Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 96.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 15 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

34 Sotish

Sport trenirovkalari, sog’lomlashtirish trenirovkalari va mashg’ulotlarning maqsadi va vazifalari

Sotib olish
Sport trenirovkalari,sog’lomlashtirish trenirovkalari va mashg’ulotlarning maqsadi va vazifalari Mundarija: Kirish………………………………………………………...……………….......3 I.BOB Sport trenirovkasi maqsad va vazifalari 1.1 Sport trenirovkasi maqsadi va vizifalari…………………………………………4 1.2 Sport trenirovkasi vositalari va uslublari…………………………………12 II.BOB Sportchi trenirovkasini davrlash faoliyatinig o'ziga xos xususiyatlari 2.1 Sport trenirovkasining asoslari, vositalari va uslublari. …………….……..22 2.2 Sport akrobatikasining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning o‘quv- trenirovka jarayonida hisobga olish …………………………………...……..33 III.BOB SPORT TRENIROVKASINING ASOSLARI 3.1 Sport trenirovkasining asoslari ….…………………………….……..40 3.2 Sport trenirovkalarini rejalashtirish qonuniyatlari ………………………………. 48 Xulosa…………..…………………………………………..….……………….60 Foydalanilgan adabiyotlar…………..………………….………….………….63 2 Kirish. O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur. Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish, yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash, ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar yaratiladi. Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan topshiriqlar to’la bajarilda. 3 Kurs ishning dolzarbligi . Voleybol musobaqalarini tashkillash o‘yin davomiyligini umumiy tavsifi va voleybolchilar faoliyati tahlili avvalo umumta’lim maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani (kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi. Kurs ishining qaqsad va vazifalar .Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo’llash yullarini ifodalash . Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish,ikkita bob, xulosalar, amaliy tavsiyalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishi 42 betdan iborat matnda bayon qilingan, 10 jadval bilan yoritilgan. Adabiyotlar ro’yxati manbani o’z ichiga oladi, Internet saytlari mavjud. 4 I.BOB Sport trenirovkasi maqsad va vazifalari 1.1 Sport trenirovkasi maqsadi va vizifalari Sport trenirovkasi - bu yukori sport natijalariga erishishga karatilgan sport takomillashuvining yil davomida muntazam boshkariladigan pedagogik jarayonidir. Sport trenirovkasining maksadi - bu mazkur sportchi uchun mumkin kadar maksimal darajada texnik-taktik, jismoniy va ruxiy tayyorgarlikka erishish xamda musobaka faoliyatida yukori natijalarni ko’rsatishdir. Trenirovka jarayonida xal kilinadigan asosiy vazifalar kuyidagilardan iborat: - kurash texnikasi va taktikasini puxta egallash; - zarur darajada xarakat sifatlarining rivojlanishini ta’minlash, shu ј ullanuvchilar funktsional imkoniyatlarini oshirish va ularning so ј li ј ini mustaxkamlash; - axlokiy va iroda sifatlarini tarbiyalash; - sportchi tayyorgarligining turli tomonlarini kompleks rivojlantirish va uni musobaka faoliyatida namoyon kilish; -muvaffakiyatli trenirovka va musobaka faoliyati uchun zarur bo’lgan nazariy bilimlar xamda amaliy tajribani egallash. Trenirovka vazifalari parallel xolda amalga oshiriladi. Birok tayyorgarlik davri va boskichlari, kurashchining mashklanganligi, uning maxorat darajasi xamda boshka omillarga karab, bitta vazifaga ko’prok, boshkasiga kamrok e’tibor beriladi. Trenirovkaning xar bir vazifalari ketma-ket, ya’ni shu ј ullanuvchilarga bo’lgan talablarning asta-sekin oshib borishi sharoitlarida xal kilinadi. Sport trenirovkasi vositalari Sport trenirovkasi vositalari - bu turli xildagi jismoniy mashklar bo’lib, ular to’rtta guruxga bo’lingan: umumiy tayyorgarlik, yordamchi, maxsus tayyorgarlik va musobaka. 5 Umumiy tayyorgarlik mashklariga sportchi organizmini xar tomonlama funktsional rivojlantirishga xizmat kiluvchi mashklar kiradi. Ular tanlangan sport turi xususiyatlariga mos kelishi bilan birga, u bilan ma’lum bir karama-karshilikda turish mumkin. Bunda fakat xar tomonlama rivojlantirish vzifasi xal etiladi, xolos. Sport kurashida - bu sport gimnastikasidagi mashklar (buyum bilan va buyumsiz, sherik bilan va sheriksiz, bir joyda va xarakatda bajariladigan ko’l, oyoklarning turli xarakatlari), yordamchi sport turlaridagi mashklar (o ј ir atletika va engil atletika, sport o’yinlari, suzish, akrobatika xamda boshkalar). Yordamchi mashklar u yoki bu sport faoliyatida kelgusida takomillashish uchun poydevor yaratuvchi maxsus xarakatlarni o’z ichiga oladi, mashklarning bu guruxiga trenajerlar, maxsus moslamalarda, ya’ni gilam tashkarisida ishlash paytida kurashchining tezkor-kuch kobiliyatlarini oshirishga yordam beradigan vositalar kiradi. Shuningdek boshka sport turlaridan olingan va kurashchining aerob xamda anaerob imkoniyatlarini oshirishga karatilgan vositalar (kross yugurish, regbi va boshkalar) kiradi. Maxsus tayyorgarlik mashklari yukori malakali sportchilar trenirovkasi tizimida markaziy o’rinni egallaydi va musobaka faoliyati elementlarini o’z ichiga oladigan vositalar doirasini, shuningdek shakli, tuzilmasi va organizm funktsional tizimi faoliyatini namoyon kilish xususiyati xamda sifatiga ko’ra ularga yakinlashtirilgan xarakatlarni kamrab oladi. Sport kurashida maxsus tayyorgarlik mashklariga kuyidagilar kiradi. 1. Yakinlashtiruvchi mashklar. Ular usullarning texnik tuzilmasini va uni amalga oshirish taktikasini egallash xamda takomillashtirishga yordam beradi. 2. Kurashchi uchun zarur bo’lgan maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantiruvchi mashklar. 3. Ishorali mashklar. Ular nafakat usullarni bajarish texnikasini, balki ular bir ma’lum taktik ko’rinishda (turli xil xolatlardan, taktik tayyorgarlik usullarini ishora orkali ko’rsatishdan so’ng) ko’llanilgan paytda ma’lum ma’noda uning taktikasini xam takomillashtirishga yordam beradi. Ishorali mashklar snaryadlarsiz va snaryad (kurash manekeni) bilan bajariladi. 6 4. Sherik bilan maxsus mashklar. Kurash manekeni bilan mashklar bajarishga karaganda, sherik bilan bajariladigan mashklar amalga oshirilayotgan texnik yoki taktik xarakatning xamma kismlarini yanada chukur xis kilish imkonini beradi. Sherik bilan ishlash paytida berilgan xarakat vaziyatini xamda zarur karshilikni anik kayta ko’rsatib berish mumkin. Mashk bajarayotgan kurashchining oldida turgan vazifaga karab, sherik bo’sh, yarim kuch bilan yoki bor kuchi bilan karshilik ko’rsatishi mumkin. Shunday sherikni tanlash lozimki, uning kobiliyatlari, tayyorgarligi, bo’yi, vazni sportchi oldiga ko’yilgan vazifalarni xal etishga yordam berishi lozim. 5. O’kuv, o’kuv-trenirovka va trenirovka bellashuvlari. a) O’kuv bellashuvi kurash texnikasi va taktikasi bo’yicha yangi o’kuv materialini o’zlashtirishga karatilgan. Sherik bo’sh yoki yarim kuchi bilan karshilik ko’rsatadi xamda bellashuv davomida vakti-vakti bilan (topshirikka binoan) shu ј ullanuvchiga usulni bajarish uchun kulay sharoitlarni yaratib turadi. O’kuv bellashuvining o’ziga xos xususiyati yana shundan iboratki, u kandaydir bitta usul yoki usullar birikmasini egallashga karatilgan va, odatda, fakat tik turishda yoki parterda o’tkaziladi. Agar xarakat noanik bajarilsa, bellashuvni to’xtatish xamda kurashchiga yo’l ko’ygan xatosini ko’rsatish lozim. b) O’kuv-trenirovka bellashuvlari asosan kurash texnikasi va taktikasini keyinchalik xam egallash xamda takomillashtirishga karatilgan. U muayyan kamchiliklarni bartaraf etish, ma’lum bir jismoniy sifatlarni rivojlantirish, muayyan rakiblar bilan kurash olib borishning u yoki bu taktik manevrlarini xosil kilishga karatilgan vazifalar bilan amalga oshiriladi. Ikkala kurashchi bir vaktning o’zida bellashish uchun vazifa olishi mumkin. Bellashuvlar turli formulalar bo’yicha tuzilishi mumkin: tik turishda va parterda kurash olib borishni turlicha almashtirib, fakat tik turishda yoki fakat parterda kurashish. Bellashuvni kurashchilar yo’l ko’ygan xatolarni ko’rsatish uchun to’xtatish mumkin, lekin bu ishni fakat o’ta zarur xollarda bajarish lozim. v) trenirovka bellashuvlari texnika, taktika, musobaka sharoitlarida kurashchiga zarur bo’ladigan jismoniy va boshka sifatlarni rivojlantirishga 7 karatilgan. Trenirovka bellashuvi yukori sur’atda o’tkaziladi. Xamma xarakatlarni bajarish ularning to’ ј ri bajarilishi ustidan to’lik javobgarlik bilan o’tadi. Birok kurashchi, bellashuvni olib borayotib, ma ј lub bo’lishdan cho’chimasligi lozim. Kanday kilib bo’lsa xam ma ј lubiyatdan o’zini saklab kolishga intilish okibatida kurashchi, fakat ximoyalanib, o’zining eng yaxshi ko’rgan usullari xamda karshi usullarini takomillashtira olmaydi. Trenirovka bellashuvlari xam vazifa bilan, xam vazifasiz (erkin bellashish) o’tkazilishi mumkin. Bu erda bellashuvning umumiy vakti aniklanadi xamda kurashchilar bellashuvni xam tik turishda, xam parterda olib boradilar. O’kuv va o’kuv-trenirovka bellashuvlaridan farkli ravishda, trenirovka bellashuvini ogoxlantirish berish maksadida to’xtatish tavsiya kilinmaydi. Juda zarur bo’lgan xolda kamchiliklar bellashuv davomida aytib turiladi. Musobaka mashklari mavjud musobaka koidalariga muvofik sport ixtisosligi predmeti xisoblangan xarakatlar kompleksini bajarishni nazarda tutadi. Sport kurashida ularga nazorat va musobaka bellashuvlari kiradi. - Nazorat bellashuvi musobaka sharoitlariga yakinlashtirilgan sharoitlarda rakiblarning o’zaro to’lik karshilik ko’rsatishi bilan o’tkaziladi. Uning maksadi - kurashchining mashklanganlik darajasi, uning musobakalarda ishtirok etishga bo’lgan tayyorgarligini belgilash, kurashchining u yoki bu texnik-taktik xarakatlarni egallab olganlik darajasini aniklashdir. Nazorat bellashuvi musobaka koidalariga mos bo’lgan formula bo’yicha o’tkaziladi, uni to’xtatish va kandaydir tushuntirishlar bilan birga olib borish mumkin emas. Xatolar bellashuv tugagandan so’ng taxlil kilinadi. - Musobaka bellashuvi musobaka koidalariga muvofik xolda o’tkaziladi. Uning maksadi - o’z vazn toifasida eng kuchli kurashchini aniklashdir. Musobaka bellashuvida kurashchi tayyorgarligining xamma tomonlarini keyingi takomillashtirilishi amalga oshiriladi. Bu bellashuvlar o’zining ruxiy shiddatiga ko’ra kurashchi musobakalarda o’tkazadigan bellashuvlarga yakinlashtirilishi mumkin. 8 Sport trenirovkasi uslublari Sport trenirovkasi jarayonida 4-bobda ochib berilgan xamma xarakatlarga o’rgatish uslublari ko’llaniladi. Birok trenirovka jarayonining asosiy vazifasi yukori sport natijalariga erishishdan iborat ekan, uni xal etish uchun asosan kurashchining funktsional imkoniyatlarini oshirish xamda jismoniy sifatlarini rivojlantirishga karatilgan uslublardan foydalaniladi. Kat’iy tartiblashtirilgan mashklar uslublari tizimi trenirovkaning asosiy uslubiy to’plamini tashkil etadi (L.P.Matveev, 1991). Xarakatlarga o’rgatishda - bu butun va bo’laklangan uslublardir (4-bobga karang). O’rganilayotgan xarakatlarni takomillashtirishda xarakatlar tuzilmasini buzmagan xolda jismoniy sifatlarning rivojlanishini ra ј batlantrishga yordam beradigan ko’shimcha nagruzkalar sharoitlarida xarakatlarning butunligicha bajarilishi bilan tavsiyalanadigan uslublar, ya’ni mashklarni birgalikda bajarish uslubi (V.M. Dyachkov bo’yicha) etakchi o’rinni egallaydi. Masalan, tik turishda tashlashlarni takomillashtirish paytida o ј irrok vazndagi rakib tanlanadi, bunda tashlashni bajarish texnikasi xatolarsiz anik amalga oshirilishi lozim. Bu tezkorlik- kuch sifatlarini tashlash texnikasini yaxshilash bilan birgalikda rivojlantirishga yordam beradi. Tanlab-yo’naltirilgan mashklar uslubi asosan organizmning morfofunktsional xossalarini yoki aloxida xarakat sifatlarini takomillashtirishga yo’naltirilishi bilan tavsiflanadi. Masalan, kurashchining ko’l kuchini rivojlantirishga karatilgan o ј irliklar bilan mashklarni bajarish xarakat malakalarini saklab turish va takomillashtirish, erishilgan funktsional imkoniyatlar darajasini saklash xamda oshirish uchun ikkita uslublar guruxi ko’llaniladi: andozali - takroriy mashklar uslublari xamda variantli (o’zgaruvchan) mashklar uslublari. Andozali - takroriy mashklar uslublari berilgan xarakatlar yoki aloxida mash ј ulotlarni ularning tuzilmasi xamda nagruzkaning tashki parametrlarini o’zgartirmagan xolda takroran bajarish bilan tavsiflanadi. Bu uslublar xarakatlarni mustaxkamlashda, shuningdek organizmning ma’lum bir faoliyatga moslashishiga yordam beradi. Masalan, egilib tashlashni mustaxkamlash uchun ko’p marta takrorlanadi. Variantli (o’zgaruvchan) 9 mashklar uslublari ta’sir etuvchi omillarni mashk borishi davomida o’zgartirib turish bilan tavsiflanadi. Bunga usulni bajarish tezligi, bellashuvni olib borish sur’ati, dam olish oraliklarini o’zgartirib turish, bellashuvda rakiblarni almashtirish yo’li bilan erishiladi. Andozali - takroriy va variantli (o’zgaruvchan) mashklar uslublari, o’z navbatida, nagruzkalar uy ј unlashishi va mashklarni bajarish paytidagi dam olishlarga karab, ikkita kichik guruxlarga ajratiladi: uzluksiz (yaxlit) nagruzka tartibidagi mashklar uslubi va oralikli nagruzka tartibidagi mashklar uslubi. Birinchi xolda beriladigan trenirovka nagruzkasi dam olish orali ј i bilan to’xtatilishi mumkin emas. Xamma nagruzka tugagandan so’ng dam olish beriladi. Masalan, parterda 10 minut ichida texnik-taktik xarakatlarni takomillashtirish. Ikkinchi kichik gurux nagruzkalarning uzilishi bilan ajralib turadi va rejalashtirilgan dam olish oraliklari bilan almashtirib turiladi. Masalan, tik turishda texnik-taktik xarakatlarni kuyidagi formula bo’yicha takomillashtirish: 3 minutdan 3 marta, dam olish oraliklari - xar bir 3 minutdan so’ng 2 minutdan. Kat’iy tartiblashtirilgan mashklarning xamma sanab o’tilgan uslublari trenirovka mash ј ulotida turli xil uy ј unlikda berilgan. Masalan, kuyidagi mashk uslublari: andozali - takroriy mashklar uslubini o’sib boruvchi nagruzka bilan birlashtirish mumkin. Ma’lum bir mash ј ulotlarga birlashtirilgan mashklar uslublarining turli xil birikmalari “aylanma trenirovka” deb ataladi. Ma’lum bir tartibga soluvchi sxemaga muvofik tanlangan va kompleks xolda birlashtirilgan jismoniy mashklarning bir nechta turlarini seriyalab (yaxlit yoki oralikli) takrorlash “aylanma trenirovka” asosini tashkil kiladi. Masalan, maktabdagi kurash darsi uchun (1-rasm) mashklar kompleksida (I.A. Gurevich bo’yicha) kuyidagi mashklar keltirilgan: 1. Orkada yotib, ko’llar bosh orkasida, “ko’prik” xolatida turish, boshga tiralib, prujinasimon chaykalishlarni bajarish. 2. Birinchi sherik orkasida yotadi, o’ng va chap tomonidan burchak ostida tekis oeklarini ko’taradi xamda tushiradi; ikinchisi cho’kkalab o’tirgan xolatda tana 10 o ј irligi markazini bir oyokdan ikkinchisiga o’tkazadi va rakib bilagiga tayanib bo’sh oyo ј ini tizzalardan tekis to’ ј rilaydi. 3. Sheriklar bir-biriga orkasi bilan polda o’tiradilar, tirsaklardan ko’llarini birlashtirib, rakib orkasiga tayangan xolda gavdani egish va yozishni bajaradilar. 4. Sheriklar bir-biriga yuzlari bilan karab turadilar va, ko’llari bilan bo’yinlaridan ushlab olib, kuch bilan rakib bo’ynini egishga xamda uni muvozatdan chikarishiga intiladilar. 5. Birinchi sherik orkasida yotib, ikkinchisining oyo ј ini ko’llari bilan ushlab oladi, ikkinchisi birinchi sherikning oyo ј ini ko’taradi, kurakda turishga chikish uchun yordamlashadi. 