bob.S о v е t davri tarixiga oid manbalar
1.1.Chorizmning mustamlakachilik siyosati tarixshunosligi.
Podsho Rossiyasi O‘rta Osiyoni bosib olgach, bepoyon hududlarga ega
bo‘ldi. U dunyoning eng yirik mustamlakachi mamlakatiga aylandi. Shuning
uchun ham usha vaqtda Rossiya to‘g‘risida "ulkan miqdordagi mulk o‘g‘risi"
degan haq gaplar aytilgan edi. Rossiyaning mustamlakachilik davri
tarixshunosligini 3 davrga bo‘lib o‘rganish mumkin. 1. Rossiya O‘rta Osiyoni
bosib olgandan to Sho‘ro tuzumi qaror topguncha bo‘lgan manbalar. 2.
Sho‘rolar tuzumi qaror topgandan to 80 yillarning oxirigacha bo‘lgan davr. 3.
O‘zbekiston mustaqillik yillari tarixshunosligi. Rossiyaning O‘rta Osiyoda
yuritgan mustamlakachilik siyosati ularning boshqaruv tuzilishida yaqqol
ko‘rinadi. Turkiston general gubernatori K.Kaufman rus harbiylarining eng faol
istilochi jandarmi graf D.Milyutinga 1876 yili yo‘llagan ma’ruzanomasida
Rossiya va Angliya kabi nosroniylar davlatlarining osiyodagi maqsadi
mushtarak ekanligini alohida ta’kidlab, "bu joyda bizning umumiy
dushmanlarimiz - musulmonlik va yovvoyilikdir" deb, harbiy vazirdan qattiq
siyosat o‘tkazishda keng vakolatlar so‘ragan. Xududi shunday siyosatni
podshoning yaqin mulozimi, generalleytenatga teng unvondagi maxfiy
maslahatchi F. Girs Turkiston o‘lkasini boshqarish tartibi haqida tuzgan qonun
loyihasida ham aks ettirgan edi. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoda yaratgan
1865-1917 yillar davomida meteropoliyadagi idoralar tomonidan muhokama
etilgan qonun loyihasi bir necha bor pishitilib, mohiyatini tushunish uchun o‘lka
boshqaruvi tizimlari idoralari tarkibini bilish lozim. Rus mustamlakachiligining
mohiyati va uning o‘zga xalqlarni ruslashtirishi siyosatining bosh yo‘nalishini
venger olimi Herman Vemberi 1871 yilda ilg‘ab, bunday deb yozgan edi:
“Rusiya shiddat bilan o‘smoqda, Buyuk Pyotr zamonida uning aholisi 15 mln
edi. Katerina taxtga chiqqan yili 25 mln bo‘ldi. Aleksandr 1 o‘lgan yili 58

mln,ga chiqdi, hozir (1871y) esa 77 mln bo‘libdi. Nufuzning bunday shiddat
bilan ko‘payishi ruslarda ko‘p tug‘ilish qobiliyatidan emas. Aksincha, ishg‘ol
etgan o‘lkalardagi aholini tezkor ruslashtira olishlari bilan izohlanadi”. Rus
mustamlaka hokimiyatining dabdabali raishda e’lon qilgan "Turkiston aholisini
harbiy xizmatdan ozod qilish haqida"gi ehsonning Girs g‘oyat nozik ta’birda
fosh qilgan edi. Turkiston tadqiqotchilari ana shu masalaga o‘z vaqtida oydinlik
kiritganliklarini eslash o‘rinlidir. "Ilgargi Turkistonda - deb yozgan edi Ahmad
Zaki Validiy, - eski odatga ko‘ra askarlikka rag‘bat va havas bo‘lar edi. Hozir
turkistonliklar askarlikdan ozod etilganliklari sababli asta-asta shijoatlari so‘nib,
bo‘shashib ketdilar… Rusiya Osiyoda g‘oyat uzoqni ko‘zlovchi siyosat ketidan
quvuvchi va bu keng qamrovli harakatlari hech qanday chek-chegara bilmagan,
hirs va ishtahasi esa kun sayin oshib boruvchi imperialistik davlatdir. Rus
millati ham buyuk davlatchilikka nihoyatda bog‘langan, xususiy mulkka qarab
qolmay, hukumat ko‘rsatgan har qanday joyga, har qanday o‘lkaga borib
joylashishga chamadoni tayyor, harakatchan g‘ayrati keladi. Rus milati bu
harakatchanlik va g‘ayratni alohida bir uddaburonlik deb biladi. Mustamlakachi
ma’muriyat o‘lkani Rossiyaning xom ashyo bazasiga aylantirishga zo‘r g‘ayrat
bilan kirishadi. Sug‘oriladigan joylarda paxtachilik va 109 paxta yakka
hokimligining o‘sishi, hunarmand-kosibchilikning inqirozga yuz tuta borishi
bilan dehqonlar keng ommasi, mayda hunarmandlar va shahar
kambag‘allarining boshqa tabaqalari ham qoshshoqlashib bordi. Natijada XIX
asrning 80 yillari oxiri 90 yillarda xalq ommasining turmush tarzi keskin pasaya
boshladi. Buni mahalliy tarixchi Ibrat o‘zining "Farg‘ona tarixi" asarida
shunday tasvirlaydi: "Farg‘onani suvi serob, havosi toza, mevasi pokiza, erlari
mahsuldor bo‘lib, Rusiya davlatida bo‘lgandan buyon necha daraja tijorat va
ziroat ishlari murovvaj bo‘lub, temir yo‘llar inshosi vositasi bilan hamma ishlar
oson bo‘lub, dehqonlari aksariyatida paxta ziroati ilan rivojlanib, paxta tijorati
bo‘lak ishlardan rivojda bo‘lib, muning foydasiga aldanub, ziroati milliylari -
bug‘doy, juvari, arpa ekmoq yo‘q bo‘lub, ovqatga sarf bo‘ladurg‘on donlarni

ekishlarini eslaridan chiqarib, 1913-yilda paxta ziroati va tijoratiga urungan
kishilar qarz daryosiga g‘arq bo‘lganlarini mushohoda qilib, avqot ekmoqg‘a
tushdilar, hatto hukumatdan avqot ekmok uchun necha marotabadan targ‘ib
bo‘lsa ham, paxtani aqchasi bularni avqot ekmokdan qo‘ydi. Alholda avqotlarni
hayvonot avqotini sotib olmoqqa majbur bo‘lganlari bularni yana eski ekunlari
yaxshi ekanini bildurdi". Turkistonda mustamlakachilik tuzumini uzoq vaqt
saqlab qolish uchun buyuk rus davlatchilik g‘oyasini amalga oshirishga
kirishildi. Bu ishga rus ziyolilari ham safarbar etildilar. Sho‘rolar hukmronligi
davrida yaratilgan tarixiy asarlarda ushbu masalaga yana bir tomonlama
yondoshish davom etdi. Ularda ko‘proq Turkiston qoloq feodalizm tuzumida
yashab kelganligi, Rossiya tarkibiga qo‘shib olingach bu katta progressiv
ahamiyat kasb etganligi haqida ko‘proq gapirildi. Sho‘rolar davrida ruslashtirish
siyosati, iqtisodiy qaramlik, paxta yakkahokimligi yanada kuchaytirildi. Podsho
Rossiyasi mustamlakachilik siyosatining uzviy davomi edi. Faqat O‘zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin tarixshunosligimizda ushbu
masala haqqoniy yoritila boshladi. Ayniqsa bu O‘zbekistonning yangi tarixi
kitobining 1-qismida o‘z aksini topdi. Unda aniq faktlar bilan Rossiyaning
Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosatining aniq basharasi ochib
berilgan. Tariximizning xolis yoritilishiga qariyb bir yarim asrdan so‘ng
erishdik. O‘rta Osiyoni Rossiya tomonidan bosib olinishi va mustamlakachilik
tuzumining o‘rnatilishi 1958 yildan to 1989 yilgacha bo‘lgan davrda xato talqin
qilib kelindi. Ular bosib olinishning reaksion mohiyatini xalqdan yashirishga
harakat qildilar. Rossiya qo‘shinlari xonliklarni "bosib olgan emas", balki
"qo‘shib olgan" deb katta-katta kitoblar, risolalar va maqolalar yozdilar.
Mustamlaka davrini to‘liq va har tomonlama yoritib bera olmadilar.
Mustamlakachilikning xalqimizni bosib turgan muz tog‘lari mustaqillik nuri
taftidan erib ketdi.

