Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	81.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	28 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar

Sotib olish

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………….2-3
I BOB. Sovet Ittifoqida millatlararo munosabatlarning keskinlashuvi.
1.1 Sovet Ittifoqi davlatlarida nizolarning vujudga kelishi………………...4-6
1.2 “Qayta qurish” yillarida siyosiy mojarolar…………………………….7-14
II BOB. Sovet Ittifoqi parchalanishiga olib kelgan milliy siyosiy muammolar.
2.1 1988–1991 yillardagi milliy mojaro o‘choqlari……………………….15-23
2.2 Mustaqillik harakatlari va Sovet Ittifoqining parchalanishi…………...24-30
Xulosa ……………………………………………………………………..31-32
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….33
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Respublikamiz mustaqillikka erishganidan keyingi
davr mobaynida boshqa jabhalarda bo’lgani singari tarix sohasida ham misli
ko’rilmagan o’zgarishlar sodir bo’ldi. O’zbekistonning tarixchi – olimlari jahonga
yuz tutdi. Boy hamda qiziqarli o’tmishimiz jahon hamjamiyatini e’tiborini tortib
keldi. Dunyo olimlari dunyo mamlakatlari tarixini va diplomatik aloqalarini
o’rganish ishtiyoqidalar. Shu nuqtayi nazardan ham mamlakatimizda dunyo
mamalakatlarining tarixi va ularni boshqa davlatlar bilan olib borgan diplomatik va
o’zaro munosabatlarini o’rganishga qiziqish keyingi paytlarda kuchayib bormoqda.
Bu yo’lda o’zbek tarixchi - olimlari dunyoning eng ilg’or tarix maktablari
mutaxassislari bilan ilmiy hamkorliklarni yo’lga qo’ymoqda. Hozirda bizning
oldimizda ham dunyo mamlakatlarini tarixini mukammal o’rganish vazifasi
dolzarb bo’lib turibdi. Hozirgi globallashuv jarayonida xar bir davlat o’zining
tinchligi va xavfsizligi uchun barcha imkoniyatlarini ishga solgan xolda
qayg’urmoqda. Yovuz kuchlar biror mamlakatda beqarorlik xolatini keltirib
chiqarish uchun jiddiy sabablarni ko’rsatish shart bo’lmay qoldi, unga o’zlari axd
qilsa bo’ldi, o’sha mamlaktda xar qanday xunrezliklarni amalga oshirmoqda desak
mubolag’a bo’lmaydi. Bo’linib bo’lgan dunyoni gox oshkora, gox pinxona bo’lib
olish masalasidagi hozirgi ziddiyatli xolatlarni taxlil qilish, jahon tarihini
mukammal bilishga, dunyodagi bo’layotgan voqea va xodisalarga, yoshlarning
mustaqil hayotiy pozitsiyaga ega bo’lishini har qachongidan ham muhim
ahamiyatga ega bo’lib qolmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.
Mirziyoyev “O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi” - degan nazariy
qoidani ilgari surdi 1
. Mustaqillik tufayli demokratiya yo’lidan rivojlanayotgan
yurtimizda tarixiy manbalarga tayangan holda, tarixiy voqyelikni bo’yab
ko’rsatmasdan, o’z ko’rinishida yoritish, uni xolis tadqiq etishga sharoit yaratildi.
Sovet Ittifoqi (SSSR) XX asrda dunyodagi
eng yirik ko‘p millatli davlatlardan biri bo‘lgan. Uning tarkibiga yuzlab etnoslar,
1
Мирзиёев Ш. М. Конун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт тараккиёти ва халк
фаровонлигининг гарови. Тошкент.: Узбекистон. 2017. B.67.
2

millatlar, tillar va madaniyatlar kirgan. Sovet davlati o‘zini “xalqaro do‘stlik va
tenglikka asoslangan sotsialistik jamiyat” deb e’lon qilgan bo‘lsa-da, amalda
millatlararo munosabatlar doimiy siyosiy nazorat ostida bo‘lgan va ko‘pincha
repressiv choralar orqali tartibga solingan. Milliy siyosat SSSR siyosiy tizimining
asosiy elementlaridan biri bo‘lib, uning natijasi sifatida ayrim millatlar o‘z
huquqlaridan mahrum etilgan, boshqalar esa sun’iy ravishda ustun holatga
ko‘tarilgan. Bunday siyosat ko‘p yillar
davomida ichki ziddiyatlarni yig‘ib kelgan bo‘lib, nihoyat, Sovet Ittifoqining
yemirilishiga sabab bo‘lgan muhim omillardan biriga aylangan. Bugungi kunda
sobiq SSSR hududidagi ko‘plab milliy mojarolar, nizolar va ziddiyatlar o‘z
ildizlarini aynan sovet davridagi millatlararo siyosatdan izlaydi. Shu bois ushbu
mavzuni chuqur o‘rganish nafaqat tarixiy jarayonlarni tushunish, balki zamonaviy
millatlararo munosabatlarni barqarorlashtirish uchun ham muhim ahamiyatga ega.
Kurs
ishi tadqiqotining maqsadi. Sovet Ittifoqi davrida yuritilgan milliy siyosatni har
tomonlama tahlil qilish, millatlararo munosabatlarda yuzaga kelgan muammolarni
aniqlash va ularning tarixiy ildizlarini ko‘rsatib berishdir.
Tadqiqot ob’yekti. Sovet Ittifoqining millatlararo siyosati va uning
ijtimoiy-siyosiy oqibatlari.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Ushbu tadqiqotni
o‘rganishimizda Sovet Ittifoqining vujudga kelgan davridan to parchalanishigacha
ya’ni 1922 – yildan 1991 – yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kirish, ikkita bob, to’rtta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I BOB. Sovet Ittifoqida millatlararo munosabatlarning keskinlashuvi.
1.1 Sovet Ittifoqi davlatlarida nizolarning vujudga kelishi
Sovet Ittifoqidagi milliy siyosatning ildizlarini tushunish uchun, avvalo
Rossiya imperiyasi davrida milliy masalaga bo‘lgan yondashuvni tahlil qilish
zarur. Imperiya tarkibiga turli etnoslar va millatlarning qo‘shilishi, ayniqsa XIX
asrning ikkinchi yarmidan boshlab keskinlashgan. Ruslashtirish siyosati, diniy
ta'qiblar, mahalliy tillarning siqib chiqarilishi — bularning barchasi keyingi
ziddiyatlarning tarixiy zaminini yaratgan edi. 1917-yilgi Fevral va Oktyabr
inqiloblaridan so‘ng imperiya parchalanish bosqichiga kirdi. Bu davrda bir qator
xalqlar (finlar, estonlar, ukrainlar, qozoqlar, turklar va boshqalar) mustaqil yoki
muxtor davlatlar tuzishga harakat qildilar. Biroq bolsheviklar bu harakatlarga
siyosiy jihatdan qarshi chiqdilar va Sovet federatsiyasi tuzilmasini ilgari surib,
millatlararo masalani o‘z siyosiy nazoratiga olishga intildilar 2
.
1922-yilda Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi
tuzildi. Uning tuzilishida formalanadigan asosiy printsip — federativlik edi. Turli
millatlar, xususan, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Ukraina, Armaniston kabi milliy
respublikalar rasmiy ravishda teng huquqli subyekt sifatida tan olinadi. Lekin
amaliyotda federatsiya faqat tashqi ko‘rinish bo‘lib, butun hokimiyat KPSS
Markaziy Qo‘mitasi qo‘lida to‘plangan edi. Har qanday muhim qaror Moskvadan
qabul qilinar, mahalliy rahbarlar esa markaz tomonidan tayinlanar edi.
Muxtoriyatlar yaratish orqali millatlar o‘zlarini mustaqil
his qilish imkoniga ega bo‘ldilar, biroq bu avtonomiyalar mustaqil siyosat yurita
olmas edi. Lenin millatlar siyosatida nazariy jihatdan erkinlik va tenglikni yoqladi.
U “katta rus shovinizmi”ni tanqid qilar, Rossiyaning tarixiy imperiyachilik
siyosatidan voz kechishni taklif qilgan. Biroq amaliyotda uning siyosati ham
ikkiyuzlamachilik bilan ajralib turdi: bir tomondan, milliy tillarni rivojlantirishga
imkon berildi, ikkinchi tomondan esa, har qanday mustaqillikka intilgan milliy
2
Малиа, М. Советская трагедия: История социализма в России, 1917 – 1991 гг. – М. 2002. – C . 58.
4

harakatlar “burjua millatchiligi” sifatida qoralandi. Natijada, mahalliy ziyolilar,
madaniyat arboblari va siyosatchilar repressiyaga uchradilar.
1930–1950-yillar oralig‘ida Stalin boshchiligidagi Sovet
hukumati ayrim etnik guruhlarni “ishonchsiz xalqlar” sifatida belgilab, ularni
ommaviy surgun qilish amaliyotini yo‘lga qo‘ydi. Bunga koreyslar, chechenlar,
ingushlar, qrim tatarlari, mesxeti turklari va boshqalar kiradi. Bu guruhlar O‘rta
Osiyo va Sibirga kuch bilan ko‘chirildi. Deportatsiyalar og‘ir iqlim va hayot
sharoitlariga olib keldi, minglab insonlar yo‘qotildi. Bu siyosat nafaqat inson
huquqlarining buzilishi, balki milliy madaniyat va tilning yo‘qolishiga ham sabab
bo‘ldi. Deportatsiyalar Sovet etnik siyosatining eng repressiv usullaridan biri edi.
SSSRda rus tili “xalqaro aloqa tili” sifatida
targ‘ib qilinar, barcha rasmiy hujjatlar, ilmiy ishlar va ta’lim tizimi asosan rus
tilida olib borilar edi. Milliy tillar esa ikkinchi darajali holatga tushirildi. Bu milliy
madaniyatlar va identitetni zaiflashtirishga olib keldi. Masalan, o‘zbek maktablari
soni kamaytirildi, oliy ta’limda rus tiliga o‘tildi, milliy adabiyotlar chop etilishi
kamaydi. Bu til siyosati natijasida bir necha avlodlar rus tili va madaniyatida o‘sib,
o‘z milliy ildizlaridan uzoqlashdi. 1920–1936-yillarda Markaziy Osiyo
respublikalari chegaralari belgilandi. Bu jarayonda etnik birliklar inobatga
olinmadi, balki siyosiy va iqtisodiy manfaatlar asosida chiziqlar tortildi. Natijada
ko‘plab millatlar o‘zining etnik markazidan chetda qoldi. Masalan, tojiklar
O‘zbekiston hududida, o‘zbeklar esa Tojikiston va Qirg‘izistonda ko‘plab yashab
qoldi. Bu esa keyinchalik millatlararo
ziddiyatlarning kuchayishiga sabab bo‘ldi. 1980-yillarga kelib Sovet ittifoqida
yashirin milliy harakatlar kuchayadi. Mustaqillikka intilish, tarixiy adolatni tiklash
talablari ko‘tarila boshlaydi. 1986-yilgi Qozog‘istondagi Jeltoqsan voqeasi
mahalliy rahbarni almashtirishga qarshi milliy norozilik sifatida yuzaga chiqdi.
1989-yil Farg‘onada qirg‘inlar sodir bo‘ldi. Boltiqbo‘yi, Kavkaz va Ukraina kabi
hududlarda ham milliy uyg‘onish boshlanadi. Bu harakatlar Sovet milliy
siyosatining muvaffaqiyatsizligining belgisi edi. 1985-yildan boshlab M.S.
Gorbachyov “qayta qurish” (perestroika) va “oshkoralik” (glasnost) siyosatini
5