6. Sheriklar bir-birlariga orka kilib polda o’tiradilar, oyoklar orasi ochilgan, ko’llarni tirsaklarda birlashtirilgan xolda rakibni o’z tomoniga o ј dirish uchun kuch bilan bellashadilar. 7. Sheriklar to’shak o’rtasida orkama-oldin turib oladilar, ikkinchisi kuch ishlatib, sherigini orkasiga turtib, uni to’shakdan chikarib yuborishga xarakat kiladi. 8. Ko’l panjalari bilan birgalikda bloklarga burash xamda yukni (girya, shtanga toshi va x.k.) chikarib olish. 9. Sheriklar bir-biriga yuzma-yuz turadilar, ko’llari bilan gimnastika tyokchasini ushlagan xolda uni sherigidan tortib olishga xarakat kiladilar. 10. Sheriklar oyoklarini elka kengiligida ochib, bosh ustida ko’llarini ushlab turadilar. O’ng va chap tomonlarga birgalashib aylantirish. 11. Gimnastika devorchasiga ko’l va oyoklar yordamida tezlik uchun yukoriga xamda pastga chikib-tushish. 12. Birinchi sherik devor oldidigai osma turnik tagida uni ko’llari bilan ushlagan xolda yotadi, ikkinchisi - turnikka yukoridan tayanib, kullarini bukib- yozishni bajaradi. 13. Gimnastika devorchasiga orka bilan turib zinalardan ko’l bilan chikib “ko’prik”, xolatiga o’tish va dastlabki xolatga kaytish. 11 14. Sheriklar bir-biriga orka bilan turib yukoridan ko’llarini ushlaydilar, navbatma-navbat rakibni orkasida ko’tarib, oldinga engashishlarini bajaradilar. 15. Elkasida yotgan rakibni gimnastika o’rindi ј i bo’ylab olib o’tish. Sportchining oldinda turgan musobaka faoliyatiga moslashishi uni mas’uliyatli musobakalarga tayyorlashda katta axamiyatga ega. Buning uchun trenirovka jarayonida oldinda turgan bellashuvlar xususiyatlarini kisman bo’lsa xam modellashtirish lozim. Bu musobaka uslubidan foydalanish xisobiga erishiladi. Musobaka uslubi jismoniy, iroda va ma’naviy sifatlarni rivojlantirish, texnik-taktik xarakatlarni takomillashtirish uchun ko’llaniladi. Trenirovkada o’yin uslubi xam katta axamiyatga ega. Undan foydalanib, bir xildagi trenirovka ishini bajarishda kulay emotsional xolatni yaratish, shuningdek chakkonlik, mo’ljallash tezligi, topkirlik, mustakillik, tashabbuskorlik kabi sifat xamda kobiliyatlarni takomillashtirish mumkin. Sport trenirovkasi tamoyillari Pedagogik jarayon sifatida tashkil kilinadigan kurashchilarning sport trenirovkasida jismoniy tarbiya tamoyillari va didaktik tamoyillar amalga oshiriladi (4-bob). Sport trenirovkasining bu tamoyillari bilan bir katorda boshka tarbiya shakllarida yo’k bo’lgan o’ziga xos konuniyatlar mavjuddir. Ular sport trenirovkasining kuyidagi tamoyillarida o’z aksini topadi: mumkin kadar maksimal natijaga yo’naltirish, ixtisoslashish va individuallashtirishni chukurlashtirish, sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi, trenirovka jarayonining o’ziga xos uzluksizligi, trenirovka nagruzkalarini oshirib borishda ketma-ketlik xamda chegaralilik birligi, nagruzkalar dinamikasining o’ziga xos betakror to’lkinsimonligi, trenirovka jarayonining musobaka-nisbatlashgan tsiklliligi (L.P. Matveev, 1991). Buning uchun trenirovka jarayonida oldinda turgan bellashuvlar xususiyatlarini kisman bo’lsa xam modellashtirish lozim. Bu musobaka uslubidan foydalanish xisobiga erishiladi. Musobaka uslubi jismoniy, iroda va ma’naviy sifatlarni rivojlantirish, texnik-taktik xarakatlarni takomillashtirish uchun ko’llaniladi. 12 Trenirovkada o’yin uslubi xam katta axamiyatga ega. Undan foydalanib, bir xildagi trenirovka ishini bajarishda kulay emotsional xolatni yaratish, shuningdek chakkonlik, mo’ljallash tezligi, topkirlik, mustakillik, tashabbuskorlik kabi sifat xamda kobiliyatlarni takomillashtirish mumkin. 1.2 Sport trenirovkasi vositalari va uslublari Sportchining sport faoliyati mumkin kadar maksimal natijalarga erishishga karatilgan. Sport kurashida bu malaka razryadlarining (1 razryad, sport ustasi, xalkaro toifadagi sport ustasi) bajarilishida, turli musobakalarda ј alabaga eishishda namoyon bo’ladi. Bunday yo’nalish sport trenirovkasi asosi xisoblanadi. U vositalar va uslublardan foydalanish, trenirovka nagruzkalari dinamikasi, trenirovka jarayonini tashkil etish xususiyatlarini belgilab beradi. Mumkin kadar maksimal natijalarga yo’naltirish tamoyili sportchining o’z kuchi va imkoniyatlarini to’lik namoyon kilishga bo’lgan intilishida xamda ularning maksimal rivojlanishi uchun sharoitlarning ta’minlanishida namoyon bo’ladi. Chukurlashtirilgan sport ixtisoslashishi uchun sharoitlarni yaratmasdan turib, sport kurashida yukori natijalarga erishib bo’lmaydi. Shunday sharoitlardan biri - bu sport faoliyati jarayonida sportchining tanlangan kurash turida takomillashishi uchun uning vakti va kuchini yanada kulay taksimlash xisoblanadi. Agar nisbatan yakin paytlarda ayrim kurashchilar bir vaktning o’zida ikkita kurash turida (masalan, sambo va dzyudo, yunon-rum xamda erkin kurashda) yukori natijalarga erishishga xarakat kilgan bo’lsalar, xozirgi sharoitlarda bu umuman mumkin emas. Anik bir kurash turida chukur ixtisoslashish trenirovka jarayonini individuallashtirish bilan bo ј lik. Kurashchining aloxida kobiliyatlarini xisobga olish uning kobiliyatlarini musobaka faoliyatida to’lik namoyon kilishga imkon beradi. Mutaxassislarning kurashchilar musobaka faoliyatini o’rganish bo’yicha ilmiy tadkikotlari ularning bellashuvni olib borish usulida aloxida xususiyatlarni aniklab 13 berdi. {amma kurashchilarni shartli ravishda “kuchlilar” ya’ni kuch bilan olishishni afzal ko’ruvchi sportchilar, “sur’atlilar”, ya’ni bellashuvni yukori sur’atda olib boruvchilar, “o’yinchilar”, ya’ni texnik-taktik jixatdan rakibidan ustun keladigan kurashchilarga ajratish mumkin. Kurashchining bellashuvni olib borish usulini aniklab, trenirovka jarayonini individuallashtirish lozim. Ushbu jarayon vositalar, uslublarni tanlash va, ayniksa, trenirovka xamda musobaka nagruzkalarini me’yorlashni o’z ichiga olishi lozim. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi tamoyili Kurashchilar trenirovkasiga nisbatan umumiy va maxsus tayyorgarlik birligi tamoyili umumiy xamda maxsus tayyorgarlikning o’zaro bo ј likligini nazarda tutadi. Bunda ko’p yillik sport trenirovkasining birinchi boskichlarida umumiy tayyorgarlik etakchi o’rin egallaydi. Umumiy tayyorgarlik organizm funktsional imkoniyatlarining ma’lum bir poydevorini xamda xarakat malakalari va ko’nikmalari zaxirasini yaratadi. Masalan, trenirovkaning boshlan ј ich boskichlarida akrobatika mashklarini yaxshi o’zlashtirgan kurashchilar kelgusida kurashning murakkab texnik-taktik xarakatlarini muvaffakiyatli egallaydilar. Etarli darajada xar tomonlama jismoniy tayyorgarlikka erishish ko’p jixatdan trenirovka vositalari va uslublarining okilona tanlanishi, ko’p yillik mash ј ulotlar jarayonida umumiy va maxsus tayyorgarlikning optimal nisbatlariga bo ј lik jadval Sportchining ko’p yillik trenirovkasi jarayonida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik vositalari xajmining taxminiy nisbatlari (%) (V.P.Filin bo’yicha) Tayyorgarlik turi Mashјulotlar yili 1-chi 2-chi 3-chi 4-chi 5-chi 6-chi 7-chi 8-chi UJT 70 70 60 60 50 50 40 40 14 MJT 30 30 40 40 50 50 60 60 Sportchi yoshi, tayyorgarlik darajasi, shuningdek aloxida xususiyatlariga karab, bu nisbat boshkacha bo’lishi mumkin. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi nisbatlari o’lchamini aniklashda, nafakat uning tayyorgarlik darajsini, balki aloxida xususiyatlari: bellashuvni olib borish usuli, xarakat malakalarini o’zlashtirishi, trenirovka nagruzkalariga bardosh bera olishi va boshkalarni xisobga olish lozim. Shunday kilib, maxsus tayyorgarlik umumiy tayyorgarlik-ning mustaxkam poydevoriga tayanadi va mashklanlikning ijobiy ko’chish samarasini yuzaga keltiradi. Trenirovka jarayonining o’ziga xos uzluksizligi tamoyili Sport trenirovkasining bu tamoyili trenirovka jarayoni-ni butun yil davomida tashkil etishga karatilgan bo’lib, unda mashklanganlikning uzluksiz rivojlanishini ta’minlaydigan optimal nagruzkalar xamda dam olish rejalashtiriladi. Butun yillik trenirovkani tuzish uchun kuyidagi mashklanganlik xolatini rivojlantirish konuniyatlariga amal kilish zarur: a) agar kurashchining jismoniy, texnik-taktik va ruxiy tayyorgarligida ma’lum darajaga etishishdan iborat bo’lgan umumiy mashklanganlik darajasi oshib borsa, yukori natijalarga erishish mumkin bo’ladi; b) yangi shu ј ullanayotgan sportchilarda mashklanganlikning ayrim tomonlari darajasining oshishi yana yukori natijalarga etaklaydi, lekin natijalarning kelgusida o’sishi uchun tre-nirovkaning aloxida tomonlarini musobaka faoliyati talab-larini xisobga olgan xolda yagona kompleksga birlashtirish lozim. Kurashchilarni tayyorlashda trenirovka jarayonining uzluk-sizligi uchta asosiy koidalarni xisobga olgan xolda amalga oshiriladi: o’kuv-trenirovka jarayoni ko’p yillik va butun yil davomida amalga oshirish xususiyatiga ega bo’lishi lozim, xar bir kelasi mash ј ulot ta’siri trenirovka jarayonida oldingi mash ј ulot iziga ustma-ust tushishi lozim. Bunda oldingi mash ј ulot ta’sirida yuzaga kelgan kurashchi 15 organizmidagi ijobiy o’zgarishlar mustaxkamlanadi xamda takomillashadi; mashklar va mash ј ulotlar o’rtasidagi dam olish tiklanish xamda mashklanganlikni o’stirish uchun etarlicha bo’lishi lozim. Trenirovka jarayoni uzluksizligini tashkil kilishda xamma asosiy musobakalarning yil davomida bir tekis taksimlanishi katta axamiyatga ega. Sport kurashida, odatda, ikkita-uchta asosiy musobakalar ajratiladi, kolgan barcha musobakalar ularga bo’ysundiriladi va ish shunday taksimlanadiki, bunda mashk- langanlik asoslari maksadli va muntazam ravishda yaxshilanishi xamda musobaka faoliyati ishonchliligi oshishi lozim. Trenirovka nagruzkalarini oshirib borishda ketma-ketlik va chegaralilik birligi tamoyili Kurashda trenirovka nagruzkalarini oshirmasdan yukori sport natijalariga erishib bo’lmaydi. Sport natijalarining trenirovka nagruzkalari o’lchamlariga to’gridan-to’ ј ri bo ј lik-ligi mavjud. Organizmning funktsional imkoniyatlari chegara-siga yakin bo’lgan trenirovka nagruzkalari ma’lum bir sharoit-larda unda o’sib boruvchi muxim o’zgartirishlarni yuzaga kelti-rishi xamda natijada, uning imkoniyatlarining oshishiga olib kelishi mumkin. Bir xil kolipdagi nagruzkalar asta-sekin o’zining trenirovka samarasini yo’kotib beradi, keyinchalik esa jismoniy va ruxiy ish kobiliyatining rivojlanishiga yordam bermay ko’yadi. Sport kurashi boshka sport turlaridan shunisi bilan fark kiladiki, unda texnik-taktik xarakatlar soni juda ko’pdir. Bu xarakat koordinatsiyasiga katta talablar ko’yadi, shuning uchun o’rganiladigan xarakatlar, ayniksa, bellashuvni olib borishning kombinatsiyali usulida bajariladigan xarakatlar sonini asta-sekin oshirib borish lozim. O’zbekistonlik buyuk sportchilar, jaxon va Olimpiya o’yin-lari chempionlari Arsen Fadzaev xamda Rustem Kazakovlar bellashuvni kombinatsiyali usulda olib borishni mukammal darajada egallaganlar. Texnik-taktik tayyorgarlik xarakatlar koordintsiyasini va ma’lum darajada jismoniy sifatlarni, birinchi navbatda, chak-konlik, tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradi. Jismoniy sifatlarni yo’naltirilgan xolda rivojlantirish uchun 16 trenirovka nagruzkalarining ma’lum bir tarkibini o’zgartirish lozim. Bunda eng asosiy vazifa - ko’p yillik trenirovkaning aloxida boskichlarida nagruzkaning xajmi va shiddati kanday nisbatlarida oshirilishi zarur. Trenirovka nagruzkasi bunda kurashchining ish kobiliyati o’sishiga karab oshib borishi lozim. Bu erda nagruzkalarning anik xisobini yuritish, shuningdek mashklanganlik xolatini muntazam tekshirib turish xamda trenirovka nagruzkalarining oshib borishida ketma-ketlik tamoyilini amalga oshirish uchun musobaka faoliyatini taxlil kilib borish zarur. O’smir kurashchilarni tayyorlashda trenirovkaning bu tamoyili trenirovka va musobaka nagruzkalari xajmi xamda shiddatining o’sib kelayotgan bolalar organizmining funktsional imkoniyatlariga to’lik mos xolda kelishi zaruriyatida ifodalanadi. Trenirovka va musobaka nagruzkalarini asta-sekin oshirib borish, shuningdek texnik-taktik tayyorgarlikka bo’lgan talab-larning asta-sekin murakkablashishi o’smir kurashchilarning mashklanganligini yanada samaralini oshirishga yordam beradi. Nagruzkalar dinamikasining o’ziga xos (betakror) to’lkinsimonligi tamoyili Sport trenirovkasining ushbu tamoyili trenirovka nagruzkalarining to’lkinsimon shaklda tuzilishini nazarda tutadi. Nagruzkalarning to’lkinsimon tuzilishi xam nisbatan kiska, xam trenirovka jarayonining undan uzok fazalari (boskichlar, davrlar, tsikllar) uchun xosdir. Nagruzkalarning to’lkinsimon tuzilishining uchta asosiy turi ajratiladi: a) nagruzkalarning kichik to’lkinsimon tuzilishi, bir necha kundan (ko’pincha xaftadan) iborat trenirovka mikrotsikli, deb nomlanadi. b) nagruzkalarning o’rtacha to’lkinsimon tuzilishi, u bir nechta mikrotsikllarni (3-6) o’z ichiga oladi xamda bitta o’rta tsiklni tashkil etadi. U mezotsikl deb nomlanadi. v) trenirovka boskichlari yoki davrlari uchun nagruzkalar- ning katta to’lkinsimon tuzilishi, u bir kancha o’rta tsikllarni o’z ichiga oladi va trenirovka makrotsikli deb nomlanadi. 17 Zamonaviy trenerning pedagogik maxorati ko’p jixatdan mikrotsikllar, mezotsikllar va makrotsikllardagi trenirovka nagruzkalari xajmi xamda shiddatini to’lkinsimon tuzish malakasida namoyon bo’ladi. Trenirovka nagruzkalari dinamikasi to’lkinsimonligi uchta fazaga bo’linadi: 1. Nagruzka yiјindisining o’sib borish fazasi 2. Vaktinchalik barkarorlashish fazasi 3. Nisbatan “engillashish” fazasi. Ushbu fazalar asosida trenirovka mashјulotlarini tashkil etish kurashchining mashklanganligini oshirishga va xaddan tashkari mashklanish mumkinligini yo’kka chikarishga imkon beradi. Turli fazalarda ayrim nagruzka parametrlarining o’zgarish davomiyligi va darajasi nagruzkalarning mutlak xajmi, kurashchi mashklanganligining rivojlanish darajasi xamda sur’ati, trenirovka boskichlari va davrlariga boјlik. Trenirovka jarayoninining musobaka-nisbatlashgan tsikllilik tamoyili Trenirovka jarayonini tuzishda trenirovkaning malum bir tsiklliligiga rioya kilish zarur. Bunday tsikllilik tugallangan muntazam takrorlanib turadigan trenirovka jarayonlari bo’ ј inlari xamda pa ј onalarining (mash ј ulotlar, boskichlar, davrlar) ketma-ketligidan iborat. Vakt ko’lamiga karab (bu vakt ichida trenirovka jarayoni tuziladi), kichik tsikllar yoki mikro tsikllar (xususan, xaftalik), o’rta yoki mezotsikllar (ko’pincha bir oy atrofida davom etadi) va katta yoki makrotsikllar (xususan, yillik va yarim yillik) ajratiladi. Ularning xammasi trenirovka jarayonini okilona tuzishning ajralmas bo’ ј inini tashkil kiladi. Bunday tsiklik tuzilma asosini tushunish - bu sport trenirovksini tuzishning umumiy tartibini tushunish demakdir. Trenirovka va musobaka faoliyatini tashkil kilishda tsikllilik tamoyili ana shunga yo’naltiradi. Bunda xar bir navbatdagi tsikl oldingisini oddiy kaytarish emas, balki trenirovka jarayonining rivojlanish tomonlarini, jumladan trenirovka nagruzkalari darajasi bo’yicha ifodalaydi. Trenirovka tsikllari - bu uning tuzilmali tashkil kilinishining eng umumiy shakllaridir. Ular sport tadkikot-chilari xamda amaliyotchilari dikkatini yanada 18 o’ziga tortmokda. Bunga xozirgi paytda kamida ikkita vaziyat: birinchidan, nagruzkalar xajmi va shiddatining keskin o’sishi, ular zamona-viy sportda biologik me’yor chegarasiga yakinlashmokda; ikkinchi-dan, trenirovkaning son parametrlari va jaxonning etakchi sportchilari maxorat darajasining tenglashishi sabab bo’lmokda. Unisi xam, bunisi xam trenirovka tuzilmasini optimallashtirish yo’li orkali sport takomillashuvi jarayonini yanada samaralirok boshkarishga intilishga majbur kiladi. 