Sovetlar davrida o'zbek adabiyoti tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	251.7KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Sovetlar davrida o'zbek adabiyoti tarixi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………3
I BOB. 1900-1930-YILLARDAGI O‘ZBEK ADABIYOTI
1.1Jadidchilik davrida o‘zbek adabiyoti…..............................................................6
1.2XX asrda O‘zbek she’riyati................................................................................12
II. BOB. XX ASRNING 40-80-YILLARDAGI O‘ZBEK ADABIYOTI
2.1. Ikkinchi jahon urushi yillaridagi o‘zbek adabiyoti (1941-1945)………………
16
2.2. Urushdan keyingi O‘zbek
adabiyoti…………………………………………..21
XULOSA………………………………………………….………...…………….25
FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI……..27
ILOVALA…………………………………………………………………….…..28
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi .Adabiyot - xalq
nndki. U inson hayotida alohida ahamiyatga ega. Inson bor ekan, adabiyot ham
bo‘ladi. A dabiyotning o‘lmasligini t a ’minlovchi ikkita qudratli omil bor. Ularning
biri adabiyotning g 'oral buyuk tarbiyaviv-ma’rifiy ahamiyati bo‘Isa,ikkinchisi,
lining insonlarga zavq-shavq berish xususiyatiga egaligidir. Zero, inson har qanday
davrda, har qanday sharoitda ham busiz yashay olmaydi: U - doimo tarbiyaga,
doimoma ’rifatga va badiiy zavq olishga muhtoj. Ana shulrunga ко ra, tarbiyaviy-
estetik ahamiyatga ega bo 'Igan yetuk asarlarga aslo zavol yo ‘q. Bunga qarama-
qarshi holda quruq zamonasozlik ruhida yozilganhukmron mafkura va siyosatning
istagi bilan maydonga kelgan,badiiyati bo‘lishi asarlarning umiri qisqa bo‘ladi.
Bunday asarlar davr sinovlariga bardosh berolmay, tezda unutiladi.
Afsuski, XX asrda yaratilgan asarlar orasida ana shunday «mahsulot»lar oz
emas. Xayriyatki, adabiyotimizda davr sinovlaridan m uvaffaqiyat bilan о 'tgan,
inehunin, hozirgi kunlarda ham kitobxonlar tomonidan sevib о 'qilib kelinayotgan
ajoyib asarlar ko‘p. Sodda qilib aytganda , XX asrda yaratilgan o 'zbek adabiyoti
namunalarining nuqsonidan yutug’ tomonidan vaxshisi k о 'p. Professor Naim
Karimov bu haqda fik r yuritib, haqli ravishda quyidagilarni yozgan edi: «XX asr -
insoniyat tarixidagi eng ulug ' asrlardan biri. Bu asrda qanchalik k о 'p qon to
'kilgan, qanchalik nohaqliklar va adolatsizliklar ro‘y bergan bo‘lmasin, insoniyat
xuddi shu asrda kelajak sari katta qadam tashladi... Bu asrda sodir bo 'Igan barcha
voqealar insoniyat tarixining ajralmas tarkibi. Ularning bizlarga maqbul bo‘lmagan
qismlarini yoddan chiqarisliga, tarixdan o‘chirishga urinish bema’nilikdir... XX asr
3 o‘zbek adabiyoti xalq va jamiyat hayoti hian mustahkam aloqa o‘nuitdi. Bunday
aloqa adabiyotimizning avvalgi bosqichlarida bo‘lmagan. XX asr о ‘zbek adabiyoti
xalq va jamiyatni о ‘z ortidan yetaklab, ularni hurriyat va milliy taraqqiyot
manzillariga olib borishga intildi va bu intilishda muayyan yutuqlarga erishdi»»
2

Kurs ishi mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Atoqli yozuvchi
Ozod Sharafiddinov: « XX asrda bizda jahonning har qanday yuksak talablariga
javob bera oladigan yuksak adabiyot yaratildi. deb baralla aytishimiz mumkin.
Hikoyachilik. qissachilik, romannavislikda ham. She’riyatda ham. dramaturgiyada
ham bulling isbotini o‘ldab uchratish mumkin»'. - deb yozgan edi. XX asr
adabiyotiga berilgan bunday adolatli bahoni Umarali Normatovning quyidagi so
zlari ham tasdiqlaydi: «Hecli qaysi soha XX asrda adabiyotchalik millat taqdiri,
ijtimoiy adolat, inson erki, slia ’ni, him oyasi yo‘lida izchil, m untazam kurash olib
borgan emas. «O 'tkan кип /ar» romani, Cho‘lpon sh e'riya ti, F itrat dram alaridan
tortib, Tog'ay M urodning «Otamdan qolgan dalalar» asari. Shavkat Rahmonning
mardona iga qadar engvetuk badiiyat namunalarini ко 'z oldingizga keltiring - el-
yurt qayg'usi, millat erki, ozod/igi, mustaqilligi g 'o valor ini bu qadar yonib aks
ettirilgan boshqa biror sohani topolmaysiz! M ustaqillik g'oyasini. mafkurasini
birinchi galda X X asr buyuk so 'z ustalari tayvorladi. degan qarashga to ‘la qo
‘shilaman. X X asr adabiyo tin in g m illa t badiiy zavqi, g o 'za llik tu yg 'u sin i
shakllantirishdagi xizm atlari esa beqiyosdir»
Kurs ishi mavzusining obekti: XX asrda sovetlar davrida o‘zbek
adabiyotining atoqli yozuvchilar va shoirlar qanday asrlar yozganligi shu
davrga oid bo‘lgan Turkiston xalqlarida milliy ozodlik ruxini
uyg’otuvchi lirik va she’riyat tarzida bayon qilingan
Kurs ishi mavzusining predmeti. Sovetlar davrida o‘zbek adabiyoti bir
qator yozuvchilar hamda ular yaratgan asarlar haqida ilmiy nuqtai nazardan
o‘rganishda shu davr adabiy muhiti katta ta’sirni ko‘rsatgan. XX asrning 50-70-
yillarda ijod qilgan yazuvchilar asarlari haqida muhim ma’lumotlarni ochib
berishdan iboratdir.
3

Kurs ishi mavzusining maqsadi: Sovetlar davrida o‘zbek adabiyoti tarixi
Markaziy Osiyo xususan Turkiston o‘lkasida faoliyat yurutgan jadidlar yozuvchilar
va shoirlar shu davrni yuzini ochib berish uchun bir qancha asar va hikoylarni
yozib borganlar. Sovetlar davrida o‘zbek adabiyoti qiyinchliklarga
uchradi.Chunonchi 1900 yilardan to mustaqillikkagacha bo‘lgan davrda o‘zbek
adabiyotini qay darajada ekanligini ko‘rsatishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: XX asr o‘zbek adabiyoti taraqqiyotining
ijtimoiy-siyosiy hayot bilan uzviy bog‘liqligi va buning qonuniy hol ekanligi,
badiiy adabiyotning hukmron mafkura tazyiqida rivojlanishi. XX asr o‘zbek
adabiyoti taraqqiyotida uchta yirik bosqichning mavjudligi, ularning o‘zaro birin-
ketinlikda mustaqil va ayni paytda vorisiylik asosida yuzaga kelganligi. Har bir
taraqqiyot bosqichining nafaqat mavzu, g‘oya va mafkuraviy jihatidan, balki
voqelikni in’ikos ettirishning o‘ziga xos estetik tamoyillari tizimi ekanligini
asoslash. Birinchi bosqich - jadid adabiyoti (1900-1930 yillar). Xalqni, millatni
jaholat botqog‘idan marifat osmoniga olib chiqish g‘oyalarini olg‘a surish va bu
yo‘lda amaliy ishlarga bel bog‘lash jadidchilik harakatining ilk bosqichi sifatida
(1900-1917). Marifatparvarlik g‘oyalariga qo‘shimcha milliy ozodlik va
mustaqillik g‘oyalarining olg‘a surilishi jadidchilik harakatining taraqqiy etgan
so‘nggi bosqichi sifatida(1918- 1929 yillar). Mavzu, g‘oya va badiiy shakl
jihatidan boyish jadid adabiyotiga xos qonuniyat ekanligini asoslash, badiiy
adabiyotdagi targ‘ibotchilik hamda tashviqotchilik vazifasining kuchayishi,
voqelikni realistik aks ettirish tamoyilining etakchi mavqega ko‘tarilishi, adabiyot
va ijtimoiy hayot munosabatidagi mohiyatning o‘zgarishi, adabiyotning yangi
adabiy tur va janrlar bilan boyishi. Bu boyishda xalq og‘zaki ijodi, mumtoz
adabiyot va o‘zga xalqlar adabiyotining tasiri hamda tutgan o‘rni; she’riyatda aruz
tizimi bilan barmoq tizimining teng mavqega ko‘tarilishi; realistik lirika, nasr va
yozma dramaturgiyaning vujudga kelishi. Ikkinchi bosqich - Sho‘ro adabiyoti
(1930-1980 yillar). XX asr o‘zbek adabiyotining ushbu taraqqiyot bosqichi o‘z
navbatida ikki mustaqil bosqichdan tashkil topganligi: a) adabiyotda siyosiy
4

