SSSRda turg’unlik va qayta qurish siyosatining ijobiy va salbiy oqibatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	152.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

SSSRda turg’unlik va qayta qurish siyosatining ijobiy va salbiy oqibatlari

Sotib olish

SSSRDA TURG‘UNLIK VA QAYTA QURISH SIYOSATINING IJOBIY VA
SALBIY OQIBATLARI
1

KIRISH ........................................................................................................................................ 3
I BOB TURG‘UNLIK DAVRINING ASOSIY XUSUSIYATLARI ......................................... 8
I.1. Iqtisodiy o‘sishning sekinlashuvi .......................................................................................... 8
I.2 «QAYTA QURISH» SIYOSATI VA IJTIMOIY-SIYOSIY INQIROZ ............................. 11
I.3 Sovet jamiyatini demokratlashtirish va uning amalda asossizligi ........................................ 14
II BOB. QAYTA QURISH SIYOSATINING OQIBATLARI ................................................. 18
II.1. Iqtisodiy tanazzul va inflyatsiya ......................................................................................... 18
II.2. Milliy nizo va davlatning parokandaligi ............................................................................ 25
XULOSA ................................................................................................................................... 37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................... 38
2

KIRISH
“Bizning eng katta boyligimiz bu xalqimizning
ulkan intellektual va ma’naviy salohiyati”
Shavkat Mirziyoyev
Ta’lim sohasidagi yo’lni ochib bergan, bizni ilm-fanning nurli manzili
tomon yetaklagan muhtaram Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov kadrlar
tayyorlashning angicha, samarali usulini taqdim etishga boshchilik qilgan bo’lsa,
Prezident Sh.M.Mirziyoyev ana shu dasturni strategik maqsadlarning tarkibiga
kiritdi. Biz buni 2017-2021-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining
Prezidentining O’zbekiston Reespublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha
harakatlar strategiyasi to’g’risidagi Farmoni bilan tanishib chiqib bilib olishimiz
mumkin. Unda ta’lim va fan sohasini rivojlantirish bo’yicha quyidagi ustuvor
vazifalar belgilangan.
Uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari
imkoniyatini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlarga mos yuqori
malakali kadrlar tayyorlash sistemasini davom ettirish;
Ta’lim muassalarini qurish, rekonstruksiya qilish va kapital ta’mirlash,
ularni zamonaviy o’quv va laboratoriya asboblari, kompyuter texnikasi va o’quv-
metodik qo’llanmalar bilan jihozlash orqali ularning moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash yuzasidan maqsadli chora-tadbirlarni ko’rish va boshqalar.
Davlatimizda yoshlarimizni barkamol qilib voyaga yetkazish, ularga bilim,
ta’lim-tarbiya berish masalasi konstitutsiyaviy maqomga ega bo’ldi.
Ma’naviyatimiz asosini tashkil etgan, hayotimizning ajralmas qismiga aylangan,
davlatimizning doimiy diqqat-e’tiborida turgan ta’lim masalasi Asosiy
Qonunimizdan mustahkam o’rin oldi.
O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti mustaqillikdan oldin
1990-yilning 24-martida, respublikamizda Prezidentlik lavozimi ta’sis etilgan kuni
3

so’zlagan tarixiy nutqida yosh avlodning ma’naviy tarbiyasi masalasiga alohida
e’tibor qaratgan edi:
Yana bir dolzarb vazifa o’sib kelayotgan avlodga, uning ma’naviy
tarbiyasiga nihoyatda katta javobgarlik hissi bilan yondashish masalasi. Axir,
yoshlar xalq ma’naviyatining ham mahsuli, ham kelajagi...
O’zimizning ma’naviy burchimizni oqlashni istasak, ularga otalarcha
g’amxo’rlik qilishimiz kerak”. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev 2017-yili 15-iyun kuni Toshkentda bo’lib o’tgan "Ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash davr talabi"
mavzuidagi anjumanda so’zlagan nutqida yosh avlod tarbiyasi haqida alohida
to’xtalib o’tdi. "Bizni hamisha o’ylantirib keladigan yana bir muhim masala bu
yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so’z bilan aytganda, dunyoqarashi
bilan bog’liq. Bugun zamon shiddat bilan o’zgaryapti. Bu o’zgarishlarni
hammadan ham ko’proq his etadigan kim yoshlar. Mayli, yoshlar o’z davrining
talablari bilan uyg’un bo’lsin. Lekin ayni paytda o’zligini ham unutmasin. Biz
kimmiz, qanday ulug’ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo
aks-sado berib, o’zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan
erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan", deya ta’kidladi
Prezidentimiz.
O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.Karimov alohida
ta’kidlaganlaridek, "...biz mamlakatimizning istiqboli yosh avlodimiz qanday
tarbiya topishiga, qanday ma’naviy fazilatlar egasi bo’lib voyaga yetishiga,
farzandlarimizning hayotga nechog’li faol munosabatda bo’lishiga, qanday oliy
maqsadlarga xizmat qilishiga bog’liq ekanini hamisha yodda tutishimiz kerak".
Ta’lim tizimida yakuniy natija, bevosita ta’lim-tarbiya jarayonini amalga
oshiradigan o’qituvchi mehnatining qanday tashkil etilishiga borib taqalaveradi.
Ta’lim zimmasiga qo’yilayotgan ulkan vazifalar esa ta’lim berishga
munosabatni, yondashuvni o’zgartirishni taqozo etmoqda. Sh u munosabat va
yondashuvni o’zida mujassam etishi lozim bo’lgan yangi pedagogik texnologiya
4