19 Sport trenirovkasi – sportchini yuqori muvaffaqiyatga erishtiruvchi tayyorgarlikning asosiy shaklidir. Sport trenirovkasi musobaqa tizimi bilan birgalikda tuziladi va uning samaradorligini optimpllpshtiruvchi omillar bilan to‘ldiriladi. Bunday omillar qatoriga sport faoliyati talablari asosida tashkil qilingan tarzi, maxsuslashtirilgan ovqatlanish, tiklanish va reabilitatsiya, shu bilan birga o‘z-o‘zini tarbiyalash. Sport trenirovkasi pedagogik mohiyatga ko‘ra, tanlangan sport turida yuqori natidalarga erishishga qaratilgan va sport faoliyatidagi konkret vazifalarni hisoga olish asosida tuzilgan, sportchini tarbiyalashdagi amaliy-maxsuslashtirilgan jarayondir. Sportchilarning trenirovkasi insonnni ko‘p tomonlama tematik tarbiyalash tizimiga kiradi. Trenirovkaga qaratilgan sport muvaffaqiyatlari, bunga erishishda shaxsning mavjud boyliklari: maqsadga intilish, jasorat, jasurlik va boshqalar orqali erishishda katta ahamiyatga ega. Sport trenirovkasini tashkil qilishda: g‘oyaviylik prinsipi, shaxsning har tomonlama rivojlanish prinsipi, faqat jismoniy tarbiya shakliga xos spetsifik qonuniyatlarni va sog‘loilashtirishga qaratilganligini hisobga olish prinsipi kabi zarurdir. O‘rgatish va tarbiyalashni umumiy va uslubiy aniqlash, trenirovka xususiyatlari munosabatlari bilan alohida holatlarini birinchi darajalilar sifatida ajratishga yo‘l beradi. 1. Y u qori muvaffaqiyatga erishishga yo‘naltirish, chuqurlashtirilgan ixtisoslik va individualizatsiya. Maksimumga, sport muvaffaqiyatining yuqori cho‘qqisiga intilish sportning asl ma’no, mohiyatidir. Bunday o‘rnashish sport faoliyatini tashkil qilish tizimi bilan kengaytiriladi va shakllanadi (mukofotlash, unvon berish, matbuotda yoritish va boshqalar). Taraqqiyotlashtirish g‘oyasi ayniqsa, tanlangan sport turining chuqurlashtirilgan yillik va ko‘p yillik ixtisosligida sportchining funksional, psixofunksional va texnik imkoniyatlarini samarali rivojlanishini ta’minlovchi harakat vositalari va uslublarini qo‘llash yordamida amalga oshiriladi. Chuqurlashtirilgan ixtisoslikni sport rivojlanishining zamonaviy bosqichida yuqori natijalarga erishishning o‘zgarmas sharoiti deb qaralishi kerak. 20 Bu holat murakkab koordinatsiyali, vaqt difitsiti, haqiqatda xatarlilik bilan bog‘liq asosiy mashq vositalari sifatida foydalaniladigan sport turlarida ahamiyatga ega. Chuqurlashtirilgan ixtisoslik nafaqat inkor qilmaydi, balki trenirovka jarayonida boshqa sport turi vositalaridan foydalanishni ham nazarda tutadi. Bu ko‘rinishni maqsadga muvofiqligi, sport ixtisosligini almashtirgan ayrim sportchilarni tez yuksalishining ko‘pgina misollarida isbotlangan. Xususan, akrobatika sport gimnastikasi (sakrash, juft guruhli mashqlar), qisqa masofaga yugurish va sakrashga (akrobatik sakrash) ixtisoslashtirilgan shaxslarda intilishlar sonini oshishi natijalari yagona xodisa emas. Empirik faktlar sport turlari sparringi (...Lonskiy) g‘oyasi bilan mujassamlandi, va o‘zining taraqqiyotini isbot qilib, fuqarolik xuquqi egallandi. Sport akrobatikasida individuallashtirish prinsipi turi (sakrash, juft, guruhli mashqlar), o‘rni (yuqoridagi, o‘rtadagi, pastdagi) trenirovka vositalari va miqdorni tanlash kengaymoqda. 2. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi shaxsning har tomomnlama garmonik rivojlanish prinsipi ro‘yobga chiqaruvchi sportning asosiy qoidasidan biri hisoblanadi. Sportchini tanlangan sport turida rivojlanishi faqat organizmning umumiy funksional imkoniyatlarini o‘sgan, bilim va ko‘nikmalarni doimiy kengaygan samarali takomillashgan, umumiy va harakat madaniyati oshgan sharoitlardagina bo‘lishi mumkin. umumiy va maxsus tayyorgarlikning birligi deganda, dialektika tomondan qarama-qarshilik birligi sifatida tushunish kerak. Bu tomonlarning nisbati maqsadga muvofiq va foydalidir. Sport akrobatikasida sportchi faoliyati kriteriyasi ko‘rinishida foydalaniladigan sifat ko‘rsatkichlari, umumiy va maxsus tayyorgarlik vositalarini ratsional nisbati sportchining artistik faoliyati va erkinlik, nafislik, engillikni ta’minlovchi texnik mahoratini yaratish kafolati hisoblanadi. 3.Trenirovka jarayonining uzluksizligi. Bunday holatni amalga oshirish quyidagicha xarakterlanadi: a) tanlangan sport turida takomillashtirishga qaratilgan trenirovka jarayoni qatorasiga kichik 21 yoshdan yil bo‘yi davomida amalga oshiriladi; b) har tomonlama funksional takomillashtirish va ko‘nikmani ijobiy ko‘chish rejasi bilan o‘zaro mantiqan bog‘liq barcha trenirovka mashg‘ulotlari vositalari; v) mashg‘ulot chastotasi ish qobiliyatini oshishi va tiklanishini ta’minlovchi tendensiyasiga bo‘ysunadi. Oxirgi yillar tadqiqotida ish qobiliyatini qismli qayta tiklanmagan vaziyatdagi qator mashg‘ulotlarni natijalarini vaqtli jamlashni maqsadga muvofiqligi isbotlangan. Bir qancha trenirovkalarning natijalarini jamlash harakat stereotiplarini mustahkamlash uchun sharoit yaratadi, barqaror kinematik asos bilan sport turiga taalluqli bo‘lgan, akrobatikada muhim bo‘lgan noqulay sharoitlarda ko‘nikmalar mustahkamligini oshirishga imkon beradi. 4.Yuklamani oshirish. Insonning jismoniy rivojlanishi – asta-sekin bo‘ladigan jarayon. Sport yutuqlari darajasi ko‘pincha sportchining mashqlanganligini oshirish uslublari va shakllariga katta qiziqishini belgilovchi funksional imkoniyatlari darajasiga mos bo‘ladi. Jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan farqli o‘laroq, sport trenirovkasida atletning funksional rivojlanishi samarasiga faqatgina yuklamani asta-sekin oshirish hisobiga emas, balki maksimal oshirish hisobiga erishadi. Ilmiy tadqiqotlar va sport amaliyotidagi ko‘pgina misollar sport trenirovkasida amalga oshirilgan yuklama prinsipi progressiv xarakterdagi chuqur moslashish (adaptatsiya) qayta qurilishiga olib kelishni tasdiqlaydi (A.N.Krestovnikov, 1938.). Maksimum yuklama sportchi organizmining funksional imkoniyatlariga muvofiq belgilanadi. Yuklamani oshirish quyidagicha amalga oshirilish mumkin: to‘g‘ri, zina shakli yoki to‘lqinsimon. Kichik – mikrotsikl, o‘rta – mezotsikl va katta – makrotsikl “to‘lqin” kabi ustma-ust bo‘lib yuklamalarni o‘sib boruvchi to‘lqinsimon shakli ancha mashhur. To‘lqinsimon shaklni o‘zgarib turishi yuklama miqdori dinamikasi singari jadallik dinamikasi ham o‘ziga xosdir. To‘lqinsimon yuklamaning maqsadga muvofiqligi,shu bilan birga ish va dam olishni navbatlantirish sistematik trenirovka mashg‘uloti natijasida charchash va 22 qayta tiklanish jarayonining o‘zaro bog‘langanligini izohlaydi (G.I.Kukushin, 1975.). Yuklmamani taklif qilinmagan sharoitda o‘zgartirish sistematik, (trenirovka yuklamasining uzluksizligi ostida) individuallashtirish va engillik prinsipiga qat’iy rioya qilish hisoblanadi. 5.Trenirovka jarayonining siklliligi. Sikllilik deganda, trenirovka jarayonini keyinchalik rivojlanishi asosini saqlashda sikllar, mashg‘ulotlar, ayrim mashqlarni aylanib kelib takrorlanish qonuniyatini tushunish kerak. Vaqt parametrlari bo‘yicha aylanib kelish tizimida bir qancha tugallangan trenirovka mikrotsikllar (ko‘pincha xaftalik), mezotsikllar (masalan, oylik) va makrotsikllarga (yarim yillik, yillik) jalb qilinadi. Makrotsikl uchta davrlarga bo‘linadi: tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish davrlari. Ilmiy tadqiqotlar va sport amaliyotidagi ko‘pgina misollar sport trenirovkasida amalga oshirilgan yuklama prinsipi progressiv xarakterdagi chuqur moslashish (adaptatsiya) qayta qurilishiga olib kelishni tasdiqlaydi (A.N.Krestovnikov, 1938.). Maksimum yuklama sportchi organizmining funksional imkoniyatlariga muvofiq belgilanadi. Ilmiy tadqiqotlar va sport amaliyotidagi ko‘pgina misollar sport trenirovkasida amalga oshirilgan yuklama prinsipi progressiv xarakterdagi chuqur moslashish (adaptatsiya) qayta qurilishiga olib kelishni tasdiqlaydi (A.N.Krestovnikov, 1938.). Maksimum yuklama sportchi organizmining funksional imkoniyatlariga muvofiq belgilanadi. Yuklamani oshirish quyidagicha amalga oshirilish mumkin: to‘g‘ri, zina shakli yoki to‘lqinsimon. Kichik – mikrotsikl, o‘rta – mezotsikl va katta – makrotsikl “to‘lqin” kabi ustma-ust bo‘lib yuklamalarni o‘sib boruvchi to‘lqinsimon shakli ancha mashhur. Yuklamani oshirish quyidagicha amalga oshirilish mumkin: to‘g‘ri, zina shakli yoki to‘lqinsimon. Kichik – mikrotsikl, o‘rta – mezotsikl va katta – makrotsikl “to‘lqin” kabi ustma-ust bo‘lib yuklamalarni o‘sib boruvchi to‘lqinsimon shakli ancha mashhur. 23 II.BOB Sportchi trenirovkasini davrlash faoliyatinig o'ziga xos xususiyatlari 2.1 Sport trenirovkasining asoslari, vositalari va uslublari Akrobatika bo‘yicha o‘quv trenirovka jarayonida foydalaniladigan barcha jismoniy mashqlarni uchta guruhga ajratish mumkin: 1.Asosiy (musobaqa) mashqlar; 2.Maxsus-tayyorgarlik mashqlari; 3.Umumtayyorgarlik mashqlari. Asosiy mashqlar akrobatika turini (juftlama, sakrash), sportchining funksiyasi va ixtisosligini (yuqori, o‘rta, pastki) hisobga olib aniqlanadi. Asosiy mashqlar qatoriga sportchining turi va ampluasidan qat’iy nazar, asosiy (tayanch) tayyorgarlik paytida o‘rgatishni boshlagan akrobatik sakrashlarni ham kiritish maqsadga muvofiqdir. Akrobatik sakrash mashqlarini asosiy vosita sifatida maqsadga muvofiq deb qaralishi so‘zsiz qabul qilingan, avvalo ular juft va sur’atli mashqlarning aksariyati o‘xshasha va bunda tashqari ixtiyoriy kompozitsiyalardagi sheriklarning individual ishini baholashda qiyinchiligiga kiradi. Maxsus-tayyorgarlik mashqlari ham ko‘p tomonlama akrobatlar faoliyati turlariga bo‘ysunadi. Sportchi faoliyatining xarakteri va shakli bo‘yicha musobaqa harakatining o‘xshishligi uning o‘zgarmas sharti hisoblanadi. Akrobatikada maxsus-tayyorgarlik mashqlari akrobatning maxsus sifatlarini rivojlantirish bilan birga sportchini muvaffaqiyatli faoliyatini aniqlovchi asosiy komponent sifatida, sport texnikasini takomillashtirishga yordam berishga undaydi. Maxsus-tayyorgarlik mashqlari qatoriga gimnastika usuliga qaratilgan va shakllantirilgan, artistlik va aniqlikni tarbiyalash (xoreografiya, baletli trenajyor, pantomima) va shu bilan birga maxsus bilimlarni: irg‘itishni, ilishni balanslashtirish va boshqalarni shakllantiruvchi mashqlarni kiritish mumkin. Umumtayyorgarlik mashqlari akrobat faoliyatining samaraliligini aniqlovchi sifatlarni rivojlantirish va takomillashtirishga yo‘naltirilgandir. Sportchi-akrobat faoliyati jismoniy sifatlardan biri ko‘proq rivojlanishi asosida 24 muvaffaqiyatga erisha olmasa (sprintdagi tezlik yoki shtangadagi kuch singari) akrobatikada umumjismoniy mashqlar doirasi kengdir. Akrobatika bo‘yicha mutaxassislar, jismoniy sifatlarni ahamiyati tartibi bo‘yicha bo‘ysiralash (bo‘yma- bo‘y) masalasi tarqatish ilmiy tomondan o‘z echimini topmagan. Biroq, dunyodagi etakchi trenerlarni ilg‘or tajribalarini o‘rganish trenirovka mashg‘ulotlari soni, yuklama xajmi va jadalligi bilan birga aniqlanuvchi maxsus chidamlilikni birinchi o‘ringa qo‘yishga ijozat beradi. Akrobatning maxsus chidamliligini fiziologik ish qobiliyatini, jarayonning o‘sish darajasini aniqlovchi omillardan tashkil topgan, o‘ziga jalb qilish sifatida, akrobatni shaxsiy qiziqishlari tizimida uning solishtirma og‘irligi va maxsus garov indekatori sifatida, shu bilan birga uning stressga bo‘lgan individual reaksiyasi sifatida qarash kerak. Barcha akrobatlar uchun, uning turi va ixtisosligidan qat’iy nazar, epchillikni roli katta. Keyinchalik sifatlarni rivojlanish darajasi ahamiyat akrobatika turiga qarab o‘zgaradi. Masalan, akrobatik sakrash ixtisosligi uchun tezlik, sakrovchanlik, asosan kuch va egiluvchanlik muhim ahamiyat egallaydi. Juftlama ixtisosligi akrobatlari uchun sifatlar sportchining roliga qarab farqlanadi. Pastda turgan akrobat uchun masalan, asosiy kuch, yuqoridagiga fazoviy orientatsiya, muvozanat saqlash, epchillik komponenti sifatida koordinatsiya. Umuman sport akrobatikasi barcha jismoniy sifatlarni rivojlanish darajasiga yuqori talab qo‘yadi. Akrobatikada foydalaniladigan vositalar sportchining turli tomonlama gormonik, jismoniy rivojlanishni ta’minlashga qodir. Akrobatika bo‘yicha o‘quv-trenirovka mashg‘ulotida jismoniy tarbiyaning arsenal sovet tizimiga kiruvchi asosiy uslublar, ya’ni o‘yinli va musobaqali mashqlar qat’iy reglament qilingan uslublardan foydalaniladi. Mashqlarlarni o‘rganish mashqlarni bir butun va ajratma- konstruktiv uslublari yordamida amalga oshiriladi. Bu erda tanlash o‘rganilayotgan birinchi 25 galda, mashq tuzilishining quvvatiga, ya’ni uni konstruktiv komponentlarga bo‘lish imkoniyatiga va maqsadga muvofiqligi (masalan, katta aylanish bilan) bog‘liq. Harakat malakalarini takomillashtirish maqsadida standart va o‘zgaruvchan mashqlar uslubi qo‘llaniladi. Birinchi holatda faoliyat tuzilishini o‘zgarmasdan ko‘p marotaba ishlab chiqishga talab qo‘yiladi. Ikkinchidan, ta’sir etuvchi omillarning o‘zgarishga ahamiyat beriladi (tezlikni, zo‘r berishni, yo‘nalishni o‘zgartirish). Jismoniy sifatlarni takomillashtirish uchun (kuch, chidamlilik, tezkorlik) “aylanma trenirovka”dan keng foydalaniladi. Trenirovka mashg‘uloti jarayonida tezkorlik, epchillik, sakrovchanlikni rivojlantirish, akrobatikaga qiziqishni uyg‘otish va saqlab qolish uchun o‘yin uslublaridan foydalaniladi. Y a kkakurash tajribasini egallash vazifasini xal qilish musobaqa uslubidan foydalanish bilan amalga oshiriladi. Eng yuqori natijada turish, raqiblik, musobaqa vaqtida ziyraklanish shug‘ullanuvchi organizmining funksional imkoniyatlarini maksimal yuzaga kelishiga imkon beruvchi va mashq ta’sirini faollashtiruvchi ayrim fiziologik va emiotsional fonni yaratadi. Bu uslub musobaqa arafasida muhim o‘rinni egallaydi. Keltirilgan uslublarni og‘zaki uslub orqali amalga oshiriladi. Trenirovka jarayonida og‘zaki uslublarning (tushuntirish, faoliyatni baholash, tuzatishlar kiritish) ancha ixcham shakli amalga oshiriladi. Sensor uslublar harakatni boshqarishda ishtirok etadigan analizatorlarga ta’sirini o‘tkazadi. Akrobatikada qo‘llaniladigan aniq usullarga qo‘shimcha ko‘rish va eshitish orientirlarini kiritish mumkin (ovozli xarakat ko‘rinishini tasavvur qilish, ovozli urg‘ular, ovozli lider) kinesteteik tasavvurni takomillashtirish trenirovka jarayonida xarakat davomida sportchi faoliyatiga tuzatish kiritishga imkon beradigan, turli trenajerlarni qo‘llash yordamida amalga oshiriladi. O‘quv- trenirovka jarayonida kibernetik g‘oyalarni keyinchalik qo‘llash akrobatning sport- texnik natijalarini so‘zsiz o‘sishiga imkon berishiga shubha tug‘dirmaydi. 