mafkura hukmronligining qaror topishi va bu hukumronlikni to‘la tan olish
bosqichi (1930-1960 yillar), adabiyotning sinfiy va partiyaviylikka
bo‘ysundirilishi, sostialistik realizimning sho‘ro adabiyotidagi yagona ijodiy metod
sifatida qabul qilinishi, adabiyotda sostializm va sostialistik qurilish g‘oyalarining
«tarannum» etilishi, proletar adabiyotning boy- feodal hamda, diniy klerikal
adabiyotga qarshi ayovsiz kurashga da’vat etilishi, sostialistik ideal va
kommunistik baynalmilallik g‘oyalarining baralla ulug‘lanishi u davr
adabiyotidagi g‘oyaviylikning kuchayishi uning badiiylik jihatidan
qashshoqlanishiga olib kelinishi. Mamlakatda peshqadam ziyolilarning qatag‘on
qilinishi, adabiyotda soxtalik, shoirbozlik va quruq ritorikaning yuksak mavqega
ega bo‘lishi. «Shaklan milliy, mazmunan-sostialistik adabiyot»larning sun’iy bir-
birlariga yaqinlashtirish va milliy adabiyotlar rang-barangligini yo‘qotishning bir
vositasi sifatida, adabiyotni zamona maddohiga aylantirish, mamlakatni qudratli
sanatga ega bo‘lgan mamlakatga, qishloq xo‘jaligini kollektiv xo‘jaligiga
aylantirish, savodsizlikni tugatish va madaniy inqilobni amalga oshirish kabilarni
adabiyotning bosh mavzuiga aylanishi;
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilganadabiyotlar ro‘yxatidan va ilovadan iborat bo‘lib, Kurs ishi umumiy
30betni tashkil etadi.
5

I BOB 1900-1930-YILLARDAGI O‘ZBEK ADABIYOTI
1.1Jadidchilik davrida o‘zbek adabiyoti
Bu davr o‘zbek xalqi tarixining muhim bir qismini tashkil etadi. Bu davr tarixga
Turkistonda jadidchilikning paydo bo‘lishi, chorizmning ag'darilishi,
muxtoriyatning tiklanishi va sho‘rolar jamiyatini qurish uchun kurash yillari
sifatida kiradi. Ma'lumki, XX asrning birinchi choragida Rossiya imperiyasida uch
marta (1905- yilda, 1917-yil fevral va oktabr oylarida) sotsial to‘ntarish sodir
bo‘ldi. Bu bejiz emas, albatta. Bu davrda zulm va istibdodga qarshi ijtimoiy
norozilik keskin o‘sganligi uchun ustma-ust to‘ntarishlar yuz berdi. Xalqimiz
mustamlaka davridagi milliy zulm va ijtimoiy adolatsizliklardan qanchalik aziyat
chekmasin, qanchalik qiynalmasin. hech qachon tushkunlikka tushmadi. Kelajakka
komil ishonch bilan qarab, milliy zulmga, mustamlakachilikka qarshi erk va
ozodlik uchun turli shakllarda izchil kurash olib bordi. 1898-yilda Dukchi Eshon
rahbarligida Andijonda bo‘lib o ' t g a n qo‘zg'olon , 1916-yi1da Jizzaxda
boshlanib, butun yurtimiz bo‘ylab keng tarqalgan mardikor olishga qarshi xalq
ko‘tarilishi, 20-yillarda avj olgan «bosmachilik» harakati buning yorqin isbotidir. 1
Chunki bularning barchasi mustamlakachilar zulmiga. ularning adolatsiz siyosatiga
qarshi qaratilgan milliy ozodlik harakati edi. Matbuotda e’lon qilingan bir
maqolada qayd etilishicha, « 130-yillik mustamlaka yillarida Turkiston 9 o‘lkasida
istibdodga qarshi 4500 marta katta-kichik isyonlar. g'alayonlar, norozilik
namoyishlari » . Xalq orasidan yetishib chiqqan Mahmudxo‘ja Behbudiy, Hamza,
MunavvarQori, Abdulla Avlomy, Fitrat, Siddiqiy-Ajziy, Abdulqodir Shakuriy.
Hoji Muin Shukrulla singari o‘z davrining ilg'or ziyolilari va ijodkorlari mamlakat
va xalq ahvoliga achinib, o‘zlaricha bunga chora izlay boshladilar. Ular xalq va
mamlakat og'ir, mashaqqatli hayot iskanjasida qiynalib kun o ‘tkazayotganining
asosiy sababi ilmsizlikdir, degan xulosaga keladilar. Binobarin, mehnatkash
ommani ilmli, m a ’rifatli qilish yoilarini axtaradilar. Natijada, XX asr boshlariga
kelib milliy uyg'onishga chorlovchi jadidchilik harakati yuzaga keldi va tobora
1
X X asr m ening taqdirimda. — «Jahon adabiyoti» jurnali. 2001-vil. yanvar, 24-bet.
6

rivojlana bordi. Bu harakatning asosiy maqsadi - xalq ommasini m a ’rifatli qilish
orqali mamlakat rivojiga, mehnatkashlar hayotini yaxshilashga ko‘maklashishdan
iborat edi. Jadidchilik harakatining maqsadi harakatning rahbarlaridan biri boigan
M. Behbudiy tomonidan quyidagicha ifodalangan edi: «Xalq o‘z foydasini anglasa,
milliy maktab va madrasalar ochsa, Ovro‘pa dorilfununlariga bolalarini yuborsa,
alardan advokat, muharrir va hunarmand, savdogar va muhandislar chiqsa,
bularning har biri o ‘z vazifalarida turib, ishlarini tartib ila tuzsalar, xalqimizning
foydasini ko‘zlasalar naqadar oliy va naqadar go‘zal bolur edi».
Jadidlar chorizmning mustamlakachilik siyosatini ma’qullamaganlar. Bu
siyosatga isloh kiritish, milliy o‘lkalardagi boshqaruvidoralariga mustaqillik berish
g'o yasini olg‘a surganlar. Jadidlar Oktabr (1917-yil) to‘ntarishiga salbiy munosabat
bildirib, unga muxolifat sifatida Turkiston muxtoriyatini yuzaga keltirganlar (1917).
Jadidlar mamlakat va xalq hayotini yaxshilashda. taraqqiyotni ta’minlashda
istiqlolning o‘rni, ma’rifatning ahamiyati buyuk ekanini tushunganlar. Binobarin,
bu yo‘lda sa’y-harakatlar qilib, qator muhim siyosiy-ma’rifiy tadbirlarni amalga
oshirganlar. Dernak, sho‘rolar davrida asossiz holda qora bo‘yoqlarda ko‘rsatilgan
va qoralangan jadidchilik o‘z davrining ilg'or ijtimoiy-ma’rifiy harakati edi. Bu
harakat qatnashchilari vatanparvar. millatsevar, ma'rifatparvar, taraqqiyparvar
ziyolilardan iborat edi. Jadidlar Turkiston xalqlarining bilimsizlik va jaholat
iskanjasida qashshoq hayot kechirayotganlarining ijtimoiyiqtisodiy, siyosiy-ma'rifiy
sabablarini aniqlashga intilganlar. Va mamlakatdagi qoloqlik va qashshoqlikning
asosiy sababi ilmsizlik va erksizlikdir. degan xulosaga kelganlar. Shunga ko‘ra
mehnatkash ommani ma’rifat egallashga ilm olishga, hurriyatga chaqirganlar.
Jadidlar eng qaltis paytlarda ham jabrdiyda xalqni himoya qilishdan qaytmadilar.
Mustaqillik uchun turli shakllarda izchil kurash olib bordilar. «Birinchi navbatda
qora xalqni oqartirmoq va ko‘zin ochmoq chorasiga kirishdilar» (A. Avloniy).
Jadidlar «O‘lkani uyg'otish» va «Xalqning ko‘zini ochish»da, aniqrogi. milliy
uyg'onish davri g'oyalarini hayotga joriy etishda matbuot. m aktab-maorif hamda
adabiyot va san’at imkoniyatlaridan unumli foydalandilar. Turli xil to‘siqlarga
7

qaramay, «Taraqqiy». «Xurshid», «Vaqt». «Oyna». «Samarqand». «Sho‘ro»,
«Shuhrat», «Turon», «Buxoroi sharif», «Sadoi Farg'ona», «Sadoi Turkiston» kabi
gazetalarni tashkil etib, o‘sha davrning muhim g'oyalarini, xususan,
ma’rifatparvarlik, millatparvarlik, vatanparvarlik. taraqqiyparvarlik, erk va
mustaqillik g'oyalarini targ'ib qildilar. Bu jihatdan, ayniqsa, M. Behbudiy, Fitrat.
Munavvarqori, A.Avloniy. Hamza kabi jadidlarning publitsistik maqolalari
ko‘pchilikning diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etdi. 2
Masalan, Fitrat o‘zining
publitsistik maqolalarida mustamlakachilik siyosatini keskin fosh etib, istiqlol
g'oyalarini dadillik bilan targ'ib qildi. U «Muxtoriyat» maqolasida: «Ellik yildan
bcri ezildik, tahqir etildik, qo‘limiz bog'landi, tilimiz kesildi, og'zimiz qonlandi,
yerimiz bosildi. molimiz talandi. sharafimiz yemirildi, nomusimiz g'asb qilindi,
huquqimizga tajovuzlar bo‘ldi, insonligimiz oyoqlar ostiga olindi. to‘zimli turdik.
sabr qildik», - deb yozgan (Hurriyat» gazetasi. 1917-yil. 5-dekabr) edi. Jadid
matbuotida bo‘lganidek, jadid adabiyotida ham m a ’rifat, m aktab-maori f va
hurriyat mavzulari davr sadosi sifatida yangradi. 3