boshlab berdi. Bu siyosatlar natijasida ilgari yashirin saqlab kelingan milliy
muammolar yuzaga chiqdi. Matbuotda milliy adolatsizliklar, deportatsiyalar, til
muammolari ochiq muhokama qilina boshlandi. Respublikalar markazdan mustaqil
siyosat yuritishga harakat qildilar. Bu esa Sovet tizimini ichkaridan yemira
boshladi. 1988–1991 yillarda Sovet
hududida bir necha ochiq etnik mojarolar yuz berdi. Tog‘li Qorabog‘da armanlar
va ozarbayjonlar, Osetiyada gruzinlar va osetinlar, Pridnestroveda moldavanlar va
ruslar, Abxaziyada gruzinlar va abxazlar, Farg‘onada o‘zbeklar va mesxeti turklari
o‘rtasida qurolli to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. Bu ziddiyatlar Sovet hokimiyatining bu
masalalarda ojiz ekanini ko‘rsatdi. 1989–1991 yillarda ko‘plab respublikalar o‘z
mustaqilligini e’lon qila boshladilar. 1991-yil avgust oyida Sovet rahbarlariga
qarshi Davlat to‘ntarishiga urinish (GKChP) muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Bu
voqea Sovet hokimiyatining inqirozga uchraganini rasman ko‘rsatdi. 1991-yil
dekabrda Beloveja kelishuvi orqali SSSR tugatilganligi e’lon qilindi. Shu tariqa
millatlar siyosatidagi xatolar, repressiv choralarning yillar davomida yig‘ilgan
norozilik kayfiyati Sovet imperiyasining tugashiga olib keldi. SSSR milliy
siyosatidagi tarixiy saboq shundan iboratki, markazlashgan, repressiv boshqaruv
tizimi milliy birlikni emas, balki ziddiyat va beqarorlikni keltirib chiqaradi. Har bir
millatning o‘z tilida so‘zlashish, madaniyatini rivojlantirish, siyosiy ishtirok etish
huquqlari bo‘lmasa, bunday jamiyat barqaror bo‘la olmaydi. Bu saboq zamonaviy
ko‘p millatli davlatlar uchun dolzarb ahamiyatga ega.
6

1.2 “Qayta qurish” yillarida siyosiy mojarolar
1980-yillarning o‘rtalaridan boshlab, SSSR hukumatlari milliy masalalarga
yanada jiddiyroq e’tibor qaratdi, chunki birinchi millatlararo mojarolar yuzaga
kelayotgandi. KPSS Markaziy Qo‘mitasi, obkomlar va raykomlar tomonidan
milliy to‘qnashuvlarni to‘liq nazorat qilish urinishlari muvaffaqiyatli bo‘lmagan
bo‘lsa-da, ularning birgalikdagi sa’y-harakatlari natijasida milliy zaminlarda
yuzaga kelgan birinchi mojaro to‘xtatilib, qurbonlar soni minimal darajaga
tushirildi. 1986 yilda Yakutsk shahrida yuz bergan to‘qnashuvlar munosabati bilan
KPSS Markaziy Qo‘mitasi topshirig‘iga binoan partiya Markaziy Qo‘mitasi va
KGB bo‘limlaridan tashkil topgan guruh yuborildi. Ekspertlar Yakutsk shahridagi
siyosiy va ijtimoiy vaziyat, jamoatchilik kayfiyati, ta’lim muassasalari, ishchi
jamoalari hamda ilmiy va badiiy tashkilotlardagi tarbiyaviy ishlar holati bilan
tanishdilar 3
. Guruh a’zolari KPSS obkomi byurosi a’zolari, partiya,
sovet, kasaba uyushmalari, komsomol xodimlari, ilm-fan va madaniyat arboblari,
ommaviy axborot vositalari vakillari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar,
ishchilar, o‘qituvchilar, talabalar hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri voqealar ishtirokchilari
bilan uchrashuv va suhbatlar o‘tkazdilar. Ushbu suhbat va uchrashuvlarda 500 dan
ortiq kishi qatnashdi. Respublika partiya va huquqni muhofaza qiluvchi organlari
xodimlari bilan birgalikda yuzaga kelgan voqealar va ularning sabablariga tahlil
qilindi.
1986 yil 5 mayda bo‘lib o‘tgan Plenumda KPSS Markaziy Qo‘mitasi qaror
qabul qildi: Yakutsk obkomi byurosining millatlararo tarbiya ishlarida katta
kamchiliklarga e’tibor qaratilsin, bu kamchiliklar Yakutsk shahridagi yoshlar
orasida millatchilikning paydo bo‘lishiga olib kelgan; Yakutsk obkomi, Yakut
ASSR Yuqori Soveti Prezidiumi va Vazirlar Soveti, shuningdek partiya, davlat va
jamoat tashkilotlari millatlararo tarbiyani tizimli va aniq olib borishlari, ijtimoiy,
milliy va demografik jarayonlarni keng qamrovda hisobga olishlari, mehnat va
ta’lim jamoalari milliy tarkibiga maqsadli ta’sir ko‘rsatishlari, millatlararo
3
Манасян, А. Карабахский конфликт. Ключевые понятия и хроника. – Ереван : НОФ «Нораванк», 2005. – C .
21.
7

munosabatlarning yuqori madaniyatini tarbiyalashga alohida e’tibor berishlari
kerak. Millatchilik va shovinistlikning har qanday namoyon bo‘lishiga, shuningdek
millatlararo munosabatlarni murakkablashtirishga qaratilgan barcha
provokatsiyalarga qat’iy qarshi turish lozim.
Bu masalalardagi beparvolik va dangasalikka barham berish, milliy
yopiqchilik va chegaralanganlik tendensiyalarini o‘z vaqtida aniqlab, bartaraf etish,
xalqlar do‘stligini mustahkamlovchi barcha harakatlarni qo‘llab-quvvatlash zarur.
Yakutsk obkomi 1987 yil 1 yanvargacha ushbu qarorning bajarilishi yuzasidan
KPSS Markaziy Qo‘mitasiga hisobot taqdim etishi belgilandi. Yakutsk shahridagi
mojaro munosabati bilan mahalliy hokimiyat tomonidan voqealarning salbiy
oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan choralar ko‘rildi. Dastlab, obkom va shahar
komiteti KPSS to‘qnashuvni millatlararo mojaroga aylantirmaslikka urinishdi va
yoshlarning harakatlarini oddiy badma-badlik deb baholashdi, millatchilikka
aylanish xavfini kam baholashdi. 1986 yil 17 aprel kuni Yakutiya obkomi partiya
byurosining majlisi bo‘lib o‘tdi, unga KPSS Markaziy Qo‘mitasidan guruh ishtirok
etdi. Majlisda yakut yoshlari tomonidan sodir etilgan salbiy harakatlar, sabab va
oqibatlari ko‘rib chiqildi. Partiya, sovet, kasaba uyushmasi, komsomol xodimlari,
shuningdek Yakut ASSR Ichki Ishlar boshqarmasi va Yakut Davlat universiteti
rahbarlari tanqid ostiga olindi va javobgarlikka tortildi.
Jumladan, obkom kotibi T. Nikolaeva S.E. Yakutsk shahar KPSS birinchi
kotibi T. Sosin S.S., Yakutsk shahar partiya tuman komiteti birinchi kotibi T.
Gavrilenko T.I. Universitet rektori T. Kuzmin A.I.ga qat’iy ogohlantirish berilib,
lavozimidan ozod qilindi. Obkom respublika partiya komitetlariga zarur
ko‘rsatmalar berdi. Mehnat jamoalari va yoshlar orasida keng tushuntirish ishlari
boshlandi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar jamoat tartibini saqlash bo‘yicha
qo‘shimcha choralarni amalga oshirdi. KPSS Markaziy Qo‘mitasi guruhi ishining
yakuniy hisobotida, yuzaga kelgan taranglik to‘liq bartaraf etilmaganligi
ta’kidlandi. Shunga o‘xshash vaziyatlar mamlakatning boshqa hududlarida ham
kuzatila boshlandi. Masalan, 1986 yil 8 yanvarda KPSS Markaziy Qo‘mitasi
tashkiliy-partiyaviy ishlar bo‘limi, propaganda bo‘limi va ma’muriy organlar
8

bo‘limi tomonidan Shimoliy Osiyo va Checheno-Ingushetiya hududlarida KPSS
Shimoliy Osiyo obkomining “ishchilarni ideologik-siyosiy va millatlararo
tarbiyalashdagi katta kamchiliklari” bo‘yicha 1982 yil 14 yanvarda qabul qilingan
qaror ijrosi tekshiruvi natijalari hisobot berildi.
Hisobotda 1984-1986 yillarda yuzdan ortiq millatchilik namoyonlari
qayd etilgani, jumladan, ingushlar va osetinlar o‘rtasidagi yomon munosabatlar
sababli o‘q otish va qotilliklar, rus qabristonlarini buzish, qishloqdagi mahalliy
bo‘lmagan elita a’zolariga nisbatan badxulq harakatlar haqida ma’lumot berildi.
Ko‘plab holatlar partiya organlari tomonidan tasodifiy deb qaralib, javob choralari
ko‘rilmagan. Checheno-Ingushetiya obkomida so‘nggi yillarda rus millatidan
bo‘lgan o‘qituvchilar soni deyarli 300 kishiga kamaygani, respublikaga yuborilgan
tibbiyot xodimlarining yarmi bir yil ishlamay ketayotgani e’tiborsiz qoldirildi.
Yoshlarning vatanparvarlik ruhida tarbiyalanishi va Sovet Qurolli Kuchlarida
xizmatga tayyorlanishidagi kamchiliklar davom etmoqda. Garchi respublikalarda
tartibsizliklardan xulosa chiqarilgan bo‘lsa-da, davlat hokimiyati tomonidan hech
qanday keyingi chora ko‘rilmagan. Milliy respublikalardagi vaziyat markaziy
hokimiyat nazoratidan chiqib ketishni boshladi. Yuzaga kelayotgan millatlararo
mojarolarning o‘ziga xos jihatlari bor edi.
1986 yil dekabr oyidagi Almati voqealaridan so‘ng Qozog‘istonda ommaviy
siyosiy repressiyalar boshlandi. Respublika partiya komitetlarining xatolari
millatchilikning o‘sishiga sabab bo‘ldi, bu holat o‘z vaqtida to‘xtatilmadi,
aksincha, jimlik bilan yoki oddiy badma-badlik sifatida qabul qilindi. KPSS
Markaziy Qo‘mitasi qarorida respublikadagi vaziyat uchun sobiq Qozog‘iston
Kommunistik partiyasi Markaziy Qo‘mitasi birinchi kotibi D.A. Kunayev
ayblandi, u “partiya rahbarligining qoidalari va tamoyillarini qo‘pol ravishda
buzgan”. 1987 yil 27 yanvarda Moskva shahrida Almati harakatlari masalasi
bo‘yicha Plenum o‘tkazildi, unda KPSS Markaziy Qo‘mitasi Bosh kotibi M.S.
Gorbachev ma’ruza qildi. O‘z ma’ruzasida u mamlakatimiz (SSSR) ko‘pmillatli
ekanligini, milliy munosabatlarning asosini sotsialistik paradigmalarning
rivojlanishi tashkil etishini, chunki aynan sotsializm milliy bosim va tengsizlikni
9