26 Trenajyordan, tezkor va kundalik ma’lumotlar vositalaridan foydalanish jismoniy mehnatning ob’ektiv yo‘ldoshi bo‘lmish charchash muammosini echa olmaydi. Boshqa sport turlaridan farqli o‘laroq, akrobatikada charchash ko‘pincha trenirovkaning emotsional omillaridan kelib chiqadi. Qo‘rquvni engish, omadsizlik keltiruvchi qoniqarsizlikni engish, koordinatsion-murakkab faoliyatni shu qadar muqarrar, diqqatni keskin to‘plash natijasida psixik zo‘riqishni oshishi doimiy stress-omillar hisoblanadi va markazif asab tizimining charchashiga olib keladi. Reabilitatsiya omillari, ya’ni vitaminga boyitish, maxsus ovqatlanish balneologik, fizioterapevtik, psixoterapevtik va boshqa tiklovchi jarayonlarni optimallashtiruvchi vositalari birinchi darajali ahamiyatga ega. Sport natijalari toxtab qolmaydi, musobaqalarda keskinlashib borayotgan raqobat yuksak mahoratli sportchilar tarkibini kengaytirish, ommaviy sportdan professional sportga o'tish suratini jadallashtirish zaruriyatini tugdirmoqda. Mazkur muammolar yechimi, o z navbatida, xalqaro mezonlarga mos oquv adabiyotlarini yaratish, malakali kadrlarni tayyorlash, yosh sporchilarni trenirovka qilishlari uchun sharoitlarni to'g'irlash bilan bogliqdir. Sport - bu ruhiyatni "charxlovchi", kayfiyatni kotaruvchi, insonni jismonan, ma'nan va ruhan shakllantiruvchi, uning "ichki" va "tashqi" madaniyatini takomillashtirib boruvchi, insoniyatga cheksiz quvonch hadya etuvchi zamonaviy, o ta ommaviy ijtimoiy harakatdir. Demak, sport chuqur manoli kop qirrali ijtimoiy omildir. "Sport" va "sport trenirovkasi" atamalari pirovardida "musobaqaga tayyorgarlik", "musobaqa jarayoni", "musobaqa faoliyati" tushunchalarini anglatadi "Trenirovka" atamasi inglizcha soz bolib, ozbek tilida "mashq qilish", "charxlash" ma nosini bildiradi. Ushbu atama turli sohalarda qollaniladi. Masalan, "aqliy (intellektual) trenirovka", "jismoniy trenirovka", "gipoksik trenirovka", "hayvonlar trenirovkasi" tushunchalari amaliyotda keng oz aksini topgan. 27 Sport trenirovkasi jismoniy, ruhiy va funksional imkoniyatlarni "to'lqinsimon" prinsipda oshirib borish, texnik-taktik mahoratni shakllantirish, belgilangan musobaqa sikllarida sportchini yuksak "sport formasi" bilan taminlash va shu musobaqalarda foydali natija ko'rsatishga "mas'ul" uzoq muddatli pedagogik jarayondir. Sport keng manoda musobaqa faoliyati, unga maxsus tayyorgarlik ko'rish shu yo'nalish bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy, manaviy-ahloqiy, madaniy-maishiy, jismoniy va psixo-funksional, texnik va taktik jarayonlarni oz ichiga oladi. "Sport" tushunchasining mohiyati insonni jamiyki tosiq va qiyinchiliklarni yengib oz imkoniyatlari chegarasini yanada kengaytirishga qaratilgan intilishidan iborat. Sport amaliyotida "sport trenirovkasi" atamasi "sport tayyorgarligi" atamasi bilan mantiqan yaqin bo lsa-da, ular bir-biridan tubdan farq qiladi. "Sport tayyorgarligi" tushunchasi keng qamrovli ma' noga ega bo'lib, sportchini jamiyki faoliyatini (uyqu, trenirovka, ovqatlanish, tibbiy profilaktika va hokazo) musobaqaga tayyorlashga qaratilgan jarayondir. "Sport trenirovkasi" esa bir maqsadga yo naltirilgan jarayondir va nisbatan torroq ma noni anglatadi. Muntazam sport trenirovkasi natijasida insonning harakat faoliyati shakllanib boradi, yangi harakat shakllari vujudga keladi, hayotiy zarur harakat malakalari konikmalari takomillashadi, psixik sifatlar sayqal topadi. Muayyan sport turiga xos harakat malakalari mukammallashadi. Shulardan kelib chiqib Sport trenirovkasi prinsplariga to'xtalamiz. Sport trenirovkasi prinsiplari - Sport trenirovkasi jarayoni ma lum prinsiplar (tamoyillar), tartib-qoida, ilmiy va uslubiy qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi.Ushbu qonuniyatlar sportchi tayyorlash tizimini bir tartibda, to'g'ri va samarali tashkil qilishda asosiy omil bolib hisoblanadi.Sport trenirovkasining prinsiplari jamiyki tarbiya va orgatish jarayonida umumpedagogik-didaktik prinsiplarga asoslanadi. Lekin sport trenirovkasi davomida qo llaniladigan shiddatli, og ir va davomli mashqlar ushbu prinsiplarga alohida e tibor qaratishni taqozo etadi. Chunki bu holat shugullanuvchilar organizmini togri taraqqiy ettirish, ularning psixofunksional imkoniyatlarini ehtiyotkorlik bilan kengaytirishga 28 qaratiladi.Sport nazariyasi va amaliyotida quyidagi asosiy prinsiplar qollaniladi: onglilik va faollik, "imkonbop" va individuallashtirish, muntazamlilik, korgazmali, "o'stira borish"(progressivlashtirish). Onglilik va faollilik prinsipi o quv-trenirovka jarayonida bosqichma-bosqich qoyiladigan barcha maqsadlarga erishish, oyin malakalarini ozlashtirish va takomillashtirishga qaratilgan muhim shartlardan biridir.Oquv trenirovka topshiriqlarini (yuklamani) shugullanuvchi imkoniyatiga mos tarzda berish (imkonbop) va individuallashtirish prinsipi. Ushbu prinsip - beriladigan barcha trenirovka topshiriqlari shugullanuvchini yoshi, jinsi, tayyorgarligi va individual xususiyatlariga mos bo lishini taqozo etadi.Muntazamlilik prinsipi kop yillik oquv- trenirovka jarayonida mashgulot uzluksizligini taminlashda, mashgulotdan mashgulotga talabalar darajasini oshirib borishni maqsad qilib qoyadi/'Ostirib borish" (progressivlashtirish) prinsipi. O'quv-trenirovka jarayonida mashg'ulot topshiriqlarini murakkablashtirib borish, yuklama hajmi va shiddatini oshirib borish, mahoratni yangi bosqichlarga olib chiqishni taqozo etadi.Ko'rgazmali prinsip barcha prinsiplarni samarali qo'llash va maqsadga muvofiq natijaga erishishda alohida ahamiyat kasb etadi. Shuni ham ta'kidlab qo'yish o'rinliki, yuqorida qayd etilgan barcha prinsiplar quyidagi didaktik tartib- qoidalar asosida qo'llanilishi zarur: • oddiydan- murakkabga; • o' zlashtirilgandan-o' zlashtirilmaganga; • osondan-qiyinga. Sport trenirovkasi qonuniyatlari Muhokama etilgan prinsiplar sport trenirovkasining qonuniyatlariga mos bo'lishi shu jarayonni samarali tashkil qilinishiga imkon yaratadi. Sport trenirovkasi quyidagi qonuniyatlar asosida olib boriladi: "Yuqori natijalarga yo'naltirish", "Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini ta'minlash", "Trenirovka mashg'ulotlarining uzluksizligi", "Yuklamani asta-sekin va maksimal tarzda oshirish", "Yuklamani to'lqinsimon tarzda qo'llash (o'zgartirib borish)", "Trenirovka jarayonini qaytalanish (sikl) asosida tashkil qilish".Yuqori natijalarga 29 yo'naltirish O'quv-trenirovka jarayonining bosh maqsadi sportchilarni musobaqaga yuqori" sport formasi" darajasida tayyorlash va ushbu musobaqada yuqori sport natijasiga erishish imkoniyatini yaratish. Demak, muntazam, uzluksiz o'tkaziladigan mashgulotlar davomida qo'yiladigan strategik vazifa sportchini yuqori natijalarga yo'naltirish bilan bog'liq. Trenirovka mashg'ulotlarining uzluksizligi Trenirovka jarayonida uchraydigan turli tanaffuslar sportchi va trenerning oldiga qo'ygan maqsadini yo'q qilishga olib keladi. Shuning uchun ko'p yillik trenirovka jarayonida muntazamlilikni uzilishi, turli tanaffuslarni ro'y berishga yo'l qo'ymasdan, uni uzluksizligini ta'mintash kerak. Lekin ushbu uzluksizlik trenirovka yuklamasini dam olish, ish qobiliyatini tiklash bilan almashinib turishi asosida amalga oshirilishi kerak. Yuklamani asta-sekin va maksimal tarzda o'stirib boorish. Aynan shu qonuniyat badmintonchilarning barcha kuch-imkoniyatlarini musobaqa vaqtida safarbar qilishga qaratilgan. Buning uchun ko'p yillik trenirovka jarayoni davomida jismoniy, texnik-taktik tayyorgarlikka oid vazifalar, topshiriqlar va mashqlar asta-sekin "osondan-qiyinga", "oddiydan-murakkabga", "ozlashtirilgandan-o'zlashtirilmaganga" tartibi asosida maksimal hajm va shiddat darajasida ijro etiladi. Yuklamani to'lqinsimon oshirish. Ko p yillik trenirovka jarayonida yuklama to'lqinsimon tarzda oshirib borilishilozim. Bu qonuniyat organizmni yuklamadan song tiklanish muddatiga charchoq asoratlarini "yo qolish" vaqtiga bog'liq boladi. Shuning uchun yuklama bilan damolish, yuklama bilan organizmni tiklovchi mashq-tadbirlarni muvofiq va samarali qo'llanilishi alohida ahamiyatga ega. 30 Sport trenirovkasi – sportchini yuqori muvaffaqiyatga erishtiruvchi tayyorgarlikning asosiy shaklidir. Sport trenirovkasi musobaqa tizimi bilan birgalikda tuziladi va uning samaradorligini optimpllpshtiruvchi omillar bilan to‘ldiriladi. Bunday omillar qatoriga sport faoliyati talablari asosida tashkil qilingan tarzi, maxsuslashtirilgan ovqatlanish, tiklanish va reabilitatsiya, shu bilan birga o‘z-o‘zini tarbiyalash. Sport trenirovkasi pedagogik mohiyatga ko‘ra, tanlangan sport turida yuqori natidalarga erishishga qaratilgan va sport faoliyatidagi konkret vazifalarni hisoga olish asosida tuzilgan, sportchini tarbiyalashdagi amaliy-maxsuslashtirilgan jarayondir. Sportchilarning trenirovkasi insonnni ko‘p tomonlama tematik tarbiyalash tizimiga kiradi. Trenirovkaga qaratilgan sport muvaffaqiyatlari, bunga erishishda shaxsning mavjud boyliklari: maqsadga intilish, jasorat, jasurlik va boshqalar orqali erishishda katta ahamiyatga ega. Sport trenirovkasini tashkil qilishda: g‘oyaviylik prinsipi, shaxsning har tomonlama rivojlanish prinsipi, faqat jismoniy tarbiya shakliga xos spetsifik qonuniyatlarni va sog‘loilashtirishga qaratilganligini hisobga olish prinsipi kabi zarurdir. O‘rgatish va tarbiyalashni umumiy va uslubiy aniqlash, trenirovka xususiyatlari munosabatlari bilan alohida holatlarini birinchi darajalilar sifatida ajratishga yo‘l beradi. 1. Y u qori muvaffaqiyatga erishishga yo‘naltirish, chuqurlashtirilgan ixtisoslik va individualizatsiya. Maksimumga, sport muvaffaqiyatining yuqori cho‘qqisiga intilish sportning asl ma’no, mohiyatidir. Bunday o‘rnashish sport faoliyatini tashkil qilish tizimi bilan kengaytiriladi va shakllanadi (mukofotlash, unvon berish, matbuotda yoritish va boshqalar). Taraqqiyotlashtirish g‘oyasi ayniqsa, tanlangan sport turining chuqurlashtirilgan yillik va ko‘p yillik ixtisosligida sportchining funksional, psixofunksional va texnik imkoniyatlarini samarali rivojlanishini ta’minlovchi harakat vositalari va uslublarini qo‘llash yordamida amalga oshiriladi. 31 Chuqurlashtirilgan ixtisoslikni sport rivojlanishining zamonaviy bosqichida yuqori natijalarga erishishning o‘zgarmas sharoiti deb qaralishi kerak. Bu holat murakkab koordinatsiyali, vaqt difitsiti, haqiqatda xatarlilik bilan bog‘liq asosiy mashq vositalari sifatida foydalaniladigan sport turlarida ahamiyatga ega. Chuqurlashtirilgan ixtisoslik nafaqat inkor qilmaydi, balki trenirovka jarayonida boshqa sport turi vositalaridan foydalanishni ham nazarda tutadi. Bu ko‘rinishni maqsadga muvofiqligi, sport ixtisosligini almashtirgan ayrim sportchilarni tez yuksalishining ko‘pgina misollarida isbotlangan. Xususan, akrobatika sport gimnastikasi (sakrash, juft guruhli mashqlar), qisqa masofaga yugurish va sakrashga (akrobatik sakrash) ixtisoslashtirilgan shaxslarda intilishlar sonini oshishi natijalari yagona xodisa emas. Empirik faktlar sport turlari sparringi (...Lonskiy) g‘oyasi bilan mujassamlandi, va o‘zining taraqqiyotini isbot qilib, fuqarolik xuquqi egallandi. Sport akrobatikasida individuallashtirish prinsipi turi (sakrash, juft, guruhli mashqlar), o‘rni (yuqoridagi, o‘rtadagi, pastdagi) trenirovka vositalari va miqdorni tanlash kengaymoqda. 2. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi shaxsning har tomomnlama garmonik rivojlanish prinsipi ro‘yobga chiqaruvchi sportning asosiy qoidasidan biri hisoblanadi. Sportchini tanlangan sport turida rivojlanishi faqat organizmning umumiy funksional imkoniyatlarini o‘sgan, bilim va ko‘nikmalarni doimiy kengaygan samarali takomillashgan, umumiy va harakat madaniyati oshgan sharoitlardagina bo‘lishi mumkin. umumiy va maxsus tayyorgarlikning birligi deganda, dialektika tomondan qarama-qarshilik birligi sifatida tushunish kerak. Bu tomonlarning nisbati maqsadga muvofiq va foydalidir. Sport akrobatikasida sportchi faoliyati kriteriyasi ko‘rinishida foydalaniladigan sifat ko‘rsatkichlari, umumiy va maxsus tayyorgarlik vositalarini ratsional nisbati sportchining artistik 32 faoliyati va erkinlik, nafislik, engillikni ta’minlovchi texnik mahoratini yaratish kafolati hisoblanadi. 3.Trenirovka jarayonining uzluksizligi. Bunday holatni amalga oshirish quyidagicha xarakterlanadi: a) tanlangan sport turida takomillashtirishga qaratilgan trenirovka jarayoni qatorasiga kichik yoshdan yil bo‘yi davomida amalga oshiriladi; b) har tomonlama funksional takomillashtirish va ko‘nikmani ijobiy ko‘chish rejasi bilan o‘zaro mantiqan bog‘liq barcha trenirovka mashg‘ulotlari vositalari; v) mashg‘ulot chastotasi ish qobiliyatini oshishi va tiklanishini ta’minlovchi tendensiyasiga bo‘ysunadi. Oxirgi yillar tadqiqotida ish qobiliyatini qismli qayta tiklanmagan vaziyatdagi qator mashg‘ulotlarni natijalarini vaqtli jamlashni maqsadga muvofiqligi isbotlangan. Bir qancha trenirovkalarning natijalarini jamlash harakat stereotiplarini mustahkamlash uchun sharoit yaratadi, barqaror kinematik asos bilan sport turiga taalluqli bo‘lgan, akrobatikada muhim bo‘lgan noqulay sharoitlarda ko‘nikmalar mustahkamligini oshirishga imkon beradi. 4.Yuklamani oshirish. Insonning jismoniy rivojlanishi – asta-sekin bo‘ladigan jarayon. Sport yutuqlari darajasi ko‘pincha sportchining mashqlanganligini oshirish uslublari va shakllariga katta qiziqishini belgilovchi funksional imkoniyatlari darajasiga mos bo‘ladi. Jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan farqli o‘laroq, sport trenirovkasida atletning funksional rivojlanishi samarasiga faqatgina yuklamani asta-sekin oshirish hisobiga emas, balki maksimal oshirish hisobiga erishadi. Ilmiy tadqiqotlar va sport amaliyotidagi ko‘pgina misollar sport trenirovkasida amalga oshirilgan yuklama prinsipi progressiv xarakterdagi chuqur moslashish (adaptatsiya) qayta qurilishiga olib kelishni tasdiqlaydi 33 (A.N.Krestovnikov, 1938.). Maksimum yuklama sportchi organizmining funksional imkoniyatlariga muvofiq belgilanadi. Yuklamani oshirish quyidagicha amalga oshirilish mumkin: to‘g‘ri, zina shakli yoki to‘lqinsimon. Kichik – mikrotsikl, o‘rta – mezotsikl va katta – makrotsikl “to‘lqin” kabi ustma-ust bo‘lib yuklamalarni o‘sib boruvchi to‘lqinsimon shakli ancha mashhur. To‘lqinsimon shaklni o‘zgarib turishi yuklama miqdori dinamikasi singari jadallik dinamikasi ham o‘ziga xosdir. To‘lqinsimon yuklamaning maqsadga muvofiqligi,shu bilan birga ish va dam olishni navbatlantirish sistematik trenirovka mashg‘uloti natijasida charchash va qayta tiklanish jarayonining o‘zaro bog‘langanligini izohlaydi (G.I.Kukushin, 1975.). Yuklmamani taklif qilinmagan sharoitda o‘zgartirish sistematik, (trenirovka yuklamasining uzluksizligi ostida) individuallashtirish va engillik prinsipiga qat’iy rioya qilish hisoblanadi. Trenirovka jarayonining siklliligi. Sikllilik deganda, trenirovka jarayonini keyinchalik rivojlanishi asosini saqlashda sikllar, mashg‘ulotlar, ayrim mashqlarni aylanib kelib takrorlanish qonuniyatini tushunish kerak. Yuklamani oshirish quyidagicha amalga oshirilish mumkin: to‘g‘ri, zina shakli yoki to‘lqinsimon. Kichik – mikrotsikl, o‘rta – mezotsikl va katta – makrotsikl “to‘lqin” kabi ustma-ust bo‘lib yuklamalarni o‘sib boruvchi to‘lqinsimon shakli ancha mashhur. To‘lqinsimon shaklni o‘zgarib turishi yuklama miqdori dinamikasi singari jadallik dinamikasi ham o‘ziga xosdir. To‘lqinsimon yuklamaning maqsadga muvofiqligi,shu bilan birga ish va dam olishni navbatlantirish sistematik trenirovka mashg‘uloti natijasida charchash va qayta tiklanish jarayonining o‘zaro bog‘langanligini izohlaydi (G.I.Kukushin, 1975.). 34 Vaqt parametrlari bo‘yicha aylanib kelish tizimida bir qancha tugallangan trenirovka mikrotsikllar (ko‘pincha xaftalik), mezotsikllar (masalan, oylik) va makrotsikllarga (yarim yillik, yillik) jalb qilinadi. 