Binobarin, mehnatkash ommani jaholatga qarshi ilmli-bilimli
bo‘lishga,ma’rifatga chaqirish jadid yozuvchilari ijodining leytmotivini tashkil etdi.
Bu xususiyat Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875-1919), Munavvar Qori
Abdurashidxonov (1878-1931). Abdulla Avloniy (1878-1934). Abdurauf Fitrat
(1886-1938), Hamza Hakimzoda (1889-1929), Abdulla Qodiriy (1894-1938),
Abdulhamid Cho‘lpon (1897- 1938). Said Ahmad Ajziy (1864-1927), Sidqiy
Xondayliqiy (1884- 1934), Vasliy Samarqandiy (1869-1925). To‘lagan
Xo‘jamiyorov Tavallo (1882-1939), Muhammad Sharif So‘fizoda (1869-1937) kabi
shoir va yozuvchilar ijodida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, Hamzaning dastlabki
asarlarida jaholatga qarshi ilm-ma'rifatni ulug'lash va uni targ'ib-tashviq etish
asosiy o‘rinda turadi. Zotan, bu asarlardan ma’lum bo‘ladiki,
Hamza she’riyati jadid adabiyotining yorqin namunasidir. Shoirning «Milliy
ashulalar uchun milliy she’rlar» majmuasiga kirgan «Oq gul», «Qizil gul», «Pushti
2
3
N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T., Sharq 2010 B-122‖ ‖
8

gul», «Sariq gul». «Yashil gul», «Safsar gul», «Atirgul» deb nomlangan she'riy
to‘plamlari shundan dalolat beradi. Jadid yozuvehilari o‘zlarining ma'rifatchilik,
millatparvarlik g'oyalarini olg'a surishda milliy adabiyotda teran tomirlarga ega
bo‘lgan she'riyatdan tashqari, nasr, dramaturgiya va badiiy publitsistika singari
janrlardan ham foydalandilar. Ma’lumki, 1910-yilga qadar o‘zbek adabiyotida
hozirgi ma’nodagi drama janrida yaratilgan asar yo‘q edi. U XX asrning 10-
yillarida vujudga kela boshladi. Bunda jadid yozuvchilarining xizmati katta bo‘ldi.
Ularning say-harakatlari tufayli adabiyotimizda 1910-yildan to 1917-yil fevral
oyigacha bo‘lgan vaqt ichida «Padarkush» (M. Behbudiy), «Zaharli hayot», «Ilm
hidoyati» (Hamza), «Baxtsiz kuyov» (A. Qodiriy). «Qozi ila mulla», «Ko‘knori»,
«Juvonbozlik qurboni», «Eski maktab - yangi maktab», «Mazluma xotin» (Hoji
Muin Shukrullo), «Mahramlar» (A.Samadov), «Advokatlik osonmi», «Pinak»
(Abdulla Avloniy), «Juvonmarg», «O‘gay ona», «Boyvachcha», «Saodat bitdi»,
«Xush kelding, xush ketding» (Abdulla Badriy), «To‘y» (Nusratilla Qudratilla)
kabi qirqtacha sahna asari yuzaga kelgan. Turli badiiy saviyada yozilgan bu
pyesalarning deyarli hammasida ma’rifat va ilmsevarlik, axloq-odob masalalari aks
ettirilgan. Behbudiy. Avloniy. Hamza, Tavallo. Ayniy kabi ijodkorlarning
ma’rifatchilik va millatparvarlik g'oyalarini Fitrat. Cho‘lpon singari nova tor
yozuvchilar erk va mustaqillik motivlari bilan toidirgan holda davom ettirdilar.
Cho‘lpon va Fitrat ijodida o‘sha davrdagi ijtimoiy tuzumdan qoniqmaslik,
jaholat va mustamlakachilikka qarshi kurash motivlari yetakchilik qildi. Shuni ham
qayd qilish kerakki. 1905-1917-yillarda mamlakatimizda Zavqiy. Avaz O‘tar,
Haziniy, Miskin, Yusuf Saryomiy singari jadidchilik harakatiga qatnashmagan
bo‘lsa-da, tanlagan yo‘liga ko‘ra jadidlarga yaqin turgan yozuvchilar ham bor edi.
Bunday ijodkorlarning aksariyati milliy uyg'onish g'oyalaridan chetda turib
bo‘lsada. m a’rifatchilik motivlarini aks ettirganlar. Zavqiy va Avaz O‘tar
hayotdagi xlma-xil nohaqlik va adolatsizliklarni fosh etib. porloq kelajakka ishonch
bildirgan. yangilik va taraqqiyot yo‘lini m a ’qullagan. Avaz O‘tar o‘g'li (1884-
1919) tilni «foydali kondir» deb atagan va yoshlarni chet tilini o‘rganishga. til
9

vositasida dunyo ilmlaridan bahramand bo‘lishga chaqirgan. Yangi zamon ruhi
bilan sug'orilgan bunday xalqchil she'rlarni Anbar Otin, Nozimaxonim, Mirmuhsin-
Fikriy, Xislat, Noqis Kattaqo‘rg'oniy, Bayoniy, Faqiriy, Xurshid, Kamiy, Toshxo‘ja
Asiriy kabi shoirlar ijodidan ham keltirish mumkin. Bu shoirlar ijodida
vatanparvarlik, insonparvarlik, ma’rifatparvarlik va axloq-odob mavzulari asosiy
o‘rinni egallaydi.
1905-1917-yillar jamiyatida turli pozitsiyada turgan ijtimoiy guruhlar
bo‘lganidek, xilma-xil adabiy yo‘nalish va ijodiy to‘dalar ham bo‘lgan. Lekin ular
orasida ijtimoiy hayotga, mehnatkashlarning istaklariga eng yaqini va o‘sha davr
muammolarini yechish vo‘llarini izchillik bilan qidirgani, hayotiy muammolarni
baralla kuylagani, shubhasiz, jadid adabiyoti va jadid yozuvchilaridir. Shunday
qilib. mamlakatimizda XX asrning boshida keng tarqalib, faol kuchga aylangan
jadid adabiyoti - xalq va mamlakat hayotida muhim o‘rin tutgan. Jadid yozuvchilari
1917-yildan so‘ng (sho‘ro hokimiyatining dastlabki yillarida) ham o‘z faoliyatlarini
imkoni boricha davom ettirdi. Biroq sho‘ro hukumati jadidlarning mustaqillik
borasidagisay-harakatlaridan qo‘rqib ularga qarshi keskin choralar ko‘ra boshladi.
Jadidlar ona vatanidan badarg'a qilindi yoki jismoniy jihatdan yo‘q qilindi.
Qatag'on qurbonlari respublika jamg'armasining raisi N. Karimovning yozishicha,
«O 'z xalqini m a ’rifiy yuksaklikka olib chiqishga va shu yuksaklikdan turib
hurriyat quyoshi sari yetaklashga uringan jadidlar 1921-yildan 1938-yilga qadar
bo‘lgan davrda bitta ham qoldirilmay qirib tashlandi. Ular manglayiga
yopishtirilgan «Xalq dushmani» tamg'asini qariyb 90-yillarga qadar olib
tashlashning iloji bo‘lmadi»*. O‘zbekiston mustaqil respublika deb e’lon
qilingandan keyin bu mudhish adolatsizlikka barham berildi. Jadidlarning pok
nomlari qaytadan tiklandi. Xullas, jadidchilik ommani g'aflat uyqusidan uyg'otdi,
ma’rifatni taraqqiyotni ulug'lab, xalqni yangi jamiyat, yangi hayot qurishga
hozirladi. Ayni vaqtda, Muqimiy, Komil. Furqat singarima’rifatchilardan so‘ng
yangi o‘zbek adabiyotining tamal toshini o‘rnatdi.
10

1917-yilgi Oktabr to‘ntarishidan so‘nggi dastlabki o‘n yillikda mamlakat va xalq
hayotida muayyam o‘zgarishlar yuz berdi. Birinchi jahon urushi oqibatida vayron
bo‘lgan xalq xo‘jaligini tiklash. maktab-maorif va madaniyatni rivojlantirish
sohasida ma’lum ishlar bajarildi. Yer-suv islohoti o‘tkazildi. 1924-yilda O‘rta
Osiyoda milliy chegaralanish amalga oshirildi - yaxlit Turkiston bir necha
respublikaga bolib yuborildi. Shular qatorida O‘zbekiston respublikasi ta’sis etildi.
Milliy chegaralanishdagi adolatsizliklar, sho‘ro tuzumining zo‘ravonlikka
asoslanganligi, ijtimoiy va milliy tengsizlik.20-yillarda mamlakatda «bosmachilik»
harakati shaklida hayot-mamot kurashi, fuqarolar urushini yuzaga keltirdi. Bu
davrda badiiy adabiyot sohasida turli uyushmalar, to‘garaklar va adabiy oqimlar
tashkil topdi. Respublika hududida «Chig'atoy gurungi» (1919-1922) adabiy
uyushmasi. «Qizil qalam» (1926-1930) jamiyati. O‘zbekiston proletar yozuvchilar
uyushmasi (1930- 1932) faoliyat ko‘rsatdi. Bularning harakatlarida jiddiy xatolar
bilan birga, foydali tadbirlar, ijobiy ishlar ham mavjud edi. 4
Yangi o‘zbek adabiyoti
ana shu tarixiy voqea-hodisalar zaminida O‘zbekiston ijtimoiy hayotidagi
o‘zgarishlarga faol aralasha bordi. 20-yillar o‘zbek adabiyotining vujudga kelishida
Hamza, S. Ayniy, A. Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, M. So‘fizoda, Abdulla Avloniy.
G'ayratiy kabi yozuvchilar faollik ko‘rsatdilar. Shu bilan birga, ular saftga kelib
qo‘shilgan Oybek. G'. G'ulom, A. Qahhor, H. Olimjon, Mirtemir, Uyg'un, Elbek,
Oydin, Botu, K. Yashin, H. Shams, Sobir Abdulla kabi yosh ijodkorlar ham zamon
talablariga javob berishga intilib, qalam tebratdilar. XX asrning 30-yillarida
xalqning fidokorona mehnati tufayli xalq xo‘jaligida ayrim ijobiy siljishlar ro‘y
berib, maktab,maorif, ilm-fan, adabiyot va san'at sohasida muayyan yangiliklar
paydo bo‘ldi. Ammo bu davrda mamlakatda mudhish shaxsga sig'inish illati tormir
ota boshladi. Natijada, boshqarishda adolatsizlik va qonunbuzarlikka yo‘l qo‘yildi.
Minglab sof vijdonli kishilar stalinizm ta’qibiga uchrab, behuda qurbon bo‘ldilar.
A.Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, Usmon Nosir, So‘fizoda, Botu. Elbek, A. Majidiy
singari noyob iste'dod sohiblari «Xalq dushmani» sifatida yo‘q qilindi.
4
X X asr m ening taqdirimda. — «Jahon adabiyoti» jurnali. 2001-vil. yanvar, 24-bet.
11