1.2.Tarixiy adabiyotlarda chor mustamlakachilariga qarshi milliy-ozodlik
kurashning yoritilishi.
Chorizmning ijtimoiy va milliy mustamlaka zulmining chidab
bo‘lmaydigan darajaga etishi natijasida xalq norozilik harakatlari yuz berdi.
Turkiston xalqlarining Rossiyaga qarshi milliy-ozodlik harakatlari
tarixshunosligi ham xuddi mustamlakachilik siyosati tarixshunosligi kabi
davrlar va ularning xususiyatlariga o‘hshashdir. Bunlay qo‘zg‘olonlarga 1892
yil Turkistondagi vabo isyoni, 1898 yil Andijondagi Dukchi Eshon qo‘zg‘oloni,
1916 yildagi Jizzax va Turkistonning boshqa joylaridagi qo‘zg‘olonlar misol
bo‘la oladi. 1898 yilda Andijonning Mingtepa qishlog‘ida ko‘tarilgan "Dukchi
Eshon" qo‘zg‘oloni xalqimiz ozodlik harakatining yorqin sahifalaridan biridir.
Bu ozodlik harakati haqida bizga ma’lumot beruvchi tarixiy asarlardan biri
Fozilbek Otabek o‘g‘lining "Dukchi Eshon voqeasi" asari hisoblanadi. Fozilbek
Otabek o‘g‘li (1879-1938) asli andijonlik, mashhur Otabek qozining ikkinchi
o‘g‘li, Fozilbek rus-tuzem maktabini, 1923 yil Moskvada qishloq xo‘jalik
akademiyasining bitirgan, so‘ng Turkistonga qaytib, yangi paxta navlarini
etishtirish bilan shug‘ullangan. 1927 yilda "Dukchi Eshon voqeasi" asarini nashr
ettiradi. 1916 yilgi xalq harakati haqida ma’lumotlar 20 yillarda paydo bo‘ldi, u
davrda tadqiqotchilar orasida 1916 yil qo‘zg‘olonining sabablari, xarakterli va
unga baho berishda turlicha fikrlar mavjud edi. G.Broydo va T.Risqulovlarning
ta’kidlashicha, chor ma’muriyati ushbu qo‘zg‘olonni tayyorlash orqali yangi
bosqinchilik va zulmga bahona qidirgan. Bu fikr Shestakova va E.Fedorova
tomonidan keskin tanqid qilingan, ular fikricha, chor hukumatiga bu
qo‘zg‘olondan hech qanday foyda yo‘q edi. 30-yillarda podsho arxividan 1916
yil qo‘zg‘oloniga oid qimmatli xujjat va materiallar e’lon qilindi. 1932 yilda
O‘rta Osiyo xalqlarining qo‘zg‘olonlari tarixiga oid xujjatlar to‘plami dunyo
yuzini ko‘rdi. 1935 yilda Z.Kostelskiy ushbu qo‘zg‘olonga bag‘ishlangan
nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1916 yil qo‘zg‘olonini tadqiq qilishga
P.A.Kovalevning ham hissasi katta bo‘ldi. Unda qo‘zg‘olonning Turkiston

aholisini front ortiga mobilizatsiya qilinishi muammosi, o‘sha ishchilarning
hayoti va qismati, shuningdek, rus burjuaziyasining tub joy aholining front orti
ishlariga 111 mobilizatsiya (safarbarlik) qilinishi va qo‘zg‘olonga munosabati
masalalari tadqiq etilganligi qimmatlidir. 1916 yil qo‘zg‘oloni bo‘yicha
tarixchilar tomonidan juda ko‘p ishlar qilingan. Ko‘plab arxiv materiallari, chor
hukumatining xujjatlari, juda ko‘plab qo‘zg‘olon qatnashchilarining xotiralari
ishga jalb qilingan. Ko‘plab monografik asarlar yaratilgan. Sho‘rolar
hukmronligi davrida yaratilgan asarlarda Turkiston xalqlarining milliy-ozodlik
harakati bir tomonlama yoritildi. Xalq ozodlik harakatlari reaksion
qo‘zg‘olonlar deb baholandi. Masalan, Dukchi Eshon qo‘zg‘oloni o‘zining
haqiqiy bahosini ola olmadi. Bu haqdagi kitob va maqolalar asosan rus arxiv
manbalariga asoslangan holda yozildi, ular tanqidiy qiyos qilinmadi, mualliflar
sharq tillaridagi manbalardan juda kam foydalandilar. O‘zbekiston Respublikasi
mustaqillikka erishgach, Turkiston xalqlarining mustamlakachilik zulmiga
qarshi olib borgan milliy-ozodlik kurashlari o‘zining haqiqiy bahosini oldi.
Milliy qahramonlarning nomlari tiklandi. Ularga oid arxiv materiallari, xujjatlar
oshkor etildi, tarixiy, badiiy asarlar yaratildi. Haq qaror topdi, tariximizdagi oq
dog‘lar yuvildi. 2001 yilda Jizzax qo‘zg‘olonining 85 yilligi nishonlandi.
Joylarda ushbu sanaga bag‘ishlab konferensiyalar o‘tkazildi. Shuningdek, 1916
yil qo‘zg‘oloni tarixshunosligi masalasida D.Ziyaeva bir qancha tadqiqotlar
e’lon qildi. O‘zbekistonning yangi tarixi kitobining 1-qismida ushbu masala
juda xolis va to‘g‘ri yoritildi. Kitobxonlar va qiziquvchilar uchun to‘plamlar
e’lon qilinmoqda. Turkiston xalqlarining chorizmga qarshi milliyozodlik
harakati yurtimiz tarixining yorqin va shonli sahifasi bo‘lib qoldi. Chor
Rossiyasi mustamlakachilik tuzumiga qarshi milliy ozodlik xarakatining sovet
davri tarixshunosligida yoritilishi. O‘rta Osiyoda XX boshlarida ishchilar
inqilobiy harakatining tarixini tadqiq etish 60 yillarda partiya organlaridan
berilgan yo‘l-yo‘riqlar asosida davom ettirildi. Tadqiqotchilar O‘rta Osiyodagi
sinfiy kurash Chor Rossiyasidagi umumiy inqilobiy harakatning bir qismi

eaknligini ta’kidlaydilar. Bunda burjua demokratik talablar bilan milliy ozodlik
harakati vazifalari uyg‘unlashib ketgan edi. 1905-1907 yillarda O‘rta Osiyoda
feodal burjua doiralarida millatparvarlik kayfiyatlari jonlanib ular
mehnatkashlarning milliy zulmdan ozod bo‘lish yo‘lidagi harakatidan o‘z
maqsadlari uchun intildilar. O‘rta Osiyo xalq ommasi rus proletarining
shovinizmga nisbatan chiqisha olmaslik tuyg‘usini do‘stona qabul qilib, 1905-
1907 yillar inqilobda bevosita ishtirok etdilar. Tarix burjua safsatabozlklarining
1905-1907 yillar inqilobining sof «rus» xususiyatga ega ekani to‘g‘risidagi
afsona va to‘qimalarni rad etdi deyiladi. Tarixchilar o‘z asarlarida O‘rta
Osiyodagi 112 Markisistik Mafkurani tarqatishda jonbozlik ko‘rsatib, targ‘ibot-
tashviqot ishlarini olib borgan rus inqilobchi proletoriti vakillari -
V.D.Konyushin, A.R. Baxarev, M.R.Verdyanin. T.L. Ivanov kabi ko‘plab o‘z
hayotini O‘rta Osiyo bilan bog‘lagan inqilobchilarning katta xizmatlarini
alohida taqidlab o‘tishni unutmaydilar. Noiloj o‘sha davrdagi ijtimoiy siyosiy
ahvol shuni taqozo etar edi. Turkistonning bosib olinishi va chor ma’muriy
xukumronligi davriga (1865-1917 yillar) oid sovet tarixshunosligi solnomasida
1916 yil qo‘zg‘olonini – o‘lka xalqlarining hayotida 1917 yil oktyabr «inqilob»
arafasidagi eng yorqin voqeani tadqiq etish va yoritishga alohida o‘rin
ajratilgan. Tadqiqotchilar bu qo‘zg‘olon Rossiya proletoratining
samoderjaviyaga va burjajiyaga inqilobiy kurashi bilan o‘lkadagi ilg‘or
mehnatkashlar ommasi ozodlik xarakatining qo‘shiluvi natijasida xurriyat uchun
kurash miqiyosining kengayishi tomon yuz bergan burilish hisoblanadi degan
xulosani yakdillik bilan olg‘a suradi. Mazkur qo‘zg‘olon mahalliy
mehnatkashlarning shakllanib bo‘lgan milliy burjaziyadan yuz o‘girishni
boshlab berdi. 1916 yil qo‘zg‘oloni xalq ommasining mustamlakachilik zulmi
va feodal hamda kapilatistik ekpulatatsiyasiga qarshi qisqa muddatli tarqoq va
stixiyali isyonlari ko‘rinishida boshlanib, CHor Rossiyasi milliy o‘lkalaridagi
ezilgan xalqlar ozodlik kurashining, binobarin Birinchi jahon urushi davridagi
barcha mustamlaka mamlakatlarda ro‘y bergan milliy ozodlik harakati qudratli