2.2 Sport akrobatikasining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning o‘quv-trenirovka jarayonida hisobga olish Sport trenirovkasining vositalari va uslubiyoti Akrobatika bo‘yicha o‘quv trenirovka jarayonida foydalaniladigan barcha jismoniy mashqlarni uchta guruhga ajratish mumkin: 1.Asosiy (musobaqa) mashqlar; 2.Maxsus-tayyorgarlik mashqlari; 3.Umumtayyorgarlik mashqlari. Asosiy mashqlar akrobatika turini (juftlama, sakrash), sportchining funksiyasi va ixtisosligini (yuqori, o‘rta, pastki) hisobga olib aniqlanadi. Asosiy mashqlar qatoriga sportchining turi va ampluasidan qat’iy nazar, asosiy (tayanch) tayyorgarlik paytida o‘rgatishni boshlagan akrobatik sakrashlarni ham kiritish maqsadga muvofiqdir. Akrobatik sakrash mashqlarini asosiy vosita sifatida maqsadga muvofiq deb qaralishi so‘zsiz qabul qilingan, avvalo ular juft va sur’atli mashqlarning aksariyati o‘xshasha va bunda tashqari ixtiyoriy kompozitsiyalardagi sheriklarning individual ishini baholashda qiyinchiligiga kiradi. Maxsus-tayyorgarlik mashqlari ham ko‘p tomonlama akrobatlar faoliyati turlariga bo‘ysunadi. Sportchi faoliyatining xarakteri va shakli bo‘yicha musobaqa harakatining o‘xshishligi uning o‘zgarmas sharti hisoblanadi. Akrobatikada maxsus-tayyorgarlik mashqlari akrobatning maxsus sifatlarini rivojlantirish bilan 35 birga sportchini muvaffaqiyatli faoliyatini aniqlovchi asosiy komponent sifatida, sport texnikasini takomillashtirishga yordam berishga undaydi. Maxsus-tayyorgarlik mashqlari qatoriga gimnastika usuliga qaratilgan va shakllantirilgan, artistlik va aniqlikni tarbiyalash (xoreografiya, baletli trenajyor, pantomima) va shu bilan birga maxsus bilimlarni: irg‘itishni, ilishni balanslashtirish va boshqalarni shakllantiruvchi mashqlarni kiritish mumkin. Umumtayyorgarlik mashqlari akrobat faoliyatining samaraliligini aniqlovchi sifatlarni rivojlantirish va takomillashtirishga yo‘naltirilgandir. Sportchi-akrobat faoliyati jismoniy sifatlardan biri ko‘proq rivojlanishi asosida muvaffaqiyatga erisha olmasa (sprintdagi tezlik yoki shtangadagi kuch singari) akrobatikada umumjismoniy mashqlar doirasi kengdir. Akrobatika bo‘yicha mutaxassislar, jismoniy sifatlarni ahamiyati tartibi bo‘yicha bo‘ysiralash (bo‘yma- bo‘y) masalasi tarqatish ilmiy tomondan o‘z echimini topmagan. Biroq, dunyodagi etakchi trenerlarni ilg‘or tajribalarini o‘rganish trenirovka mashg‘ulotlari soni, yuklama xajmi va jadalligi bilan birga aniqlanuvchi maxsus chidamlilikni birinchi o‘ringa qo‘yishga ijozat beradi. Akrobatning maxsus chidamliligini fiziologik ish qobiliyatini, jarayonning o‘sish darajasini aniqlovchi omillardan tashkil topgan, o‘ziga jalb qilish sifatida, akrobatni shaxsiy qiziqishlari tizimida uning solishtirma og‘irligi va maxsus garov indekatori sifatida, shu bilan birga uning stressga bo‘lgan individual reaksiyasi sifatida qarash kerak. Barcha akrobatlar uchun, uning turi va ixtisosligidan qat’iy nazar, epchillikni roli katta. Keyinchalik sifatlarni rivojlanish darajasi ahamiyat akrobatika turiga qarab o‘zgaradi. Masalan, akrobatik sakrash ixtisosligi uchun tezlik, sakrovchanlik, asosan kuch va egiluvchanlik muhim ahamiyat egallaydi. Juftlama ixtisosligi akrobatlari uchun sifatlar sportchining roliga qarab farqlanadi. 36 Pastda turgan akrobat uchun masalan, asosiy kuch, yuqoridagiga fazoviy orientatsiya, muvozanat saqlash, epchillik komponenti sifatida koordinatsiya. Umuman sport akrobatikasi barcha jismoniy sifatlarni rivojlanish darajasiga yuqori talab qo‘yadi. Akrobatikada foydalaniladigan vositalar sportchining turli tomonlama gormonik, jismoniy rivojlanishni ta’minlashga qodir. Akrobatika bo‘yicha o‘quv-trenirovka mashg‘ulotida jismoniy tarbiyaning arsenal sovet tizimiga kiruvchi asosiy uslublar, ya’ni o‘yinli va musobaqali mashqlar qat’iy reglament qilingan uslublardan foydalaniladi. Mashqlarlarni o‘rganish mashqlarni bir butun va ajratma- konstruktiv uslublari yordamida amalga oshiriladi. Bu erda tanlash o‘rganilayotgan birinchi galda, mashq tuzilishining quvvatiga, ya’ni uni konstruktiv komponentlarga bo‘lish imkoniyatiga va maqsadga muvofiqligi (masalan, katta aylanish bilan) bog‘liq. Harakat malakalarini takomillashtirish maqsadida standart va o‘zgaruvchan mashqlar uslubi qo‘llaniladi. Birinchi holatda faoliyat tuzilishini o‘zgarmasdan ko‘p marotaba ishlab chiqishga talab qo‘yiladi. Ikkinchidan, ta’sir etuvchi omillarning o‘zgarishga ahamiyat beriladi (tezlikni, zo‘r berishni, yo‘nalishni o‘zgartirish). Jismoniy sifatlarni takomillashtirish uchun (kuch, chidamlilik, tezkorlik) “aylanma trenirovka”dan keng foydalaniladi. Trenirovka mashg‘uloti jarayonida tezkorlik, epchillik, sakrovchanlikni rivojlantirish, akrobatikaga qiziqishni uyg‘otish va saqlab qolish uchun o‘yin uslublaridan foydalaniladi. Y a kkakurash tajribasini egallash vazifasini xal qilish musobaqa uslubidan foydalanish bilan amalga oshiriladi. Eng yuqori natijada turish, raqiblik, musobaqa vaqtida ziyraklanish shug‘ullanuvchi organizmining funksional imkoniyatlarini maksimal yuzaga kelishiga imkon beruvchi va mashq ta’sirini faollashtiruvchi ayrim fiziologik va emiotsional fonni yaratadi. Bu uslub musobaqa arafasida muhim o‘rinni egallaydi. 37 Keltirilgan uslublarni og‘zaki uslub orqali amalga oshiriladi. Trenirovka jarayonida og‘zaki uslublarning (tushuntirish, faoliyatni baholash, tuzatishlar kiritish) ancha ixcham shakli amalga oshiriladi. Sensor uslublar harakatni boshqarishda ishtirok etadigan analizatorlarga ta’sirini o‘tkazadi. Akrobatikada qo‘llaniladigan aniq usullarga qo‘shimcha ko‘rish va eshitish orientirlarini kiritish mumkin (ovozli xarakat ko‘rinishini tasavvur qilish, ovozli urg‘ular, ovozli lider) kinesteteik tasavvurni takomillashtirish trenirovka jarayonida xarakat davomida sportchi faoliyatiga tuzatish kiritishga imkon beradigan, turli trenajerlarni qo‘llash yordamida amalga oshiriladi. O‘quv- trenirovka jarayonida kibernetik g‘oyalarni keyinchalik qo‘llash akrobatning sport- texnik natijalarini so‘zsiz o‘sishiga imkon berishiga shubha tug‘dirmaydi. Trenajyordan, tezkor va kundalik ma’lumotlar vositalaridan foydalanish jismoniy mehnatning ob’ektiv yo‘ldoshi bo‘lmish charchash muammosini echa olmaydi. Boshqa sport turlaridan farqli o‘laroq, akrobatikada charchash ko‘pincha trenirovkaning emotsional omillaridan kelib chiqadi. Qo‘rquvni engish, omadsizlik keltiruvchi qoniqarsizlikni engish, koordinatsion-murakkab faoliyatni shu qadar muqarrar, diqqatni keskin to‘plash natijasida psixik zo‘riqishni oshishi doimiy stress-omillar hisoblanadi va markazif asab tizimining charchashiga olib keladi. Reabilitatsiya omillari, ya’ni vitaminga boyitish, maxsus ovqatlanish balneologik, fizioterapevtik, psixoterapevtik va boshqa tiklovchi jarayonlarni optimallashtiruvchi vositalari birinchi darajali ahamiyatga ega. Sport natijalari toxtab qolmaydi, musobaqalarda keskinlashib borayotgan raqobat yuksak mahoratli sportchilar tarkibini kengaytirish, ommaviy sportdan professional sportga o'tish suratini jadallashtirish zaruriyatini tugdirmoqda. Mazkur muammolar yechimi, o z navbatida, xalqaro mezonlarga mos oquv adabiyotlarini yaratish, malakali kadrlarni tayyorlash, yosh sporchilarni trenirovka qilishlari uchun sharoitlarni to'g'irlash bilan bogliqdir. 38 Sport - bu ruhiyatni "charxlovchi", kayfiyatni kotaruvchi, insonni jismonan, ma'nan va ruhan shakllantiruvchi, uning "ichki" va "tashqi" madaniyatini takomillashtirib boruvchi, insoniyatga cheksiz quvonch hadya etuvchi zamonaviy, o ta ommaviy ijtimoiy harakatdir. Demak, sport chuqur manoli kop qirrali ijtimoiy omildir. "Sport" va "sport trenirovkasi" atamalari pirovardida "musobaqaga tayyorgarlik", "musobaqa jarayoni", "musobaqa faoliyati" tushunchalarini anglatadi "Trenirovka" atamasi inglizcha soz bolib, ozbek tilida "mashq qilish", "charxlash" ma nosini bildiradi. Ushbu atama turli sohalarda qollaniladi. Masalan, "aqliy (intellektual) trenirovka", "jismoniy trenirovka", "gipoksik trenirovka", "hayvonlar trenirovkasi" tushunchalari amaliyotda keng oz aksini topgan. Sport trenirovkasi jismoniy, ruhiy va funksional imkoniyatlarni "to'lqinsimon" prinsipda oshirib borish, texnik-taktik mahoratni shakllantirish, belgilangan musobaqa sikllarida sportchini yuksak "sport formasi" bilan taminlash va shu musobaqalarda foydali natija ko'rsatishga "mas'ul" uzoq muddatli pedagogik jarayondir. Sport keng manoda musobaqa faoliyati, unga maxsus tayyorgarlik ko'rish shu yo'nalish bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy, manaviy-ahloqiy, madaniy-maishiy, jismoniy va psixo-funksional, texnik va taktik jarayonlarni oz ichiga oladi. "Sport" tushunchasining mohiyati insonni jamiyki tosiq va qiyinchiliklarni yengib oz imkoniyatlari chegarasini yanada kengaytirishga qaratilgan intilishidan iborat. Sport amaliyotida "sport trenirovkasi" atamasi "sport tayyorgarligi" atamasi bilan mantiqan yaqin bo lsa-da, ular bir-biridan tubdan farq qiladi. "Sport tayyorgarligi" tushunchasi keng qamrovli ma' noga ega bo'lib, sportchini jamiyki faoliyatini (uyqu, trenirovka, ovqatlanish, tibbiy profilaktika va hokazo) musobaqaga tayyorlashga qaratilgan jarayondir. "Sport trenirovkasi" esa bir maqsadga yo naltirilgan jarayondir va nisbatan torroq ma noni anglatadi. Muntazam sport trenirovkasi natijasida insonning harakat faoliyati shakllanib boradi, yangi harakat shakllari vujudga keladi, hayotiy zarur harakat malakalari konikmalari 39 takomillashadi, psixik sifatlar sayqal topadi. Muayyan sport turiga xos harakat malakalari mukammallashadi. Shulardan kelib chiqib Sport trenirovkasi prinsplariga to'xtalamiz. Sport trenirovkasi prinsiplari - Sport trenirovkasi jarayoni ma lum prinsiplar (tamoyillar), tartib-qoida, ilmiy va uslubiy qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi.Ushbu qonuniyatlar sportchi tayyorlash tizimini bir tartibda, to'g'ri va samarali tashkil qilishda asosiy omil bolib hisoblanadi. Sport trenirovkasining prinsiplari jamiyki tarbiya va orgatish jarayonida umumpedagogik-didaktik prinsiplarga asoslanadi. Lekin sport trenirovkasi davomida qo llaniladigan shiddatli, og ir va davomli mashqlar ushbu prinsiplarga alohida e tibor qaratishni taqozo etadi. Chunki bu holat shugullanuvchilar organizmini togri taraqqiy ettirish, ularning psixofunksional imkoniyatlarini ehtiyotkorlik bilan kengaytirishga qaratiladi.Sport nazariyasi va amaliyotida quyidagi asosiy prinsiplar qollaniladi: onglilik va faollik, "imkonbop" va individuallashtirish, muntazamlilik, korgazmali, "o'stira borish"(progressivlashtirish). Onglilik va faollilik prinsipi o quv-trenirovka jarayonida bosqichma-bosqich qoyiladigan barcha maqsadlarga erishish, oyin malakalarini ozlashtirish va takomillashtirishga qaratilgan muhim shartlardan biridir.Oquv trenirovka topshiriqlarini (yuklamani) shugullanuvchi imkoniyatiga mos tarzda berish (imkonbop) va individuallashtirish prinsipi. Ushbu prinsip - beriladigan barcha trenirovka topshiriqlari shugullanuvchini yoshi, jinsi, tayyorgarligi va individual xususiyatlariga mos bo lishini taqozo etadi.Muntazamlilik prinsipi kop yillik oquv- trenirovka jarayonida mashgulot uzluksizligini taminlashda, mashgulotdan mashgulotga talabalar darajasini oshirib borishni maqsad qilib qoyadi/'Ostirib borish" (progressivlashtirish) prinsipi. O'quv-trenirovka jarayonida mashg'ulot topshiriqlarini murakkablashtirib borish, yuklama hajmi va shiddatini oshirib borish, mahoratni yangi bosqichlarga olib chiqishni taqozo etadi.Ko'rgazmali prinsip barcha prinsiplarni samarali qo'llash va maqsadga muvofiq natijaga erishishda alohida ahamiyat kasb etadi. Shuni ham ta'kidlab 40 qo'yish o'rinliki, yuqorida qayd etilgan barcha prinsiplar quyidagi didaktik tartib- qoidalar asosida qo'llanilishi zarur: • oddiydan- murakkabga; • o' zlashtirilgandan-o' zlashtirilmaganga; • osondan-qiyinga. Sport trenirovkasi qonuniyatlari Muhokama etilgan prinsiplar sport trenirovkasining qonuniyatlariga mos bo'lishi shu jarayonni samarali tashkil qilinishiga imkon yaratadi. Sport trenirovkasi quyidagi qonuniyatlar asosida olib boriladi: "Yuqori natijalarga yo'naltirish", "Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini ta'minlash", "Trenirovka mashg'ulotlarining uzluksizligi", "Yuklamani asta-sekin va maksimal tarzda oshirish", "Yuklamani to'lqinsimon tarzda qo'llash (o'zgartirib borish)", "Trenirovka jarayonini qaytalanish (sikl) asosida tashkil qilish".Yuqori natijalarga yo'naltirish O'quv-trenirovka jarayonining bosh maqsadi sportchilarni musobaqaga yuqori" sport formasi" darajasida tayyorlash va ushbu musobaqada yuqori sport natijasiga erishish imkoniyatini yaratish. Demak, muntazam, uzluksiz o'tkaziladigan mashgulotlar davomida qo'yiladigan strategik vazifa sportchini yuqori natijalarga yo'naltirish bilan bog'liq. Trenirovka mashg'ulotlarining uzluksizligi Trenirovka jarayonida uchraydigan turli tanaffuslar sportchi va trenerning oldiga qo'ygan maqsadini yo'q qilishga olib keladi. Shuning uchun ko'p yillik trenirovka jarayonida muntazamlilikni uzilishi, turli tanaffuslarni ro'y berishga yo'l qo'ymasdan, uni uzluksizligini ta'mintash kerak. Lekin ushbu uzluksizlik trenirovka yuklamasini dam olish, ish qobiliyatini tiklash bilan almashinib turishi asosida amalga oshirilishi kerak. Yuklamani asta-sekin va maksimal tarzda o'stirib boorish. Aynan shu qonuniyat badmintonchilarning barcha kuch-imkoniyatlarini musobaqa vaqtida safarbar qilishga qaratilgan. Buning uchun ko'p yillik trenirovka jarayoni davomida jismoniy, texnik-taktik tayyorgarlikka oid vazifalar, topshiriqlar va mashqlar asta-sekin "osondan-qiyinga", "oddiydan-murakkabga", 41 "ozlashtirilgandan-o'zlashtirilmaganga" tartibi asosida maksimal hajm va shiddat darajasida ijro etiladi. Yuklamani to'lqinsimon oshirish. Ko p yillik trenirovka jarayonida yuklama to'lqinsimon tarzda oshirib borilishilozim. Bu qonuniyat organizmni yuklamadan song tiklanish muddatiga charchoq asoratlarini "yo qolish" vaqtiga bog'liq boladi. III.BOB Harakat ko’nikmalari 3.1 SPORT TRENIROVKASINING ASOSLARI Umumiy xarakteristikasi Sport trenirovkasi pedagogik xodisa bo’lib, mashq qilish usuliyatlari tizimi yordamida bevosita yuqori sport natijalariga erishishga qaratilgan va jismoniy tarbiyaning ixtisoslashgan jarayonidir. Shuni ta’kidlash muximki, sport pedagogika nuqtai nazaridan birdanbir maqsad bo’lmasdan, tarbiyalash, sog’lomlashtirish va xayotga tayyorlashning vositasidir. Sport mashg’ulotining vazifalari: sog’likni mustaxkamlash va ma’naviy tarbiya talablari, shaxsni xar tomonlama garmonik rivojlantirish; sport texnikasi va taktikasini egallash; tanlangan sport turiga xos jismoniy, ruxiy va irodaviy sifatlarni rivojlantirish, sport gigienasi va o’zo’zini nazorat qilish soxasida amaliy va nazariy bilimlarni egallashdan iborat. Sport mashg’uloti davomida faqat yuqori maxoratinigina egallamasdan, sog’ligini mustaxkamlash, jismoniy sifatlarini rivojlantirish, serunum mexnat va Aholi ximoyasi uchun zarur bo’lgan xayotiy zaruriy malakalarni eggalash vazifalari xal qilinadi. Sport trenirovkasi vositalari Yuqori natijalarga erishish uchun jismoniy tarbiyaning barcha vositalari jismoniy mashqlar, gigienik omillar va tabiatning sog’lomlashtiruvchi kuchlari, shuningdek, mashg’ulotlar davomida vositalarning keng ishlab chiqilgan tizimi qo’llaniladi. L.P. Matveev sportchilarning yutuqlariga qarab sport turlarini trenirovka vositasi sifatida 5 guruxga ajratadi. 1. Yakka kurash, engil va og’ir atletika, sport o’yinlari, gimnastika va boshqa sport turlari. 42 2. Matotsikl, avtomobilp, samalyot, qayiq kabi texnik vositalari. 3. Miltiq, kamon kabi nishonga olish sport turlari. 4. Aviomodellar, avtomodellar singari konstruktorlik sport turlari. 