1.2 XX asrda O‘zbek she’riyati.
Yangi o‘zbek adabiyoti tarixining bu bosqichida she’riyat yetakchi o‘rinni
egallab keldi. Bu hol she’riyatning mumtoz adabiyotda yetakchi bo‘lganligi
an'anasining yangi o‘zbek adabiyotida ham davom etishi natijasida sodir bo‘ldi.
Shu vajdan ham XX asr o‘zbek adabiyotining ilk sahifalari she’riy asarlar, qo‘shiq
va termalar bilan ochilgani tasodifiy emas. 20- yillarda Zavqiy, Avaz O‘tar, Miskin,
Xislat, Kamiy, Hamza Hakimzoda, Cho‘lpon, Fitrat, Abdulla Avloniy, Anvar Otin,
Tavallo. Nozimaxonim, Xurshid, M. So‘fizoda, A. Majidiy, Bayoniy, Faqiriy,
Noqis Kattaqo‘rg'oniy kabi shoirlar she'riyatda faollik ko‘rsatganlar. Ular davrning
dolzarb mavzularida she’rlar yozib erk va ozodlik, vatanparvarlik,
ma’rifatparvarlik, maktab-maorif, axloq-odob haqida ezgu fikrlarni olg'a surganlar.
Shu tariqa, mumtoz adabiyot an’analaridan foydalangan holda yangi o‘zbek
she'riyatini boshlab berganlar. Turkiston, Ma'rifatga yetmoqni chog'la, Turkiston, -
deya jaholatga qarshi ilm-ma’rifatni targ'ib etgan bo‘lsa. Abdulla Avloniy maktab-
maorifni ulug’lab ilmni har narsadan ustun qo‘yadi. Hamza S. Ayniy, Cho‘lpon,
Fitrat, A. Avloniy kabi shoirlar o‘zbek m um toz adabiyotidagi ilg'or a n ’analar va
jahon poeziyasi tajribasini ijodiy o‘rganish asosida minbarbop she'riyat yaratdilar. 5
So‘z minbardan turib, mehnatkash xalqqa yangicha chaqiriq, yangicha shiorlar
bilan murojaat etish vositasiga aylandi.
20-yillarda shoirlar safi G'ayra tiy, G‘.G 'ulom , Oybek, H. Olimjon, Uyg'un,
Elbek, Botu, Yashin, Mirtemir, Sobir Abdulla kabi yosh iste’dodlar hisobiga
kengayib bordi. Ular ustozlar izidan borgan va ular mahoratini o ‘rgangan
holdao‘sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy hayot haqida yozdilar. G‘ayratiyning «Erk
tovushi» (1927). «Yashash taronalari» (1928) to‘plamlariga kiritilgan she'rlari
bunga misol bo‘ladi. Shoir o ‘z she’rlarida yer-suv islohoti («Yer ishlaganniki»,
«Qo‘shchi ashulasi»), xotin-qizlar ozodligi («Men erkli», «Bir qiz kuylarkan»).
yangi hayot va erkin mehnat (Temir bilaklar,Mehnat va turmush,Ish vaqti, Dehqon
5
1. E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev. tahr. T., O`qituvchi 1994. B-128‖ ‖
12

qizi, Ko‘raman) kabi zamonaviy mavzularni aks ettirgan. Shuningdek. G'ayratiy
yangi o‘zbek she'riyatiga sanoat mavzuini olib kirdi. Shoirning «Neft bulog'i,
Bo‘zsuv bo‘ylarida, Brigada signal, Ishchi xotin, Zarbdor qiz kabi she’rlarida
ishchilar hayoti. mehnati va orzu-istagi aks ettirilgan. G'ayratiy Farg'ona, Mening
tuyg'ularim, Shoir, Ey qalam kabi she'rlarida yangi hayot va erkin mehnatni, xalqlar
do‘stligi va chin insoniylikni kuylaydi. 6
Qisqasi, yangicha mazmunni yangicha
shaklda ifodalashga. yangilikka intilish, zamon talablariga hozirjavoblik.
minbarboplik va xalq qo‘shiqlari ruhiga hamohanglik - bu davr she’riyatining m
uhim xususiyatlari sifatida ko‘zga tashlanib turdi. Ayni chog'da, g'oyaga berilib,
badiiylikka yetarli e ’tibor qilmaslik, madhiyabozlik, zamonasozlik va quruq
ritorika kabi qusurlar ham 20-yillar she’riyatida yaqqol seziladi. 20-yillarning
ikkinchi yarmigacha asosan o‘rganish va izlanish davrini o‘tagan G'afur G'ulom,
Hamid Olimjon, Oybek, Uyg'un, Usmon Nosir,Mirtemir, G'ayratiy, Shayxzoda
singari shoirlar XX asrning 30-yillarida ijodiy kamolotga yetdilar. Natijada30-yillar
o‘zbek she’riyatida Xalq, Diyorim (Cho‘lpon). Turksib yo‘llarida,Yalovbardorlikka
( G‘.G'ulom ) . « O‘zbekiston » , «Kuychining xayoli», «O‘rik gullaganda» (H.
Olimjon), «Tonggi bo‘sa», «Kuz qo‘shiqlari» (Uyg'un), «Fanga yurish»,
«O‘zbekiston» (Oybek). «Yurak», «Yoshlik», «Mehrim». «She’rim» (U. Nosir)
kabi ko‘pgina badiiy jihatdan baquvvat she’rlar paydo bo‘ldi. Ularda kishilarning
his-tuyg'ulari, orzuumidlari, ulug' maqsad uchun kurashlari aks ettirilgan. 30-
yillarga kelib, o‘zbek she’riyatida shakl va mazmun sohasida bir qancha yangiliklar
vujudga keldi.
Ko‘plab chuqur mazmunli go‘zal poetik asarlar yaratildi. she'riyat yangi
mavzu va yangi ob ra zlar bilan boyidi. sh e ’riyatning bunday xususiyatlari
Cho‘lpon , H. Olimjon, Oybek, G'.G'ulom,Uyg'un, Shayxzoda, Mirtemir singari
taniqli shoirlar ijodidagina emas, balki 30-yillarda adabiyotga kirib kelgan Usmon
Nosir, Amin Umariy, Hasan Po‘lat. Sulton Jo‘ra. Elbek, Temur Fattoh, Zulfiya kabi
yosh iste'dodlarning asarlarida ham yaqqol ko‘rindi 7
. X X asr m ening taqdirimda. -
6
7
X X asr m ening taqdirimda. — «Jahon adabiyoti» jurnali. 2001-vil. yanvar, 24-bet.
13