tulqiniga aylanib ketdi. O‘rta Osiyo tarixchilari bu murakkab ommaviy
harakatning xususiyatlari bosqichlari o‘ziga xos tomonlari to‘g‘risida yagona bir
fikrga kelishgan. Mazkur siyosiy isyon yarim yildan ortiq davom etib, har qaysi
mintaqada turlicha ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar xukum surgan, kattagina
xududni qamrab oldi. SHu bois qo‘zg‘olon turli erda o‘ziga xos ko‘rinishda
nomoyon bo‘ldi. 1916 yil qo‘zg‘olonning 70 yilligi munosabati bilan
«O‘zbekiston komunisti» (1986yil 7son) va «O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar»
(1986y. 7 son) jurnalida X.Tursunov, M. Vahobov, S.M. Nomozov,
D.Ziyoevaning maroqli maqolalari e’lon qilindi. Ularda qo‘zg‘olonning tarixiy
axamiyati va ayrim qirralari ochib berilgan. 1916 yil qo‘zg‘oloniga
tadqiqotchilarning qiziqishi mustaqillikka erishgan hozirgi kunda yana ham
ortib borishi tabbiy. Zero, milliy ozodlik harakatining ifodasi sifatida yuzaga
kelgan bu siyosiy voqeaga xolisona yondashishi haqqoniy ilmiy baho berish
imkoniyati endilikda, avvalgi mafkuraviy g‘oyaviy cheklashlar olib
tashlanganligidan so‘ngina yaratildi. 60 yillardagi ilmiy tadqiqotlarga majburan
singdirilgan «bu isyon umumrossiya inqilobi harakatining tarkibiy ajralmas
qismi bo‘lib Rossiya imperiyasining barcha xalqlarni Fevral va Oktyabr
inqiloblari sari etaklab boradi», degan zo‘rma-zo‘raki xulosalarga endi ehtiyoj
yo‘q. Turkistonda inqilobiy harakatning yuzaga kelishiga doir tarixnavislik
materiallarini tahlil etish A.I. Sidorov kabi mualliflarning dadil chiqishlarini
ham e’tirof etish zarur. Masalan: «u o‘zbeklar, turkmanlar va O‘rta Osiyoning
boshqa xalqlarning turli shakldagi isyonlar bilan chiqishini olar ekanmiz,
samoderjaviyaning mustamlaka siyosatiga qarshi kurash progressiv
bo‘lganligini ham tan olmaslik xalq ommasining tarixiy jarayondagi progressiv
ahamiyatini inkor etish bilan barobardir. U holda nimani progressiv deb
hisoblash zarur? Millionlab kishilarga qonli zulm o‘tkazgan Chor
samoderjaviyasining mustamlaka siyosatinimi yoki bu rejimga qarshi
kurashnimi? CHorizmning mustamlakachilik siyosati ayniqsa Rossiya
imperiyasining cheka o‘lkalarida eng mudxish shaklida nomoyon bo‘ldi,

shubhasiz bu qonuniy ravishda mustamlakachilikka qarshi xalqlarning g‘azabi
va qarshiligini keltirib chiqardi.
1.3.O’zbekistonning XX asr tarixiga oid manbalar.
XX asr boshlarida O’rta Osiyo xalqlari Rossiya imperiyasi tarkibiga kirar
edi va har bir siyosiy voqea shu hududda yashovchi xalqlarning hayotida o’z
aksini topadi. XX asr jahon tarixida burilish yasadi. Kapitalizm imperializmga
aylanib borib, ko’pgina xalqlarni ayovsiz eksplutasiya qilardi. Qashshoqlik va
boshboshdoqlik turli xil ijtimoiy inqiloblarga olib keldi. Rossiya rivojlanish 162
jihatdan eng qoloq kapitalistik davlatlardan biri edi va ijtimoiy taraqqiyot
jihatidan halokat yoqasiga kelib qolgan edi. Rossiya imperiyasining qiyofasini
1904-1905 yillardagi Rus-Yapon urushi ko’rsatib berdi, bu urushda Rossiya
sharmandalarcha mag’lub bo’ldi. Mag’lubiyatdan so’ng 1-rus inqilobi (1905-
1907yy.) bo’lib o’tdi. Shundan so’ng, Rossiya 1-jahon urushigacha tortiladi.
Uzoq davom etgan urushda ishtirok etish, iqtisodiy qoloqlikka olib keldi. Bu
yangi ijtimoiy portlashga olib keldi. 1917 yilda bolsheviklar qonuniy Muvaqqat
hukumatni ag’darib, hokimiyatni egalladilar va yangi davlat apparatini tuzdilar.
Turkiston ham bu siyosiy voqealardan chetda qolmadi. 1905-1907 yillarda
Samarqandda sosial-demokratik partiya tashkil etildi, temir yo’l deposi
ishchilari namoyishlar uyushtirdilar. Rus hukumati ishchilarining 8 soatlik ish
kuni haqidagi talabini qondirdi. Shuningdek, yirik xalq qo’zg’olonlari 1916
yilda Turkistonning muhim sanoat markazlarida bo’lib o’tdi. Bolsheviklarning
hokimiyat tepasiga kelishi bilan mustaqil rivojlanishga bo’lgan intilishlar yo’q
qilindi. Sovet hukumati Rossiya imperiyasining boshqa tomoni edi, hattoki
chegaralar ham o’zgarmadi.
Yangi sovet, to’g’rirog’i kommunistik hukumat tezlash metodi yordamida
sosialistik asoslarni yaratmoqchi bo’ldi va buning uchun quyidagi masalalarni
hal qilish lozim deb hisobladi:
1. Ishlab chiqarishni industriallash;

2. Qishloq xo’jaligini kollektivlashtirish;
3.Madaniy inqilob.
Bu masalalarni amalga oshirishning aniq chegaralarini ko’rsatib berdi.
Stalin rahbariyati o’zlari xohlagan narsani haqiqat deb ko’rsatishga urinib, 30-
yillarning oxirlarida sosializm qurilganligini e’lon qildi. Tez orada mamlakat 6
yil davom etgan 2-jahon urushiga tortiladi. Urushdagi g’alaba Stalin
hokimiyatni mustahkamladi va uning repressiya mashinasi qaytadan ishga
kiritildi. Siyosiy tizimda hech qanaqa o’zgarishlar ro’y bermadi. Shaxsga
sig’inishning tanqid ostiga olinishi demokratik o’zgarishlarga olib kelgandek
ko’rinsada, lekin ular vaqtinchalik xarakterga ega edi. Siyosiy rahbariyat
jamiyatni demokratlashtirishni o’ylamasdan, aksincha kommunistlar partiyasi
o’rnini mustahkamladi. 80-yillar boshida hokimiyat tepasiga demokratik fikr
yurituvchi rahbarlarning kelishi bilan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy hayotning
barcha tarmoqlarida qayta qurish boshlandi. Bu kommunistik tizimning
parchalanishi bilan tugallandi. Turkistonda sovet tuzumining o„rnatilishini aks
ettiruvchi manbalar.1917-yil 29-fevralda Rossiyada demokratik inqilob g’alaba
qozondi. 2-martda podsho taxtdan voz kechdi va Muvaqqat hukumat tuzildi.
1917 yil mart-aprel oyi siyosiyuyg’onish davrida, asosiy harakatlantiruvchi
kuch sifatida jadidlar harakat qildi. Aynan ular mitinglar tashkil etib, buning
natijasida «Sho’roi Islom» nomi ostida mahalliy xalq deputatlar kengashini
tashkil qildi. 7-15-aprelda Ishchi va Soldat 163 deputatlarining 1-Butun
Turkiston Kengashi s‘ezdi faoliyat ko’rsatdi. Turkistonda siyosiy, diniy, davlat
tashkilotlarining tashkil etilishi masalalari juda murakkab. Misol uchun
«Sho’roi Islom» va «Sho’roi Ulamo» vakillarining asosiy qismi ruhoniylardan
iborat bo’lib, ular «Sho’roi Islom»chilar bilan birgalikda harakat qilmadilar,
bundan esa keyinchalik bolsheviklar mohirona foydalandilar. Bolsheviklar
ularni bita-bitta yo’q qildilar. Shuningdek, islomchilarning o’z qatorlarida ham
birlik yo’q edi. Turkiston musulmonlarining 1-chi siyosiy partiyasi faoliyatiga