tugatganini ta’kidladi. Shu bilan birga xalq milliy munosabatlarning haqiqiy holati
va rivojlanish istiqbollarini ko‘rishi lozimligini, demokratiya va o‘z-o‘zini
boshqarish kengayayotganini, barcha millat va xalqlarda milliy o‘zligini anglash
tez sur’atlarda o‘sayotganini, millatlararo jarayonlarning chuqurlashayotganini
qayd etdi. Muammolarni adolatli va eng muhimi,
o‘z vaqtida hal qilish millatlarning gullab-yashnashi, ular o‘rtasida yanada yaqinlik
va butun jamiyat manfaatlari uchun yagona yo‘l ekanligini ta’kidladi. Almati
voqealari va ularga olib kelgan sabablar jiddiy tahlil va baho talab qilardi. Ayniqsa,
millatchilikning buzuvchi ta’siridan yosh avlodni saqlash juda muhim edi. M.S.
Gorbachev tomonidan ko‘tarilgan masalalar ijtimoiy rezonans uyg‘otdi. 1987 yil
16 iyulda KPSS Markaziy Qo‘mitasi “Qozog‘iston Respublikasi partiya
tashkilotining ishchilarni millatlararo va vatanparvarlik ruhida tarbiyalash ishlari
to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Bu hujjat xalq orasida “Qozog‘iston millatchiligi
haqida qaror” deb nomlandi. Jimlikni buzishga birinchi urinish 1989 yil bahorida,
Sovet Ittifoqi Yuqori Soveti deputati M. Shakhanov tomonidan amalga oshirildi. U
1986 yil dekabr voqealarini adolatli ko‘rib chiqishni talab qilib, 1989 yil 25
maydan 9 iyungacha bo‘lib o‘tadigan I Sovet xalq deputatlari qurultoyida nutq
so‘zladi. 1989 yilda Qozog‘iston SSR Yuqori Soveti ushbu KPSS Markaziy
Qo‘mitasi qarorini yakdil ravishda qoraladi. 1989 yil iyulda dekabr voqealarini
o‘rganish uchun maxsus komissiya tuzildi 4
. 1989 yil 25 oktyabrda
Qo‘qon shahrida qirg‘in natijasida yuzlab o‘limlar sodir bo‘ldi. Xulosa qilib
aytganda, 1986 yildan boshlab millatlararo mojarolarning yuzaga kelishi milliy
davlatlarning o‘z hududlarida xavfsizlikni ta’minlash va milliy barqarorlikni
saqlashda jiddiy muammolar ekanligini ko‘rsatdi. Ushbu holatlar tarbiyaviy
ishlarning zaifligi, markaz va respublikalar partiya rahbarlarining beparvoligi,
aholi orasida millatchilik va shovinistik ruhning o‘sishi bilan bog‘liq edi. Shu bilan
birga, marksistik-leninizmdan voz kechmaslik asosida davlat siyosatining
sotsialistik ildizlarini saqlab qolishga intilish ham mavjud edi. Millatlararo
munosabatlarda milliy siyosatni qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirish, milliy
4
Данилов. А. Пжиков. А. Рождениe сверхдержави. СССР первиэ послевоэнниe годи. М:. 2001. C.197.
10

so‘z erkinligini kengaytirish, xalqlararo muloqot va madaniy almashinuvlarni
rivojlantirish zarurati dolzarb edi. 1990 yil may oyida KPSS Markaziy
Komitetining Politbyurosi qaror qabul qildi, unda 1987 yilda KPSS Markaziy
Komiteti tomonidan qabul qilingan “1986 yil dekabr oyida Almata shahrida sodir
bo‘lgan ommaviy tartibsizliklarni qozon millatchiligining namoyishi sifatida
baholash noto‘g‘ri” degan fakt tan olindi. Qozog‘iston
SSR Oliy Soveti Prezidiumi Komissiyasining xulosalari 1990 yil sentyabr oyida
e’lon qilindi. KPSS Markaziy Komiteti huzuridagi Jamoat fanlari akademiyasi va
Marksizm-Leninizm instituti, Leninning millatlar haqidagi kontseptsiyasiga
asoslanib, 1987–1989 yillarda ilmiy-amaliy konferensiyalar o‘tkazdi. Ushbu
konferensiyalarda asosan xalqlar do‘stligi va tengligi masalalari muhokama qilindi.
1988 yil 23 mayda Moskva shahrida KPSS Markaziy Komitetining millatlararo
munosabatlar muammolari bo‘yicha Plenum yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Plenumda XIX
Butunittifoq konferensiyasining tezislari muhokama qilinib ma’qullandi. 1988 yil
28 iyundan 1 iyulgacha Moskva shahrida XIX Butunittifoq konferensiyasi bo‘lib
o‘tdi va unda “Millatlararo munosabatlar haqida” rezolyutsiya qabul qilindi.
Rezolyutsiyada barcha millat va
xalqlarning ishchi qatlamlarining xalqaro birligi, millatlarning o‘z taqdirini
belgilash huquqi, milliy madaniyatlarni tiklash va rivojlantirish, ilgari orqada
qolgan milliy hududlarning taraqqiyotini tezlashtirish, millatlararo adovatni
yengish kabi masalalar qayd etildi. Konferensiyaning asosida V.I. Lenin so‘zlari va
asarlari yotardi. Chunki V.I. Lenin yaratgan Sovet sotsialistik davlati ko‘p millatli,
teng huquqli xalqlarning inqilobiy iroda va intilishlarini o‘zida jamlagan edi.
Ko‘plab avlod sovet xalqining sa’y-harakatlari natijasida noyob respublikalar
ittifoqi shakllandi. Bu ittifoqni xalq asrab-avaylashi kerak edi. Konferensiya o‘tdi,
ko‘p qattiq so‘zlar aytildi, ammo amalda hech narsa bajarilmadi. SSSR
parchalanish jarayoni faol sur’atlarda davom etdi.
Ko‘plab rezolyutsiyalar, farmonlar, qarorlar qabul qilindi, lekin ular asosiy
muammoni — birlik va milliy manfaatlar muammosini hal qilmadi. Armaniston va
Ozarbayjon SSRlari o‘rtasidagi o‘sib borayotgan ziddiyat sababli, 1988 yil 14
11

fevralda Ozarbayjon partiya rahbariyati NKAO aholisiga “Sovet Qarabog‘I”
mintaqaviy gazetasida murojaat qilishga harakat qildi, unda yuz berayotgan
voqealar arman millatchilari tomonidan keltirilgan “ekstremistik va separatistik”
hodisalar sifatida ta’riflandi. Biroq, direktorlar kengashi aralashuvi tufayli
murojaat nashr etilmadi.
Stepanakert va NKAO tuman markazlarida xalq deputatlari
kengashlarining sessiyalari bo‘lib o‘tdi, unda NKAOning Armaniston SSRga
qo‘shilishi masalasi muhokama qilindi. 1988 yil 20 fevralda NKAO xalq
deputatlari sessiyasi chaqirildi. Sessiya a’zolari Armaniston, Ozarbayjon va SSSR
Oliy Sovetlariga NKAOni Ozarbayjon tarkibidan Armaniston tarkibiga o‘tkazish
masalasini ko‘rib chiqish va ijobiy hal qilishni so‘rab murojaat qildi. Ozarbayjon
deputatlari norozilik bildirdi, ovoz berishda ishtirok etmay, NKAO hududiy
kengashining qarorini tan olmadi. Ozarbayjon hukumatining NKAO hududiy
kengashining qarorini tan olmasligi munosabati bilan 1988 yil 21 fevralda
yig‘ilgan KPSS Markaziy Komiteti Politbyurosi qaror qabul qildi. Qarorda
NKAOning Armaniston SSR tarkibiga qo‘shilishi talabi ekstremist va millatchilar
harakatlari natijasida qabul qilingan, Ozarbayjon va Armaniston SSRlari
manfaatlariga zid ekanligi aytildi. 1988 yil 21 fevraldagi qaror faqat vaziyatni
normallashtirish, avtonom viloyatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishini
ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirishga
chaqirishdan iborat bo‘ldi. Markaziy organlar vaziyat yanada keskinlashishiga
qaramay, ushbu qarorga asoslanib, “chegaralar o‘zgartirilmaydi” degan
bayonotlarni takrorladilar. 1988 yil 18 iyulda
Moskva Kremlida SSSR Oliy Soveti Prezidiumining yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. U
yerda Armaniston SSR Oliy Soveti tomonidan 1988 yil 15 iyunda qabul qilingan
NKAOni o‘z tarkibiga qo‘shish qarori sabab bo‘lgan nizoni muhokama qilib, hal
qilish masalasi ko‘rildi. Yig‘ilishda ittifoq respublikalarining rahbarlariga
Ozarbayjon va Armaniston SSRlari o‘rtasidagi mojarodan chiqish yo‘li muhokama
qilindi. SSSR Konstitutsiyasi doirasida qaror qabul qilish mumkin edi, biroq
Ozarbayjon SSRining roziligisiz uning chegaralari o‘zgartirilishi mumkin emas
12