Bu o‘rinda H. Po‘latning «Jangchi». «Vaqtim chog'». A.Umariyning «Yoshlik».
«Shodlik». S. Jo‘raning «Shodligim», «Ochiq chehralar» singari she'rlarini eslash
mumkin.
O‘zbek she'riyatida 30-yillarda ballada va doston janrlarida ham m a ’lum
muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritildi. Darhaqiqat, G'afur G'ulomning «Ikki vasiqa».
«To‘y». Uyg'unning «Gulasal» balladalari 30-yillarning mahsuli bo‘lib, ularda lirik
kechinmalar bilan epik ko‘lamdorlik uzviy ravishda qo‘shilib ketgan. Bu asarlarda
kishilarimizning his-tuyg'ulari, ichki kechinmalari, hayotga bo‘lgan muhabbatu
sadoqatlari liro-epik usulda yorqin ifodalangan. 30-yillarda o‘zbek she’riyatida
zamon taqozosiga ko‘ra yangi turdagi realistik dostonchilik vujudga keldi. M a
’lumki, o‘zbek mumtoz adabiyotida doston janri rivojlangan edi 8
. O‘tmish
adabiyotimizda dostonchilikning « М uhabbatnoma » (Xorazmiy). «Gul va Navro‘z»
(Haydar Xorazmiy), «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun». «Sab'ai Sayvor»,
«Saddi Iskandariy», «Lison ut-tayr» (Navoiy). «Yusuf va Zulayho» (Durbek).
«Shayboniynoma» (Muhammad Solih) kabi ajoyib namunalari mavjud. Ana shu
hayotiy a n’analar zaminida, jahon poemachiligi tajribalaridan ijodiy oziqlangan
holda adabiyotimizda yangi turdagi dostonchilik yaratildi. Darhaqiqat . yangi
dostonchilik ( poemachilik ) o 'tmish dostonchiligidan o‘zining mavzu doirasi.
asosiy tasvir obyekti, shuningdek, tasvir uslubi bilan farq qiladi. Yangi poemachilik
sujetining ixchamligi bilan mumtoz dostonchilikdan ajralib turganidek, oddiv
mehnat kishisining kundalik hayotini. maqsadini. orzu-umidlarini aks ettirishi
jihatidan ham yangicha xarakterga ega. Yangi poemalarning asosiy qahramoni
mehnatkash xalq vakillaridir. Yangi poemachilikning g'oyaviy mazmunini
xalqimizning yangi jamiyat qurish yo‘lida olib borgan kurashlari, bunyodkorlik
mehnatlari va ezgu niyatlari tashkil etadi. 30-yillarning mahsuli bo‘lgan « Ко ' кап »
( G‘.G'ulom), «Zaynab va Omon» (H. Olimjon). «Jontemir» (Uyg'un), «O‘ch»,
«Dilbar - davr qizi». «Temirchi Jo‘ra» (Oybek), «Nomus» (Mirtemir). «Dongdor
8
Бенедиктова Н. Н. «Туркестанский сборник» как источник изучения Средней Азии. — «Литературный
Ташкент». C -264
14

paxtakor», «Qobil», «Mehribonlar» (H. Po‘lat) kabi dostonlarda bu xususiyatlar
turli shakllarda gavdalanadi.
30-yillardagi o‘zbek poemachiligining mavzu doirasi keng va rang-barangdir.
Eng muhimi shundaki, bu davr dostonlarining aksariyati yangi voqelik tasviriga
zamonaviy mavzularga bag'ishlangan. 30-yillarda o‘zbek epik she'rivati she'riy
ertakchilik tarzida ham rivojlandi. Ertak-dostonchilik taraqqiyotiga Hamid Olimjon
(«Oygul bilan Baxtiyor». «Semurg'»). Sulton Jo‘ra («Qaldirg'och», «Havorang
gilam»), Zafar Diyor («Yangi ertak», «Nega xo‘roz qichqiradi tonggacha») kabi
shoirlar katta hissa qo‘shdilar. Bu ertak-dostonlarda janr imkoniyatlari doirasida
muhim hayotiy masalalar aks ettirildi. Tasvir mahorati oshganligi, dunyo poetik
tajribasidagi ilg'or usullarning o‘zlashtirilganligidan ko‘z yummagan holda
ta'kidlash kerakki. XX asrning 30-yillari o‘zbek she’riyatida zamonasozlik,
madhiyabozlik, davr voqeligini asossiz ravishda haddan oshirib maqtab tasvirlash.
shaxsga sig'inish kabi nuqsonlarga ham yo‘l qo‘yildi. Shoirlar jamoasi yaratgan
she'riy xatlarda, shuningdek, «Bashar quyoshiga», «Soso», «Baxtlar vodiysi»,
«Nima bizga Amerika» (H. Olimjon), «Kommunizmning gul bog'lariga» (Uyg'un)
kabi ayrim asarlarda bu nuqson yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bundan tashqari, 30-
yillar she riyatida b a ’zan soxta novatorlikka berilish singari qusurlar ham
uehraydi. E. Abbos, Ergash. U. lsmoiliy, Sh. Sulaymonning ba’zi she'rlarida bu
qusur ochiq ko‘rinadi. Umuman olganda, 30-yillarda o‘zbek she’riyati ko 'p
jihatdan rivojlanib, dunyo darajasiga ko‘tarildi.
II. BOB. XX ASRNING 40-50-YILLARDAGI O‘ZBEK ADABIYOTI
15

2.1 IKKINCHI JAHON URUSHI YILLARIDAGI
O ZBEK ADABIYOTI (1941-1945)
1941-yil 22-iyunda fashistlar Germaniyasi hujurn qilmaslik to‘g'risida
tuzilgan shartnomani buzib. SSSRga qarshi urush boshladi. Mamlakatdagi barcha
xalqlar fashist bosqinchilariga qarshi hayot-mamot urushiga otlandilar. Ular
o‘zlarining butun kuch va imkoniyatlarini dushman ustidan g'alaba qozonishga
safarbar etdilar. Urush davrida mamlakat o‘ziga xos bir ulkan harbiy lagerga
aylandi. «Hamma narsa front uchun, hamma narsa g'alaba uchun» shiori urush
davri hayotining asosiy shiori bo‘lib qoldi. O‘zbek xalqi sobiq Ittifoqdagi barcha
xalqlar qatori urush davrida o‘z burchini sharaf bilan o‘tadi. 1941 - 1945-
yillardao’zbekistondan bir million 433 ming kishi frontga safarbar qilindi.
Shulardan qarib yarim millioni urushdan qaytmadi. O‘zbek xalqining farzandlari
bosqinchi yovga qarshi mardlarcha jang qildilar. Ana shuning uchun ham
o‘zbekistonliklardan 170 ming soldat va ofitser orden va medallar bilan taqdirlandi.
338 jangchi esa Sovet Ittifoqi qahramoni unvoniga sazovor bo‘ldi. O‘zbek xalqi
fashizm ustidan qozonilgan tarixiy g'alabaga katta hissa qo‘shdi.
Tarixda misli ko‘rilmagan bu urush adabiyot oldiga ham yangi, dolzarb
vazifalar qo‘ydi. Bu davr har bir yozuvchining xalq va Vatan oldidagi vijdoniy
burchini bajarishida qattiq sinov bo‘ldi. Mamlakatdagi barcha xalqlarning
yozuvchilari dushmanga qarshi umumxalq kurashida faol ishtirok etdilar. Mingdan
ziyod yozuvchi qo‘liga qurol olib, fashizmga qarshi janglarda bevosita ishtirok
qildi. front gazetalarida ishladi. Harbiy muxbir sifatida o‘q yomg'irlari ostida
okopdan okopga o‘tib. jangovar topshiriqlarni bajardi, askarlar ruhini ko‘tarib.
ularni botirlarcha jang qilishga undadi. Ikkinchi jahon urushida o‘zbek
yozuvchilari mardlik namunalarini ko‘rsatdilar. Bu urushda yuzlab yozuvchi va
adabiyotshunoslarning qoni to‘kildi. 9
Sulton Jo‘ra, Olim Sharofiddinov, Hasan Said
singari iste'dodli ijodkorlar fashizmga qarshi jangda halok bo‘ldilar. Bu
yozuvchilar o‘z hayotlari evaziga minglab begunoh kishilarning hayotini saqlab
qoldilar. Taniqli o‘zbek shoiri Sulton Jo‘raning komandiri marhumning oilasiga
9
N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T., Sharq 2010 B-457‖ ‖
16

frontdan quyidagicha xat jo‘natgan: «Hurmatii o‘rtoq Jo‘rayeva! Sizning turmush
yo‘Idoshingiz, gvardiyachi jangchi Sulton Jo‘rayev insoniyatning ashaddiy
dushmanlari - nemis bosqinchilari bilan olib borilgan jangda kurashib, 1943-yil 14-
noyabrda Gomel oblasti, Losevsk rayon. Borshevka qishlog'iyaqinida mardlarcha
halok bo‘Idi. Hurmatli о ‘rtoq Jo‘rayeva! Siz sevimli Vatan oldida о 'zining ulug'
burchini sharaf bilan bajargan turmush yo 'ldoshingiz bilan faxrlansangiz arziydi. U
muqaddas urush tarixiga kiradi va kelgusi nasllar uni faxr bilan tilga oladilar...
Turmush o‘rtog‘ingizga berilgan hukumat mukofotini Vatanimizning mustaqilligi
uchun o‘z qonini to‘kkan o‘rtog'ingizning xotirasi va faxri deb saqlab qo‘ying...
Sizga hurmat bilan gvardiyapolkovnigi X. I. Aliyev. Harakatdagi armiya, 15260
data pochtasi, 10-may 1944-yil». 10
U davrda o‘zbek yozuvchilari ikki frontda jang qildilar. Ulardan bir qisini
bevosita jang maydonida, ikkinchi qismi esa mehnat maydonida dushmanga qarshi
mardona kurashdi. Sulton Jo‘ra, Olim Sharofiddinov, Hasan Said. Nazir Safarov,
Ibrohim Rahim. Sharof Rashidov, Ilyos Muslim. PardaTursun, Zinnat Fatxullin,
Mamarasul Boboyev, Mirzakalon Ismoiliy, Mumtoz Muhamedov. Nazarmat,
Adham Rahmat, Shuhrat, Sunnatulla Anorboyev. Jumaniyoz Sharipov, Sulton
Akbariy, Bahrom Rahmonov. Adham Hamdamov, Yong'in Mirzo. Zohidjon
Obidov, To‘g'on Ernazarov, Dushan Fayziy, Odil Yoqubov, Ulug' Rahim,
Rahimjon Sattorov singari ellik nafar o‘zbek shoir-yozuvchilari to‘g'ridan-to‘g'ri
janglarda ishtirok etishdi. Ular goh jangovar qurol. goh o‘tkir qalam bilan
bosqinchi yovga qarshi jang qildi. Ikkinchi jahon urushi badiiy adabiyotning
mavzu doirasi va g'oyaviy mundarajasiga katta o‘zgarishlar kiritdi. Natijada,
adabiyotimizda Vatan mudofaasi bilan bevosita bog'liq bo‘lgan vatanparvarlik.
qahramonlik, do‘stlik mavzulari asosiy o‘rinni egalladi. Agarda 30-yillarda o‘zbek
adabiyotida tinch hayot va halol mehnat masalasi asosiy mavzuni tashkil etgan
bo‘lsa. urush davriga kelib. adabiyotning asosiy mavzusi vatanparvarlik va
qahramonlikdan iborat bo‘ldi. Bu davrda yozuvchilar xalqning yovuz dushmanga
qarshi olib borgan kurashini va front ortidagi fidokorona mehnatini tasvirlash
10
X X asr m ening taqdirimda. — «Jahon adabiyoti» jurnali. 2001-vil. yanvar, 24-bet.
17