xususida bir qancha maqsadlar e’lon qilindi . Biroq hozirdagi islohotlar jadalligi
mavjud nazariyani tezroq amaliyotga tadbiq etishni talab etadi. Shu sababli ham
birinchi navbatda ta’lim mazmuni va uning tarkibini kengaytirish va
chuqurlashtirish, xususan, bu mazmunga nafaqat bilim, ko’nikma va malaka, balki
umuminsoniy madaniyatni tashkil qiluvchi ijodiy faoliyat tajribasi, tevarak-
atrofga munosabatlarni ham kiritish g’oyasi kun tartibiga ko’ndalang qilib qo’yildi.
Tashqaridan qaraganda matematikani akademik litseylarda o’qitish juda
sodda va asosan quyidagi ikki muammodan iboratdek ko’rinadi: birinchidan, o’quv
rejasiga ko’ra ajratilgan soatlarda bayon etish mumkin bo’lgan materialni ajratish
va ikkinchidan, uni o’quvchilarga mantiqiy bayon etish va buning natijasida
akademik litsey pedagogikasi mazkur masalalar bilangina chegaralanadi degan
tasavvur paydo bo’ladi. Lekin aslini olganda tanlab olingan o’quv materialini
o’qitish muammolari bir muncha murakkabdir. Tavsiya etilgan o’quv
adabiyotlaridan foydalanib o’quv materialini og’zaki bayon etish jarayonini
umumiy nuqtai nazardan baholash uning quyidagi asoslarga ko’ra
shakllanganligini ko’rsatadi: matematik nazariyalar boshlang’ich tushunchalar
asosida formal mantiq qoidalariga ko’ra qurilganligiga asosan, ta’lim berish
jarayoni ham asosan matematik nazariyaning formal-mantiqiy tomonlarini
talabalarga bayon etishdan iborat bo’lishi kerak va bu jarayon qisqa vaqt ichida,
ketma-ketlik bilan, ortiqcha so’zlarsiz, talabalar bilim darajasiga javob berishi
zarur.
O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan islohotlarning ijobiy
natijalaridan eng muhimi sifatida davlat tomonidan yosh avlodga ta’lim berish va
tarbiyalash borasida qilinayotgan ishlarni alohida ta’kidlash lozim.
Albatta har tomonlama kamol topgan yosh avlodni tarbiyalash, ularga
zamonaviy bilimlarni berish, buning uchun esa o’qitishning ilg’or pedagogik
texnologiyalaridan qay darajada unumli foydalanishga bog’liq.
5

O`zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Oliy
Majlisning XIV sessiyasida so`zlagan nutqida kadrlar tayyorlashning ahamiyatiga
izoh berib shunday degan edi:
Biz oldimizga qanday vazifa qo’ymaylik, qanday muammoni yechish
zaruriyati tug’ilmasin, gap oxir oqibat, baribir kadrlarga borib qadalaveradi.
Mubolag`asiz aytish mumkinki, bizning kelajagimiz, mamlakatimiz kelajagi,
o`rnimizga kim kelishiga yoki boshqacharoq qilib aytganda, qanday kadrlar
tayyorlashimizga bog`liq.
…Mamlakatimiz kelajagi uchun Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul
qilingan Kadrlar tayyorlash bo`yicha milliy dasturi”ning amalga oshirilishi juda
ham muhim ahamiyatga ega.
…Yuqori malakali pedagog kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlashga alohida
e’tibor berish lozim. Kadrlar tayyorlashning sifati, erkin fikrlovchi shaxs fuqaroni
kamol toptirishga ertaga sinf xonalar va auditoriyalarda kimlar dars va saboq
berishiga bog`liq”.
Darhaqiqat, barkamol inson shaxsining shakllanishi bevosita uzluksiz ta’lim
jarayonida amalga oshadi. Shunday ekan har jabhada muvaffaqiyatga erishish,
jumladan, yuqori malakali kadrlar tayyorlashda milliy dasturni o`rni va ahamiyati
beqiyosdir.
Kurs ishining dolzarbligi: O’zbekiston Respublikasida amalga
oshirilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlar o’ziga xos jamiyat hayotini yangilashda
muhim o’rin tutadi.
Yosh avlodga ta’lim berish jarayonini samarali tashkil etish, ularga ilmiy
bilimlarni berish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish ustuvor yo’nalishlardan
biri sifatida e’tirof etilgan. Bu ta’lim sohasining yuksak darajada
rivojlanishinigina kafolati bo’lmay, balki xalq xo’jaligini malakali yetuk kadrlar
bilan ta’minlash imkonini ham beradi.
Hozirgi kunda umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar
kollejlari matematika kursi dasturini mazmuni va uning bayon qilish metodlarining
6

asosiy maqsadi o’quvchilarning shu fan bo’yicha egallaydigan bilimlari sistemasini
yanada chuqurroq shakllantirish, ularning bilim olish jarayonini faollashtirishdan
iboratdir.
Kurs ishining maqsadi. O’zbekiston “qayta qurish” siyosati va uning
oqibatlari xaqida o’rganish bilan bir qatorda o’sha davirda yugizilgan siyosat
xaqida o’zimizga bilim va konikmalar olib tushuncha shakllantirish , shu xaqida
yosh avlodga ma’lumot yetkazib berishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari . Ushbu kurs ishining vazifalari quyidagilardan
iborat:
1. Mavzuga doir ma’lumotlarni yig’ish va rejani shakllantirish;
2.Ta’lim sifati va samaradorligini yaxshilash orqali ta’lim natijasini
ta’minlash yo’llarini aniqlash;
3. O’rta maxsus ta’limning reyting tizimini ko’tarish;
4. O’quvchi yo’l qo’yadigan xatolarni o’rganish va uni tuzatish usullarini
izlash;
7

I BOB TURG‘UNLIK DAVRINING ASOSIY XUSUSIYATLARI
I.1. Iqtisodiy o‘sishning sekinlashuvi
20- asrning 80- yillari o ʻ rtalarida keng iste ʼ molga kirgan tushuncha ; SSSRda
totalitar tizimni isloh yo ʻ li bilan o ʻ zgartirishga qaratilgan harakatni anglatgan .
Qayta qurish siyosatining maqsadi va vazifasi mamlakatda to planib qolganʻ
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va mafkuraviy sohalardagi muammolarni
"qayta qurish" yo li bilan hal etishdan iborat bo lgan. M.S.Gorbachyov
ʻ ʻ
boshchiligida KPSS rahbariyatining bir qismi tomonidan boshlangan bu siyosat
mamlakat hayoti va umuman jahonda ma lum o zgarishlar sodir bo lishiga olib
ʼ ʻ ʻ
keldi (oshkoralik, siyosiy plyuralizm, "sovuq urush"ning tugashi va h.k.). Qayta
qurishniamalga oshirishdagi qarama-qarshilik va noizchilliklar natijasida 80-
yillarning oxiri — 90-yillarning boshidan mamlakat hayotining barcha sohalarida
bo hronlar kuchayib ketdi. Bunga shu davrda turli respublikalarda bo lib o tgan
ʻ ʻ ʻ
siyosiy voqealar, milliy nizolarning ayrim joylarda ixtilofli tus olishi misol bo ladi.
ʻ
Qayta qurish sobiq SSSRda to planib qolgan muammolarni to la hal etishga xizmat
ʻ ʻ
qilmadi. Mustaqillik, demokratiya va erkinlik g oyalariga to g ri kelmaganligi
ʻ ʻ ʻ
tufayli ham amaliy samara bermadi. Oxir oqibatda KPSS ning halokati va SSSR
ning tugashiga muayyan turtki bo ldi. Ana shunday sharoitda 80-yillarning
ʻ
o’rtalarida sovet jamiyatida «qayta qurish» boshlandi. Qayta qurish KPSS MK
Bosh kotibi Mixail Sergeyevich Gorbachev va KPSS Markaziy Komitetining aprel
(1985-yil) plenumi bilan bevosita bog’liqdir. Ushbu jarayon avvalo jamiyat-ning
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy sohalarida to’planib qolgan inqirozli holatlarni
tahlil etishdan bosh-landi. Natijada mahsulot ishlab chiqarish uchun ikki baravar
ko’p tabiiy resurslar , energiya, inson mehnati sarf etilishi, temir, po’lat, stanoklar
ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda birinchi o’rinni egallashiga qaramas-dan
mamlakatda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishning yo’lga
qo’yilmaganligi qayd etildi.
8