ham alohida e‘tibor berishimiz lozim. Turkiston federatlari partiyasi
Turkistonning davlat statusi, uning markaz bilan munosabatlari masalalarini
muhokama qildi. Bu Abdurashidxonov, Mahmudxo’ja Behbudiy va bir qator
boshqa mutaxassislar milliy-hududiy prinsip asosida avtonom demokratik
respublika tuzish masalasini asoslab berdilar. Bu sohada O’zbekiston tarixchi
olimlarining ilmiy ishlari chop etildi. Bu davrga oid eng muhim manbalar, Sovet
hokimiyati tomonidan e‘lon qilingan dekretlardir. («Yer haqida», «Tinchlik
haqida» dekretlar). O’sha davrining muhim manbalari sifatida Sovetlar
s‘ezdining, partiyaning qarorlarini ko’rsatish mumkin. Chunki hujjatlarga qarab
u yoki bu masalaning ahvoli haqida bilish mumkin. Asosiy o’rinni Turkiston
mustaqilligi uchun kurash to’g’risidagi masala, mustaqillik tarafdorlarining
repressiya qilinishi yoki uzoq muddatga qamoqqa olinishi bilan izohlandi. Bu
savollarga javob berish uchun «Fan va turmush», «Xalq so’zi», «Pravda
Vostoka» ro’znomalarining 1988-1995 yilgi sonlarini ko’zdan kechirish lozim,
masalan: «Pravda Vostoka»ning 1988 yil № 15-17 sonlarida «Fayzulla
Xo’jaev» maqolasi chop etilgan. Unda 1937 yil 41 yoshida repressiya qilingan,
O’zbekistonning ko’zga ko’ringan davlat arbobi Fayzulla Xo’jaevning hayot
yo’li qisqacha ochib berilgan. Maqolada kommunistik ideologiyaning ta‘siri
sezilsada, bu qonunsiz ravishda reabilitasiya qilingan ishlarini oqlashga
tashlangan dastlabki qadam edi. Sovet hokimiyati yillarida nashr etilgan
manbalar har doim ham o’sha davr voqealarini to’laqonlicha yoritmaydi.
Chunki u kommunistik g’oya-qoliplariga kiritib qo’yilgan edi. Shuning uchun
ham 80-yillar oxiri 90-yillar boshlarida chop etilgan maqolalar muhim faktor
bo’lib xizmat qiladi. O’rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishi masalalari
XX asr 20-yillari matbuotida. 1920 yilning boshlarida Turkkomissiya raisi
Ya.Rudzutak Turkiston ASSRni bo’lib tashlash va milliy til belgisiga qarab
muxtor (avtonom) respublikalar tuzish masalasini qo’ydi. Milliy respublikalar
tuzish zarurligi g’oyasi tashabbuschilari bu masalani yerli xalqlar hayotida
tengsizlik mavjudligi, milliy mojarolar kuchayib borayotgani bilan asosladilar.

Bolsheviklar O’rta Osiyoda yashab kelayotgan millatlarning ushbu geografik
hamda siyosiy chegara ichida ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti taraqqiy
qilishi mumkin emas deb topdilar. Ushbu masala yuzasidan matbuotda e’lon
qilingan maqolalarni tahlil qilinar ekan, ularni mazmuni va mohiyatiga qarab
quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
O’rta Osiyoni milliy-hududiy chegaralash masalasiga doir savollar va
murojaatlar; Markazdan yuborilgan va mahalliy rahbarlarning O’rta Osiyoni
milliy hududiy chegaralash masalasidagi fikrlari va savollarga javob maqolalari;
O’rta Osiyoni milliy-hududiy chegaralash masalasida milliy-etnik
nizolarning oldini olishga bag’ishlangan maqolalar;
Xorazm Xalq Sovet Respublikasining milliy-hududiy chegaralanishga
tortilishi masalasi;
O’zbekiston SSRning tashkil topishi va uning poytaxti masalasi;
Xorijdagi vatandoshlarimizning O’rta Osiyoning milliy-hududiy
chegaralanishiga oid maqolalari;
O’rta Osiyoni milliy respublikalarga bo’lish masalasi o’rtaga tashlangach,
davriy matbuotda milliy ziyolilarning ushbu masalaga oid turli-tuman savollari
va murojaatlari chiqa boshladi. «Milliy jumhuriyatlarga ayrilish kerakka
o’xshaydir. Busiz iloj yo’q ekan. Ayrilish Turkiston doirasida bo’lsunmi yoxud
O’rta Osiyo masshtabidami? Milliy jumhuriyatlar bo’lgach, uni
birlashtiradirgan Markaz masalasi qanday hal bo’ladir? O’rta Osiyo
federatsiyasi kerakmi? Jumhuriyatlar Rusiya Sovet jumhuriyatiga
bog’lanadirmi? Milliy jumhuriyatlar bevosita markazga bog’lansa, millatlar
orasida iqtisodiy aloqa qanday bo’ladir? Bo’linish tartiblari va qirg’iz qozoqlar
Qozog’istonga qo’shiladirmi yoxud alohida jumhuriyat bo’ladirmi? Turkmanlar,
Xorazm va Buxoro turkmanlarini birlashtiradirmi? Tojik, qirg’iz avtonomiyasi
qanday tuziladir?». Yuqorida keltirilgan savollar hamda murojaatlar faqatgina

hukumatning rasmiy gazeta va jurnallarida emas, hatto hajviy nashr hisoblangan
«Mushtum»da ham chop etildi. «Turkistonda barchadan ham katta nufuzga ega
biz deb davo qiluvchi ba‘zi rus mustamlakachilarning chegarasi qaerdan
boshlanadir yoki bularning respublikasini bo’yab ko’rsatish uchun bo’yoq
yetmay qoldimi? Agar taqsimda xiyonat qiling’on bo’lsa, bu masala boshqatdan
ko’rilsun!». Yuqorida keltirilgan muhim savollar o’rtaga tashlanganidan keyin
ba‘zi bir mutassaddilar «Mushtum» nashriyoti nomidan ushbu savollarga
quyidagicha javob qaytargan: «Milliyat masalasi to’g’risida axtarganimizda
hech narsa ko’rsatilmagan. Milliy masalaga qaratilib bir lug’at nashr etilgandan
keyin munosib bir javob berish niyatidamiz. Har holda, Sovetlar hukumatida
mustamlakachilar jumhuriyati bo’lmaydir. O’rtoq, bu masala to’g’risida
Angliya hukumatiga murojaat qiling!». Markazdan yuborilgan kommunistlar
bilan birga mahalliy rahbar xodimlarning Turkiston mintaqasining milliy-
hududiy chegaralanishi masalasidagi fikrlari rasmiy matbuotda bosilib turdi.
Masalan, Zelenskiy, Aytakov, Gajuxov, F. Xo’jaev, A. Muhiddinov, S.
Xo’janov, I. Xidiraliev va boshqalarning nutqlarida milliy siyosat to’g’ri hal
etilishiga ishonch bilan qaraldi. 1924 yil 4-iyun kuni Moskvada 13-firqa
qurultoyi bo’lib, unda Turkistondan vakil S. Xo’janov ishtirok etadi hamda
unda ko’rilgan masalalar matbuotda e‘lon qilinadi. Bu qurultoyda O’rta
Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishiga doir muhim masalalar muhokama
etiladi. Eng asosiysi, milliy respublikalar tashkil topgach, O’rta Osiyo o’lkalari
birikib, federatsiya tuzilishi masalasi ko’riladi. Dastlab qurultoyda O’rta Osiyo
byurosi nomidan Rudzutak ma‘ruza qilganidan keyin Turkistondan borgan har
bir millat vakillariga so’z beriladi. Afsuski, o’zbek, qozoq, turkman va qirg’iz
millatiga mansub vakillar ham O’rta Osiyoning yagona federatsiyaga
birlashishiga hali erta ekanligini ta‘kidlab, bu masalaga rad javobini beradilar.
O’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishningo’tkazilishi paytida milliyetnik
nizolarning oldini olishga bag’ishlangan bir qator maqolalar e‘lon qilingan.
Jumladan, hukumat vakillaridan biri Hojiboev milliy muxoliflikka bormaslik va