orqali xalqning ulug'vor yaratuvchilik kuchini namovish qildilar. Urush yillarida
O‘zbekistonda harbiy-mudofaa mavzularida «O‘lim yovga». «Vatan uchun»
(1941). «Mard o‘g'il» (1942). «O‘zbeklar». «Vatan jonbozlariga», «O‘zbekiston
bahodirlari». «Qasam» (1944) singari adabiv-badiiy to‘plamlar nashr etildi. Bu
to‘plamlarda o‘zbek yozuvchilari bilan birga A. Tolstoy («Fidokorlik»),Erenburg
(«O‘zbeklar»), V. Vasilevskaya («Istehkomni zabt etgan qahramon » ) , L. Pervom
ayskiy («Qardoshlik»), YEfim Dorosh («Farg'onaning qora kuni»). K
Chukovskiy(« Xalqimizdo‘stlari » ) , V. Lugovskoy («O‘zbekiston») singari rus,
ukrain, belorus yozuvchilari ham o‘z asarlari bilan qatnashdilar. Urush davrida
o‘zbek yozuvchilarining boshqa xalqlar ijodkorlari bilan do‘stlik aloqalari, adabiy
hamkorliklari har qachongidan ham kuchavdi. Ayniqsa, urush yillarida
O‘zbekistonda yashab ijod etgan Aleksey Tolstoy, Anna Axmatova. Mikola Bajan,
Pablo Tichina, Andrey Malishko, Nikolay Pogodin . N.
Verta.Ya.Kolas,B.Lavrentev,V.Smirnov,V.Lugovskiy,V.YanK.Chukovskiy,L.Perv
omay-iskiy singari rus. ukrain, belorus so‘z ustalari o‘zbek yozuvchilari bilan
mustahkam do‘stona aloqada bo‘ldilar, ijodiy hamkorlik qildilar.
Urush davrida O‘zbekistonda yashagan rus. ukrain, belorus yozuvchilari
o‘zbek ijodkorlarining bir qancha asarlarini o‘z ona tillariga tarjima etdilar.
Shuningdek, ular o‘zbek adabiyoti va xalq og'zaki ijodi masalalarini ilmiy tadqiq
qilish sohasida ham faollik ko‘rsatdilar . Ye. E. Bertels, V. M. Jirmunskiy. Al.
Deych, K. Zelinskiy kabi olimlar o‘zbek mumtoz va hozirgi zamon adabiyoti,
folklori haqida ilmiy asarlar yaratdilar 11
. Bundan tashqari, o‘zbek adiblari N.
Pogodin, B. Lavrentev singari rus yozuvchilari bilan hamkorlikda badiiy asarlar
yozdilar. H. Olimjon, Uyg'un, S. Abdulla Nikolay Pogodin bilan birgalikda
«O‘zbekiston qilichi» dramasini yaratdilar. F o lklorshunos olim Hodi Zaripov V.
M. Jirmunskiy bilan hamkorlikda «O‘zbek xalq qahramonlik eposi» nomli
monografiya tayyorladi. Oybek bilan Al. Deych birgalikda «Alisher Navoiy» nomli
11
Межов В. И. «Туркестанский сборник … систематический и азбучный указатель сочинений и статей на
русском и иностранных языках», т. 1., СПб., 1878 г., стр. 5-6.
18

risola, shuningdek, ilmiy maqolalar yozdi. 1943-yil dekabr oyida Moskvada o‘zbek
adabiyoti dekadasi bo‘lib o‘tdi. Dekada o‘zbek adabiyoti uchun jangovar ko‘rik
bo‘ldi, o‘zbek adabiyotining zamon talablariga javob berayotganligini namoyish
qildi. Shunday qilib, o‘zbek adabiyoti ikkinchi jahon urushi davrida o‘zining
barcha kuch va imkoniyatlarini fashizm ustidan buyuk g'alabani ta'minlashga
safarbar etdi va urush davrining og'ir sinovlaridan muvaffaqiyat bilan o‘tdi. Urush
yillarida o‘zbek nasri ham davr talablariga mos holda o‘sdi. Bu davr o‘zbek nasrida
kichik hajmli hozirjavob janrlar yetakchilik qildi. Front bilan front orqasining
mustahkam aloqasini. yurtdoshlarimizning fashizmga cheksiz nafratini, Vatanga
muhabbatini aks ettirishda H. Olimjon, Oybek, S. Ayniy. G‘.G'ulom , K.Yashin,
M.Shayxzoda singari yozuvchilarimiz jangovar publitsistika janri imkoniyatlaridan
unumli foydalandilar va bu janrning yetuk namunalarini yaratdilar.H.Olimjonning
«Men o‘zbek xalqi nomidan so‘zlayman», «Do‘stligimiz haqida». G'. G'ulomning
«Onalar».S.Ayniyning «Yarador yirtqichning jon talvasasi». «Ona Vatan».
Oybekning «Falaba bahori» kabi asarlari shular jumlasidandir. «O‘zbek xalqining
jangchilariga ularning el-yurtlaridan maktub» (1942. mualliflar jamoasi) nomli asar
urush yillaridagi o‘zbek publitsistikasining ajoyib namunalaridan hisoblanadi.
Unda bu urushning asl mohiyati. o‘zbek xalqining vatanparvarligi, do‘stga
sodiqligi va boshqa ezgu ma’naviy sifatlari ta’sirli qilib ochib berilgan. Bu davr
o‘zbek nasrida qahramon askarlarning jonli obrazlari gavdalantirilgan ocherklar
ham yaratildi. Bu ocherklarning ba'zilari «Sakkiz botir» va «Mardlik qissalari»
to‘plamlariga kiritilgan bo‘lsa. ko‘plari vaqtli matbuot sahifalarida, xususan «Front
haqiqati». «Vatan sharafi uchun», «Qizil askar haqiqati», «Bong», «Sovet
jangchisi» kabi o‘zbek tilida nashr etilgan front gazetalarida (bunday gazetalarning
soni o‘n oltita) bosilgan.
Oybek, H. Olimjon, N. Safarov. 1. Rahim. Z. Fatxullin, Nazarmat. Munitoz
Muhamedov ocherklarida ko‘proq front voqealari, o‘zbek jangchilarining
qahramontiklari aniq dalillar asosida hikoya qilingan bo‘lsa. S. Ayniy, G'. G'ulom,
Oydin, K. Yashin. Zulfiya. P. Tursun, Zafar Diyor, Said Nazar ocherklarida esa
19

front orqasidagi mehnat qahramonlarining jonli obrazlari chizilgan. Masalan,
Oybekning «Fidokor qizlar». G'. G'ulomning «Eri bilan bahs boylashgan xotin»,
Oydinning «Shiringa maktub», P.Tursunning «Oq oltin». Said Ahmadning «Farhod
ostonalarida». Oydin va Zulfiyaning «Vatan uchun jon fido» kabi ocherklarida
xalqimizning front orqasidagi, xususan. Farhod GES qurilishi va paxta dalalaridagi
fidokorona mehnatlari ko‘tarinki ruhda aks ettirilgan. Vatanparvar kishilarning
ayniqsa fidoyi xotin-qizlarning va dono cholu kampirlarning jonli obrazlari
yaratilgan. Frontga ketgan erkaklar o‘rnida ham mardona mehnat qilgan paxtakor
qizlar («Fidokor qizlar»), mehnatda eri Boltaboy bilan kim o‘zarga musobaqa
o‘ynagan Inoyatxon («Eri bilan bahs boylashgan xotin»), Farhod GES qurilishida
afsonaviy qahramon Farhodday mehnat qilgan Norbobo(«Shiringa maktub») kabi
obrazlar ana shundan dalolat beradi.
Urush yillarida hikoya janrida, ayniqsa. A. Qahhor va Oydin barakali ijod
qildi. A. Qahhorning «Asrorbobo», «Xotinlar», «Botirali», Oydinning «Umr
sovg'asi», «Asl yor», «Iroda», «Er yurak» kabi hikoyalarida urush yillaridagi hayot
lavhalari yorqin ehizilgan. Oydinning «Qizlarjon» (1943), «Shirin keldi» (1944)
to‘plamlariga kirgan hikoyalar kitobxonlarga estetik zavq berish bilan birga.
ularning ruhini ko‘tarishga, g'alabaga ishonchini orttirishga ham xizmat qilgan.
Urush davrida qissa janrida Abdulla Qahhor samarali mehnat qildi. U «Dardaqdan
chiqqan qahramon» va «Oltin yulduz» qissalarida o‘zbek jangchilarning
fashistlarga qarshi ayovsiz kurashini tasvirlab, o‘zbek xalqi orasidan yetishib
chiqqan urush qahramonlar: Qo‘chqor Turdiyev va Ahmadjon Shukurov
obrazlarini yaratib berdi. Yozuvchining iste’dodi shunda ediki, boshqa asarlardagi
kabi u qahram onlarning urushdagi sarguzashtlarinigina emas balki ko‘ngil
holatlarini ruhiy dunyolarini aks ettirishga alohida e ’tibor qaratdi. Urush davrida
o‘zbek adabiyotida faqat bitta roman yaratildi: Oybekning «Navoiy» (1944) romani
o‘zbek adabiyotining urush yillarida qo‘lga kiritgan ulkan muvaffaqiyati bo‘ldi va
ujahon adabiyotining oltin xazinasidan mustahkam joy oldi.
2.2 URUSHDAN KEYINGI O‘ZBEK ADABIYOTI
20