5. Shaxmat, shashka, yangi ma’naviy sport turlari. Barcha vositalar musobaqalash va tayyorlov mashqlariga bo’linadi, tayyorlov mashqlari o’z navbatida maxsus tayyorlov va umumtayyorlov mashqlarini o’z ichiga oladi. Musobaqalashish mashqlari – bu sport turiga xos bo’lgan va to’liq muayyan sport turining talablariga binoan bajariladigan yaxlit xarakat faoliyatidir. Ko’pgina musobaqalashuv mashqlari xarakat tuzilishi bo’yicha cheklangan va qisqa yo’nalishiga ega bo’ladi; bular monostrukturali mashqlardir. Bunga tezkorlik kuchini talab qiladigan mashqlari (sakrashlar, uloqtirish, og’irlikni ko’tarish, sprint) va chidamlilikni talab qiladigan submaksimal, katta va o’rtacha zo’riqish bilan bajariladigan tsiklik (yugurish, suzish va boshqa) xarakatlar kiradi. Musobaqalashuv mashqlarining kompleksi – doimiy mazmunga ega bo’lgan ikki kurash va ko’pkurashlardan iborat. Bir turdagi ko’pkurashlarga konpkida yugurish to’rtkurashi, tog’ chang’isi uchkurashi kirsa, turlari ko’p ko’p kurashlarga engil atletika o’nkurashi, zamonaviy beshkurash, chang’i ikki kurashi, «Alpomish» va «Barchinoy» ko’pkurashlari kiradi. Trenirovkada musobaqalashish mashqlari asosiy o’rinni tutadi, chunki ular yordamida sport klassifikatsiyasi bilan belgilangan maxsus talablarning majmuyi yaratiladi. Biroq, bu kompleks mashg’ulotlarda nisbatan kam qo’llaniladi. Chunki ular organizmni tez charchatadi, xar doim xam samarali bo’lmagan stereotiplarni mustaxkamlanishiga sabab bo’ladi va x.k. Musobaqalashish mashqlari mashg’ulotlarda katta variativligi bilan yajralib turishi zarur. Maxsus tayyorgarlik mashqlari musobaqalashish xarakatlarini shakli va xarakteriga o’xshash xarakatlarni o’z ichiga oladi. Masalan, engil atletikachilarda muayyan masofaning ajratilgan qismlari bo’yicha yugurishi, musobaqalashish kombinatsiyasining elementlari va bo’laklarini yoki immitatsiya mashqlarni bajarishi shular jumlasidandir. Mashqlar tanlab olingan 43 musobaqalashish mashqi bilan qandaydir yaxlitlikka ega bo’lgan taqdirdagina maxsus tayyorgarlik mashqlari darajasida bo’lishi mumkin. Sport mashg’ulotining qayd qilingan vositalari faqatgina jismoniy vositalar bo’libgina qolmay, balki sportchini texnik, taktik va irodaviy tayyorlash vositasi xamdir. Sport trenirovkasi usuliyatlari Yuqori sport maxoratiga erishishga qaratilgan barcha vositalar sport mashg’uloti usuliyatlariga kiradi. Xarakat faoliyatiga o’rgatish usuliyatlari jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining umumiy asoslaridan sizga maplumdir. Bu erda ularni sport mashg’ulotlariga nisbatan aniqlashtirishga to’g’ri keladi. Usuliyatlarning asosiy maqsadi xarakat malakalarini takomillashtirish va jismoniy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan. Sport mashg’ulotida belgilangan vazifalariga ko’ra, qat’iy reglamentlashtirilgan mashq usuliyatlarining turli xil variantlardan foydalaniladi. Trenirovka mashg’ulotlaridagi xarakat malakalarini takomillashtirish jarayonida standart va almashtirib mashq qilish usuliyati keng qo’llaniladi. Xarakat sifatlarini va organizmning funktsiyalarini takomillashtirishda maqsadga muvofiq tanlangan mashqlar kompleksi, interval mashq qilish usuliyatini (navbatdagi nagruzkalar orasida belgilangan vaqtda dam olish), uzluksiz mashq qilish (dam olinmasdan mashqlar kompleksi uzluksiz bajariladi) va yuqorida qayd qilingan turli xil usuliyatlar qo’llaniladi. Bir usuliyatning o’zi keng vazifalarni xal qilish va sportchini tayyorlashda asos bo’lib xizmat qilishi mumkin, masalan, yugurishda o’zgaruvchan mashq qilish usuliyati yordamida bir vaqtning o’zida chidamlilikni tarbiyalash, yugurish texnikasini takomillashtirish, masofa bo’ylab kuchni taqsimlashning taktik variantlarini mashq qilish mumkin va xokazo, ya’ni bir usul orqali sportchining jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligini amalga oshirish mumkin. Qat’iy reglamentlashtirilgan usuliyatdan tashqari sport mashg’ulotida musobaqalashish va o’yin usuliyati, shuningdek, doiraviy mashq qilish metodi keng qo’llaniladi. 44 Musobaqalashish usuliyatining asosini faqat raqib bilan kuch sinash emas, balki o’zo’zi bilan xam musobaqalashish mashqlari xamtashkil qiladi. Shuning bilan birga mashg’ulotga kiritilgan o’yin usullari yordamida yuqori ruxiy ko’tarinkilikka erishiladi, fikrlash qobiliyati, qo’yilgan maqsadga erishish, irodasi va qat’iyyati rivojlanadi. Doiraviy mashq qilish jismoniy mashqlarni qo’llashning tashkiliyusuliyatining shakli sifatida jismoniy sifatlarning kompleks namoyon qilishni takomillashtirishga qaratilgan. Mashg’ulot jarayonlari muayyan sport turida maksimum natijalarga erishishga qaratilgan. Yuqori sport kamolotiga erishishko’pqirrali va juda murakkab jarayondir. U sportchining o’zini xar tomonlama funktsional, jismoniy, texnik va taktik tayyorlash orqaligina emas, uning natijasining o’sishiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar ta’sirida kam amalga oshiriladi. Bu omillarga birinchi o’rinda trenerning xar tomonlama tayyorgarligini (uning nazariy bilimi, amaliy tajribasi, tashkilotchilik qobiliyati, shuningdek, ilmiy tadqiqot va metodik faoliyatga intilishining bevosita tashqi muxitni, moddiytexnika, xo’jalik va meditsina ta’minoti va boshqalarni) kiritish lozim. Shunday qilib, sportchi rekord o’rnatishida unga yuzlab kishilar yordamlashadi, ular uni shaxs va sportchi sifatida shakllantirishadi. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi Xozirgi davrda sport mashg’uloti sportchining jismoniy va ma’naviy sifatlarini rivojlantirishga, uning bilim darajasini to’xtovsiz kengaytirishga qaratilgan xolda xar tomonlama tarbiyalash jarayonini tashkil qilgandagina to’liq pedagogik natijaga erishiladi. Sport trenirovkasining shunday yo’nalishi jismoniy tarbiya tizimining umumiy printsiplariga mos keladi. Sport qayd etilganidek, yagona maqsad bo’lmasdan shaxs qobiliyatni xar tomonlama rivojlantiruvchi, ijodiy va ongli faoliyatiga tayyorlovchi vositalardan biridir. Sport mashg’uloti ikki yo’nalishni; umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik (MJT) jarayonini tarkiban birlashtiradi. 45 Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) jarayonida organlar, sistemalar va funktsiyalarni umumiy rivojlantirish asosida sport ixtisosligiga mavjud shartsharoitlarni yaratadi, kengaytiradi, shuningdek, uning turli xil xarakat, ko’nikma va malakalarining munosabatlarini boyitadi. Maxsus tayyorgarlik esa, muayyan sport turi uchun – xos bo’lgan sifat va qobiliyatlarni rivojlantirishni ta’minlaydi, shuningdek, unga xos texnik va taktik bilim va malakalar bilan qurollantiradi. Umumiy tayyorgarlikni xam, maxsus tayyorgarlikni xam, mashg’ulot jarayonidan olib tashlab yoki birini ikkinchisi bilan almashtirib bo’lmaydi. Chunki umumiy va maxsus tayyorgarlikning orasida o’zaro uzviy bog’liqlik mavjud. Ularning o’rtasidan chegara o’tkazish mumkin emas. Ayrim mutaxassislar shunga tayanib, sport trenirovkasining bu jixatlarini ajratmaslikni taklif qiladilar. Bizning fikrimizcha esa umumiy va maxsus tayyorgarlik o’zining xususiy funktsiyalari, vositalari, usullari va shuningdek, mashg’ulot jarayonlari bilan birmuncha farq qiladi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik sport ixtisosining muxim omilidir, umumiy jismoniy tayyorgarlik esa sportchi rivojlanishining u yoki bu tomonlari orasidagi turli xil aloqalar orqali ixtisoslashish jarayoniga bilvosita ta’sir qiluvchi omildir. Sportchining umumiy tayyorgarligi ixtisosligi xususiyatlarini xam aks ettirishi lozim. Chunki, aloxida jismoniy mashqlar davomida ijobiy va shuningdek, salbiy ta’sirlar uchrab, umumiy tayyorgarlik xar xil sport turlarida bir xil bo’lishini cheklab turadi. Ko’rganimizdek, umumiy tayyorgarlik xar xil sport turlarida turlicha bo’ladi, ammo uni maxsus tayyorgarlik bilan aralashtirib bo’lmaydi. Umumiy va maxsus tayyorgarlik sport trenirovkasida xar doim, ko’p yillar davomida amalga oshiriladigan uzluksiz jarayon: qator mualliflar sportchining maxorati ortib borishi bilan umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg’ullarining soni va unga ajratiladigan vaqtni kamaytirish kerak deb ishontirishga urinadilar. UJTning xajmi unga ajratiladigan vaqtni kamaytirish xisobiga emas, balki maxsus jismoniy tayyorgarlik ustida ko’proq ishlash xisobiga qisqartilishi kerak. 46 Mashg’ulot turkumlarida UJT va MJTning o’zaro munosabatiga kelsak, u quyidagicha ifodalanadi: tayyorgarlik davrining I bosqichida ayniqsa poydevor mezotsiklida UJT ustunlik qiladi, keyinchalik astasekin u kamaytiriladi, tayyorgarlikning II bosqichida va musobaqalashish davrida MJT ortadi, bu davrda UJT aktiv dam olish shaklida markaziy o’rin egallaydi. Trenirovka jarayonining uzluksizligi, nagruzka va dam olishni navbatlashuvi Trenirovka jaryonining uzluksizligi quyidagi asosiy momentlar bilan xarakterlanadi: 1) Tanlangan sport turi bo’yicha mashg’ulotjarayoni takomillashtirishni moxiyatini saqlaganicha bir va qator yillar davomida o’tkaziladi; 2) navbatdagi xar bir mashq oldingi o’tgan mashqning iziga (soyasiga) joylashtirilib, mustaxkamlanadi va chuqurlashtiriladi. 3) mashg’ulotlar orasidagi dam olish intervali tiklanish va ish qobiliyatining o’sishi umumiy tendentsiyaga to’g’ri keladigan darajada bo’lishi kerak. Birinchi qoidaning muximligi xech qanday shubxa qoldirmaydi. Ikkinchi va uchinchi masalalar baxsli xisoblanadi. Navbatdagi mashg’ulotning oldingi mashg’ulot iziga joylashtirish samarasi to’g’risida gap borganda, «iz» ma’nosida organizmda sodir bo’ladigan ijobiy o’zgarish (fiziologik, bioximik, morfologik chiziq)lar tushuniladi, ular ish qobiliyatining o’sishi, sifatlarning, bilim va malakalarning yaxshilanishida ifodalanadi. Xaftada o’tkaziladigan barcha mashg’ulotlarning (xaftalik soni 1518 taga etadi) organizmga ta’siri bir xil bo’lmaydi. Bir xil nagruzkalar to’liq tiklanishdan keyin boshqalari o’ta tiklanish yoki tiklanmaslik davrida beriladi. bu narsaga xar xil funktsional sistemalar va organlar turli vaqtdan keyin – geteroxronik tiklanganligi uchun erishiladi. Masalan, yurak qon tomir tizimlari – YuQCh – qon bosimi, yurak qisqarishining mexanik kuchi, nafas olish tizimlarining funktsiyasi nisbatan tez tiklanadi, biroq qon xosil qilish, chiqarish tizimlarining tiklanishi uchun uzoqroq vaqt talab qilinadi. Shuning uchun tiklanish vositalari qanchalik to’g’ri tanlansa, mashg’ulot nagruzkasi shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi. 47 Dam olish uchun passiv dam olish emas, balki tiklanishning barcha shakl va vositalari mashg’ulot jarayonida xar 3040 minut ishdan keyin, shuningdek, mashg’ulotlar o’rtasida xam (cho’zish, bo’shatish mashqlari, autogen chiqish, tashqi baland xarorat sharoitida autogen mashq qilishgipotermik pauzalar va xokazo) shuningdek, to’q tutuvchi taom (shokolad, suzma, sharbatlar, olmalar, ko’k choy, morfonchilar uchun piyovalar va xokazo)lar beriladi. Biroq, mashg’ulotning xar xil davr va bosqichlarida xolatlarini davom etish turlicha, chunki ayrim bosqichlarda ish xajmini, boshqalarida esa shiddatini oshirish zarurligini xisobga olgan xolda belgilanadi. Nagruzka va dam olishning navbatlashuvini ko’rib chiqib biz mavxum nagruzka to’g’risida fikr yuritdik. Biroq, amaliy mashg’ulotda nagruzka xajmi, shiddati to’xtovsiznavbatlashadi, shuning uchun navbatlashuvining real tizimi turlituman bo’lishi mumkin. Masalan, agar butun A nagruzka qo’llanilsa, albatta, shu nagruzkadan keyin to’liq tiklanishni kutish zarur emas, balki boshqa allaqachon tiklangan B nagruzkani berish mumkin va shu bilan bir vaqtda A nagruzka uchun aktiv dam olish nuqta yuzaga keladi. Mashg’ulot nagruzkasini astasekin maksimal darajaga oshirish. Sport mashg’uloti jarayonida yuqori natijaga erishish uchun, nagruzkani dinamikasi (xajmi va shiddati bo’yicha) maksimumgacha oshirish zarur. «Maksimal nagruzka» tushunchasini ko’plar organizm funktsional inkoniyatining nixoyasida turgan «o’ta og’ir nagruzka» bilan chalkashtiradilar. Maksimal nagruzka organizmga maksimal talab qo’yadi va funktsiyalar faoliyatining ortishiga yordamlashadi. Nagruzkaning astasekin va maksimal oshirilishi birbiriga zid xam bo’lishi mumkin. Nagruzkani maksimal oshirishdan oldin organizmni astasekin bunday nagruzkaga ko’niktirish lozim. Organizmni ko’niktirish uchun esa, mashg’ulotning xar bir bosqichida mashq qilishningmaksimal samarasiga erishish kerak, faqat shundagina moslashuv mexanizmlari egiluvchan va xarakatchan bo’ladi. Mashg’ulot nagruzkasini oshirish davomida «sport turining moxiyatiga qarab uning xajm va shiddati o’zgaradi. Nagruzka xajmi qanchalik katta bo’lsa, shunchalik izchil o’zgartirishlar kiritilishi lozim. 48 Chidamlilikni talab qiluvchi sport turlarida nagruzka astasekin oshib borsa, tezkor kuch talab qiluvchi turlarda (o’ta stressli nagruzkalar bundan mustasno) to’lqinsimon xarakat xarakterlidir. Nagruzkaning to’lqinsimon o’zgarishi. Sport mashg’uloti uchun to’lqinsimon dinamika xosdir. Quyidagi masshtabdagi «to’lqin»lar mavjud: 1) kichik to’lqinlar mayda turkumdagi (27 kun) nagruzkalarning dinamikasini ifodalaydi; 2) o’rtacha to’lqinlar – bu bir necha (36) kichik to’lqinlarning moxiyatni ko’rsatadi va o’zicha o’rta turkumni ifodalaydi; 3) katta to’lqinlar katta turkumlarni tashkil qiluvchi mashg’ulot bosqichlari va davrlaridagi o’rta turkumlarning to’lqinsimon o’zgarishini ifodalaydi. Nagruzka (xajm va shiddati)ning to’lqinsimon o’zgarishini L.P. Matveea «kechikuvchi transformatsiya» xodisasi deb tushuntiradi, ya’ni nagruzkaning son, sifat va vaqtni ifodalovchi tomonlariga qayta moslashish bir vaqtda sodir bo’lmaydi. Bunda tabiiy bioritm, tabiiy muxit, musobaqa kalendari va boshqalarni xisobga olish zarur. Chunonchi, o’rta va ayniqsa katta «to’lqin»larning boshlanishida xajm ko’rsatkichlari (xafta va oy ichida mashg’ulot ishlarining umumiy soni) yuqori ko’rsatkichlarga etadi, keyin xam barqarorlashadi va kamayib boradi. Shuning asosida esa, turli shiddat ko’rsatkichlari (mashg’ulotning motorn zichligi, xarakatlarning tezlik, kuch tomonlari va boshqalar) katta axamiyatga ega bo’ladi. kichik «to’lqinlarda» ko’pincha xajm va shiddatning qaramaqarshi munosabatlari kuzatiladi: mikrotsiklning birinchi yarmida ikkinchi yarmiga nisbatan mashg’ulotlar katta shiddatda, lekin kichik xajmda olib boriladi. Bu umumiy munosabatlar mashg’ulot jarayonida u yoki bu mashqlarning o’rni va axamiyatiga qarab turlicha namoyon bo’ladi.Harakatning tezligini tarbiyalash vosita va usullari. Kishi erisha oladigan maksimal tezlik faqatgina tezkorlikni rivojlantirishga bog’liq bo’lmasdan, balki dinamik kuch, qayishqoqlik, chidamlilik, texnikani egallash darajasi va hokazolarga ham chambarchas bo’ladi.Harakat tezligini tarbiyalash barcha usullarining asosiy g’oyasi o’z maksimal tezligini 49 oshirishga urinib ko’rish va shu tezlik sezgisini “esda saqlash” dan iborat. Masalan, qisqa masofaga yugurishning mashg’ulot sharoitida tashqi qo’zg’atuvchilar shtangani ko’targanda yoki balandlikka sakragandagidek bevosita ta’sir qilmaydi. 