etnik nizolarning oldini olishga e‘tibor qaratadi. Afsuski, milliy-hududiy
chegaralanish arafasida milliy-etnik nizolar va hudud talashishlar kuzatiladi.
Mahalliy ziyolilardan bo’lgan Ismoilzoda matbuotda bu kabi janjallarni
to’xtatishga chaqiradi.
«Milliy jumhuriyatlarga ajratish to’g’risida gazetalarimizda ko’b narsalar
ko’rilmoqdadir. Bu to’g’rida «Oq jo’l», «Angbakchil qozoq» (Urunburug’da),
Turkiston, Farg’ona va Zarafshonda har xil maqolalarning ichida aksarisi bir
tomonliq va tor bir o’lchovda millatchilik ruhida bo’ldikim, bu matbuotimizda
katta nuqson hisoblanadir. Bunday maqolalarning natijasida matbuotimizda
milliy shovinizm ruhining ko’tarilishini sezamiz, hatto bu to’g’rida
gazetamizning bir-birlari bilan so’kushmagi omma orasiga millatchilik
shovinizmining tuxumini ekish emasmi? Masalan, «Turkiston» bilan «Oq jo’l»
janjallari «Angbakchil qozoq»ning haddan oshishi, Zarafshonning chiqishi va
Farg’onada Alievning maqolasi va boshqalar. Albatta, biz bu yerda aybning
kimda va qaysi tomonda ekanini surishtirmay matbuotimizning bu xususida
to’g’ri yo’l tutishini va uning har masalada ijtimoiy qarashga ega bo’lishini
chindan tilab qolamiz». Shu bilan birga, «Yacheyka yoki rayondagi firqa
a‘zolarini aldab, sen o’zbek jumhuriyatiga o’t, sen qirg’iz jumhuriyatiga o’t deb
ul bechoralarni miyasini aynitishdan nima foyda bor? Tezisdan chetga
chiquvchilarga tegishlik firqa idoralari chora ko’rsalar kerak» degan fikrlar
matbuot sahifalarida uchragan.
1924 yil 8-mayda O’rta Osiyo iqtisodiy konferensiyasida qatnashish uchun
Toshkentga kelgan Xorazm delegatsiyasi a’zolari RKP(b) MQ O’rta Osiyo
byurosi raisiga «Xorazmda milliy masalaning hal qilinishi to’g’risida maktub»
topshiradilar. Unda Xorazmni mustaqil ma‘muriy rayon sifatida o’zining
doirasida qoldirish, shuningdek, Xorazm Respublikasi bilan Turkiston
Respublikasining Amudaryo viloyatini birlashtirish taklif qilingan edi. Aslida,
bu Xorazmning chegaralanish o’tkazilishini rad qilishi edi... 1924 yilning 26

iyunida yangilangan Xorazm kommunistik partiyasi Xorazm uchun ham milliy
chegaralanishning zarurligini e‘tirof etadi. Xorazm Respublikasi Markaziy
Ijroqo’mining raisi Sulton Qori Jumaniyozov «Keyinroq qoldik» sarlavhali
maqolasida o’lkaning milliy chegaralanish uchun ortda qolganligi sababini
tushuntirishga harakat qilib shunday deydi: «O’lkamizning markazdan juda
uzoqda bo’lishi va yo’llarining qiyinligi sabablik ko’b masalalar bizga juda
qiyin va butunlay eshitilmasdan qolar edi. Milliy chegaralash masalasi ham
shunday bo’ldi. 1924 yilning yanvar oyida o’rtoq Mizlavik Xivaga kelib, milliy
chegaralash masalasida doklad qildi. Lekin bu doklad bo’yicha uning asosiy
qoidasini va qanday yo’lda bo’lishini bilgan odamimiz bir bo’lsa, bilmaganimiz
o’n bo’ldi... O’rta Osiyo byurosining kotibi o’rtoq Korklin Xivada bo’lib, milliy
chegaralash masalasida qanoatlanarlik dokladlar qildi va uning asosiy
foydalarini tamoman tushuntirdi. Shundan keyin biz Xorazm o’zbeklari uchun
O’zbek jumhuriyatiga qo’shilishdan boshqa chora yo’qligini tushundik. Lekin
shunday bo’lgani holda qo’shilishga qaror berib, shuni O’rta Osiyo byurosiga
bildirdik va qarorimizni topshirdik. Natija nima bo’lur, hozircha ma‘lum
emas...» Bolsheviklarning Turkiston mintaqasini milliy chegaralashdan maqsadi
ushbu o’lkalarni xomashyo yetkazib beruvchi hududiy birlikka yoki rayonga
aylantirish edi. Xatto O’rta Osiyoda milliy chegaralanish jarayoni bo’layotgan
bir paytda xomashyo va xo’jalikka qarab yirik shirkatlar tuzish loyihasi
allaqachon yaratilgan edi.
«O’rta Osiyo jumhuriyatlarini chegaralash munosabati bilan Turkiston
paxtachilik shirkatini ikkiga ajratish to’g’risida loyiha tayyorlana boshlandi. Bu
shirkatlarning biri «rus-o’zbek shirkati» va ikkinchisi «rus-turkman shirkati».
«Rus-o’zbek shirkati» hay‘atiga O’zbekiston jumhuriyati bilan unga qaragan
qozoq, qora qirg’iz, tojik rayonlari hamda Buxoro bilan Xorazmning ko’proq
qismlari kiradir. Buxoro bilan Xorazmning qolgan qismlari «rus-turkman
shirkati»ga kiradir. Turkiston paxtachilik shirkatining sarmoyasi bu
jumhuriyatlarda ekilgan va ulardan sotib olingan paxtalarning hisobiga qarab

taqsim qilinadi – ya’ni bo’linadir». Davriy matbuotda berilgan rasmiy
ma‘lumotga ko’ra, O’zbekiston SSRning maydoni (tojik muzofotidan boshqa)
440 ming murabba‘cha qirim va 7 ta muzofotdan: Toshkent, Samarqand,
Farg’ona, Zarafshon, Surxon, Qashqadaryo hamda Xorazmdan iborat ekanligi
qayd etilgan. Toshkentda 1924 yilning 5-dekabr sanasi O’zbekiston SSRning
tuzilgan kuni sifatida bayram qilingan. 5-dekabr tantanasini o’tkazish bo’yicha
Rahmat Ahmadiy raisligida komissiya tuzilib, tadbirni o’tkazish rejasi ishlab
chiqilgan. Ushbu tantanada O’zbekiston inqilob qo’mitasi nomidan F. Xo’jaev,
Butunrusiya kommunist firqasi O’rta Osiyo byurosi nomidan Zelenskiy, eski
shahar ijroqo’mi firqa raykomi kasabalar byurosidan Mallaboev, bundan
tashqari, Rahimboevningtabrik so’zlari yo’llangan. 1925 yil fevralda Buxoro
shahrida chaqirilgan sovetlarning birinchi syezdi «O’zbekiston SSRni tuzish
to’g’risidagi deklaratsiya»ni qabul qildi. Bu deklaratsiyada shunday deyilgan
edi: «Sovet hokimiyatining Sharqdagi avangard posti bo’lgan O’rta Osiyoda
millatlarning o’z taqdirini o’zi belgilash huquqini amalga oshirish maqsadi bilan
sobiq Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalari hududlaridagi o’zbek
yerlarining qishloq va ovullari mehnatkashlar ommasi birinchi sovetlar s‘ezdi
orqali bu xalqning tarixida ilk marotaba ishchi va dehqonlar O’zbekiston Sovet
Sotsialistik Respublikasi ta‘sis qilinganini e‘lon qiladilar». O’zbekiston
SSRning poytaxti masalasi ham matbuotda ko’p muhokama qilingan.
Respublika markazining Samarqand shahri bo’lishini barcha mahalliy aholi
vakillari yoqlab chiqqanidan so’ng, «Markaz» ham buni tasdiqlaydi. Matbuot
materiallarida keltirilgan ma‘lumotlarga qaraganda, hukumat va qator
muassasalar uchun binolar qurish va shaharni obodonlashtirish maqsadida
«Markaz»dan mablag’ ajratilgan. «Samarqandni markaz holiga qo’yish uchun
hozirliq boradir. Buning uchun markaz million so’m berdi». To’plangan
materiallarga tayanib shuni aytish mumkinki, qisqa muddatda (1924 yil 5-
dekabrdan 1925 yilning 3- apreliga qadar) Buxoro va Toshkent shaharlari
O’zbekiston SSRning poytaxti vazifasini bajardi. 1925 yilning 3-aprel kuni

respublika poytaxti Samarqandga O’zbekiston markaziy hukumati ko’chib
boradi. Poytaxtning Samarqandga ko’chib kelishi munosabati bilan shahar
maydonida bayram bo’lib, unda F.Xo’jaev, Y.Oxunboboev, I.Xidiraliev,
V.Ivanov va boshqalar tabrik yo’llaydilar. Jumladan, Ivanov shunday deydi:
«Bu kungacha tarixda hech bir davlatning o’z poytaxtini yaxshi katta shahardan
ko’ra quyiroq darajada bo’lgan shaharga ko’chirgani ko’rilmagan. Sovet
hukumati bo’lsa o’z poytaxtini mehnatkashlarga eng yaqin bo’lgan joyga
quradir». Xorijda yashagan vatandoshlarimiz tomonidan nashr etilgan jurnalda
sovet milliy siyosati va O’rta Osiyoning milliy chegaralanishiga oid maqolalar
talaygina. Jumladan, shunday jurnalning ta’sischilaridan biri bo’lgan Mustafo
Cho’qay O’rta Osiyoning milliy chegaralanishi xususida shunday deydi:
«Turkistonning ayrim bo’limlari - Turkmaniston, Qozog’iston, Tojikiston,
O’zbekiston, Qirg’iziston sovet jumhuriyatlari bo’ldimi. Yo’qsa, qozoq, o’zbek,
qirg’iz, tojik, turkman rayon va yo okruglari ataldimi - farqsizdir, Baribir,
ularning hammasida O’rta Osiyo byurosi va boshqa bir ism bilan Moskva
idorasining diktaturasi ostida bo’ladir». O’rta Osiyoda milliy-hududiy
chegaralanish jarayoni bolsheviklar milliy siyosatining yangi bosqichi bo’lib,
bunda milliy mojarolarning oldini olishi va hududlarning iqtisodiy taraqqiy
etishi belgilangan edi. Ammo milliy nizolar, ya’ni hudud talashishlarning
davom etishi natijasida Turkiston mintaqasining yaxlitligiga putur yetdi. Sovet
namunasida tuzilgan mazkur respublikalar iqtisodiyoti bir yoqlama, sobiq
Ittifoqning xomashyo yetishtiradigan chekka hududlariga aylantirildi.