edi. Yig‘ilish ishtirokchilariga oldindan tayyorlangan Prezidium qarori loyihasi
tarqatildi. Qarorda NKAO Ozarbayjon SSR tarkibida qolishi tasdiqlandi. Yig‘ilish
va qaror siyosiy mojaroni hal qilishga qaratilgan yangi bosqich bo‘lishi mumkin
edi. Keyingi ichki ittifoq mojarosi sifatida Gruziya va Abxaziya o‘rtasidagi nizolar
kelib chiqdi.
1989 yil 18 martda KPSS Markaziy Komiteti birinchi kotibi M.S.
Gorbachevga, SSSR Oliy Soveti vakiliga, SSSR Vazirlar Soveti raisi N.I.
Ryjkovga, SSSR Fanlar Akademiyasi prezidenti akademik G.I. Marchuk va
boshqalarga Abxaziya xalqi nomidan Gruziyadan chiqib ketish taklifi bilan maktub
yuborildi. Maktubda butun mamlakatda milliy siyosat partiya qo‘mitalarida,
kommunist yig‘ilishlarida va mehnat kollektivlarida muhokama qilinayotgan
bo‘lsa, Abxaziyada milliy masala deyarli e’tiborsiz qoldirilayotgani ta’kidlandi.
1989 yil 15 martdagi «Pravda» gazetasi ma’lumotlariga ko‘ra, ittifoq respublikalari
partiya markazlari, viloyat va tuman komitetlari turli qatlamlar fikrini jamlab,
KPSS Markaziy Komitetiga statistik materiallar taqdim etdi. Abxaziya rahbariyati
bu masalada hech qanday choralar ko‘rmadi.
Shu sababdan, KPSS Markaziy Komiteti milliy siyosat plenumida masala
muhokamasiga bag‘ishlangan miting o‘tkazish zarurati tug‘ildi. Plenum millatlar
teng huquqliligi bo‘yicha Lenin tamoyillarini tiklash muammosini hal qilishga
chaqirilgan edi. Abxaziya milliy siyosati qiyin ahvolda qolgan edi. 1990 yil 3 aprel
kuni «SSSRdan ittifoq respublikasining chiqish tartibi to‘g‘risida»gi qonun qabul
qilingach, mojaroga barham berildi. 1989 yil martda SSSR xalq deputatlari
kongressiga saylovlar o‘tkazildi. Bu SSSR oliy hokimiyat organining birinchi
saylovlari bo‘ldi. Ilk bor SSSRda turli saylovoldi dasturlar ommaviy muhokama
qilindi, teledebatlar bo‘lib o‘tdi, muhim masalalar ko‘rib chiqildi va hal qilindi.
1989 yil 31 mayda SSSR Xalq deputatlari kongressining birinchi sessiyasi bo‘lib
o‘tdi. Kongressda ikki deputat guruh — konservativlar va liberallar shakllandi.
Keyinchalik liberallar guruhi ko‘proq kuchga ega bo‘ldi 5
.
5
Осипов, А. Г. Ферганские события 1989 года (конструирование этнического конфликта). – М. Наука, 2004.
– Ч. 2. – С. 179.
13

1990 yil 19 martda SSSR Oliy Soveti sessiyasi bo‘lib o‘tdi. Sessiyada SSSR
prezidentligi institutini joriy etish va birinchi prezident saylash masalasi ko‘rildi.
1990 yil 15 martda Prezidentlik instituti to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. 1990 yil
12 iyunda M.S. Gorbachev SSSRning birinchi prezidenti etib saylandi. 1990 yil 8
dekabrda Belovejskaya Pushchada SSSR davlat rahbarlari o‘rtasida uch
tomonlama kelishuv imzolandi. Ushbu kelishuv bilan SSSRni tugatish va Mustaqil
Davlatlar Hamdo‘stligi tashkil etildi. 1991 yil 25 dekabrda M.S. Gorbachev davlat
rahbari lavozimidan ketdi va shu kun SSSRning siyosiy va huquqiy barham
topgani rasman e’lon qilindi.
14

II BOB. Sovet Ittifoqi parchalanishiga olib kelgan milliy siyosiy muammolar.
2.1 1988–1991 yillardagi milliy mojaro o‘choqlari
SSSR hududida birinchi millatlararo to‘qnashuv 1986-yilda rus va yakut
yoshlari o‘rtasida yuz berdi. 28-, 29- va 31-mart kunlari Yakut davlat universiteti
yaqinida ruslar aybi bilan yakut talabalar bilan mushtlashuvlar bo‘lib o‘tdi. Vaziyat
tobora keskinlashib borayotgan edi, KPSS viloyat va shahar komiteti a’zolari
noqonuniy harakatlarning oldini olish uchun zudlik bilan choralar ko‘rishi kerak
edi. Biroq bu voqealar xuliganlik harakati sifatida baholandi. KPSSning viloyat va
shahar komiteti a’zolari mojaroda millatlararo tusni ko‘rmadi, uning millatchilik
tusidagi norozilik harakatiga aylanib ketish xavfini yetarlicha baholay olmadilar. 1-
aprel kuni kechqurun, Yakut davlat universiteti yaqinidagi muz maydonida yana
bir to‘qnashuv yuz berganidan so‘ng, yakut talabalardan iborat guruh
Respublikadagi Ichki ishlar vaziri o‘rinbosari V.E. Dedikovdan mushtlashuvlarni
boshlab berganlarga jazo berishni talab qildi. Ichki ishlar vaziri o‘rinbosari
yig‘ilganlarga 2-aprel kuni soat 19:00 da Yakut davlat universitetining faollar
zalida ko‘rilayotgan choralar haqida xabar berishini va’da berdi 6
.
Biroq shahar partiya va komsomol tashkilotlari xodimlari
hamda universitet rahbariyati yuz bergan voqealarga yetarli e’tibor qaratmadi, sust
harakat qildilar, natijada vaziyatning salbiy rivojiga to‘sqinlik qila olmadilar. 2-
aprel kuni soat 19:00 da Ichki ishlar vazirligi vakillari bilan talabalarni yig‘ish
bo‘yicha urinish samara bermadi. Shu vaqtda universitet yaqinida to‘plangan
talabalar guruhi shaharning markaziy qismiga yo‘l oldi. 250–300 kishilik olomon
viloyat partiya qo‘mitasi binosi oldida to‘xtatildi va huquqni muhofaza qilish
organlari hamda partiya xodimlari tomonidan universitetga qaytarildi. Qaytish
vaqtida norozilik bildirayotganlar soni 600–700 kishiga yetdi. Shahar ko‘chalari
bo‘ylab harakatlanish davomida olomonda shunday shiorlar yangradi: “Yakutiya
— yakutlarga, ruslar ketishsin!”. Universitet oldida 20–30 kishidan iborat guruh
rus millatiga mansub kichik leytenantni do‘pposladi. Soat 21:00 da olomon
6
Тишков, В. А. О феномене этничности. Этнографическое обозрение. – 1997. – № 3. – С. 3-21.
15

universitetning faollar zalini to‘ldirdi. Umumiy yig‘ilish boshlandi, unda nafaqat
Yakut davlat universiteti talabalari, balki boshqa o‘quv yurtlari o‘quvchilari va
shahar yoshlari ham ishtirok etdi. Yig‘ilishda na raislik qiluvchi, na boshqaruvchi
bo‘ldi. 24 kishi chiqish qildi, ularning 12 nafari Yakut davlat universiteti talabalari
edi. Ko‘pchilik militsiyaning harakatsizligidan
norozilik bildirdi, ko‘plab chiqishlarda millatchilik kayfiyatidagi fikrlar yangradi.
Faollar zalida hozir bo‘lgan KPSS viloyat qo‘mitasining mafkura bo‘yicha kotibi,
shahar partiya qo‘mitasining birinchi kotibi, tuman partiya qo‘mitasining birinchi
kotibi, boshqa partiya va komsomol tashkiloti vakillari, universitet ma’muriyati
vakillari yig‘ilish oqimini o‘zgartirishga urinishmadi, faqat passiv kuzatuvchilar
sifatida ishtirok etdilar. Markazdan Yakutskka voqealarni o‘rganish uchun
yuborilgan KPSS guruhi a’zolarining fikricha, bu voqealar uzoq vaqtdan beri
pishib yetilgan edi va tasodifiy emasdi.
Keyingi millatlararo mojarolar O‘zbekiston
SSRida boshlandi. 1989-yil iyun oyida Farg‘ona viloyatida «Farg‘ona voqealari»
nomi bilan mashhur bo‘lgan ommaviy to‘qnashuvlar va talon-tarojliklar sodir
bo‘ldi. Mojaroda ikki qarama-qarshi tomon ajralib turardi – mesxeti turklari va
o‘zbeklar. Farg‘ona vodiysidagi ziddiyat anchadan beri pishib yetilgan edi. Ushbu
hududda joylashib olgan mesxetiylar yerlarni egallab olishgan edi, bu yerlar
respublikada yetishmayotgan edi. Aholi sonining oshib borishi vaziyatni yanada
og‘irlashtirdi. Paxta plantatsiyalari barcha ekin maydonlarini egallab olgan edi, bu
esa uy qurish imkonini yo‘qqa chiqardi. Bu orada esa turklar keng va o‘zbeklardan
ancha yaxshi sharoitda yashashardi.
1989-yil 23-mayda boshlangan ommaviy tartibsizliklar 11-
iyungacha davom etdi. 16–18 may kunlari Farg‘ona viloyatining sharqida
joylashgan Quvasoy shahrida turk va o‘zbek yoshlarining janjallari yuz berdi. 23-
may kuni Quvasoydagi janjallar qayta boshlanib, yuzlab odamlar ishtirok etgan
yirik to‘qnashuvlarga aylanib ketdi. O‘zbeklar to‘dasi turk-mesxetiylar va boshqa
ozchilik xalqlar yashaydigan mahallalarga bostirib kirishga va u yerdagi uylarni
talon-taroj qilishga urindi. Hokimiyat esa navbatma-navbat to‘dani tinchlantirishga
16

yoki kuch bilan tarqatishga harakat qildi. Boshqa tuman va viloyatlardan 300 nafar
militsiya kuchlari yetib kelganidan so‘ng, tartibsizliklar to‘xtatildi. 58 kishi,
jumladan 2 nafar militsioner jarohat oldi, ularning 32 nafari kasalxonaga yotqizildi.
Ertasi kuni to‘qnashuvda kaltaklanganlardan biri – etnik tojik – vafot etdi 7
.
1989-yil 3-iyun kuni ertalab Tashlakda o‘zbek yoshlarining to‘dasi
turk-mesxetiylar yashaydigan ko‘chalarga hujum qilib, ularning uylarini yoqib
yuborishdi va egalarini kaltaklashdi. So‘ngra to‘da Komsolmolsk posyolkasiga
qarab yurdi, u yerda ichki qo‘shinlar bo‘limi ularga qarshilik ko‘rsatishga urindi,
biroq muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. 3–4-iyun kechasi Farg‘onaga ichki qo‘shinlar yetib
keldi. 4-iyun ertalabdan boshlab Farg‘ona, Marg‘ilon va Tashlakda yana turklarga
hujumlar, uylarni yoqish holatlari boshlandi. Boshqa aholi punktlarida ham
mesxetiy turklar yashaydigan joylarda talonchilik boshlandi. O‘zbeklar to‘dasi
oldinroq hibsga olinganlarni ozod qilishni va mesxetiy turklarni ularga topshirishni
talab qildi. Tashlakdagi KPSS tuman komiteti va Tashlak tuman IIB binolari
hujumga uchradi. Militsiya ROVD binosini talonchilar to‘dasidan tozalay oldi,
biroq to‘da binoni to‘rt soat davomida qurshab oldi. 4-iyun ikkinchi yarmida to‘da
Marg‘ilon shahar partiya komitetiga bostirib kirdi, ammo bu vaqtga kelib turklar
evakuatsiya qilingan edi. Farg‘onada erta tongdan markaziy maydonga tayoq va
armatura bilan qurollangan yoshlar to‘dalari yig‘ila boshladi. Ular mashinalar va
kioskalarni vayron qildi. Obkom binosi qurshab olinib, to‘dalar to‘siqlarni yorib
o‘tishga, ichkariga kirishga harakat qilishdi. Ba’zilar ichkariga kirishga muvaffaq
bo‘lishdi. 200–300 kishilik to‘da aeroport yaqinida turklarning uylarini yoqdi.
Kechga borib, shaharda va atrofdagi qishloqlarda yana
pogromlar boshlandi. 5-iyun kuni Farg‘onada tartibsizliklar davom etdi, ammo
kechga kelib ichki qo‘shinlar va militsiya ularni to‘xtatishga muvaffaq bo‘ldi.
1989-yil 8-iyun kuni ertalab Qo‘qon va atrofidagi aholi punktlarida yana
tartibsizliklar avj oldi. To‘da Qo‘qon temir yo‘l vokzalini egallab oldi, yo‘llarda
yonilg‘i tashuvchi vagon to‘xtatildi. Bitta sisternadan yonilg‘i quyilib, agar hibsga
7
Никулин, Н. М. Курс современной политической истории России (1985–2004 гг.). – М. МГИМО-
Университет, 2006. – Ч. 2. – 55
17