Ikkinchi jahon urushi g'alaba bilan tugagach, mamlakat o‘z tarixining
tinchqurilish davriga qadam qo‘ydi. To‘rt у il davom etgan dahshatli urush tufayli
vayron bo‘lgan qishloq va shaharlarni, izdan chiqqan xalq xo‘jaligini tiklash va
taraqqiy ettirishga kirishildi. Bu davrda adabiyot va san’atning turmushdagi mavqei
sezilarli darajada o‘sdi. Shu bilan birga. xalqning badiiy adabiyot va san’at oldiga
qo‘yadigan talablari ham ortdi. Biroq bu davrda adabiyot va san’at rivojiga turli xil
tazyiqlar ham bo‘lganligini qayd etish lozim. Kommunistik mafkura ijod erkinligini
ochiqchasiga bo‘g'di. Kompartiya ijodiy jarayonga qo‘pol tarzda aralashib,
buyruqbozlik, yozuvchilarni ta’qib etish, siquvga olish yo‘li bilan o‘z yugurdagiga
aylantirishga urindi. Shayxzoda, Said Ahmad. Shuhrat, Shukrullo singari iste'dod
egalari nohaqdan qamoqqa olinib, uzoq yurtlarga surgun qilindi. Oybek, Mirtemir.
Turob To‘la, Mirkarim Osim kabi yozuvchilarga asossiz ravishda milliy mahdudlik
tamg‘asi bosildi. Bu davrda milliy adabiy meros va folklorga nigilistik munosabat
shakllandi. Ijodiy jarayonga «konfliktsizlik nazariya»si kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Bu
nazariyaga ko‘ra, sho‘rolar hayotining faqat ijobiy jihatlarinigina ko‘rsatish, undagi
qarama-qarshiliklarni tasvirlamaslik lozim edi. Hayot va odamlar o‘rtasidagi
ziddiyatni tasvirlash jamiyatga dushmanlik sanaladigan bo‘ldi 12
.Siyosatning adabiy
jarayonga andishasizlarcha suqulib kirishi unga jiddiy tarzda salbiy ta’sir o‘tkazdi.
Shunisi muhimki, urushdan keyingi dastlabki davrda ham o‘zbek adabiyoti turli xil
to‘siqlar osha bo‘lsa-da, rivojlana bordi 13
. Buni o‘zbek adabiyoti va san’atining
1951-yil noyabr oyida Moskvada bo‘lib o‘tgan uchinchi dekadasi materiallaridan
ham bilsa bo‘ladi. Bu davrda adabiyotimiz taraqqiyotida O‘zbekiston
Yozuvchilarining uchinchi syezdi (1954) ijobiy rol o‘ynadi. Syezdda «O‘zbek
adabiyotining ahvoli va uning vazifalari» to‘g'risidagi hisobot (Uyg'un) tinglandi va
muhokama qilindi. Syezd hisobot davrida o‘zbek adabiyoti zamon talablari asosida
12
A.Nabiyev Mustaqillik uchun kurash Yoxud parchalangan Turkiston. 2014. B-24
13
. G.Xoliyev. X.g`ulomov. O`zbekiston tarixi. T., ―Universitet 1997.‖ B-145
21

muayyan darajada rivojlanganini qayd etish bilan birga, badiiy adabiyotda yo‘l
qo‘yilgan xato va kamchiliklarni ham ko‘rsatib berdi. Umuman olganda, bu davrda
o‘zbek adabiyotida ko‘pgina o‘zgarishlar olg'a siljishlar ro‘y bera bordi.
Bu yillarda Said Ahmad. A. Muxtor, H. Nazir, Rahmat Fayziy, O. Y oqubov,
P.Qodirov,S.Anorboyev,S.Zunnunova,Y.Shukurov,I.Rahim.Shuhrat,M.Qoriyev
singari nosirlar adabiyot maydoniga kirib kelishi nasriy asarlarning soniga ham,
sifatiga ham ijobiy ta ’sir ko‘rsatdi. Nasrning hayotga yaqinlashish tamoyili
kuchaydi. Zamondoshlarimiz hayoti tasviri asosiy o‘rinni egallay boshladi. Uning
barcha janrlarida muayyan o‘sish-o‘zgarishlar yuz berdi. Bu hoi, birinchi navbatda,
ocherk va hikoya singari hozirjavob janrlarda ochiq namoyon bo‘ldi. Bu davrda
yaratilgan badiiy ocherklarni mavzu e’tibori bilan ikki katta guruhga ajratib
o‘rganish mumkin. Birinchi guruhga hozirgi voqelik va zamondosh-yurtdoshlarimiz
haqidagi ocherklar kirsa, ikkinchi guruhga chet el mavzusiga bag'ishlab yozilgan
ocherklar kiradi. Ocherkchilikda ixtisoslashish. muammoli ocherklar yaratish
an’anasi ancha o‘sdi. A. Muxtor ocherklarida sanoat kishilari S. Anorboyev
ocherklarida chorvadorlar hayoti, A. Qahhor. Y.Shamsharov,N.Safarov. H.Nazir.
Habib Nu’mon ocherklarida paxtakorlarning sertashvish hayoti. fidokorona mehnati
ko‘proq qalamga olindi. A.Qahhorning «So‘z G'anisherga». «Mirzacho‘lda kuz»
ocherklarida azamat cho‘lquvarlarning. dongdor paxtakorlarning jonli obrazlari
mahorat bilan tasvirlandi. Oybek «Pokiston taassurotlari». H.G'ulom «Yevropa
taassurotlari». A.Muxtor «Yevropa safari», I.Rahim «Xitoy xotiralari» kabi
ocherklarida Yevropa va Osiyodagi bir qancha mamlakatlar xalqlarining turmush
tarzi. madaniyati, urfodatlari, ozodlik va tinchlik yo‘lidagi kurashlarini badiiy
ifodalab berdilar. Hikoya janrida ham bir qancha yangiliklar yuz berdi. « Yil1ar »
(A. Qahhor ). «Hikoyalar» (Oydin). «Hayotga chaqiriq» (A. Muxtor). «Hikoyalar»
(S.Anorboyev), «Hikoyalar» (S. Zunnunova), «Hikoyalar» (P. Qodirov).
«Ikkimuhabbat» (O. Yoqubov). «Odamning qadri» (H. Nazir) singari to‘plamlardan
joy olgan ko‘p asarlar bu davr hikoyachiligining mahsulidir. Bu hikoyalar dastavval
mavzu doirasining xilma-xilligi bilan diqqatni o‘ziga jalb etadi. Ularda paxtakorlar
22

chorvadorlar ishchilar, ziyolilar, cho‘lquvarlar hayotiga oid tipik lavhalar chizilgan.
Zamondoshlarimizning jonli obrazlari yaratilgan 14
. Shu bilan birga, hayotda va
kishilar ongida uchrovchi ayrim illatlar fosh etilgan. Chunonchi, Rahmat
Fayziyning oilaviv hayot va axloq-odob mavzusida yozilgan «Yodgor» hikoyasini
eslaylik. Hikoyada tasvirlanishicha, zavod muhandisi Zuhurjon rafiqasi
Ma’sumaxon bilan Tohir-Zuhrolardek shirin-shakar yashavdi. Lekin Zuhurjonning
peshonasiga bu baxt, bu totli hayot sig'maydi. Ma ’sumaxon ko‘zi yorigach, tezda
vafot etadi. O 'g'ilga Yodgor deb ism qo‘yadilar. Ma ’sumaxonning dugonasi,
maktab o‘qituvchisi Zarofatxon Zuhurjonga tegib olish maqsadida Yodgorga
g'amxo‘rlik qila boshlaydi. Zuhurjon Yodgorning tarbiyasini o‘ylab, Zarofatga
uylanadi. Ana shundan so‘ng Zarofat asta-sekinlik bilan o‘z «hunar»ini ko‘rsata
boshlaydi. U Yodgorga o‘gaylik qilib bolani xo‘rlaydi 15
. Bu davrda mamlakat
hayotida, moddiy va ma’naviy turmushda jiddiy o‘zgarishlar va yangiliklar bo‘ldi.
Bular hech shubhasiz, stalinizmning qulashi bilan bevosita bog'liqdir. Darhaqiqat,
Stalin vafot etgach, 50-yillarning o‘rtalariga kelib, shaxsga sig'inish illati keskin
qoralandi, uning zararli oqibatlarini tugatish bo‘yicha chora-tadbirlar belgilandi.
Natijada, mamlakatda shaxsga sig'inish davrida yo‘l qo‘yilgan adolatsizlik,
qonunbuzarlikka chek qo‘yish va demokratiya hamda ijtimoiy adolatning qaror
topishiga yo‘l ochila bordi. Shu tariqa, sho‘ro mamlakati 1956-yilda o‘z tarixining
yangi bosqichiga - shaxsga sig'inish yillarida yo‘l qo‘yilgan ijtimoiy adolatsizlikni
tuzatish davriga qadam qo‘ydi. Bu davrda xalqning siyosiy faolligi ma’lum
darajada o‘sdi. Shu bilan birga, bu davrda markazning aybi bilan ijtimoiy hayotda
dabdababozlik. ko‘zbo‘yamachilik. ikkiyuzlamachilik singari illatlarga yo‘l
qo‘yildi. Binobarin. bu davrda taraqqiyot silliq kechmadi. Depsinish va turg'unlik
yillari ham bo‘ldi. Ana shunga ko‘ra bu davrni katta o‘zgarishlar, o‘tmish xatolarini
tuzatish va ba’zi yangi xatolarga yo‘l qo‘yish davri deb atash mumkin. Eng muhimi
14
Бетгер Е . К . « Туркестанский сборник » и участие в нём А . А . Семенова . Труды Академии Наук
Таджикской ССР , том XVII, 1953 год , с . 45.
15
R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev . Vatan tarixi . T . 2014. B-345
23