II.Bob.Surxondaryoda Sovet hokimiyatining xalq ta’limi muassasalariga
nisbatan yuritgan siyosati haqidagi manbalari
2.1.Surxon vohasida Sovetcha andozadagi madaniyat muassasalari faoliyati
O‘zbekistonda, jumladan, Surxondaryo viloyatida ham “sovet davlati”ning
mazmun-mohiyati va qudratini insonlar ongiga muntazam singdirish maqsadida
barcha viloyatlarda “qizil choyxonalar”, “qizil klublar” tashkil etildi.
Surxondaryo viloyatining milliy-madaniy merosida qizil choyxonaning o rni vaʻ
ahamiyati ham katta.1925-yilda Termizda 2, Sherobodda 4, Denovda 3,
Sariosiyoda 2 qizil choyxona ochilgan bo’lib, ularda kommunistik mafkura
targ‘ib qilindi. Choyxonalar o‘zbek xalqi tarbiyasining alohida markazi bo’lib,
ijod ahli o‘z mehnati samarasini, she’r va qo‘shiqlarini xalqimiz bilan baham
ko‘rdi.
1928-yilda Surxondaryo viloyatida 18 ta “qizil choyxona” va 13 ta “qizil
klub” faoliyat yuritgan. Sovet hokimiyati davrida bu choyxonalarning odatiy
azaliy faoliyati o‘zgartirildi, ularning atamasiga “qizil” so‘zi qo‘shildi va bu
choyxonalar sovet mafkurasini targ‘ib qilish uchun ishlatila boshlandi.
Qolaversa, “qizil klublar”
asosan Marks, Engels, Lenin, Stalinlarning sovet tuzumi siyosatini tarannum
etuvchi, asosan rus tilida yozilgan asarlari bilan ta’minlangan. Bu
kutubxonalardan o‘zbek tilida yozilgan kitoblarni, ayniqsa, ajdodlardan qolgan
asarlarni topish, o‘qish qiyin edi. Bularning barchasi “madaniy inqilob”
tadbirlarining asl maqsadlaridan biri edi.
1925-1930-yillarda O‘zbekistondagi mavjud kutubxonalar o‘z faoliyatini
sovet
tuzumi talablari asosida olib bordi. Ma’rifiy ishlarni takomillashtirish va
kengaytirish maqsadida turli mavzularda kitob ko‘rgazmalari, ma’ruzalar,
suhbatlar, anjumanlar, kechalar tashkil etildi.

Sovet hukumati tomonidan kutubxonalar faoliyatini yaxshilashga
qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilganiga qaramay, ularning faoliyatini
darhol yaxshilashning imkoni bo'lmadi. 1936-yilda Termiz shahar kutubxonasi
vino sotadigan do'konda joylashgan edi. Shu bilan birga, Surxondaryo viloyati
kutubxonasi joylashgan binoda ham aholi o‘rtasida keng ko‘lamli madaniy-
ma’rifiy tadbirlar o‘tkazishning imkoni yo’q edi 1
.
1939-yilda kolxoz va sovxozlarda yangi kutubxonalar tashkil etish,
mavjud kutubxonalar tarmog‘ini kengaytirish, kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish
yanada rivojlantirildi. Masalan, Surxondaryo viloyatidagi yirik
kutubxonalarning kitob fondlari aholi uchun ochildi. Kutubxona ishining
takomillashtirilishi tufayli 1940-yilda viloyatda 99 ta ommaviy kutubxona
faoliyat ko‘rsatdi. Ammo xodimlar yetarli emasligi sohaning orqaga ketishiga
sabab bo'ldi. Masalan, 1939-yilda Boysun, Sariosiyo, Sho‘rchi tuman
kutubxonalari xodimlarining birortasi ham maxsus ma’lumotga ega emas edi.
Madaniy-ma'rifiy muassasalar tizimining bo'g'inlaridan biri o'z faoliyatini
barcha sovxoz va kolxozlarda, shuningdek, shahar va viloyat markazlarida olib
boruvchi klublardir. Partiyaning mafkuraviy ta’sirini kuchaytirish shu darajada
izchillik bilan amalga oshirildiki, to‘garaklardagi ma’ruzalarni maxsus
maktablarda ta’lim olgan xodimlar olib bordi.
Klublar, eng avvalo, sovet davlatining ichki siyosati va mafkuraviy
tamoyillarini targ‘ib qildilar. Sho‘rolar davrida zamonaviy klublar qurish,
ularni zamon talablariga javob beradigan texnik jihozlar bilan ta’minlash
ishlariga amalda e’tibor berilmadi.Ko'p hollarda to'garaklar birinchi navbatda
rasmiyatchilik uchun maktab o'quvchilari bilan to'lib-toshgan edi.
Madaniy-ma’rifiy muassasalar ishining asosiy turlaridan biri badiiy havaskorlik
jamoalari edi. Badiiy havaskorlik to‘garaklarini tashkil etish va ularning
faoliyatini rivojlantirish to‘garaklar faoliyatining o‘ziga xos uslubiga aylandi.
Bunday davralarda qiziqish va iste’dodga asoslangan yuzlab odamlar birlashdi.
Surxon vohasida tashkil etilgan dramatik, musiqali va xor jamoalari aholi

o rtasida ma lum darajada faoliyat yuritib, ularning soni yildan-yilga ortibʻ ʼ
bordi. Masalan, 1934-yilda Surxondaryo viloyatida tashkil etilgan xalq qo‘shiq
va raqs ansambllari nafaqat O‘zbekistonda, balki xorijiy mamlakatlarda ham
o‘z mahoratini namoyish etdi. Shu bilan birga, Surxondaryo viloyatida ham bu
borada qator muammolar bor edi. Masalan, 1932-1933-yillarda viloyat kolxoz
klublarida birorta ham badiiy havaskorlik jamoasi tuzilmagan.
Voha madaniy hayotida Termiz shahrining o‘rni beqiyos edi. Shaharda
xalq ta limi, madaniy-ma rifiy muassasalar jadal rivojlandi. Termizda madaniy-
ʼ ʼ
ma'naviy sohaning turli sohalari mavjud bo'lib, ular orasida, ayniqsa teatr,
gazetalar, folklor ansambllari, komsomol klublari, qizil choyxonalar alohida
o'rin tutadi.
Shahardagi ta’lim muassasalarida tahsil olgan yoshlar vohadagi madaniy-
ma’naviy sohada faol edilar. 1940-yilga kelib Surxon vohasida madaniy-
ma’naviy sohada band bo‘lganlar soni 16962 kishini tashkil etdi.
Surxon vohasining 1917-1941-yillardagi madaniy-ma’naviy hayotini tahlil
qilganda, milliy san’atning ma’lum darajada rivojlanganligi seziladi.
Kommunistik mafkura ta’siriga qaramay, milliy folklor va san’at vohada ijod
namunasi sifatida mahalliy aholi qalbida yashab kelgan. Xususan, xalq
homiylari, shoirlar, ijodkorlar, milliy sozandalar, cholg‘u sozandalari og‘ir
zulm ta’sirida ham milliy xor bo‘lgan xalqning orzu-umidlarini, niyat va
tashvishlarini tarannum etdilar.
Surxondaryo viloyati noyob baxshichilik maktablari shakllangan
markazlardan biridir. Vohaning Boysun, Jarqo rg on va Sherobod viloyatlarida
ʻ ʻ
dostonchilik an analari hatto sovet hukumati bosimi ostida ham deyarli
ʼ
yashirincha faoliyat ko rsatgan
ʻ 2
. Ba'zi baxshilar yangi davrga moslashishga,
milliy musiqa san'atining bu qadimiy turini saqlab qolishga muvaffaq bo'ldilar.
Xususan, Sherobod dostonchilik maktabining yirik namoyandasi Umir Baxshi
Safarov o‘lkada sovet tuzumining o‘rnatilishi bilan bog‘liq “Qoraqum”,
“Dastagul” dostonlari, “Amir Ko‘chdi” dostonlarini yaratgan. Siyosiy mafkura