Qayta qurishning birinchi bosqichi (1985—1987-yil-lar) ma'muriy-tashkiliy
tadbirlarning an'anaviy usullarda olib borilishi bilan izohlandi. Mazkur bosqichda
kun tartibiga qo’yilgan vazifalardan biri ilmiy-texnika taraq-qiyoti yutuqlarini
ishlab chiqarishga jalb etish asosida jamiyatda tub iqtisodiy taraqqiyotni
jadallashtirish va uning asnosida inson omilini faollashtirishdan iborat bo’ldi.
Qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e'tibor mamlakat iqtisodiyotini
rivojlantirishga qaratildi. Ammo bunday jarayonni ijtimoiy munosabatlarni
takomil-lashtirmasdan amalga oshirish mumkin emasligi tezda ayon bo’lib qoldi.
Shuning uchun 1986-yilda qayta qu-rish va ijtimoiy munosabatlar masalasiga
alohida e'tibor berildi. Bunday siyosatning markazida esa jamiyatni
demokratlashtirish, ma'muriy-buyruqbozlik va byurokra-tizmga, qonunsizlikka
qarshi kurash turar edi. 1
Natijada jamiyat ijtimoiy-siyosiy , iqtisodiy, madaniy hayotida ma'lum
o’zgarishlar ro’y bera boshladi, kishi-larning ijtimoiy faolligi oshdi, demokratiya
sari qadam tashlandi, milliy o’zlikni anglash jarayoni yuz berdi. Ammo tub
o’zgarishlarni, barcha sohalarda haqiqiy islo-hotlarni amalga oshirish yo’lidagi
urinishlar muvaffaqiyat qozonmadi. 1986-yildan boshlab mamlakat iqtisodiy
ahvoli battar yomonlasha boshladi , 1987-yil yanvaridan ishlab chiqarish sur'atlari
keskin pasaya bordi, iqtisodi-yotda inqirozli holat yuzaga keldi. Qayta qurishning
bi-rinchi bosqichi shu tarzda mag’lub bo’ldi.
Qayta qurishning ikkinchi bosqichi (1987— 1990-yil-lar) endi jamiyatning
barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qo’ydi. Xususan,
bunday va-zifa sobiq siyosiy mafkura tomonidan 1987-yil yanvarda yanada
konkretlashtirildi va uning asosiy maqsadi sovet jamiyatini to’liq
demokratlashtirishdan iborat ekanligi ta'kidlandi.
Jamiyatda sodir bo’layotgan voqealar, hodisalarga o’sha davrda kun tartibiga
qo’yilgan «ko'proq demokratiya» shiori ostida baho berish rasm bo'1-
1
Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
9

di. To’g’ri, demokratlashtirish jarayoni jamiyatni ma'lum darajada uyg’otdi,
ijtimoiy faollik ortdi. Saylovlarning muqobil nomzodlar ishtirokida, alternativ
asosda olib borilishi ijobiy holat edi, bundan tashqari SSSRda saylov tizimini
o’zgartirish to’g’risidagi Qonun (1988-yil de-kabri) ning qabul qilinishi ham
jamiyat a'zolari ijtimoiy faolligini oshirishda ma'lum ahamiyat kasb etdi.
Ammo mamlakatda tub demokratik o’zgarishlarni amalga oshirish , boshlangan
islohotlarni oxiriga yetka-zish mumkin boimadi. Bu ikki sabab bilan izohlanadi.
Birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan puxta ishlab chiqilgan
dasturi yo’q edi. Ikkinchidan, par-tiya rahbarlari bundan manfaatdor emasdilar.
Ma'lumki, qayta qurish «yuqoridan» boshlandi. 2
2
Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
10

I.2 «QAYTA QURISH» SIYOSATI VA IJTIMOIY-SIYOSIY INQIROZ
Sovet jamiyatining 80-yillar o’rtasidagi holati, ijti-moiy-siyosiy, iqtisodiy
sohalardagi ahvoli mamlakatning bundan oldingi bosqichlarida hukm surgan
siyosatning bevosita, mantiqiy davomi edi. Shu o’rinda ta'kidlash joizki, 80-
yillarning boshlariga kelib sovet mustabid siyosiy tizimi, xo’jalik yuritish usuli
o’zining rivojlanish imkoniyatlarini batamom tugatdi.
Sobiq mamlakat siyosiy rahbariyati mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy
sohalarida bir necha marta tub islohotlar, o’zgarishlar qilishga urinib ko’rdi.
Ammo bunday harakatlarning barisi zoye ketdi, ko’zlangan maqsadga erishilmadi.
Bunday holat, ayniqsa, mamlakat xalq xo’jaligiga zamonaviy ilmiy-texnika
yutuqlarini joriy etish, jamiyatni demokratlashtirish, inson huquqlarini himoya
qilish, mamlakatning xalqaro nufuzini oshirish masalalariga ko’proq daxldor
bo’ldi.
Jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o’zgarishlar bo’lishiga umidning so’nishi
80-yillarning boshlarida ayniqsa kuchaydi. Buning oqibatida, bir tomondan,
ma'muriy-siyosiy biqiqlik kuchaygan bo’lsa, boshqa tomondan, jamiyat a'zolari
mehnat intizomining pa-sayishi, ijtimoiy loqaydlik, befarqlik kuchayib bordi.
O’zbekiston iqtisodiyoti katta xom ashyo, iqtisodiy zaxi-ralarga ega bo’lishiga
qaramasdan g’arb mamlakatlaridan juda tez ortda qola boshladi. Ishlab chiqarish
sama-radorligi pasaydi, kishilarda jamiyatda sodir bo’layotgan ijtimoiy voqea va
hodisalarga qiziqish kamaydi, yangi texnika hamda texnologiyalarni o’zlashtirish
juda sust olib borildi.
Jahonning rivojlangan va demokratik tarkib topgan mamlakatlaridagi ijobiy
o’zgarishlar, demokratiya va inson huquqlarini himoya qilishdagi olg’a siljishlar,
xalq turmush sharoitidagi yangi imkoniyatlar sovet jamiyati-' dan nafratlanish,
jiddiy, tub o’zgarishlarni amalga oshirishga moyillik hissini paydo qildi.
Ana shunday sharoitda 80-yillarning o’rtalarida sovet jamiyatida «qayta
qurish» boshlandi. Qayta qurish KPSS MK Bosh kotibi Mixail Sergeyevich
Gorbachev va KPSS Markaziy Komitetining aprel (1985-yil) plenumi bilan
11