olinganlar ozod qilinmasa va militsiya otishmalariga javob bo‘lmasa, uni yoqib
yuborish bilan tahdid qilishdi. Ichki qo‘shinlar askarlari vokzalni qaytarib olishga
muvaffaq bo‘lishdi. Turk-mesxetiylarning aksariyati avvalroq shahardan
chiqarilgan edi, qolgan 60 kishi vertolyot bilan evakuatsiya qilindi. Farg‘ona
viloyatining turli joylarida tartibsizliklar 11-iyungacha davom etdi. Rasmiy
ma’lumotlarga ko‘ra, bu pogromlar chog‘ida 103 kishi halok bo‘lgan, shundan 52
nafari turk va 36 nafari o‘zbek bo‘lgan. 1011 kishi jarohatlangan yoki mayib
bo‘lgan, 757 ta uy yoqib yuborilgan. 18-iyunga kelib Farg‘ona viloyatidan
RSFSRning 6 viloyatiga samolyotlar orqali 16 282 nafar turk-mesxetiy
ko‘chirilgan. 1989-yil oxirigacha Farg‘ona viloyatida komendantlik soati saqlanib
qolgan. Yangi Uzen
voqealari Navbatdagi millatlararo mojaroga oid voqealar Qozog‘iston
Respublikasining hozirgi Janaozen (o‘sha vaqtdagi Yangi Uzen) shahrida sodir
bo‘ldi (ilova 4). Janaozen shahrida Qozog‘iston aholisi tomonidan bo‘lib o‘tgan
norozilik chiqishlari 1989-yil iyun oyida yuz berdi. Ijtimoiy ziddiyatning sabablari
boshqa ittifoq respublikalaridan kelgan ishchilarning mahalliy aholining urf-
odatlari, an analari va manfaatlarini hisobga olmasdan, qo‘pol harakatlarʼ
qilganliklari bo‘ldi. Mahalliy aholining Kavkazdan kelgan mehmon ishchilar bilan
ziddiyati to‘qnashuvlarga aylanib ketdi, bu to‘qnashuvlar huquqni muhofaza qilish
organlari tomonidan bostirildi. Bu mojaro yillar davomida uy-joy, bolalar
bog‘chalari, ijtimoiy infratuzilma kabi muhim muammolarni hal eta olmagan
buyruqbozlik-ma muriy tizimning samarasizligi, shuningdek, Ittifoq darajasidagi
ʼ
gaz va neft sanoati vazirliklarining mahalliy kadrlarni tayyorlashga bo‘lgan
qiziqmasligi natijasi edi. Millatlararo mojaro
Kaspiybo‘yi mintaqasining katta qismini qamrab oldi – G uryev (hozirgi Atyrau va
ʻ
Mangistau) viloyatlari, xususan Yangi Uzen shahri, Shevchenko (hozirgi Aktau),
Mang‘ishloq stansiyasi, Uzеn, Kulsari, Jetiboy, Munayshi, Shetpe, Akshukur,
Eraliyevo, Qiziltobe qishloqlari. Ko‘pchilik qozog‘istonlik chechen va ingushlar
1944-yilda deportatsiya qilinganlarning avlodlari edi. 1950-yillardan boshlab
Kavkaz xalqlarining ayrim vakillari iqtisodiyotda, ixtisoslashuv tizimida o‘z
18

etnoiqtisodiy joylarini egallab kelishgan, ayniqsa savdo va xizmat ko‘rsatish
sohalarida ustunlik qilgan. Bu esa ularga asosan qozoq aholiga nisbatan nisbatan
yuqoriroq turmush darajasini ta minlab bergan. 1987–1988-yillardaʼ
kooperativlarning rivojlanishi bilan etnik asosdagi ijtimoiy va moliyaviy
tabaqalanish keskin kuchaygan. Mojaroga turtki bo‘lgan voqea 1989-yil 16-iyun
kuni kechqurun Yangi Uzen shahridagi raqs maydonchasida yosh qozoqlar va
lezginlar o‘rtasida sodir bo‘lgan mushtlashuv bo‘ldi.
Militsiya aralashib, bu janjal to‘xtatilgan va vaziyat barham topgan
ko‘ringan edi. Ammo oddiy maishiy zaminidagi bu mojaro tezda etnik tus olib
kuchayib bordi. O‘sha kechaning o‘zida shaharda milliy asosda aholi guruhlari
shakllana boshladi va ular o‘rtasida to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. Bu to‘qnashuvlarda
3 kishi halok bo‘ldi, o‘nlab odamlar yaralandi. Navo‘zen mojarosining eng keskin
bosqichi 1989-yil 17–28-iyun oralig‘ida bo‘ldi. 17–19 iyun kunlari yog‘och tayoq,
temir novda, toshlar bilan qurollangan yoshlar shahardagi uylarda, do‘konlarda,
davlat binolarida talon-tarojlar uyushtirdilar. Shahar ichki ishlar bo‘limi, suv
ta minoti tizimi va boshqa muhim infratuzilmalarga hujumlar bo‘ldi.
ʼ Yo‘lovchi
transporti ishlamay qoldi, ayrim sanoat korxonalari faoliyati to‘xtadi 8
.
To‘qnashuvlarda o‘qotar qurollar, yonuvchi aralashmalar
ishlatilgan. 19-iyun kuni Yangi Uzen shahar ijroqo‘mitasi binosi oldida bir necha
ming kishilik omma yig‘ildi. Namoyishchilar bandlik, oziq-ovqat ta minoti,
ʼ
ijtimoiy muammolarni hal qilish, Kavkaz millatlari vakillarini chiqarib yuborish,
kooperativlarni yopishni talab qilishdi. Namoyishchilar oldida Qozog‘iston SSR
Oliy Soveti Prezidiumi raisi M.R. Sagdiev va boshqa hukumat vakillari chiqish
qildi va vaziyatni barqarorlashtirish choralarini ko‘rayotganliklarini aytishdi. Biroq
hokimiyatning mojaroni oldini olish bo‘yicha urinishlari natija bermadi.
Namoyishchilar kichik guruhlarga bo‘linib, shaharda talon-tarojlar, yong‘inlar,
lezginlar va boshqa Kavkaz xalqlari vakillari, militsiya va IIV qo‘shinlari bilan
to‘qnashuvlarga kirishdi. Bu tartibsizliklarda 5 kishi
o‘qotar quroldan yaralandi. 19-iyun kechqurun shahar bo‘ylab komendantlik soati
8
Qodirov R. Sovet Ittifoqi parchalanishi va O‘zbekiston mustaqilligi. Toshkent: “Fan”, 2010. – B.56.
19

joriy qilindi, vaziyatni nazorat qilish uchun tezkor shtab tuzildi, hukumat
komissiyasi tashkil etildi. 19–22 iyun kunlari Yangi Uzen shahrida noruxsatlangan,
ayrim hollarda tinch, ayrim hollarda tajovuzkor mitinglar (100–1000 kishi
ishtirokida) davom etdi. Jetiboyda – 21 va 23 iyun, Munayshida – 21 iyun,
Mang‘ishloqda – 23 iyun, Qiziltobeda, Shetpeda – 23 iyun, Shevchenkoda – 24–25
iyun, Akshukurda, Kulsarida – 24 iyun kunlari ham tartibsizliklar sodir bo‘ldi.
Eraliyevo va boshqa aholi punktlarida ham to‘qnashuvlar kuzatildi. 22-iyunga o‘tar
kechasi 6 kishilik qurollangan guruh O‘rta Osiyo–Markaziy gaz quvurining
gazkompressor stansiyasini egallashga urindi. 17–28 iyun
oralig‘ida mojaroning kuchayishi bilan hukumat ko‘plab Kavkaz millatiga mansub
fuqarolarni shahar tashqarisiga evakuatsiya qildi va ularning xavfsizligini
ta minladi. Savdo va umumiy ovqatlanish sohalaridagi kooperativlarning birʼ
qismini yopish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Mojaro davomida 5 kishi – 3 qozoq
va 2 lezgin halok bo‘ldi. 17–26 iyun kunlari davomida Yangi Uzendan Dog‘iston
va Checheno-Ingushetiyaga 3516 kishi ko‘chib ketdi. Mojaro bosilishi bilan
ularning bir qismi orqaga qaytdi. M.S.
Gorbachyovning islohotlari hayotning barcha jabhalariga ta’sir ko‘rsatdi. Ularning
biri — davlat hokimiyatining barcha darajalarida kadrlarni boshqaruv jihatdan
yangilash edi. Milliy respublikalarda olib borilgan tadbirlar eng keskin milliy elita
qatlamiga ta’sir qildi. Etnik guruh bilan davlat o‘rtasidagi birinchi ziddiyat 1986
yil 17–19 dekabr kunlari Olma-Otada yuz berdi. Hammasi shundan boshlandi-ki,
Qozog‘iston KP Markaziy Komitetining birinchi kotibi o‘rinbosari D.A. Qunaev
o‘rniga M.S. Gorbachyov G.V. Kolbinni tayinladi (ilova 5). Natijada, "to‘xtash
davri" an’analari buzildi — unda birinchi kotiblar faqat mahalliy millat vakillari
ichidan saylanardi. Rus millatidan bo‘lgan Kolbinning birinchi kotib lavozimiga
tayinlanishi respublikaning korrupsiyalashgan doiralarida norozilik va qo‘rquv
uyg‘otdi. 16 dekabr saylovlari natijasida talabalar tartibsizliklari boshlandi, ular
ko‘chalardagi to‘qnashuv va talon-tarojlarga aylandi. Bu voqea tarixda ilk bor
millatlararo asosda qon to‘kilishi bilan yakunlandi. 16 dekabr kuni ertalab
Qozog‘iston poytaxtidagi Yangi (Brejnev) maydonga ilk guruh qozqolon yoshlar
20