tazyiqi ostida xalq dostonlarining epik homiylari – Xizr, qirq chilton, avliyo,
pir, payg‘ambar, xor bilan bog‘liq joylar baxshilar nutqidan olib tashlandi.
1930-yillarda madaniy hayotdagi yana bir muhim o zgarish teatrlarning paydoʻ
bo lishi bo ldi. 1935-yil 5-noyabrda Termiz shahrida musiqa va drama teatri
ʻ ʻ
o z faoliyatini boshladi. Teatr ochilishida Afandixon Ismoilovning “G‘alaba”
ʻ
spektakli premyerasi namoyish etildi. Bu asardan boshlab, 1930-yillar oxirida
teatr spektakllari galereyasidan K.Yashinning “Ikki kommunist”, “Gulsara”,
Hamzaning “Maysaraning ishi”, N.Safarovning “Uyg‘onish” kabi asarlar ham
o’rin oldi. Teatr ijodiy yo lining shakllanishiga O.Rixsiev, X.To laganov,
ʻ ʻ
X.Boboxonova, G.Latipova, Z.Olimova kabi san atkorlar katta hissa
ʼ
qo shdilar
ʻ 3
.
1938-yilda O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining “Teatr
san’atining ahvoli va uni yanada takomillashtirish va respublika
mehnatkashlarini kommunistik ruhda tarbiyalashdagi rolini oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qildi.
Qarorga ko‘ra, teatr jamoalari, dramaturg va rejissyorlar birinchi navbatda
inqilobiy sovet turmush tarzini tarannum etuvchi asarlar sonini ko‘paytirishga
e’tibor qaratishlari kerak edi.
Milliy tarixiy mavzudagi asarlar “Burjua mafkurasiga sig'inish” sifatida
baholandi. 1940-yilda Surxondaryoda 2 ta xalq teatri, jumladan Termiz va
Denov teatrlari faoliyat ko rsatib, ularda 63 kishi xizmat qildi.
ʻ
Kino, shubhasiz, madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyatining asosiy
qismini tashkil etadi. Tahlil qilinayotgan davrda kino xalq ta’limining asosiy
quroli bo‘lib, kommunistik mafkura g‘oyalarini targ‘ib qilish jarayonida asosiy
vosita bo‘lib xizmat qildi. XX asrning 30-yillarida Surxondaryo viloyatida keng
ekranli kinoteatrlar qurilishi boshlandi. Denov, Termiz, Sherobod, Sho‘rchi,
Jarqo‘rg‘on kabi tuman va shaharlarda keng ekranli kinoteatrlar qurish ishlari
olib borildi. Termiz shahrida filmlar namoyishi asosan Ofitserlar uyi va
M.Gorkiy nomidagi madaniyat va istirohat bog‘ida tashkil etildi. Ushbu bog'da

yozgi maxsus kinoteatr tashkil etilgan. Biroq, shunga qaramay, aholiga kino
xizmati ko'rsatish darajasini qoniqarli deb bo'lmaydi. Bu borada Surxondaryo
viloyati respublikada oxirgi o‘rinda edi. Jumladan, 1940-yilda hududda 25 ta
kinoteatr ishlagan. Lekin aholisi soni bo yicha Surxondaryoga nisbatan anchaʻ
kam bo lgan Xorazmda 28 ta, Qoraqalpog istonda 33 ta, Sirdaryoda 45 ta
ʻ ʻ
kinoteatr faoliyat ko rsatgan. Shuni ta kidlash kerakki,
ʻ ʼ
1927-yilda Surxondaryo viloyatida radiostansiya ochish uchun davlat
byudjetidan 5200 so m ajratildi. Bu mablag‘ evaziga Termiz, Sherobod, Denov
ʻ
tumanlariga radioapparat o‘rnatildi.Sovet davlati o‘z siyosatini amalga
oshirishda davriy matbuotdan unumli foydalandi. Shu maqsadda 1932-yilda
Termiz shahri, viloyat markazi va tumanlarda gazetalar chiqarish yo‘lga
qo‘yildi. Denovda ilk gazeta lotin alifbosida “Qizil Denov” nomi bilan 1932-yil
aprel oyida nashr etilgan 4
. Madaniy tarbiyada muzeylar alohida o‘rin tutgan.
Surxondaryo viloyati tarix-o‘lkashunoslik muzeyining tashkil etilishi ikki
fidoyi inson – Gavril Vasilyevich Parfenov va Georgiy Nikolaevich Maksimov
nomi bilan bog‘liq. 1933-yil 17-sentabrda Termiz shahar ijroiya qo‘mitasining
majlisida tuman rejalashtirish bo‘limi boshlig‘i R.Gubaydullin va
G.V.Parfenovlarning ma’ruzalari tinglandi. Shu asosda 1933-yil 17-sentabrda
Surxondaryo o‘lkashunoslik muzeyi tashkil etildi. 1933-yil 1-oktabrgacha
uning faoliyati maxsus tuzilgan guruhga ishonib topshirilgan 5
.
2.2.Surxondaryoda Sovet hokimiyatining xalq ta’limi muassasalariga
nisbatan yuritgan siyosati haqidagi manbalari
Sovet hokimiyati davrida Surxondaryo viloyatidagi ta’lim tizimining holatini
o’rganish bugungi kundagi dolzarb masalalardan biridir. Chunki Surxon
vohasida sovet hokimiyatining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy mavqeini
mustahkamlash davrida hukmron Kommunistik partiya jamiyat hayotining

barcha jabhalarida o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Xususan, bu jarayon insonlar ongini
o‘zgartirishning muhim omili hisoblangan ta’lim, fan va madaniyat sohalarida
jiddiy burilish yasadi. O'rganilayotgan yillarda ta'lim, fan va madaniyat
sohalarida sodir bo'lgan barcha voqealar siyosiy manfaatlarga xizmat qildi.
Sovet hukumatining maqsadi ozodlikni sevuvchi milliy ziyolilar qatlamini yo qʻ
qilish va xalqning “savodxonlik” darajasini oshirish orqali sotsialistik tuzumga
fidoyi yangi ziyoli kadrlarni shakllantirish, shuningdek, byurokratik
boshqaruvni kuchaytirish edi.
1925-yilda ma lum darajada bo lsa-da, ta lim tizimida eski maktablarning
ʼ ʻ ʼ
ishlashiga ruxsat berildi. Sovet maktablari soni esa asta-sekin o'sib bordi. Qisqa
vaqt ichida yangi maktablar soni 10 taga, undagi o‘quvchilar soni esa 597
nafarga yetdi. Ulardan 260 nafari mahalliy millat vakillari edi 1
.
Yangi sovet maktablarini tashkil etish jarayoni uzluksiz davom ettirildi.
Surxon vohasining Boysun va Termiz shaharlarida maktablar ochilib, qishloq
dehqonlarining farzandlari ularda bilim oldilar. Voha markazidan uzoqda
joylashgan maktablarda Sovet Ittifoqining markaziy shaharlaridan kelgan
mutaxassislar mahalliy o'qituvchilar bilan hamkorlikda ishladilar. Bundan
tashqari, voha o'qituvchilari Moskva va Toshkentga oliy ma'lumot olishga
yuborildi.
Respublika shaharlarida o qituvchilarga bo lgan ehtiyojni qondirish uchun
ʻ ʻ
pedagogika bilim yurtlari ochila boshlandi. 1926-yilda Termizda birinchi
o qituvchilar tayyorlash maktabi ochildi. Ushbu muassasani ochishdan maqsad
ʻ
voha maktablari uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini tayyorlash edi. Bu
maktab xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari uchun bilimli kadrlarga bo‘lgan
ehtiyojni qondirishga hissa qo‘shdi. Qisqa vaqt ichida 21 ta savodsizlikka
barham berish maktabi ish boshladi, ularda 420 nafar o‘quvchi bilim oldi.
Shulardan 30 nafari qizlar edi. Yuqoridagi 12 ta maktabda bilim sifati yuqori
saviyada bo‘lib, ularda 243 nafar o‘quvchi ta’lim oldi, ta’lim yoz faslida ham
davom etdi 2
.