bevosita bog’liqdir. Ushbu jarayon avvalo jamiyat-ning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy,
madaniy sohalarida to’planib qolgan inqirozli holatlarni tahlil etishdan bosh-landi.
Natijada mahsulot ishlab chiqarish uchun ikki baravar ko’p tabiiy resurslar,
energiya, inson mehnati sarf etilishi, temir, po’lat, stanoklar ishlab chiqarish
bo’yicha dunyoda birinchi o’rinni egallashiga qaramas-dan mamlakatda
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishning yo’lga qo’yilmaganligi qayd
etildi.
Qayta qurishning birinchi bosqichi (1985—1987-yil-lar) ma'muriy-tashkiliy
tadbirlarning an'anaviy usullarda olib borilishi bilan izohlandi. Mazkur bosqichda
kun tartibiga qo’yilgan vazifalardan biri ilmiy-texnika taraq-qiyoti yutuqlarini
ishlab chiqarishga jalb etish asosida jamiyatda tub iqtisodiy taraqqiyotni
jadallashtirish va uning asnosida inson omilini faollashtirishdan iborat bo’ldi.
Qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e'tibor mamlakat iqtisodiyotini
rivojlantirishga qaratildi. Ammo bunday jarayonni ijtimoiy munosabatlarni
takomil-lashtirmasdan amalga oshirish mumkin emasligi tezda ayon bo’lib qoldi.
Shuning uchun 1986-yilda qayta qu-rish va ijtimoiy munosabatlar masalasiga
alohida e'tibor berildi. Bunday siyosatning markazida esa jamiyatni
demokratlashtirish, ma'muriy-buyruqbozlik va byurokra-tizmga, qonunsizlikka
qarshi kurash turar edi.
Natijada jamiyat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotida ma'lum
o’zgarishlar ro’y bera boshladi, kishi-larning ijtimoiy faolligi oshdi, demokratiya
sari qadam tashlandi, milliy o’zlikni anglash jarayoni yuz berdi. Ammo tub
o’zgarishlarni, barcha sohalarda haqiqiy islo-hotlarni amalga oshirish yo’lidagi
urinishlar muvaffaqiyat qozonmadi. 1986-yildan boshlab mamlakat iqtisodiy
ahvoli battar yomonlasha boshladi, 1987-yil yanvaridan ishlab chiqarish sur'atlari
keskin pasaya bordi, iqtisodi-yotda inqirozli holat yuzaga keldi. Qayta qurishning
bi-rinchi bosqichi shu tarzda mag’lub bo’ldi.
Qayta qurishning ikkinchi bosqichi (1987— 1990-yil-lar) endi jamiyatning
barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qo’ydi. Xususan,
12

bunday va-zifa sobiq siyosiy mafkura tomonidan 1987-yil yanvarda yanada
konkretlashtirildi va uning asosiy maqsadi sovet jamiyatini to’liq
demokratlashtirishdan iborat ekanligi ta'kidlandi.
Jamiyatda sodir bo’layotgan voqealar, hodisalarga o’sha davrda kun tartibiga
qo’yilgan «ko'proq demokratiya» shiori ostida baho berish rasm bo'1-
di. To’g’ri, demokratlashtirish jarayoni jamiyatni ma'lum darajada uyg’otdi,
ijtimoiy faollik ortdi. Saylovlarning muqobil nomzodlar ishtirokida, alternativ
asosda olib borilishi ijobiy holat edi, bundan tashqari SSSRda saylov tizimini
o’zgartirish to’g’risidagi Qonun (1988-yil de-kabri) ning qabul qilinishi ham
jamiyat a'zolari ijtimoiy faolligini oshirishda ma'lum ahamiyat kasb etdi.
Ammo mamlakatda tub demokratik o’zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan
islohotlarni oxiriga yetka-zish mumkin boimadi. Bu ikki sabab bilan izohlanadi.
Birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan puxta ishlab chiqilgan
dasturi yo’q edi. Ikkinchidan, par-tiya rahbarlari bundan manfaatdor emasdilar.
Ma'lumki, qayta qurish «yuqoridan» boshlandi. 3
3
Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
13

I .3 Sovet jamiyatini demokratlashtirish va uning amalda asossizligi
Mazkur jarayonning boshlanish paytida jamiyat a'zolari unga juda katta umid
bog’ladilar. Ro’y berayotgan o’zgarishlar, ayrim ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy
islohotlar kishilarda ertangi kunga, «porloq kelajak»ka ishonch ruhini yana
uyg’otdi. Dastlabki davrda qayta qurish rah-namolari, ya'ni «yuqori»ning «quyi»
bilan munosabatla-rida ma'lum kelishuvchilik, xayrixohlik sezildi.
Lekin keyinchalik vaziyat o’zgardi, 80-yillarning ikkinchi yarmidan
boshlangan iqtisodiy inqiroz, ijtimoiy muammolarni hal etishdagi uquvsizlik
demokratik jara-yonlar va oshkoralikning yarim yo’lda qolib ketishi — bularning
barisi jamiyat a'zolarida qayta qurishga bo’lgan munosabatni o’zgartirdi. Qayta
qurishning uchinchi yilida uning to’liq mag’lub bo’lishi aniq ko’zga tashlanib
qoldi. Amaliy ishlar, foydali tadbirlar o’rniga siyosiy jab-hadagi «musobaqalar»:
siyosiy safsata, quruq va'dalar kishilarda loqaydlik holatini yanada kuchaytirdi.
Ijtimoiy faollik o’rnini sustkashlik, davlat va firqa siyosatiga ishonmaslik,
befarqlik egalladi.
Qayta qurish oshkoralik, demokratiya va fikrlar xilma-xilligining ma'lum
ma'noda kuchayishiga imkon yaratdi. Shu bilan birga, bunday jarayonlarni
madaniy shaklda, xalqaro andozalar asosida olib borish imkoni bo’lmadi. Bunga
ko’proq kommunistik-bolshevistik mafkuraviy yakkahokimlik, ma'muriy-
buyruqbozlik tizi-mi asoratlari ta'sir qilar edi. Natijada tom ma'nodagi
oshkoralikka erishib bo’lmadi, demokratiya esa amalda navbatdagi «siyosiy
o'yin»lar ko’rinishini oldi. Fikrlar xilma-xilligining ayrim ko’rinishlari esa
«yuqori»ning siyosat va nazariy masalalarda hur fikrlilikni ta'qib etishi asnosida
yuz berdi.
Tabiiyki, yuqoridagi kabi holatlar jamiyatda tom ma'-nodagi siyosiy-ijtimoiy
islo-hotlarni amalga oshirishga imkon bermadi. Imkon beri-shi mumkin emas edi
ham.
Chunki, bunday islohotlar aslida sobiq markazning siyosiy manfaatlari nuqtai
nazaridan amalga oshirilishi lozim edi. Milliy respublikalar talab-ehtiyojlari nazar-
14