shuki, bu davrda mamlakat ma’naviy hayotining barcha sohalarida keskin burilish
yuz bera boshladi. 1956-yilda istibdod qurbonlari: Fitrat, Abdulla Qodiriy,
Cho‘lpon, Usmon Nosir, Botu singari yozuvchilar oqlandi. Bu davr adabiy
harakatchiligida O‘zbekiston yozuvchilarining syezdlari, shubhasiz. ijobiy rol
o‘ynadi. Chunki ularda yutuq va tajribalar umumlashtirilib, o‘sha davr sharoiti va
imkoniyatiga ko‘ra istiqbol rejalari - asosiy vazifalar belgilab berildi. O‘zbekiston
Yozuvchilarining IV syezdi (1959- yilda), V syezdi (1965-yilda), VI syezdi (1971 -
yilda), VII syezdi ( 1976-yilda), VIII syezdi ( 1980-yilda), IX syezdi ( 1985-yilda),
X syezdi (1991-yilda) bo‘lib o‘tdi. Bu qurultoylarda adabiy hayotni yaxshilashga
doir jiddiy va salmoqli fikrlar bayon etildi. Natijada, bu davrda adabiyot mamlakat
va xalq hayoti bilan uzviy bog'liq holda rivojlandi.
XULOSA
Adabiyot jamiyat taraqqiyotining, inson ruhiyatining obrazli in'ikosidir.
Insonni o‘rab turgan liayot adabiyotning asosiy manbaidir. Binobarin, hayot qanday
bo‘lsa, adabiyot ham, k о 'p jihatdan , shunday bo‘ladi . Jamiyat taraqqiyotining turli
24

bosqichlarida adabiyotda g 'oyaviy mazmun, estetik ideal va ijobiy qahramon
masalalari turlicha talqin etilgan va turlicha hal qilingan. Ana shu bois XX asr
o‘zbek adabiyoti o‘zining asosiy g'oyaviv yo‘nalishi, xarakterli xususiyatlariga
k о ’ra о 'tmish davrlardagi so‘z san’atidan jiddiy farq qiladi. Ma'lumki, XX
asrxalqimiz hayotiga avvalgi davrlarda bo‘lmagan yangi-yangi g'oyalarni, xilma-xil
ijtimoiy muammolarni, eng muhimi, tamomila o‘zgacha ijtimoiy maqomga ega
insontuyg'ularini olib kirdi. Bidarni badiiy tarzda yoritish va uning xalq tomonidan
qabul qilinishiga erishish esa adabiyot oldiga yangi-yangi vazifalarni k о ‘ndalang
qilib qo‘ydi. Shuni qoniqish bilan aytish mumkinki, XX asr о 'zbek adabiyoti
jamiyat tomonidan о 'z oldiga qo‘yilgan bu murakkab vazifalarni muvaffaqiyatli
ravishda bajardi. Ana shuning uchun ham XX asr о 'zbek adabiyoti xalq va
mamlakat hayotining о 'ziga xos badiiy yilnomasiga aylandi. U jamiyat a'zolari
ruhiyati va tuyg'ularida aslo о ‘chmaydigan izlar qoldirdi. Yangio‘zbek adabiyoti
yangi davrda yangicha yashash niyati bilan birga tug'ildi va u bilan birga о 'sib,
murakkab va mazmundor taraqqiyot yo‘lini bosib о 'tdi. Shuni alohida ta 'kidlashi
kerakki, yangi
о 'zbek adabiyoti о 'tmish mumtoz adabiyotining qonuniy merosxo 'ri va uning
yangi zamondagi о 'ziga xos davomidir. Bu yangiadabiyot o‘z taraqqiyotida doimo
uch muhim manbadan: a) xalq og'zaki ijodi boyliklaridan; b) o‘zbek mumtoz
adabiyoti an'analaridan; ; d)jahon adabiyotining ijodiy ta'siri va k о 'magidan
oziqlanib keldi.
Yangi о 'zbek adabiyotining shakllanishi va yuksalishida о ‘tmish yozma va og'zaki
adabiyot namunalari bilan birga, jahon adabiyotining ilg'or an'ana va tajribalari
katta ahamiyatga ega bo 'Idi. Demak, XX asr о 'zbek adabiyotining Udizlari
insoniyutning uzoq tarixli boy adabiy-madaniy an 'analariga borib taqaladi.
U insoniyatga M. Behbudiy, Hamza, Fitrat, A. Q odiriy, Cho‘lpon,
Oybek,G'afur G'ulom , H.Olimjon, A. Qahhor, O. Yoqubov, E. Vohidov, A. Oripov
kabi bir qator noyob iste 'dodlarni yetkazib berdi hamda badiiy mahorat bobida
jiddiy yutuqlarga erishdi. XX asr о 'zbek adabiyoti о 'z taraqqiyoti davomida turli to
25

'siq va qiyinehiliklarga qaranuty, g'oyaviy mazmun, badiiy mahorat, ja m va uslub
rang-barangligi jihatidan vil sa vin о 'sib, jahonning ilg 'or adabiyotlari qatoridan jo
y oldi. Cho‘lpon, G.G'ulom, H.Olimjon, U.Nosir, Mirtemir, M Shayxzoda,
Uyg'un,A.Muxtor, Zulfiya, Shukrullo, E.Vohidov, A.Oripov, R.Parfi, O.Matjon, H.
Xudoyberdiyeva, Sh. Rahmon, A. Suyun. U. Azim, A. Q utbiddin, F axriyor, F. A
fro 'z. Iqbol M irzo s h e ’riyati, A. Qodiriy, Clio‘lpon, Oybek, O. Yoqubov, M urod
M uhamm ad D o‘st. Tog'ay M urod romanlari, Fitrat, Hamza, H. Olimjon, M.
Shayxzoda. Uyg'un va I. Sulton dramalari, Fitrat, A. Qahhor, G Gulom , Oydin.
Said Ahmad, Sh. Xolmirzayev,E.Azam, N.Norqobilov Tog'ay Murod. X.Sulton,
E.A’zam. A.Yo‘ldosh qissalari o‘zbek adabiyotining bebaho boyligidir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBAALAR RO`YXATI:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. B-31ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
26

1. A.Nabiyev Mustaqillik uchun kurash Yoxud parchalangan Turkiston tarixi. T.,
―Yozuvchi1998.B-392
2. G.Xoliyev. X.g`ulomov. O`zbekiston tarixi. T., ―Universitet 1997.B-278‖
3. O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev, G.A.Azamova,
E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev. tahr. T .,
‖ O ` qituvchi 1994. ‖ B -467
4. Бенедиктова Н. Н. «Туркестанский сборник» как источник
изученияСредней Азии. - «Литературный Ташкент». C -264
5. Межов В. И. «Туркестанский сборник … систематический и азбучный
указатель сочинений и статей на русском и иностранных языках», т. 1., СПб.,
1878 г., стр. 5-6.
6. Бетгер Е. К. «Туркестанский сборник» и участие в нём А. А. Семенова.
Труды Академии Наук Таджикской ССР, том XVII, 1953 год, с. 45.
7. Saydulla Mirzayev. "XX asr o'zbek adabiyoti". " Yangi asr avlodi ", 2005- yil . 4-
bet .
8. Sharafiddinov Ozod. Uch cho'qqining biri. - "O'zAS", 2001-yil, 23- noyabr.34-
bet.
9. N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T., Sharq 2010.B-456
‖ ‖
10. O zbekiston tarixi: yangi nigoh. Jadidlar harakatidan milliy mustaqillikka qadar,
ʻ
Toshkent, 1998;B-36
11. Markaziy Osiyo XX asr boshida: islohotlar, yangilanish, taraqqiyot va
mustaqillik uchun kurash, Toshkent, 2001B-45
Qo`shimcha va internet manbaalari:
1.www.History.ru
2. www.Info.ru
3. www.Hrono.ru
Ilovalar
27

sovetlar davrida o'zbek adabiyoti tarixi

Sotib olish