O‘z navbatida, yoshlarda o‘qituvchilik kasbiga qiziqishni oshirish
maqsadida o‘qituvchilarning maoshlari ham ko‘rib chiqildi. 1927-yilda maktab
o'qituvchilarining oylik ish haqiga o'zgartirishlar kiritildi, unga ko'ra qishloq
bolalariga dars bergan o'qituvchilar shaharlarda ishlaydigan o'qituvchilarga
qaraganda ko'proq maosh oldilar. Mahalliy aholi orasidan o‘qituvchilar
tayyorlash masalasi o‘sha davrning eng muhim vazifalaridan biri bo‘lib,
vohaning bu boradagi ahvolini boshqa viloyatlarga qaraganda og‘ir deb
hisoblagan rahbarlar ko‘pincha sovet hokimiyatidan kadrlar tayyorlash masalasi
bo’yicha alohida talablar qilib turar edilar.
1920—30-yillarda aholining ko pgina ayollari ham savodli bo lib, ular asosanʻ ʻ
an anaviy maktablarda ta lim olgan. Sovet hokimiyatining dastlabki
ʼ ʼ
shakllanishi davrida tashkil etilgan maktablarda ko'pincha o'qituvchilik
faoliyati maxsus tayyorgarlikdan o'tmagan, ma'lumot va malakaga ega
bo'lmagan odamlar tomonidan amalga oshirildi. 1926 yilda O zbekiston
ʻ
SSRning barcha tuman va qishloqlarida savodsizlikni yo q qilish maktablari
ʻ
ochilishi bilan bir vaqtda turli yoshdagi kishilar uchun maktablar tashkil etilishi
ko zda tutilgan edi. Manbalarda 1926-1927 yillarda Surxon vohasi
ʻ
maktablarining ahvoli qoniqarsiz bo‘lgani haqida ko‘plab ma’lumotlar
keltirilgan. Ko'pincha maktablarda foydalanish uchun stol va doskalar
bo'lmagan. Faqat Termiz shahridagi maktablarda vaziyat biroz yaxshi edi.
Aksariyat maktablarda sanitariya-gigiyena holati talabga javob bermagan.
Sovet hukumatiga sovet mafkurasi ruhida tarbiyalangan kadrlar kerak edi.
Shuning uchun ular dastlabki bosqichda asosan kam ta'minlangan aholi
bolalarini maktablarga jalb qilishga harakat qilishgan. 1928-yilgi okrug ijroiya
qo mitasining majlisida savodsizlikni tugatishga alohida e tibor qaratildi. Agar
ʻ ʼ
1927-yilda savodsizlikka barham berish maktablari soni 22 ta bo lsa, keyingi
ʻ
yili ularning soni 42 taga yetdi. Ushbu masala bo yicha vaziyat tahlil qilinib,
ʻ
ta minlanmagan hududlarda savodsizlikni tugatish maktablari ochishga qaror
ʼ
qilindi 3
.

1928-1929 o‘quv yilida vohaning barcha hududlarida ayollar
savodsizligini bartaraf etish maktablari ochildi. Shuningdek, maktablar o‘quv
jihozlari, darsliklar va yangi adabiyotlar bilan ta’minlandi. Voha aholisi orasida
turli millat vakillari borligini hisobga olib, adabiyot o‘zbek, rus, tojik tillarida
bo‘lishi talab qilindi. Shundan kelib chiqib, Boysun va Sariosiyo tumanlarida
tojik tilida ta’lim beradigan maktablar tashkil etildi. Bu maktablarni
ta'minlashni davlat zimmasiga oldi.
Keyinchalik vohaning chekka hududlarida maktablar qurilishi boshlandi.
Denov tumanining “Sino” va “Qarluq” qishloq sovetlariga maktablar qurilishi
uchun 119 ming rubl, Denov tumanida madaniyat va jamoat muassasalari
uchun tuman byudjetidan 50 ming rubl ajratildi.
Tuman xalq ta’limi bo‘limi, partiya va komsomol tashkilotlari Surxon
vohasidagi deyarli barcha tojik maktablari tojik tilidagi adabiyotlar bilan
ta’minlanmaganligini, milliy maktablarda bu kabi muammolar mavjudligini
hisobga olib, respublika hukumatiga yordam so‘rab murojaat qildi. Shu bilan
birga, Tojikiston Avtonom Respublikasiga tojik tilidagi adabiyotlar bilan
ta minlash bo yicha murojaat qabul qilindi.ʼ ʻ
O sha davrda zo rlab ko chirish siyosati natijasida viloyatga turli
ʻ ʻ ʻ
viloyatlardan aholi kela boshlagan. Masalan, birgina Denov tumaniga Andijon,
Farg‘ona va Buxoro viloyatlaridan ko‘chib kelganlar soni 1000 nafarni tashkil
etdi. Migrantlarning farzandlari uchun zudlik bilan ixtisoslashtirilgan maktablar
tashkil etila boshlandi. 1930-yilda Sovet hukumati tomonidan Bobotog‘,
Yangiobod, Sino va Xazarbog‘ qishloqlarida, “G‘alaba” kolxozida, Anbarsoy
qishloqlarida yangi maktablar tashkil etildi.
Manbalarda maktab ta’limi masalasiga e’tibor bermagan rahbarlarning
jazolanishi haqidagi faktlar ham bor. Xususan, 1934–1935 o‘quv yilida Boysun
viloyatida ta’lim tizimi faoliyati qoniqarsiz deb baholandi. Tuman ta lim
ʼ
bo limining bir qator mas ul shaxslari faoliyati samarasiz bo lganligi sababli
ʻ ʼ ʻ
egallab turgan lavozimidan ozod etildi 4
.

O‘zbekiston SSR Xalq Komissarligining 1935-yilgi qarorida barcha
shahar tuman markazlari va aholi punktlarida yangi turdagi zamonaviy
maktablar qurish zarurligi belgilandi. Shundan kelib chiqib, vohaning markaziy
shahar va qishloqlarida maktablar qurilishi boshlandi. Qarorda qurilish ishlari
maxsus komissiya tomonidan nazorat qilinishi belgilandi.

Xulosa
Xulosa sifatida aytish mumkinki, sovet ittifoqi davrida Surxon vohasida,
uning shahar va tumanlarida tashkil etishgan madaniyat muassasalari asosan
sovet mafkurasini, kommunistik ruhni singdirishga qaratilgan edi. Ammo
shunday bo’lsa-da, bu davrda voha aholisi ming yillar davomida saqlanib
qolgan xalq og’zaki ijodi namunalari, dostonchilik, baxshichilik maktablari
faoliyatini rivojlantirishga erisha oldi.
Yana xulosa sifatida aytish lozimki, Surxon vohasida Sovet hukumati
tomonidan tashkil etilgan maktablar yaxshi samara bermadi. Ta’lim sohasida
muammolar ko‘p bo‘lib, ulardan birinchisi kadrlar masalasi edi. Maktablarni
tashkil etishda mablag‘ yetarli emas, tashkil etilgan maktablarda o‘quv qurollari
va darsliklarning keskin tanqisligi kuzatildi. Sovet hukumati xalq maorifini
rivojlantirishga harakat qilib, birinchi navbatda voha iqtisodiyotini yo lgaʻ
qo yish uchun kadrlarga bo lgan ehtiyojni qondirish uchun barcha
ʻ ʻ
imkoniyatlardan foydalanishga harakat qildi. Termiz shahrida sanoatning turli
tarmoqlarini malakali kadrlar bilan ta’minlashga bo‘lgan ehtiyojni ta’minlash
maqsadida ko‘plab ixtisoslashtirilgan kurslar tashkil etilgan bo‘lsa-da, ularda
ta’limni tashkil etish ishlari yetarli darajada emas edi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Saidov, S. (2022). TARIXIY MANBALARDA KELTIRILGAN IBN AL-
MUQAFFA BORASIDAGI MA’LUMOTLAR TAHLILI. Oriental
renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences , 2 (2), 525-
528.
2. Saidov, S. (2023). “TARIXI GARDIZIY” ASARINING TARIXIY
QIYMATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social
sciences , 3 (2), 842-847.
3. Norliev, R., & Ibragimova, O. (2021). Constitutional And Legal Basis Of
The Institute Of Public Control In The Republic Of Uzbekistan (Theoretical
Analysis). The American Journal of Political Science Law and Criminology,
3(04), 42-45.
4. Saidov, S. A. O. G. L. (2021). IBN AL-MUQAFFANING HAYOTI VA
ILMIY FAOLIYATI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural
and social sciences , 1 (7), 8-14.
5. Рустам Норлиев (2021). Социально-философские основы духовного
роста на новом этапе национального развития Узбекистана. Общество и
инновации, 2 (2), 99-104. doi: 10.47689/2181-1415-vol2-iss2-pp99-104
6 . Саидов, С. (2022). ЯНГИ МАЪНАВИЙ МАКОННИ ТАШКИЛ
ЭТИШДА ИБН МУҚАФФА АСАРЛАРИНИНГ РОЛИ. International
scientific journal of Biruni , 1 (3), 19-22.

Sоvеt davri tarixiga oid manbalar

Sotib olish