3.2 Sport trenirovkalarini rejalashtirish qonuniyatlari Texnik maxorat – sport kurash sharoitida maksimal natijaga erishishga qaratilgan sport mashqlarining eng ratsional xarakat strukturasini puxta o’zlashtirishdan iborat. Xarakatlarni o’zlashtirish, mustaxkamlash va takomillashtirishda ong juda katta axamiyatga ega, unga xattoki avtomatlashtirilgan xarakatlar xam tobe bo’ladi. Undan tashqari xar qanday maqsadga muvofiq xarakat markaziy nerv sistemasiga afferent nervlardan qayta aloqa shaklida keladigan ma’lumotlar asosida to’xtovsiz korrektsiya qilish jarayonida shakllanadi. Shu boisdan trener xarakat malakasining takomillashishini boshqarish borishdan tashqari sportchining psixikasiga ta’sir qila bilishi kerak. Amalda texnik maxoratni takomillashtirishning ikki asosiy xili uchraydi: 1) texnika asosan xarakatning zamonaviy ratsional strukturasiga to’g’ri keladi va shuning bilan birga sportchi jismoniy tayyorgarligining shaxsiy xususiyatlariga mos keladi; 2) sportchi xarakatining texnikasi uning funktsional imkoniyatiga to’liq mos kelmaydi va zamonaviy texnika modeliga nisbatan ozmiko’pmi kamchiliklari mavjud bo’ladi. Shuning uchun xarakat malakalarini takomillashtirish jarayoniga turlicha yondoshish zarur. Birinchi xolda u to’g’ri xarakatlarning son jixatdan yanada rivojlanishiga bog’liq; tezlik va amplitudaning ortishi, kuch impulpslarining ko’payishi, koordinatsiyaning bosh elementlarini aniqlash va ularni yaxlit xarakat faoliyatining ritmi bilan o’zaro munosabati va shuning asosida ma’lum xarakat faoliyatini shakllantirish. Ikkinchi xolda xarakat texnikasini takomillashtirish xarakat malakasini ancha o’rgatish va xarakat strukturasining kam samarali qismlarini samaralirog’i qismlarga almashtirish bilan bog’liq bo’ladi. Ish tajribasi va maxsus tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, xarakat texnikasi kamchiliklarining asosiy sabablari trener va sportchilar texnik maxorat darajasini 50 aniqlashning ob’ektiv ko’rsatkichlariga, uning takomillashib borishini kuzatish o’lchovlariga ega bo’lmasliklarida va shuningdek, ijro etish texnikasining mukammal modelining aniq emasligidadir. Shuning uchun trener xam, sportchi xam xarakatlarni muntazam to’g’rilab borish va ularning ijro etilishini kuzatib borish uchun texnik vositalar yordamida tez ma’lumot olish metodlariga ega bo’lishlari shart. Texnik takomillashtirishning usullari I. Qismlarga ajratish usuliyati xarakat tuzilishini soddalashtirishdan iborat bo’lib, anglab olish jarayonini osonlashtiradi, butun koordinatsiyada xar bir elementning tuzilishini bilib olishga yordamlashadi. Bunda quyidagi vositalar tavsiya qilinadi: xarakat shaklini o’zlashtirish uchun immitatsiya mashqlari; o’zlashtirilgan xarakat shakllarini bajarishga qaratilgan maxsus mashqlarni zarur bo’lgan tezlikda, ma’lum zo’r berish va me’yorda bajarish. II. Mashqni to’liq bajarish ususli musobaqa sharoitida nervmuskul faoliyatining shartiga va rejimiga muvofiq yaxlit xarakat malakasining shakllanishiga yordam beradi. Bu usulda quyidagilar tavsiya qilinadi: yaxlit xarakatni osonlashtirilgan sharoitda bajarish, yaxlit xarakat tuzilishini soddalashtirish, umumiy bajarish tezligini kamaytirish (yarim kuch bilan va x.k.) muskul zo’r berishini engillashtirish, engillashtirilgan snaryad qo’llash, xarakat amplitudasini qisqartirish, chamalash va cheklovchi narsalardan foydalanish, yaxlit mashq sharoitini astasekin murakkablashtirib (tezligini, qarshilik kuchini oshirib, muxitning o’zgaruvchan sharoitida va x.k.) bajarish, musobaqadagidek yuqori nerv qo’zg’alish sharoitida texnik maxoratni takomillashtirish (o’zini jalb qila bilish, maksimal zo’r berishni rivojlantirish va uni taqsimlay olish va x.k.). Texnik maxoratni takomillashtirishda ideomotor mashq qilishga axamiyat berish lozim. O’rganishda xarakatlarni xayoliy ijro etish shu xarakat to’g’risidagi tasavvur obrazini yaxshilaydi. Ideomotorni xususiyati trenirovka qildirish bo’lib 51 xarakatlarni qayta o’zgartirish, xatolarni tuzatish va malakalarni takomillashtirishga yordam beradi. Texnik tayyorlashning bosqichlari: 1. I bosqich – zamin tayyorlash va tasavvur xosil qildirish. Bunda o’rganiladigan xarakat to’g’risida tushuncha xosil qilinadi, sport kurashi va xarakatning umumiy sxemasini o’zlashtirish qoida va maqsadlari bilan tanishtirish vazifasi qo’yiladi. Bu bosqichda xarakat soddalashtiriladi, mashq uchun sharoit xosil qildiriladi (balandlik pasaytiriladi, snaryad og’irligi va mashq bajarish shiddati kamaytiriladi, masofa, maydonchalarning o’lchami qisqartiriladi, qoida soddalashtiriladi va x.k.). 2. II bosqich – element texnikasini chuqur o’zlashtirish bir necha xaftadan bir necha oygacha davom eadi. Bu bosqichning vazifasi sport mashqi texnikasini to’g’ri ijro etish darajasigacha o’zlashtirishdan iborat. 3. III bosqich – xarakat texnikasini takomillashtirish shug’ullanuvchilarning o’z intilishlari tugagunga qadar davom etadi. Bosqichning vazifasi – sport kurashining turli sharoitlarida maksimal zo’r berganda xam texnikani to’g’ri saqlab turish uchun sport mashqlarini takomillashtirishga erishishdir. Bunda yuqori muskul sezgisi (suv, muz, vaqt va xokazo sezgilari)ga ega bo’lish zarur bu bosqichda xarakat malakalari muntazam oshadi, funktsional tayyorgarlik o’sib boradi, taktik fikrlash takomillashadi. Texnik maxoratning ta’rifi. Texnik maxorat uch xil ko’rsatkich: 1) xajm; 2) xar tomonlamalik; 3) sportchi o’zlashtirgan texnikaning samarasi bilan ifodalanadi. Texnikaning xajmi sportchi bajara oladigan xarakatlar texnikasining umumiy soni orqali belgilanadi va amalda ijro etilishi bilan baxolanadi. Ko’pincha texnikaning xajmi va uning jismoniy tayyorgarligi orasidagi bog’liqlik kuzatiladi (masalan, kurashchilar aloxida muskul guruxlarining yaxshi rivojlanganligi xisobiga ayrim texnik usullarni yaxshi ijro etishadi yo aksincha, yaxshi ko’rgan priyomlarni yaxshi bajarganlari sababli ba’zi muskul gruppalari ularda kuchliroq bo’ladi). Taktik tayyorgarlik. Taktika – bu sport kurashini olib borish san’atidir. Bunda yutuqqa erishish uchun sportchi kuch va barcha imkoniyatlaridan maqsadga muvofiqroq foydalanishi 52 zarur. Oldindan belgilangan reja bo’yicha va tezlik bilan xal qilinishi darkor vazifalarga ko’ra tashqi muxitning doimiy va o’zgaruvchan sharoitida foydalanadigan texnika taktikaning asosiy vositasi xisoblanadi. Taktik maxorat barcha sport turlari uchun zarurdir, ayniqsa, sharoitni birdaniga anglab olmoq, raqibini juda yaxshi xis qilish va boy tajribadan tez foydalanishni talab etadigan sport o’yinlarida axamiyatlidir. Ma’lum reja va kurashning xar bir daqiqasini anglab olish asosida turli usullar, priyomlar va xarakatlarni qo’llashda sportchilarning ruxiy, jsmoniy va texnik qobiliyatlaridan samaraliroq foydalanishda taktika zarur bo’ladi. Umuman taktika – maxorat, belgilangan rejani amalga oshirishni ta’minlaydigan yaxshi bilim, ko’nikma va malakalarga asoslanadi. Sport taktikasi uch shaklda namoyon bo’ladi: 1) shaxsiy kurash: a)raqibning bevosita qarshiligi bilan (yo’lakchasi belgilanmagan joylarda yugurish, velosiped poygasi, sportcha yurish, chang’i va x.k.) va raqiblarning nisbiy ta’siri bilan (yo’laklarda) yugurish, gimnastika, suzish, qayiq xaydash, figurali uchish va x.k.); 2) ikki kishining kurashi: a)raqibning bevosita qarshiligi bilan (boks, qilichbozlik, dzyudo, kurash); b)raqiblarning bilvosita ta’sirida (tennis, stol tennisi, badminton, shaxmat va x.k.); 3) jamoali musobaqalari: a) raqibning bevosita qarshiligi bilan (basketbol, futbol, qo’l to’pi, xokkey va x.k.) va b) raqibning bilvosita ta’siri bilan (voleybol, estafetali yugurish, badiiy gimnastika bo’yicha komanda musobaqalari va x.k.) Sport kurashini tashkil qilish va olib borish. Xarakatlarning taktik muammosi sport taktik muammosi sport musobaqalarini uyushtirish va olib borishda namoyon bo’ladi. Sport musobaqasini taktikasi deganda eng yaxshi natijaga erishish uchun musobaqa oldindan va bevosita musobaqa vaqtida amalga oshiriladigan choratadbirlarni tushunamiz. Taktik faoliyat taktik mashg’ulotlar, texnik malaka, jismoniy qobiliyatning rivojlanishi darajasi, irodaviy fazilatlar, reaktsiya tezligi va boshqalarga asoslanadi. Taktik xarakatning uch fazasi mavjud: a) musobaqa situattsiyasini anglash va taxlil qilish; 53 b) maxsus taktik vazifani xayolan xal qilish; v) taktik vazifani amaliy xal qilish. Idrok qilish sifati ko’rish xajmi, ko’rish doirasi, ko’rish orqali xarakatni baxolash, texnik malakalarning rivojlanish darajasi, fikrlash jarayonining sifati, bilim va tajribalarga bog’liq bo’ladi. Taktik vazifa avvalo xayolan, keyin esa amaliy xal qilinadi. Sportchi nima qilishi kerakligini juda tez belgilashi, o’z bilimini malaka va qobiliyatini baxolay olishi kerak. Ayrim sportchilar musobaqa situatsiyasini idrok va taxlil qilishda bilim va tajribaning kamligi sababli mantiqiy fikrlashga borliq bo’lgan taktik vazifalarni xal qilishda qiyinchilikka duch keladilar. Sportchining funktsional ma’naviy, psixologik tayyorgarligi Funktsional tayyorgarlikning moxiyati murakkab muxitda va katta jismoniy nagruzkalar orqali organizmning funktsional sistemalarini maqsadga muvofiq, rivojlantirishdan, ya’ni katta muskul funktsional va psixik zo’r berishlarga bardosh berishga erishishdan iborat. Funktsional tayyorgrlikka maxsus tayyorgarlik mashqlari kiritilib ular quyidagilarga ta’sir ko’rsatadi: 1. Nerv tizimining funktsiyasini takomillashtirish. Markaziy nerv sistemasini shunday tayyorlash zaruriyat, u katta jismoniy va psixik zo’r berishlarga bardosh berish uchun nerv jarayonining ma’lum kuchiga ega bo’lishi kerak. 2. Barcha funktsiyalarni, birinchi o’rinda bosh miya tomirlarini vegetativ ta’minlashga, yurak qon tomir va nafas olish sistemalarini takomillashtirishga, shuningdek, chiqarish organlariga ta’sir ko’rsatadi. 3. Anlizatorlar funktsionalarining rivojlantirish va takomillashtirishni programmalashtirish. 4. Jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun suyak muskul sistemasining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Funktsional tayyorgarlik shakllari. 1. Funktsional tayyorgarlikning ayrim qismlarini barcha mashg’ulotlarga kiritish. 2. Yaxlit mashg’ulotlarni funktsional 54 tayyorlash maqsadida o’tkazish. 3. Mashg’ulot tsikllariga sog’lomlashtirish tadbirlari (ertalabki gimnastika, sayrlar, turizm)ni kiritish. Funktsional tayyorgarlikni amalga oshirish uchun quyidagilarda foydalanish kerak: a) tanlash vositalari (cho’milish, bo’shash, xolatsizlanish); b) miyada qon aylanishini boshqaruvchi mashqlar; v) yuqori muskul sezgisi, vestibulyar va xarakat analizatorlari, nafas olish va yurak qontomir sistemalari va xokazolarni rivojlantiruvi mashqlari. Sportchini ma’naviy va psixologik tayyorlash Sportchini ma’naviy tayyorlash o’zining pedagogik moxiyati bo’yicha sport faoliyati sharoitida qo’llanilishiga qarab amalga oshiriladigan axloqiy va irodaviy tarbiyalash jarayoni xisoblanadi. Sport – kuchli irodani talab qiladigan mashaqqatli va murakkab faoliyatdir. Kuchli iroda, maqsadd sari intilish. Tashabbuskorlik va sabotlilik fazilatlarini tarbiyalash sportchini tayyorlashning ajralmas qismini tashkil qiladi. Sportchini tarbiyalash jarayonida quyidagi fazilatlarini rivojlantirish zarur: xalq ishiga sadoqat, ijtimoiy va davlat ishini o’z shaxsiy ishidan yuqori qo’yishga intilish, mexnat va Aholini ximoya qilish maqsadida o’z sog’ligi to’g’risida muntazam g’amxo’rlik qilish; ijtimoiy mulkka tejamli bo’lish; jamoaning amaliy faoliyatida aktiv qatnashish, sport maxoratini oshirish, turmush sharoitidagi xattixarakati uchun jamoa oldida javobgarlikni xis qilish, shaxsparastlik, jamoa ishiga beparvo qarashga yo’l qo’ymaslik; Mamlakatning barcha xalqlari bilan do’st bo’lish, boshqa mamlakat xalqlari bilan munosabati mustaxkamlash, xalqaro uchrashuvlar jarayonida irqiy ajratishlarga va milliy xurofotlarga beg’araz bo’lish, tinchlik demokratiya va taraqqiyot dushmanlariga qarshi kurashish. Sportchilarining yuqori axloqiy fazilatlari mexnatda, turli faoliyatda, xattixarakatlarida, kishilar muomalasida shakllanadi va sport etikasini belgilashda manba bo’lib xizmat qiladi. Sport etikasi – bu sportchining o’ziga xos faoliyatda (mashg’ulot, musobaqa, ko’rgazmali chiqishlarda va x.k. da) sportchi uchun 55 majburiy bo’lgan xattixarakatlar normasi va qoidalarining yig’indisidir. Sport etikasining asosi – o’zbek sportchisiga qo’yiladigan axloqiy talablardir. Ular musobaqalarning talablarida, nizom va programmalarida qonunlashtirilgan: musobaqalarda sportchilar uchun bir xil sharoit yaratish, g’oliblarni aniqlashda ob’ektiv bo’lish, raqib va sudpyaga nisbatan xurmatda bo’lish, musobaqalarda xavfsizlikni ta’minlash, marosimlarga rioya qilish, sport musobaqalarini targ’ibot qa tashviqot qilishdir. Bu talbalar sportchilarimizda yuqori ongli intizomni, jismoniy kamolotga erishish, sog’liqni mustaxkamlash va ijodiy uzoq umr ko’rish uchun kurashda sport mexnatsevarligini tarbiyalashga yordam beradi. O’zbek sportchilari yuqori sport yutuqlari va jaxon rekordlarini o’rnatishda o’zlarining jamoa bo’lib va aktiv kurashishlari orqali Vatanni va sportini ulug’lashlari, xalqaro miqyosda O’zbekiston sportining bayrog’ini baland tutishlari, shaxsparastlik oldida ta’zim qilmaslik, kamchiliklarga murosasiz bo’lishlari, yoshlarga sport bilan endi shug’ullanuvchilarga o’z sport tajribalarini o’rnatishlari kerak. Sportchini o’zining tarbiyasisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. O’zo’zini tarbiyalashga intilish, sportchining etukli ishonchga ega bo’lganligi, irodasi va xarakteridan dalolat beradi. Shaxsiy tarbiya quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1) o’zo’zini tuta bilish, ijobiy va salbiy tomonlarni ajrata bilish, o’z xattixarakatini tanqidiy baxolash, o’zi to’g’risida boshqalarning fikriga quloq solish; 2) o’z faoliyati va xattixarakatlarini taxlil qilishdan iborat. Shaxsiy tarbiya o’zo’zini rag’batlantirishga, o’z oldiga majburiyat qo’yishga yordam beradi. O’zo’zini engish o’z imkoniyatlariga ishonch xosil qildiradi. O’zo’zini tarbiyalash shaxsiy xususiyatlariga, madaniyatiga, xayotiy tajribasi va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Psixologik tayyorgarlik. Jismoniy, texnik, taktik va funktsional tayyorlash jarayonini boshqarish uchun bilim, malaka va tajriba zarur bo’ladi. Sportchining ruxiy xolatini boshqarish eng murakkab xisoblanadi. 56 Jismoniy va texnik tayyorgarliklari bir xil bo’lgan sportchilar birbiridan fikrlash, sezish, kuzatish xislatlari bilan farq qilishadi, shunga ko’rapsixologik tayyorgarlik ancha oldinroq boshlanadi. Eng avvalo uni axamiyati aniqlanadi. Musobaqa boshlanishida odam xayajonlanadi. Bu«start old xolat» bo’lib, psixik xolat o’zgaradi va organizmda vegetativ o’zgarishlar sodir bo’ladi (pulps, qon bosimi ortadi, energiya almashuvi kuchayadi, ichakqorin faoliyati o’zgaradi, uyqu buziladi va x.k.). start oldi xolati sportchining malakasiga, o’z kuchiga ishonish darajasiga, sportchini musobaqadan ajratadigan vaqtga, uning nerv faoliyatining xususiyatiga, tayyorgarligiga, uning komandasining uyushqoqligi va o’zaro moslashuviga bog’liq bo’ladi. Trener sportchiga o’z irodasini kurashga jalb qilishiga yordamlashuvi zarur. Musobaqaga yaxshi tayyorlanish uchun ikki xolat bilan kurashish zarur: 1)bo’lajak musobaqaga sportchining befarq munosabati va 2)musobaqaga katta axamiyat berib, uning bo’lajak taqdirini xal qiladigandek qarashga yo’l qo’ymaslik. Bunda sportchiga qanday natijaga erishishdan qat’iy nazar o’z imkoniyatidan to’liq foydalanish muxim ekanligiga ishontirish lozim. Psixologik tayyorlashda sportchining o’z kuchiga ortiqcha ishonishi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Psixologik tayyorlash qat’iy individuallashtirilgan bo’lishi kerak. Tezkor kuchi talab qilinadigan sport turlarida o’ta og’ir, lekin qisqa vaqt davom etadigan zo’r berishlarga, chidamlilik talab etiladigan sport turlarida esa, uzoq vaqt irodaviy zo’r berish va charchashga bardosh berishga tayyorlash zarur bo’ladi. Sportchini xaddan tashqari ruxiy zo’r berishlardan saqlash va unga chuqur va bir tekis nafas olishni, muzikani tinglab va ijro etishni, o’z ichida qo’shiq aytishi, ongli ravishda muskullarni bo’shashtirish, autogen cho’kish usullarini qo’llashni, mimika muskullarining zo’riqishini yo’q qilishni (ko’zlarni yumib kulish, bet qismlarini uqalashni) o’rgatish zarur. Tayyorgarlik ko’rishda murakkab qismlariga diqqatni jalb etishda ideomotor mashq qilish yaxshi yardam beradi. 