pisand qilinmadi. Natijada ijtimoiy-siyosiy inqiroz yuza-ga keldi. Bunday holat,
ayniqsa, O’zbekistonda o’ziga xos tarzda namoyon bo’ldi. O’zbekistonda tobora
kuchayib borayotgan iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy inqiroz, boshboshdoqliklarning
zudlik bilan oldini olish, pirovard natijada ijtimoiy adolatga erishish lozim edi.
Ana shunday sharoitda mavjud holatdan chiqish, shuningdek, sobiq ittifoqdosh
respublikalarning mus-taqillik yo’lidagi harakatlarini bartaraf etish, Sobiq SSSRda
vujudga kelgan inqirozli harakatlar sabablarini ittifoqdosh respublikalardan
qidirish, ularni ayblash uchun Markaz turli nayranglar, «siyosiy o'yinlar» o’ylab
chiqdilar.
Sobiq mamlakatning turli mintaqalarida «o'ylab topilgan» bunday «tadbirlar»
ichida O’zbekistondagi holat o’ta achinarli tus oldi. Markaz nima qilib bo’lsada,
O’zbekiston misolida uning rahbariyatini, xalqini uyushgan jinoyatchilikda ayblab,
obro’sizlan-tirish yo’lini tutdi.
Buning natijasida «O’zbek ishi», keyin «Paxta ishi» paydo bo’ldi. «O’zbek
ishi» aslida markazda o’ylab topilgan bo’lib, uning mohiyatini O’zbekiston
misolida sobiq SSSRning taraqqiyot jihatidan umumjahon andozalaridan ajralib
qolganligini xaspo’shlab ko’rsatish edi. «Paxta ishi» esa «O’zbek ishi»ning davomi
bo’lib, nima qilib bo’lsa-da o’sha davrda barcha respublikalarda avj olgan qo’shib
yozish, xizmat lavozimini suiiste'mol qilish, uyushgan jinoyatchilikning vujudga
kelganligini, ularni bartaraf etish orqali sobiq SSSRning davomiyligi-ni saqlashdan
iborat edi.
Ta'kidlash kerakki, O’zbekistonning o’sha paytdagi ayrim rahbarlarida
(Inomjon Usmonxo’jayev, Rafiq Nishonov va b.) ham qafiy jur'at, sobiq Ittifoq
doirasi-da respublikaning real tutgan o’rnini ochiq-oydin aytish uchun mardlik
yetishmadi. Aksincha, uning o’rniga bun-day rahbarlar Markaz vazifalarini tezroq
«uddalash», respubikaning Ittifoqqa boqimanda ekanligi to’g’risidagi soxta
fikrlarni tasdiqlashdan nariga o’tmadilar. Ijtimoiy- ma'naviy sohada esa
milliylikning har bir ko’rinishi «internatsionalizm« mohiyatiga yot ekanligini
isbotlash-ga harakat qilindi. Bu narsa O’zbek tili, din, milliy urf-odat, an'ana,
15

marosimlar, ayniqsa, «Navro'z» bayramiga munosabatda yaqqol ko’rindi.
O’zbekistonning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotida
o’zkompartiyaning XVI Plenumi (1984-yil 23-iyun) juda mash'um rol o’ynadi.
Ushbu partiyaviy tadbir ham aslida «yuqori»ning talabi bilan o’tkazilgan bo’lib,
uning maqsadi mahalliy rahbar kadrlarni obro’sizlan-tirish, ular «timsoli»da
O’zbek xalqini kamsitish edi. 1984—1990-yillar ichida O’zbekistonda XX asr 30-
50-yillarida sodir bo’lgan qatag’onlardan ko’lam jihatidan kam bo’lmagan
bedodliklar yuz berdi. Eng avvalo qatag’on qilichi Sharof Rashidovga qarshi
ko’tarildi. 80-yillar qatag’onidan sobiq Ittifoqdagi biror-bir xalq O’zbek millati
kabi talafot ko’rmadi.
Markazning tazyiqi tufayli 1984-yildan respub-likamizga mamlakatning turli
mintaqalaridan «desant-chilar» yog’ilib kela boshladi. «Desantchilar» aslida
milliy-mahalliy urf-odat, an'analarni bilmagan, bilish-ni ham istamagan, aksincha,
turli siyosiy iboralar bilan ularni inkor etuvchi, «yordam berish», «O'zbe-kistonni
to’g’ri yo’lga solish» shiorlari orqali mam-lakatimizni obro’sizlantirishga harakat
qilgan va markaz tomonidan rag’batlantirilgan hamda yuqori lavozimlarga
tayinlanganlar edi. Gdlyan va Ivanov rahbarligidagi jazo otryadlari 1984—1989-
yillarda turli bahonalar bilan o’n minglab rahbarlarni ishdan oldilar, kadrlarni
almashtirish siyosati ommaviy tus oldi. Birgina 1984—1987-yillarda Moskva,
Leningrad va Rossiyaning boshqa shaharlaridan 400 dan ortiq kishi
O’zbekistonning partiya, sovet, ma'muriy-xo’jalik organlariga ishga yuborilgan.
Markazdan yuborilgan amalparastlar O’zbekistonning partiya va hokimiyat
tizimlaridagi asosiy o’rinlarni egal-lab, qatag’on boshladilar. O’zbekistondagi
kamchilik-larni ilma-teshik qilib tekshirdilar, yo’q xato va kamchi-liklarni atayin
bor qildilar, siyosiy o’yinlar, makkor niyatlar natijasida jismoniy zo’ravonliklar,
ruhiy ta'sir etishlar ommaviy tus oldi. Eng yomoni O’zbekistonning milliy va
hududiy o’ziga xosliklarini bilmagan «desant-chilar» O’zbek xalqining milliy
g’ururini paymol qilishga urindilar.
Bu davrda totalitar-buyruqbozlik, mustabid tuzum yo'1 qo’ygan xato va
16