chiqib, G.V. Kolbin tayinlanishini bekor qilishni talab qildi (ilova 6). Ular shiorlar
va plakatlar orqali Kolbinning iste’fosini so‘radi, bu lavozimga qozog‘istonlik yoki
kamida qozok nomzod tanlanishini talab qildi. Namoyishchilar aniq nomzodlarni
ham tilga oldi, ular orasida ruslar va boshqa millat vakillari ham bor edi, chunki
Qozog‘iston ularning ham ona yurtidir. Respublika rahbarlari namoyishchilarni
tarqatishga urindi, lekin samara bermadi. Moskva hukumati Qozog‘iston Ichki
ishlar vazirligiga mitingni tarqatishni buyurdi.
"Metyel" operatsiyasi boshlandi — maxsus bo‘linmalar Sibir harbiy
maktabidan va Qozog‘iston chegara maktabi askarlari mitingni bostirdi. Maydonga
yig‘ilganlar shiorlar bilan Markaziy Komitet binosiga hujum qildi, askarlar,
militsiya va chegara qo‘shinlari navbatlari oldidan o‘tishga urindi, to‘qnashuv
boshlandi. Talabalar zo‘rlik bilan urildi. Har ikki tomon jabrlanganlar paydo
bo‘ldi. Bir nafar do‘xtirchi — mahalliy televideniye xodimi va qozok, maydonda
jiddiy jarohat olib, uch kun o‘tgach vafot etdi. Voqealar shaharning barcha
aholisiga tezda yetib bordi. KGB ma’lumotlariga ko‘ra, Olma-Otadagi
tartibsizliklarda uch kishi halok bo‘ldi, 1137 kishi jarohatlandi, ulardan 365 nafari
tartibsizlik ishtirokchilari, qolganlari kuch tizimlari xodimlari va tasodifiy
jabrlanganlardir. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar taxminan 2200 ta bosh
qahramonlarni hibsga oldi, ularning 90% dan ko‘pi etnik qozoklar edi. Hibsga
olinganlarning yarmi Olma-Ota oliy o‘quv yurtlari talabalari, asosiy qismi esa
"yosh ishchilar" deb ta’riflandi. 17 dekabr ertalab, Yangi maydonda yana talabalar
millatchilik shiorlari bilan miting o‘tkazdi. Namoyishlar ikki kun davom etdi,
ularning oxirida tartibsizliklar va talon-tarojlar yuz berdi, tartibni saqlash uchun
ishchi militsiya safi ishlatildi 9
. Mahalliy hokim elitalarning, asosan
o‘z manfaati uchun harakat qiluvchi korporativ guruhlarning ta’siri ostida,
talabalar milliy namoyishlari, korrupsiyalashgan amaldorlar va hatto jinoyatchilar
qo‘shilishi bilan ittifoq markaziga qarshi kurashga aylandi. 1986 yil 17–18
dekabrdagi Olma-Ota voqealari mahalliy xarakterga ega bo‘lsa-da, u Sovet
Ittifoqidagi "xalq do‘stligi"ga birinchi jiddiy zarba bo‘ldi. 1987 yil yanvar oyida
9
Abdullayev A. Sovet Ittifoqida milliy siyosat va uning oqibatlari. Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2008. – B.87.
21

davlat hukumati demokratizatsiya va oshkoralik yo‘lini belgiladi, bu esa mamlakat
uchun muhim oqibatlarga olib keldi. SSSRda jamiyatni isloh qilish yo‘llari, radikal
darajasi va oxirgi maqsadlari haqidagi qarashlar tez rivojlanmoqda edi. Oshkoralik
siyosati alternativ matbuotning rivojlanishiga turtki berdi. Uning nashrlari
cheklangan bo‘lsa-da, aynan shu matbuotda jamoat hayotining muhim
muammolari ochiq va keskin tarzda muhokama qilindi. Bunday nashrlar nafaqat
ma’lum pozitsiyalarni ifodalash vositasi bo‘lib xizmat qildi, balki milliy
harakatlarning tashkiliy birlashishida muhim rol o‘ynadi, xususan, Boltiqbo‘yida.
Sovet Litvasida birinchi ruxsatsiz
ommaviy miting, Litva Ozodlik Ligasi tomonidan tashkillashtirilgan, 1987 yil 23
avgustda Vilnyus shahrida bo‘lib o‘tdi. Miting polyak shoiri, siyosiy publitsist va
milliy harakat arbobi Adam Mitskevich haykali yonida o‘tkazildi. Miting
ishtirokchilari sovet hokimiyatining faoliyatini pasaytirilayotganini namoyish
qilishni maqsad qilgan edi. Mitingdan so‘ng ishtirokchilar hibsga olindi, biroq
so‘roqlardan so‘ng ozod qilindi. Bu voqea Litva aholisi ongida burilish nuqtasi
bo‘ldi. Litvada siyosiy to‘xtov bo‘lishiga qaramay, ilm-fan va madaniyat
intellektual qatlamlari perestroika imkoniyatlaridan foydalanib, madaniy merosni
yo‘q qilish bilan bog‘liq muammolarni hal qilishga intildi. Davlat tiklanishining 70
yilligiga yaqinlashar ekan, 1988 yil 16 fevralda sovet hokimiyati Litva xalqi uchun
bu tarixiy sananing ahamiyatini rad etishga harakat qildi. Sovet hukumatining
javobiga Arvidas Yuozaitis 20 aprel kuni San’atkorlar Ittifoqida "Siyosiy
madaniyat va Litva" nomli ma’ruza o‘qib, siyosiy madaniyat ratsional o‘z-o‘zini
anglash, sog‘lom aql va suverenitetsiz mavjud bo‘la olmasligini ta’kidladi va XIX
asr oxiridagi litva xalqining uyg‘onishiga oid tarixiy misollar keltirdi.
1987 yil
avgust oyida Estoniyada Molotov-Ribbentrop paktining materiallarini oshkor
qilish uchun guruh tashkil etildi. Bu pakt mavzusi Boltiq davlatlarida ham keng
muhokama qilindi. Mustaqillik tarafdorlari ushbu mavzuni rivojlantirib, Boltiq
respublikalari SSSR tarkibida bo‘lishining asossizligini isbotlashga urindi, chunki
bu respublikalar ixtiyoriy ravishda qo‘shilmagan, balki yashirin kelishuv natijasida
22

bosib olingan edi. 1987 yil 23 avgustda Tallinning bir bog‘ida Molotov-Ribbentrop
paktining yilligi munosabati bilan taxminan ikki ming kishi yig‘ildi. Keyinchalik
faol guruhlar boshqa esdalik kunlari ham namoyishlar tashkil qila boshladi. 1988
yil 2 fevralda Tartu shahrida 1920 yilda RSFSR va Estoniya o‘rtasida imzolangan
Tartu tinchlik shartnomasining yilligi munosabati bilan yurish o‘tkazildi.
Namoyishchilar tarqatildi, ko‘plari hibsga olindi. 1988 yil 13 aprel kuni televizion
dasturda Sovet Ittifoqining Boltiq respublikalaridagi inqiroz holatlari ko‘rsatilgan,
bu ko‘plab insonlarning tizimga nisbatan noroziligini oshirdi. 1988 yilning iyun
oyida Qirg‘iz SSRdagi “Respublika” gazetasi sovetlar tarkibida qolishni qo‘llab-
quvvatlashga chaqiruvchi matnni bosdi. Bu
respublikaning Milliy harakati tomonidan keskin tanqid qilindi, ular o‘z
noroziligini aks ettirish uchun ommaviy yig‘ilish o‘tkazishga harakat qilishdi,
biroq tartibni saqlash xizmatlari ularni tarqatdi. Sovet hokimiyati 1980-yillar
oxirida hamon Markazning ustunligini saqlashga intildi, biroq perestroika va
oshkoralik o‘zgarishlari aholining siyosiy faolligini oshirdi, milliy va demokratik
harakatlar kuchaydi. 1989 yil oxirida Boltiq davlatlari mustaqillikka intilishdi,
1990 yilda mustaqilliklarini e’lon qildilar, bu esa butun Sovet Ittifoqining
parchalanishiga olib keldi.
23

2.2 Mustaqillik harakatlari va Sovet Ittifoqining parchalanishi
Totalitar tuzumning qulashi, jamiyatning parchalanishi, hokimiyat
samaradorligining pasayishi va mafkura ustuvorligining susayishi bilan oldingi
mazmunini yo‘qotgan davlatchilikning parchalanishi boshlandi. Butunittifoq
manfaatlari ustuvorligining buzilishi va xo‘jalikning markazlashgan
boshqaruvining yo‘qolishi bilan elatlar, millatlar va mahalliy mintaqalar
manfaatlari oldingi sahnaga chiqdi.
Oshkoralik, milliy chiqishlarning faollashuvi, milliy harakatlar
va tashkilotlarning paydo bo‘lishi hamda kuchayishiga yordam berardi. Bu
tashkilotlar va harakatlar SSSR tarkibida o‘z hududlari yoki munozaraviy
mintaqalarda yashovchi, turli xil fazalarda, ijtimoiy shakllarda turgan 150 dan ortiq
elatlarning xilma-xil intilishlarini ifoda etardi. Umuman milliy o‘zlikni anglash
o‘sishi natijasida 1990 yilga kelib SSSR aholisining atigi 10%i o‘zini «Sovet
xalqi»ga mansub deb bilsa, qolganlari uzlarini o‘z xalqi, millat va qabilalariga
tegishli deb hisoblardi. Qayta qurishning birinchi yillaridayoq SSSRda millatlararo
munosabatlar murakkablashdi. Ruslashtirishga qarshi, shimol xalqlarining tirik
qolishi uchun, qatag‘on qilingan xalqlarni to‘la reabilitatsiya qilish talabi bilan,
kichik millatlarga qarshi siyosatni qoralab va muxtoriyatlarning huquqlarini
kengaytirishga chaqiruvchi chiqishlar yuzaga keldi. 1988-1991 yillarda bu sohada
150 dan ortiq to‘qnashuvlar ro‘y berdi. Ularning 20 tasida qurbonlar bo‘ldi, 600
kishi halok bo‘lib, o‘n minglab kishilar qochishga majbur bo‘ldi 10
.
Sumgaitdagi armanlarning qonli to‘qnashuvi, Tog‘li Qorabog‘dagi arman-
ozarbayjon urushi, Farg‘ona vodiysi, Yangi O‘zgan, Abxaziya, Dubossari, Janubiy
Osetiya, Ingushetiyadagi millatlararo to‘qnashuvlar avj oldi. Armaniston va
Ozarbayjon o‘rtasidagi urush mamlakatni larzaga keltirdi. Ittifoq markazi bu
voqealarning oldini olishga na qurbonlar sababchilarini jazolashga va na bahs
munozaralarni hal etishga muvaffaq bo‘ldi. Bu uning obro‘sini tushirdi. Ittifoqdosh
va ba’zi muxtor respublikalarda milliy harakatlar, asosan, ona tili va madaniyatni
10
Ergashev. Sh. Jahon tarixi. Eng yangi davr. IV qism. T:. 2019. B.268.
24