57 58 Harakatlardagi noaniqlikni va ijro etishdagi xatolarni quyidagi izchillikda: qo’pol va muhimlarini, k е yin mayda va uncha ahamiyatli bo’lmaganlarini bartaraf etish k е rak. Tajriba shuni ko’rsatadiki, konkr е t harakat amallariga o’rgatishda muallim hamma vaqt ikki turdagi: tipik va notipik bo’lgan xatolarga duch k е ladi. Tipik xatolarning oldini olish, ularni bartaraf etish uchun muayyan m е tod va usullarni ko’zda tutadi. Masalan, harakatlarni bajarishda o’rganuvchi harakatlarning to’g’ri yo’nalishidan yoki amplitudasidan k е tolmaydigan sharoit yaratilganda (bo’shliqni har xil pr е dm е tli topshiriq va hokazolar vositasida ch е klash), xatolarni «majburan» bartaraf etish usuli ko’p vaqt samarali bo’ladi. Notipik bo’lgan xatolarni shug’ullanuvchilarning har birining o’ziga xos xususiyatlarini batafsil o’rganilgandagina bartaraf qilish va ularning oldini olish mumkin bo’ladi. Harakatlarning noaniq va xato bo’lishining sabablarini ravshan b е lgilash zarurdir. Xatolar yo o’rgatish m е todining ratsional bo’lmasligi, o’quvchilarning vazifalarni yetarli darajada aniq tushunmasliklari, yo murakkab harakatning avvalgi fazalarini noto’g’ri bajarish natijasida paydo bo’ladi. Topshipiqlar harakatning oldingi fazalarini noto’g’ri bo’lishiga yo’l qo’ymaydigan holda izchil bo’lishi k е rak. Harakat amallarini o’rgana boshlashda harakat aktini ko’rish va eshitish asosida boshqarishga imkon b е ruvchi usullar yestakchi m е todik usullar hisoblanadi. Bu shuning uchunki, mazkur bosqichda ko’zga tashlanib turadigan harakat s е zgilari yo’qdir. Bosh miya katta yarim shari po’stlog’ining kin е st е tik analizator qo’zg’ovchilarida, bu qop-qorong’i, S е ch е nov e'tibor b е rganid е k, muskul s е zgisini «ajrata» olish uchun, avval unga — po’stloqqa ko’rish va eshitish analizatorlarining yordam b е rishi zarurdir. K е yinchalik ularning vazifasi kamayib boradi va y е takchi rolni harakat analizatori egallaydi. Sport trenirovkasi metodlari. YUqori sport mahoratiga erishishga qaratilgan barcha vositalar sport mashg’uloti metodlariga kiradi.Harakat faoliyatiga o’rgatish metodlari jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining umumiy asoslaridan sizga ma’lumdir. Bu erda ularni sport mashg’ulotiga nisbatan aniqlashtirishga to’g’ri keladi. Usullarning asosiy 59 maqsadi harakat malakalarini takomillashtirish va jismoniy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan. Sport mashg’ulotiga belgilangan vazifalarga ko’ra, qat’iy reglamentlangan mashq usullari turli xil variantlarda qo’llaniladi. Harakat faoliyatini ibtidoiy o’zlashtirish bu harakatlarni amaliy o’zlashtirish usullaridan boshqa narsa emas.Harakat malakalarini takomillashtirish jarayonida standart va almashtirib mashq qilish usuli keng qo’llaniladi.Harakat sifatlarini va organizmning funktsiyalarini takomillashtirishda maqsadga muvofiq tanlangan mashqlar kompleksi, interval mashq qilish usuli (navbatdagi nagruzkalar orasida belgilangan vaqtda dam olish), uzluksiz mashq qilish (dam olinmasdan mashqlar kompleksi uzluksiz qo’llaniladi) va yuqorida qayd qilingan turli xil usullar qo’llaniladi. Bir metodning o’zi keng vazifalarni hal qilishda va sportchini tayyorlashda asos bo’lib xizmat qilishi mumkin, masalan, yugurishda o’zgaruvchan mashq qilish usuli yordamida bir vaqtning o’zida chidamlilikni tarbiyalash, yugurish texnikasini takomillashtirish, masofa bo’ylab kuchni taqsimlashning taktik variantlarini mashq qilish mumkin va hokazo, ya’ni bir usul orqali sportchining jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligini amalga oshirishi mumkin. Qat’iy reglamentlangan metoddan tashqari sport mashg’ulotida musobaqalashish va o’yin metodi, shuningdek, doiraviy mashq qilish metodi keng qo’llaniladi.Musobaqalashish usulining asosini faqat raqib bilan kuch sinash emas, balki o’z-o’zi bilan ham musobaqalashish tashkil qiladi, shuning bilan birga mashg’ulotga kiritilgan o’yin usullari yordamida yuqori ruhiy ko’tarinkilikka erishiladi, fikrlash qobiliyati, qo’yilgan maqsadga erishish irodasi va qat’iyligi rivojlanadi.Doiraviy mashq qilish jismoniy mashqlarni qo’llashni tashkiliy- metodik shakli sifatida jismoniy sifatlarning kompleks ifodalanishini takomillashtirishga qaratilgan.Sport trenirovkasi vositalari. YUqori natijalarga erishish uchun jismoniy tarbiyaning barcha vositalari: Jismoniy mashqlar, gigienik 60 omillar va tabiatning sog’lomlashtirish kuchlari, shuningdek, mashg’ulotlar davomida vositalarning keng ishlab chiqarilgan sistemasi qo’llaniladi. L.P.Matveev sportchilarning yutuqlariga qarab sport turlarini 5 guruhga ajratadi. 1. Yakka kurash, engil va og’ir atletika, sport o’yinlari, gimnastika va boshqa sport turlari. 2. Mototsikl, avtomobil, samolyot, qayiq kabi texnika vositalari. 3. Miltiq kamon kabi nishonga olish sport turlari. 4. Aviamodellar, avtomodellar singari konstruktorlik sport turlari. 5. Shaxmat, shashka yanglig’ ma’naviy sport xillari. Barcha mashqlar musobaqalashish va tayyorlov mashqlariga bo’linadi, tayyorlov mashqlari o’z navbatida maxsus tayyorlov va umum tayyorlov mashqlarini o’z ichiga oladi. Musobaqalashish mashqlari-bu sport turiga xos bo’lgan va to’liq muayyan sport turining talablariga binoan bajariladigan yaxlit xarakat faoliyatidir. Ko’pgina musobaqalashuv mashqlari harakat tuzilishi bo’yicha cheklangan va qisqa yo’nalishga ega bo’ladi; bular monostrukturalari mashqlardir. Bunga tezkor- kuch mashqlari (sakrashlar, uloqtirish, og’irlikni ko’tarish, sprint) va chidamlilikka xos submaksimal, katta va o’rtacha zo’r beriladigan yiklik harakat (yugurish, suzish va boshqa)lar kiradi. Sport trenirovkalarini tashkil etishning uslubiy tamoyillari. Sportchini jismoniy tayyorlash. Jismoniy tayyorlashning mazmunini: kuch, tezkorlik, chidamlilik va qayishqoqlikni tarbiyalash tashkil qiladi. Jismoniy tayyorgarlik sport mashg’uloti mazmunining poydevoridir. Kuchni tarbiyalash. Muskul kuchi ikki xil rejimda namoyon bo’ladi: 1) Statik yoki izometrik rejimda bir holatda zo’r berib ushlab turilganda kuch namoyon bo’ladi; 61 2) dinamik rejimda. Bunda muskul uzunligi o’zgaradi va muskulning elastik tarangligi katta kuch bilan sodir bo’ladi. Dinamik rejimda qarshilikni engadigan ish bajarilishi mumkin (miometrik rejim), masalan, uloqtirishdagi depsinishlar va h. k. shning bunday faoliyati auksotonik qisqarish deb belgilanadi (nerv muskul apparatida o’zgarish sodir bo’lganda turlicha kuch talabiga muvofiq muskullar qisqaradi va taranglashadi); va (pliometrik rejimdagi ish)sakrab tushishlarda, osilish va hakazolarda muskul uzunligi oshadi. Bu erda muskullarning auksotonik qisqarishi singari izotonik (nerv-muskul apparatiga ta’sir qiladigan kuch o’zgarmasa muskul tarangligi bir hilda qoladi) qisqarish ham mumkin.Shunday voqealar ma’lumki, kishida affekt (vahima, qo’rquv, g’azab) holatida g’oyat katta kuch va tezlik paydo bo’ladi. Bu kuch qaerdan paydo bo’ladi? Har bir yosh organizm normal sharoitda o’zida juda katta kuch zapasi va imkoniyatlarni saqlab yuradi. Odatda, bu kuch va imkoniyatlarning faqatgina bir qismi haqiqatan amalga oshiriladi va kishining keyingi hayotida sarflanadi va ko’pincha juda oz qismi ishlatiladi. Muhim masala shundan iboratki, organizmimizdagi kuchning katta zapaslaridan imkoniyati boricha qanday qilib to’liqroq foydalanishdadir (hisoblab chiqilishicha, muskul tolalarining jami kuchi 30 ming kg ga yaqindir, suyaklarning cho’zilishga nisbatan mustahkamligi esa, cho’yanning mustahkamligiga tengdir). Kuch qobiliyatlarining turli faoliyatlarga bog’liqligi 1. Kishining kuch qobiliyatlari organizmning shaxsiy rivojlanishiga zich bog’langan va undan foydalanish masalasi maqsadga muvofiq yo’naltirilgan bo’lishi kerak. 62 Xulosa Kuch qobiliyatlari qarshilikni engish tezligiga bog’liq bo’ladi va harakat tezligi qancha katta bo’lsa, og’irlik yoki qarshilik ko’rsatish darajasi shunchalik kam bo’lishi kerak va aksincha.Minimal quvvatdagi zo’r berishning (yadro itqitishda )namoyon bo’lishida esa ish o’rta zonada sodir bo’lishi kerak. Lekin bu zo’r berishi quvvati “portlovchi” kuchning rivojlanishi hisobiga eng qisqa vaqt ichida sodir bo’lishi mumkin. “Portlovchi” kuchning darajasini baholashda tezkor kuch indeksidan foydalanish qulaydir. “Portlovchi kuchning” yorqin misoli sakrashdir, u harakatlanishda tez maksimal zo’r berish qobiliyatini takomillashtirishda ifodalanadi.Pastlab boruvchi harakatlarda muskul uzunligi zo’rlab oshirilsa muskul kuchi maksimal izometrik kuchga nisbatan ancha ko’proq bo’ladi (50-100% ga). Masalan, chuqurlikka sakrashda sodir bo’ladigan kuch depsinishdagi kuchdan kattadir.Bir xil tayyorgarlikka ega bo’lganda, vazni og’irroq sportchilar engil vaznlilarga nisbatan ko’proq natijaga erishadilar. YUqori mahoratli sportchilarda tana og’irligi va kuch orasidagi bog’liqlik 0,93 shartli ko’rsatgichga teng, oddiy sportchilarda –0,80; mashq qilmaganlarda esa 0,00 ga teng bo’ladi. (Shuning uchun sport bilan shug’ullanmagan kishilarning vazni yog’ qatlami hisobiga, sportchilarning vazni esa, muskul massasining kattayishi hisobiga oshadi). Turli vazndagi kishilarning kuchini solishtirish uchun odatda 1kg og’irlikka keladigan kuch miqdorini ko’rsatadigan nisbiy kuch miqdorini ko’rsatadigan nisbiy kuch quyidagicha o’lchanadi: mutloq og’irlik sportchining vazniga taqsimlanadi. Kishining yuqorida belgilangan mutloq muskul kuchini muskulning fiziologik 1sm ko’ndalang kesimiga to’g’ri keladigan mutloq kuchi bilan adashtirmaslik zarur. Shunday qilib, vazn ortishi bilan mutloq kuch pasayadi.Nisbiy kuchning pasayishi tananing shaxsiy og’irligi, sportchining tana hajmi (balandligi, eni, 63 qalinligi)ga, ya’ni uning uzunlik o’lchovlarining kubiga mutanosib bo’lishi bilan tushuntiriladi.Endi murakkab reaktsiyani ko’rib chiqamiz. U ikki xil bo’ladi: 1) harakatlanuvchi ob’ektga bo’lgan reaktsiya; 2) tanlab javob qaytarish. Harakatlanuvchi ob’ektga xos bo’lgan reaktsiya yakka kurash, to’p o’yinlari va hokazolarda uchraydi. Bunda ko’rish maydonida shu ob’ektni farqlash va belgilab olish, uning yo’nalishini va harakatlanish tezligini aniqlash, shunga muvofiq harakatlanish planini tuzish va uni amalga oshirish lozim bo’ladi. Ko’p vaqt qo’zg’alish jarayoni tormozlanlsh jarayonidan ustun kеlganda o’rganish qiyinlashadi; tеz ta'sirlanadigan o’quvchilarda kеch qolish tipidagi shartli tormozli rеflеkslar juda qiyinchilik bilan hosil bo’ladi — bunday o’quvchilar asosiy kuch bеrishni vaqtidan oldin qattiq turib amalga oshiradilar (V.D.Maznichеnko). Ularda harakatni o’rganib bo’lingandan kеyin ham murakkab sharoitda — musobaqalarda, charchaganda va hokazolarda kеchikuvchi rеflеksda buzilish bo’lishi mumkin. Tormozlanish jarayonining ustun bo’lishi va nеrv jarayonlari harakatchanligining yomonligi bilan farq qiluvchi o’quvchilarda ham harakat ko’nikmasi va malakalari kеch tarkib topadi. Harakatlarning sеkinligi bunday o’quvchilarga kеrakli harakatlar tеzligini, sur'atini va ritmini egallashga uzoq vaqt imkoniyat bеrmaydi. Po’stloq jarayonining harakatchanligini tayyorgarlik tеzlik mashqlari vositasida maxsus rivojlantirishga, ratsional tеxnikaga mos kеlmoqchi dinamik stеrеotipning hosil bo’lishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida o’rganilayotgan harakatni vaqtincha to’xtatishga to’g’ri kеladi.Harakatni dastlabki o’zlashtirish jarayoniga qo’rqish emotsiyasi bilan bog’liq bo’lgan himoya qilish rеaktsiyasi kuchli ta'sir qilishi mumkin. Shug’ullanuvchining yiqilishidan, biror joyning og’rib qolishidan qo’rqishi uning g’ayratini chеklab qo’yadi va harakatlarni egallashiga xalaqit bеradi. Bunday rеaktsiyaning oldini olish va uni bartaraf etish choralarini ko’rish, qo’rqish emotsiyasini hosil qiluvchi sabablarni yo’q qilish zarurdir. Bu jihatdan ishonch, xavfsizlik hissi hosil qiluvchi va bu bilan o’rgatishning borishini tеzlashtiruvchi straxovka samarali bo’lib qoladi. Shu ma'nosida straxovkani o’rgatishniig mеtodik 64 usuli dеb hisoblash mumkin.Birinchi bosqichda o’rgatishni tashkil etishga bo’lgan muhim talablardan biri — nisbatan doimiy sharoit: harakatni asosiy variantini va o’rgatish sharoitini saqlashdir. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Abdullaev, Ya. M. (2012). Razvitie fizicheskogo vospitaniya podrastayuhego pokoleniya v neprero’vnom obrazovanii. Molodoy ucheno’y, (11), 381-383. 2. Abdullaev, Ya. M. Sozdanie pedagogicheskix usloviy v formirovanii volevo’x kachestv u uchenikov nachalno’x klassov G’ Ya. M. Abdullaev, D. Yu. Turdimurodov // Colloquium-journal. – 2020. – № 24-2(76). – S. 14-16. 3. Abdullaev, Y. (2021). Forms and methods of developing the use of folk movement games in high school students. Mental Enlightenment Scientific- Methodological Journal, 2021(2), 73-79. 4. Abdullaev, Ya. M. (2021, October). Osobennosti razvitiya fizicheskix kachestv u uchenikov starshego shkolnogo vozrasta sredstvami podvijno’x igr. In " Online- conferences" platform (pp. 523-525). 5. Abdullaev Yashnarjon Mahkamjonovich, & Turdimurodov Dilmurod Yo’ldoshevich (2020). O’smir yoshdagi o’quvchilarda irodaviy sifatlarni jismoniy tarbiya vositalari orqali rivojlantirish. (Sovremennoe obrazovanie (Uzbekistan). (9 (94)), 56-62. 6. Abdullaev Yashnarzhon Makhkamovich. (2021). Physical education of senior schools by means of folk moving games. European Scholar Journal, 2(11), 70-72. 7. Turdimurodov, D. Y. (2021). Willed qualities of a personality and ways of their formation in sport. ISJ Theoretical & Applied Science, 12 (104), 689-692. 8. Tupdimupodov, D. Yu. (2022). Vliyanie zanyatiy ednoborstvami na uroven proyavleniya moralno - volevo’x kachestv uchahixsya obheobrazovatelnoy shkolo’. Academic research in 9. Yuldashevich, T. D. (2022). Education and development of volive qualities in schoolchildren by means of physical education. Academicia Globe: Inderscience Research, 3(01), 59-62. 65 10. Turdimurodov, D. Y. (2021). Sport o’yinlari bilan shug’ullanish jarayonida o’quvchilarda irodaviy sifatlarning shakllanish xususiyatlari. Aktualno’e nauchno’e issledovaniya v sovremennom mire, 3(9 (77)), 140-144. 11. Menglikulov, Khairulla (2021) "Features of organization of general physical preparation in lesson and extracurricular activities," Mental Enlightenment Scientific- Methodological Journal: Vol. 2021 : Iss. 2 , Article 6. 12. Menglikulov, X. A. (2020). Osobennosti fizicheskoy podgotovki spetsialistov fizicheskoy kulturo’ v vo’sshem uchebnom zavedenii. Pedagogika va psixologiyada innovatsiyalar, 11(3). 13. Alikulovich, M. K., & Yuldashevich, T. D. (2020). Development of physical training skills and formation of willpower qualities in extracurricular activities. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 8(3) 14. Soatovich, R. X. (2020). Development of Didactic Support for the Preparition of Future Physical Education Teachers for Innovative Activities in the Field of Womens Sport Education. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). 66

Sport trenirovkalari, sog’lomlashtirish trenirovkalari va mashg’ulotlarning maqsadi va vazifalari

Sotib olish