kamchiliklarga mintaqaviy yoki mil-liy hodisa deb qarash yuzaga keldi. Bu,
ayniqsa, Moskva matbuot organlarida juda avjga chiqdi. Biroq davlat va xalq
mulkini talon-toroj qiUsh, poraxo’rlik, mansabga tayinlashda oshna-
og’aynigarchilik va mahalliychilikka yo'l qo’yish faqat O’zbekistonga xosdir, deb
baholash tarixiy haqiqatga batamom zid siyosat edi. Bunday xato va kamchiliklar
turg’unlik yillarida sovet jamiyatining hamma yerida, birinchi navbatda
Markazning o’zida chuqur ildiz otib ketgandi.
«Paxta ishi» keyinroq atay «O’zbek ishi»ga aylanti-rilib, xalqimizning
nafsoniyatini toptash yo’liga o’tildi. Oqibatda butun respublikamizda
parokandalik, lo-qaydlik, umidsizlik va ishonchsizlik kayfiyati chuqurlashdi.
Odamlarning ko’ngli jamiyatdan ham, siyosatdan ham sovidi, sarosimada,
tahlikada yashay-digan bo’ldi. «Paxta ishi», «O’zbek ishi» Moskvada to’qib
chiqarilgan bo’lib, pirovard natijada millat sha'niga, uning asrlar mobaynida
to’plangan obro’-e'tiboriga, milliy qadriyatlariga dog’ tushirdi. Bu esa O’zbek
xalqining sovetlar tuzumi, kommunistik mafkuraga nisbatan nafratini oshirdi. 4
4
Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
17

II BOB. QAYTA QURISH SIYOSATINING OQIBATLARI
II.1. Iqtisodiy tanazzul va inflyatsiya
KPSSning jamiyat hayotida tutgan o’rni bo’shashdi, uning rahbarlik va
rahnamolik roliga putur yetdi. Bunday hol boshqa jamoat tashkilotlari, ayniqsa,
yoshlar tashkilotlari, kasaba uyushmalariga ham taalluqli edi.Qayta qurish oxir-
oqibatda siyosiy jihatdan puch, natijasiz, besamara safsatabozlikdan boshqa narsa
bo’lmay qoldi, tub demokratik o’zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan
islohotlarni oxirigacha yetkazish mumkin bo’lmadi.Buning sabablari
quyidagilardan iborat. Birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan
puxta ishlab chiqilgan konsepsiyasi yo’q edi. Og’izda demokratiya, oshkoralik
kabi shior-lardan foydalanilganiga qaramasdan, amalda partiya, siyosiy rahbariyat
eski tasavvurlar girdobida edi, rah-barlikning demokratiyaga qarama-qarshi
turuvchi buy-ruqbozlik-ma'muriyatchilik usullaridan foydalanishi davom etardi.
Ikkinchidan, mamlakatdagi partokratik rahbariyat «nomenklatura»ni saqlab
qolishdan manfaatdor edi, chunki mamlakatni boshqarish ma'muriy-buyruqbozlik
usuli orqali oson kechardi. Har qanday demokratiya, oshkoralik totalitar tuzumning
kushandasi ekanligini ular anglar edilar.
Uchinchidan, M.Gorbachev g’oyasi asosida qayta qurishni amalga oshirish
murakin emasdi. Sotsializmga xos mulkiy munosabatlar, ijtimoiy sohadagi siyosat,
yakkapartiyaviy rahbarlik, mustabid boshqaruv usuli hech qachon demokratiya
bilan kelisha olmas edi.
Shunday sharoitda qayta qurish xalqni chalg’itishdan boshqa narsa emasligi
ayon bo’ldi. Natijada qayta qurish xalqning tobora siyosiy faollashuvi tufayli
mag’lubiyatga uchradi.
80- yillar o’rtalariga kelib SSSRda tanglik holati keskin kuchaydi, u mamlakat
hayotining barcha sohalarini qamrab oladi. Boshi berk murakkab vaziyatdan
chiqib, yo’lini qiyinchilik bilan izlash boshlandi. Nihoyat 1985 yilning bahorida
QPSSMQ ning aprel plenumi sovet jamiyatini tubdan qayta qurish, uning barcha
sohalarini chuqur isloh qilish yo’lini e’lon qildi. “Qayta qurish” sovet jamiyatini
18

rivojlantirishning ob’ektiv ehtiyoji unda yashovchimillatlar va xalqlar manfaatlari
taqoza etgan hayotiy zarurat sifatida tariflandi. 80 yillarning o’rtalaridan
boshlangan “qayta qurish” madaniyat sohasini ham qamrab oldi. Mamlakat siyiy
rahbariyatining madaniyat sohasini “qayta qurish” aslida ma’naiy jabhada
ma’muriy – buyruqbozlik tizmini rivojlanishining ekstensiv yo’li yaroqsiz bo’lib
qolganligidan dalolat edi. Haqiqatdan ham shunday edi. Chunonchi uzoq yillar
davomida muxtabid tuzumning milliy respublikalar madaniyatini inkor etib, butun
mamalakatda yagona “sotsiolistik madaniyat”ni shakillantirish borasida olib
borgan g’ayri ilmiy siyosati madaniyatda ham ijtimoiy,iqtisodiy sohalarda
bo’lganidek tushkunlik, turg’unlik mehanizimini yuzaga keltirdi. Siyosiy
rahbariyatning ta’siri bilan aytganda uning “rivojlanishni sun’iy ravishda
jadallashtirish” lozim edi.
Lekin shuni ham alohida ta’kidlash, lozimki, madaniyat rivoji, ma’naviy
jarayonlar jamiyatning o’ziga xos ichki, tabiy qonunlari asosida ruy beradi, uni
sun’iy jadallashtirish uchun ko’r – ko’rona aralashuv salbiy oqibatlarga ham olib
kelishi mumkin.
Yana shuni tan olish kerakki, qayta qurish O’zbekistonda milliy madaniyatni,
ayniqsa, milliy qadriyatlarni tiklash va rivojlantirish, xalqning o’zligini anglash,
jarayonini tezlashtirish yo’lida ma’lum qadam bo’ldi.
Madaniyatdagi “qayta qurish” hukumron mafkuraning o’z siyosiy
barqarorligini chiklash yo’lidagi navbatdagi urinishi edi,xolos. Uning maqsadi
madaniyatdagi shakillanib bo’lgan sekinlashtirish mexanizmining “ko’zga
tashlanib” turgan ayrim “qusurlarni” ta’mirlashdan boshqa narsa emasdi. Bu narsa
ayniqsa xalq ta’limi va oliy ta’lim tizimida yaqqol ko’zga tashlanib qoldi.1 1985-
1990 yillar xzalq ta’limi tizimidagi ayrim siljishlar ma’muriy – buyruqbozlik
tizimining zo’r berib qilgan harakati bilan tafsiflanadi. Lekin bu davrda ta’lim va
tarbiya sohasida ziddiyatli holatlar yanada keskinlashdi. Maktab, o’rta maxsus va
oliy ta’lim tizimi moddiy jihatdan yetarli darajada ta’minlashadi.
80 yillarning o’rtalaridan boshlangan xalq maorifidagi islohatlar majoziy
19