himoya qilishdan, milliy o‘zlikni anglash, tiklanish va qayta qurishni qo‘llab-
quvvatlashdan boshlanar edi. Rossiyadan tashqari barcha respublikalarda milliy
tilga davlat tili maqomining berilishi ideokratiya tomonidan yaratilgan yagona rus
tilidagi boshqaruvni yo‘qqa chiqardi. Milliy madaniyat ustunligini ta’minlash, uni
SSSRning barcha xalqlari madaniyatini birlashtiruvchi «sotsialistik mazmun»dan
xolos etardi, SSSRning madaniy-mafkuraviy birligiga zarba berardi. Milliy
o‘zlikni anglashning tiklanishi milliy manfaatlarning sotsialistik va Butunittifoq
manfaatlaridan ustunligini bildirar edi. Bunda 1991 yilga kelib shu narsa ma’lum
bo‘ldiki, ittifoqdosh respublikalar o‘rtasidagi 23 ma’muriy chegaralardan atigi
uchtasida to‘qnashlar ro‘y bermagan.
Shu bilan birga kichik millatlar - turli respublika va muxtoriyatlardagi 60
million kishining hududlari va madaniyatining rivojlanishi hamda Shimol kam
sonli xalqlarining saqlanib qolishi muammolari keskinlashdi. Aholini eng zarur
narsalar bilan o‘zlari ta’minlash kerakligiga ishonch hosil qilgan respublika
rahbarlari respublikalarni xo‘jalik hisobiga o‘tkazishni talab qildilar. Bu narsa
respublikalarni xalq xo‘jaligi kompleksining asosiy subyektlariga aylantirilishini
bildirar edi. SSSRdagi ishlab chiqarishning 80%iga egalik qiluvchi sohaviy
idoralar bunga yo‘l qo‘yishni istamas edilar. Siyosiy Byuro, 1990 yilda eng avvalo
bu idoralarning manfaatlarini hisobga olib shu qarorga keldiki, respublikalarga
ularda yaratiladigan boylikning ko‘pi bilan 15%ini qoldirib, 85 %ini Ittifoq
markaziy idoralariga berishi kerak edi. Bu respublikalarni hech qoniqtira olmas edi
va ular o‘zlariga konstitutsiya taqdim etgan, ammo aslida sarob bo‘lgan
mustaqillik suverenitetlarini amaliyotiga oshirishlaridan boshqa choralari qolmadi.
Uning e’lon qilinishi va amalga tadbiq etilishi respublikalardagi barcha ishlab
chiqarish va tabiiy resurslari ustidan respublikalar hokimiyatining o‘rnatilishiga,
respublika qonunlarining ittifoq qonunlaridan ustunligiga va mustaqil tashqi
siyosatga ega xalqaro munosabatlar subyekti huquqlariga ega bo‘lishga qaratilgan
edi. Ko‘pchilik respublikalarning mustaqillik
deklaratsiyalarida ularning SSSR tarkibidan chiqishlari qayd etilmagan bo‘lsa-da,
mustaqillikning amalga oshirilishi respublika rahbarlari so‘zlari va xohishlaridan
25

qat’iy nazar Ittifoq markaziga bo‘ysunishni puchga chiqarar, Ittifoq davlatchiligini
barbod qilardi. SSSR tarkibidan chiqishni respublikalar o‘z mustaqillik
deklaratsiyalarida bayon qilishdi. Markaz respublikalar ustidan hukmronlikdan
mahrum bo‘ldi va SSSR parchalana boshladi. Ular bu respublikalar o‘rtasida
yagona mafkuraviy-siyosiy yo‘nalish va hayotiy maqsad bo‘lganda yangi
konfederativ munosabatlar o‘rnatilishi mumkinligini inkor etmas edi, ammo bu
SSSR emas, balki boshqa bir mazmundagi konfederativ davlat bo‘lar edi 11
.
Gorbachev
1988 yildan boshlangan respublikalarning ketma-ket mustaqilliklarini e’lon
qilishlarini kinoya bilan «suverenitetlar marshi» deb atagan edi. 1988 yil noyabr
oyida Estoniya oliy soveti mustaqillik deklaratsiyasini ma’qulladi va respublika
konstitutsiyasiga ham mos o‘zgartishlar kiritdi. Kelasi yil may oyida esa SSSRdan
chiqish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. 1989 yil kuzida Gruziya aholisining
ko‘pchiligi uning mustaqilligini tiklash uchun ovoz berdi va 1991 yil aprel oyidagi
referendumdan so‘ng mamlakat mustaqil deb e’lon qilindi, Moldaviya respublikasi
1989 yilda o‘zining suverenitetini, 1990 yilda mustaqilligini e’lon qildi. 1990 yil
bahorida Litva va Latviya o‘z mustaqallik va suverenitetlarini tiklab olishdi. 1990
yil yozida Rossiya, Ukraina, Belorussiya, O‘zbekiston va Turkmanistonning
suverenitetlari e’lon qilindi. 1990 yil oktabrida Qozog‘iston, dekabrida
Qirg‘iziston o‘z suverenitetlarini e’lon qildilar. 1990 yilda ittifoqdosh
respublikalardan tashqari Tog‘li Qorabog‘, Abxaziya, Janubiy Osetiya, Gagauzlar
respublikasi va Dnepr bo‘yi Moldaviya respublikasi o‘z suverenitetini e’lon qildi.
Bo‘lib o‘tgan yangilanishlarning tashqi tomonidan ko‘ra ichki pritsial
o‘zgarishlari muhimroq edi. Ko‘pchilik respublikalarning suvereniteti va
mustaqillik e’lon qilishlari ularda hokimiyat tepasiga milliy-liberal, milliy
demokratik yoki liberal-demokratik kuchlarning kelishi bilan bog‘liq edi. Ular yoki
ular tomoniga o‘tgan ilgarigi raxbarlar sodiq kommunistlarni hokimiyatdan
chetlashtirar yoki o‘zlariga bo‘ysundirar, sotsialistik yo‘ldan voz kechar, milliy,
11
Sharipov B. Millatlararo munosabatlar va milliy uyg‘onish tarixidan sahifalar . Toshkent: “O‘zbekiston milliy
universiteti nashri”, 2016. – B.134.
26

liberal yoki demokratik qadriyatlarni qo‘llab-quvvatlar edilar. Respublikalardagi
ijtimoiy-siyosiy tizim shunga mos ravishda o‘zgarib borardi. Ularning ba’zilarida
mustaqillikka va yangi yo‘lga faol qarshilik ko‘rsatgan kommunistik tashkilotlar
ta’qiqlanib, ularning mulki milliylashtirilgan edi.
Respublikalardagi ijtimoiy-iqtisodiy va mafkuraviy-siyosiy sohadagi yirik
tafovutlar ularda yagona va bir vaqtda amalga oshiriladigan islohotlarni yo‘qqa
chiqarar, ularda yangi mafkuraviy-siyosiy yo‘nalishning ishlab chiqilishi esa
ularning mustaqillikka bo‘lgan intilishlariga nisbatan ancha nomutanosib edi. Bu
jarayon 1988 yildan boshlanib, 1990 yilda ko‘pgina respublikalarda ro‘y berdi va
1991 yilning oxiriga kelib, sotsialistik yo‘lga sodiq bo‘lgan kommunistlar
faqatgina Belorussiya, Ozarbayjon va Tojikistonda hokimiyat tepasida qolgan edi.
Bu respublikalarning suverenitet va mustaqillik e’lon qilishlaridan ham ko‘ra
SSSRdagi sotsializmga yo‘naltirilgan davlatchilikka qattiqroq zarba berildi. Undan
faqatgina xarobalar qoldi, xolos. O‘sha paytda respublikalarning mafkuraviy-
siyosiy uzoqlashuvining ahamiyatini xalqlar u yoqda tursin, balki ba’zi rahbarlar
anglamagan bo‘lsa-da, aynan shu narsa yagona davlat parchalanishini qaytmas
jarayonga aylantirdi.
Respublikalar uchun mustaqillikka va suverenitetga erishish, ayniqsa,
mafkuraviy siyosiy yo‘lni o‘zgartirish oson bo‘lmadi, Gorbachev Siyosiy Byuro,
Markaziy qo‘mita, KPSSning syezd va konferensiyalari, hamda xalq deputatlari
syezdi respublikalarning suverenitetga ega bo‘lishlariga iloji boricha qarshilik
ko‘rsatdi. Siyosiy Byuro va MKning milliy siyosatga bag‘ishlangan plenumlaridan
birida, partiya syezdlari tomonidan Sovet rahbariyatining bir qator elatlarga
nisbatan yo‘l qo‘ygan xatolari sharhlab berildi, «Lenincha milliy siyosat»ga
kiritilgan tuzatishlar tushuntirildi. Ularning rahbarlari milliy harakat o‘choqlarida
bo‘lishdi, MKning Boltiqbo‘yi respublikalari bo‘yicha maxsus komissiyasi tuzildi.
Gorbachev respublikalarga tobora ko‘proq ahamiyat berardi. Ittifoqning partiya va
sovet organlari respublikalarning rahbarlari va xalqlariga qaratilgan ko‘p sonli
murojaatlarida va ommaviy axborot vositalari orqali respublikalarning SSSRdan
tashqari yashay olmasligini va muvaffaqiyatli qayta qurish va xalqlar farovonligi
27

uchun Ittifoq davlatini saqlab qolish zarurligini isbotlashga harakat qilishardi.
Ittifoqdosh va muxtor respublikalar erkinligini kengaytirish, Ittifoq
markaziga esa faqat umumiy muammolarni hal qnlish vakolatini berish taklif
qilindi. Ammo shu bilan birga sotsialistik yo‘lning ustunligi, yagona davlatning
oliy rahbariyati belgilovchi jamiyat manfaatlari himoya qilinardi. Ilgarigidek milliy
manfaatlar ustunligi-millatchilik va sotsialistik yo‘ldan voz kechish qat’iy
qoralanar edi. Bu esa kelishmovchiliklarning sababi edi.
Respublikalarning suverenitetiga intilayotgan rahbarlarni xudbinlik va
mansabparastlikda ayblashardi. Respublikalardagi mustaqillikka qarshi bo‘lgan
kuchlar baynalmilal frontlar, kommunistik tashkilotlar va hokazolar ochiqchasiga
va yashirincha qo‘llab-quvvatlandi. Ittifoqdosh respublikalardagi mustaqillikka
intilishni ayirmachilikni qo‘llab-quvvatlash, ya’ni ulardagi kichik millatlarning
(abxazlar, osetinlar, yoqutlar, polyaklar, gagauzlar va boshqalar) suveren bo‘lishga
intilishlari bilan qo‘rqitish orqali to‘xtatishga harakat qilindi. Mustaqillik e’lon
qilgan respublikalarga qarshi iqtisodiy jazo (sanksiya) choralari, qamallar
qo‘llandi. Bu choralar respublikalar xo‘jaligi va aholisiga zarar keltirdi, ammo
millatchi-vatanparvarlarni to‘xtata olmadi .
Ittifoq hukumati suverenitetga erishishga qaratilgan respublikalar
qonunlarini bekor qiluvchi qonunlarni qabul qilar, respublikalar hukumatlari esa
o‘z qonunlari ustunligida ustivor edilar. Ittifoq hukumati tomonidan qabul qilingan
qonun respublikalarning SSSRdan chiqishini butunittifoq referendumida
ma’qullanganidan keyingina ruxsat etishligini ma’lum qildi. Aslida bu SSSRdan
chiqmaslik to‘g‘risidagi qonun bo‘lib, respublikalar uni e’tiborga olishmadi.
1988-1990 yillarda Yerevan, Stepanokert, Dushanbe, Tbilisi, Boku va bir
qator boshqa shaharlarda mustaqillik tarafdorlariga qarshi qurolli kuchlar ishlatildi,
qurollangan maxsus qismlar safarbar qilindi. Buning oqibati yuzlab qatl etilganlar,
yaradorlar va hibsga olinganlardan iborat bo‘ldi. Ammo qurolli kuchlar qarshilikka
va parchalanayotgan tuzumga qarshi bo‘lganlarning kuchayib borayotganligiga
duch keldi. Hatto yirik ommaviy namoyishlar qo‘shinlar yordamida bostirilgan
Yerevan, Dushanbe va Bokuda milliy harakatlar yangi kuch bilan alanga oldi.
28

Rossiyada 1990 yil yanvaridayoq Rossiya xalq deputatlari syezdida
tayyorgarlik davomida «Demokratik Rossiya» bloki tuzilgan edi. Bahorga kelib
unga yangi tuzilgan bir qator partiyalar qo‘shildi va u liberal-demokratik tus oldi.
Uning a’zolari soni atigi bir necha o‘n ming kishidan iboratligiga qaramasdan,
uning inson huquq va erkinliklari ustunligi, demokratlashtirish va Rossiya
suverenitetini qo‘llab-quvvatlovchi shiorlarini RSFSR ning barcha mintaqalarida
ro‘y berayotgan miting, namoyish va stachkalar (ish tashlashlar)ning yuz minglab
qatnashchilari qo‘llab-quvvatlayotgan edi 12
.
Rossiyaning ko‘pgina kommunistlari «nnson qiyofasidagi sotsializm»
tarafdorlariga aylanishdi va KPSSda «Demokratik qanot»ga yon bosdilar. Bahorda
bo‘lib o‘tgan Rossiya kompartiyasining ta’sis syezdi (qurultoyi)da «delegatlar
partiyasining asosiy vazifalari haqida hech qanday tasavvur yo‘kligi» ta’kidlandi.
Ammo siyosiy byuro yordami bilan syezdda konservatorlar g‘alaba qilishdi va
respublika kompartiyalari ichida eng ko‘p sonli bo‘lgan Rossiya kompartiyasi
Demokratik Rossiyaga qarshi qo‘yildi. Turli partiyalar o‘rtasidagi keskin kurash
1990 yil bahorida Rossiya xalq deputatlari syezdi saylovida bo‘lib o‘tdi.
Saylanganlarning 86%i kommunistlardan iborat edi, ammo ularning ko‘pchiligi
kompartiya ko‘rsatmalariga endi bo‘ysunmas edi. Shuning uchun Rossiya Oliy
Soveti shakllanishida liberal demokratlar qat’iy g‘alabaga erishishdi. Gorbachev
tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan nomzodlarga qarshi keskin kurashdan keyin
RSFSR Oliy Soveti raisi etib B.Yelsin saylandi. Bundan tashqari bu Oliy Sovet
1990 yilning 12 iyunida Rossiyani suveren, ya’ni o‘z ishlab chiqarish va tabiiy
resurslarining to‘laqonli xo‘jayini deb e’lon qiluvchi deklaratsiyani qabul qildi.
Deklaratsiya Rossiyaning ijtimoiy-siyosiy tuzilishini yangilash yo‘lidan birinchi
qadam bo‘lib, xalq hokimiyati, hukumatning taqsimlanishi, fuqarolarniig huquq va
erkinliklarining himoya qilinishi, partiyalarning teng huquqliligi va Rossiya
qonunlarining ustivorligini e’lon qildi. Bu sana Rossiyaning mustaqilligi bayrami
kuni bo‘ldi. Keyinchalik hukumat to‘g‘risidagi dekret orqali Rossiyada KPSSning
12
Abduvahobov S . O‘zbekiston milliy harakatlari tarixi (1985–1991 yillar) . Toshkent: "O‘qituvchi" nashriyoti,
2002. -B.83.
29

rahbarlik maqomini bekor qilishga kirishildi.
1991 yil boshida esa Rossiya Oliy Soveti «RSFSRda mulk to‘g‘risida»gi
qonunni qabul qildiki, u ishlab chiqarish vositalari, jumladan yerning xususiy mulk
bo‘la olishini e’tirof etdi. Rossiya va bir qator boshqa ittifoqdosh respublikalarning
mustaqillikka erishishi va liberal yo‘nalishni tanlashga intilishlari markazi
«sotsialistik yo‘lga» sodiq qoluvchi SSSRni parchaladi. Siyosiy Byuro «barqaror
tartib buzilganini, ko‘p millatli Sovet davlatining birligi xavf ostida qolganligini»
e’tirof etishga majbur bo‘ldi.
30

Xulosa
Sovet Ittifoqidagi millatlararo muammolar mavzusi murakkab va ko‘p qirrali
bo‘lib, u nafaqat siyosiy, balki tarixiy, madaniy va ijtimoiy jarayonlarni ham
qamrab oladi. Sovet davrida yuzaga kelgan millatlararo ziddiyatlar, asosan,
markazlashtirilgan boshqaruv, milliy identitetlarning cheklanishi, madaniy
assimilyatsiya siyosati, shuningdek, sun’iy chegaralash va repressiyalar natijasida
paydo bo‘ldi. Bu jarayonlar ko‘plab millatlarni o‘z tabiiy hududlaridan ajratib,
ularning o‘zligini yo‘qotish xavfi ostiga qo‘ydi va millatlararo ishonchsizlik hamda
nizolarni keltirib chiqardi. Sovet Ittifoqining dastlabki yillarida Lenin millatlar
huquqini tan olish, ularning o‘z taqdirini belgilash erkinligini kafolatlash kabi
qadriyatlarni ilgari surgan bo‘lsa-da, keyinchalik bu tamoyillar ko‘plab siyosiy va
amaliy cheklovlarga duch keldi. Stalin davrida esa repressiyalar va ommaviy
deportatsiyalar millatlararo munosabatlarda chuqur yaralar ochdi, ko‘plab xalqlar
tarixiy yurtlaridan kuch bilan ko‘chirildi, bu esa uzoq muddatli ijtimoiy-psixologik
muammolarga olib keldi.
Rus tilining ustunligi va mahalliy tillarning ikkilamchi ahamiyatga
tushirilishi milliy madaniyatlarni susaytirdi, milliy o‘zlikni anglashda noaniqlik va
xavotirlarni yuzaga keltirdi. Shuningdek, sun’iy chizilgan respublika chegaralari va
etnik aralashmalar Sovet Ittifoqi parchalanishi davrida va undan keyingi
mustaqillik yillarida ko‘plab hududiy va etnik mojarolar manbai bo‘ldi. Bu
mojarolar nafaqat ichki siyosiy barqarorlikni buzdi, balki mintaqaviy xavfsizlikka
ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 1980-yillar oxiri va 1990-yillar boshida
Gorbachyovning qayta qurish va oshkoralik siyosatlari natijasida millatlararo
muammolar ochiq muhokama qilina boshladi, bu esa ba’zi hududlarda milliy
harakatlarning kuchayishiga, etnik ziddiyatlarning keskinlashishiga olib keldi.
Ko‘plab respublikalar mustaqillikka
erishganidan keyin ham millatlararo nizolar davom etdi, chunki ularning yechimi
uchun siyosiy iroda, adolat va o‘zaro hurmat muhim edi. Umuman olganda, Sovet
Ittifoqidagi millatlararo muammolarni tahlil qilishdan kelib chiqadigan asosiy
31

xulosa shuki, ko‘p millatli davlatlarda milliy tenglik, madaniy o‘zlikni hurmat
qilish va adolatli siyosat yuritish eng muhim omillardandir. Markazlashgan va
repressiv boshqaruv, millatlararo tenglikni ta’minlamagan sun’iy siyosatlar,
shuningdek, madaniy assimilyatsiya millatlararo nizolarning paydo bo‘lishi va
chuqurlashishiga sabab bo‘ladi. Shu bois, bugungi kunda ko‘p millatli davlatlarda
siyosiy barqarorlik va ijtimoiy birdamlikni ta’minlash uchun millatlararo
munosabatlarni doimiy ravishda yaxshilash, etnik va madaniy xilma-xillikni
qadrlash zarurdir. Sovet davridan olingan
saboqlar ko‘rsatadiki, har qanday ko‘p millatli tizimda millatlararo munosabatlar
faqat tenglik va hurmat asosida rivojlanishi mumkin. Milliy haqlarni cheklash,
madaniyatlarni bosib olish yoki sun’iy chegara siyosatlari uzoq muddatda ijtimoiy
parchalanish va siyosiy inqirozga olib keladi. Shuning uchun, tarixiy tajribalar
asosida hozirgi zamon davlatlari millatlararo munosabatlarda adolat, tinchlik va
o‘zaro anglashuvni mustahkamlashga katta e’tibor qaratishi lozim.
32

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Мирзиёев Ш . М . Конун устуворлиги ва инсон манфаатларини
таъминлаш - юрт тараккиёти ва халк фаровонлигининг гарови .
Тошкент.: Узбекистон. 2017.
2. Малиа, М. Советская трагедия: История социализма в России, 1917 –
1991 гг. – М. 2002.
3. Манасян, А. Карабахский конфликт. Ключевые понятия и хроника. –
Ереван: НОФ «Нораванк», 2005.
4. Осипов, А. Г. Ферганские события 1989 года (конструирование
этнического конфликта). – М. Наука, 2004.
5. Тишков, В. А. О феномене этничности. Этнографическое обозрение. –
1997. – № 3. – С. 3-21.
6. Никулин, Н. М. Курс современной политической истории России
(1985–2004 гг.). – М. МГИМО-Университет, 2006.
7. Qodirov R. Sovet Ittifoqi parchalanishi va O‘zbekiston mustaqilligi.
Toshkent: “Fan”, 2010.
8. Abdullayev A. Sovet Ittifoqida milliy siyosat va uning oqibatlari. Toshkent:
“Yangi asr avlodi”, 2008.
9. Sharipov B. Millatlararo munosabatlar va milliy uyg‘onish tarixidan
sahifalar . Toshkent: “O‘zbekiston milliy universiteti nashri”, 2016.
10. Abduvahobov S . O‘zbekiston milliy harakatlari tarixi (1985–1991 yillar) .
Toshkent: "O‘qituvchi" nashriyoti, 2002.
11. Шахрай, С. М. Распад СССР: документы и факты (1986-1992).
Архивные документы и материалы. – М. Кучково поле, 2016.
12. Барсенков, А. С. История России 1917-2004. – М. Аспект Пресс, 2005.
33

Sotib olish