ahamiyatga ega bo’lib, mavjud muammoni hal qilishdan ko’ra uni keng xalq ko’z
ungidan yashirib “buyab - bejab” ko’rsatish maqulroq ko’rindi. Aslida, islohatdan
ko’zlangan maqsad “sovet ta’lim tizimi”ni xalqaro darajada ko’tarish, mutaxassis
va o’quvchilar bilan saviyasi sifatini oshirish, ta’limni demokratlashtirish va
insonparvarlashtirishdan iborat edi.
Ammo ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi. Buning sababi islohotning
o’sib borayotgan kommunistik “ta’limga” mustabid jamiyatning tafakkuriga
asoslanganligi bo’ldi. Ulardan tashqari islohotni quruq va’dalarga asoslanib
o’tkazib bo’lmasdi, u kuchli moddiy bazaga ega bo’lishi kerak edi. Lekin u moddiy
jihatdan ta’minlanmadi, shuning uchun ham u kutilgan natija bermadi.
Masalan, xalq ta’limi sohasida belgilangan islohotlarni amalga oshirish
maqsadida O’zbekiston SSR maorif vazirligi respublikadagi tabiiy o’sishni
e’tiborga olgan holda yuqori saviyadagi ta’lim tizimini
yaratish maqsadida 1985-1990 yillarga mo’ljallab tuzilgan istiqbolli rejada
3693 ming o’quvchiga mo’ljallangan yangimaktablar qurishni ko’zda tutilgan edi.
Lekin markaz islohotni ta’minlash uchun yetarli mablag’ga ega bo’lmaganligi
sababli O’bekistonda yangi maktablar qurishni 920 ming o’ringa tushirda.
O’qituvchi kadrlar tayyorlashda ham nomutanosiblik yuzaga kelgan edi. 1985
yilda respublika maktablarida ishlayotgan o’qituivchilar soni 268,4 ming kishini
tashkil qilgan holda bu raqam 1990 yilga kelganda 243,9 ming nafarga tushib
qoldi. Buning sababi, birinchidan aholi o’rtasida asosiy ziyo tarqatuvchiga nisbatan
e’tiborsizlik bo’lsa, ikkinchidan o’qituvchilarni ijtimoiy himoyalashdagi yo’l
qo’yolgan xatolar ataldi. 1991 yilda FA tarkibida suv muammolari institutlari
tashkil etildi. Fan bilan ishlab chiqarishni yaqinlashtirish maqsadida ba’zi
institutlatqoshida ishlab chiqarish birlashmalari, markazlari tashkil etildi.
Ayniqsa astranomiya sohasida katta ishlar amalga oshirildi. 80- yillarning
o’rtalaridan boshlab astranomiya instituti olimlari fransuz olimlari
bilanhamkorlikda Quyoshning global tebratishini tadqiq etish sohasida keng
kulamli ishlar olib borildi. Quyosh faoliyatini tekshirish sohasida
20

Yu.Solonim,I.Sattorov, Z.Qoraboyeva, Sh.Egamberdiyev kabilarning xizmati katta
bo’ldi. 1986 yilda esa yuksak energiyali astrofizika bo’limi tashkil qilindi.,unda
gamma – astronomiya sohasida tadqiqotlar o’tkazish ishlari boshlab yuborildi.
Shuningdek biologiya, kibrnitika, yadrofizika va meditsina fanlari sohalarida ham
bir qator muhim va dolzarb muammolar ustida ilmiy izlanishlar olib borildi. 5
Ijtimoiy gumanitar fanlar sohasida “qayta qurish” o’yg’onish va hurfikrlilik
bo’lib xizmat qildi. (Mavzularni o’rganishda qisman bo’lsada imkon yaratildi.)
Falsafa,tarix, ayniqsa vatan tarixini o’rganish uning uslubiyatiga, oq dog’larini doir
masalalar faol muhokama etila boshlandi. Ijtimoiy gumanitar fanlarda jamiyat va
shaxs masalalari, madaniy meros, til muammolari kabi masalalarni hal
etishga intilish yuzaga keldi. Bu masalalarga bag’ishlangan ilmiy ayniqsa,
publistik maqolalar, gazeta va jurnallar sahifalarida muntazam bosilib turadi.
Biroq kommunistik mafkura yakka hokimligi sharoitida mazkur masalalarni
to’liq hal etish mumkin emasdi. Mustabid tuzum milliy o’zlikni anglash jarayoniga
tish – tirnog’i bilan qarshilik kursatar, jamiyatdagi mavjud ziddiyatlar, aslida
mustabid sovet tuzumi, kommunistik mafkura yakka hokimligi tufayli yuzaga
kelayotganligini yashirishga, niqoblashga urinar edi.
“Qayta Qurish” yillarida o’zbek ziyolilarini say – harakatlari bilan milliy –
madaniy merosini tiklash, tarixiy – madaniy yodgorliklarni qaytarish muhum
masalalardan biriga aylandi. Shu ma’noda 80-yillarning ikkinchi yarmida
O`zbekistonda “Meros” dasturi amalga oshirila boshladi. Bu harakat respublika
bo`ylab keng yoyildi. Jumladan, O`zbekistontarix va madaniyat yodgorliklarini
saqlash Toshkent viloyati kengashi huzurida tuzilgan yangi tashkilot – “Bobur
jamuiyati”, 1989 yilda birinchi jamoat ekspeditsiyasi sifatida tashkil etilgan
“Bobur yo`li” ilmiy ma’rifiy uyushma,1 ayni shu paytlarda Farg’onada faolyat
ko’rsatgan.
“Farg’ona madaniyatini tiklash”, Toshkent shahridagi 254- o’rta maktabga
vujudga kelgan “Madaniy merosga ixlos” markazlari xalqimizda, ayniqsa,
5
Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
21

yoshlarda milliy g’urur, faxr – iftixor, yuksak ma’naviy – axloqiy fazilatlarni tarkib
toptirishda muhim rol o’ynadi. “Qayta qutish” bunday markaz tashkilot va
uyushmalar O’zbekistonning barcha xududlarida tashkil etilgan edi.
“Qayta qurish” yillarida tarixiy va madaniy yodgorliklarni saqlash, muhofaza
etish ayniqsa muziylar faoliyatining yaxshilash muammosi eng muhum
masalalardan biri sifatida ko’p tartibida turdi. Ma’lumki muzeylar xalq milliy
o’zligini anglashda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq “qayta qurish” yillarida ham
ilgari davrda bo’lgani kabi respublika muziylari asosiy e’tibori inqilobiy – siyosiy,
“sotsializmning afzalliklarini” targ’ib qilishga qaratdi. Agar 1985 yilda
O’zbekistonda 46 muzey faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, 1989 yilga kelib ular soni 58
taga yetdi. Lekin yuqorida qayd qilinganidek, ular asosan hali hukumron bo’lib
turgan kommunistik mafkuraning “targ’ibotchilari” sifatida faoliyat kursatar edi.
Ammo shunday sharoitda ham tarixiy madaniy yodgorliklarning saqlash
masalasiga bo’lgan kommunistik munosabat o’zgarmadi, yodgrliklarni hisobga
olish, muhofaza qilish, ta’mirlsh va ulardan foydalanishdek muhim va murakkab
jarayonga e’tiborsizlik bilan qarqldi. 8 yillarning ikkinchi yarmida O’zbekistonda
xisobga olgan holda ulardan 6466 tasigina (70%0 davlat muhofazasiga o’tkazildi
xolos.
Yana shunisi tajjubliki, milliy ma’naviyatning asosi bo’lgan yodgorliklarni
saqlashga davlat tomonidan arzimagan mablag’ ajratdilar, u ham bo’lsa yildan –
yilga kamayib borardi.
XX asrning boshlaridan adabiyot muayyan ma’noda jamiyat hayotining
barometri bo’lib kelgan. Bu hol qayta qurish yillarida ayniqsa yaqqol ko’zga
tashlandi.
Agar o’zbek adabiyoti nomoyondalari siyosiy – ijtimoiy muzumning “qosh
qovog’i” ga qaramay, urush davridan e’tiboran tarixiy mavzularga katta e’tibor
bergan va bu sohada Oybek, Mirkarim Osim, Shayxzoda kabi yozuvchilar faoliyat
ko’rsatgan bo’lsalar,qayta qurish yillarida tarixiy mavzularga e’tibor yanada
kuchaydi. Jumladan Mirmuhsin shu yillarda “Temur Malik” romanini e’lon qildi”.
22

Muhammad Ali “Sarbadorlar” romanini Azim Suyun shu nomdagi dramatiл
dostonini yaratdi. Shu tariqa, tarixiy mavzularda o’zbek adabiyotining yangi avlodi
ham qo’l o’ra boshladi.
Qayta qurish ham tarixiy mavzuda ijod etuvchi yozuvchilar uchun qanchalik
keng imkoniyat yaratganiga qaramay, bir tomondan, Oydek, M.Osim,
M.Shayxzoda singari o’zbek xalqi tarixini puxta bilgan yozuvchilarning bu davrda
yetib kelganligi, ikkinchi tomondan T.Qodirov va O.Yoqubov singari
yozuvchilarning boshqa yumushlari bilan band bo’lib bu mavzudagi asar
yaratilganliklari sezildi.
Yozuvchilar garchand qisqa vaqt davom etgan bo’lsa-da sovet jamiyatini
hayotida burilish yasagan qayta qurish davri imkoniyatlaridan shu ma’noda yetarli
foydalana olmadilar.
Ammo shu bilan birga qayta qurish davri bergan ikkinchi muhim imtiyoz
oshkoralik edi. Kommunistik mafkura hukumronlik qilgan yillarda jamiyatda
kechayotgan hayotiy xodisalarni faqat sharqlovchi yoxud ijobiy buyoq xolos,
Yozuvchilar bu xodisalarga teran nazar tashlash va badiy taxlil etish imkoniyatiga
ega bo’lmailar. Shuning natijasida sovet voqeyligini ideallashtiruvchi, real hayot
haqiqatidan o’zoq bo’lgan asarlar ko’plab maydonga keldi. Xolbuki, siovet davri
nafaqat ayrim shaxslar balki butun xalqlarning fojiasi bilan to’la bo’lgan. Qishloq
xo’jaligini xamoalashtirish singari tadbirlar oqibatidan qanchadan - qancha
kishilarning yostig’i qurigan. Milliy respublikalarning huquqlari toptalib, xatto
ulrning mahalliy rahbarlari ham o’z xalqini, respublikadagi yer osti va yer usti
boyliklarini, xalqning aqliy salohiyatini o’zida mujassamlashrirgan hamoya qilish
imkoniga ega bo’lgadilar.
50 yillarning boshlaridagi qatog’on qurbonlaridan biri Shukrullo “Kafansiz
kumilganlar” xotira romanini yozib, unda sovet tuzumining inson xaq –
xuquqlarini paymol etish evaziga yangi tarixiy birlik sovet xalqini yaratishga
qaratilgan aksilinsoniy maqsad – mohiyatini ochib tashladi. Shu yillarda maydonga
kelgan qator ramon, qissa va hikoyalarda sovet jamiyatining qonli tarixi, siyosiy
23

tuzum tomonidan majaqlanib tashlangan taqdirlar xaqqoniy tasvirini topdi.
Yozuvchilar yetmish yillik tarixiy jarayonni yangi tafakkur asosida tasvir va talqin
etishga faol kirishdilar. To’g’ri shu yillarda sovet jamiyatining yaqin tarixini bir
tomonlama tasvirlagan “jim - jitlik” (Said Ahmad asari), “Corraha” (Asqar
Muxtor) singari romanlar paydo bo’ldi. Ammo, aksar asarlarning mualliflari
kechagi tarixning murakkab ichki ziddiyatlarini to’g’ri ko’ra va aks ettira oldilar.
Shuma’noda, Murod Muhammad Do’stning “Lolazor”, O’tkir Xoshimovning
“Tushda kechgan umirlar” romanlari shu davrning adabiy xayotida muhum voqea
bo’ldi. 6
6
Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
24

II.2. Milliy nizo va davlatning parokandaligi
O’zbekiston KP MQning 1984 yil 23 iyunь XVI plenumidan keyingi
yillarda sodir bo’lgan voqealar ishlab chiqarish samaradorligini pasayishi, qishloq
xo’jaligida vujudga kelgan og’ir vaziyat, mamlakat hayotidagi inqi-rozli
ko’rinishlariga alohida e’tibor qaratilib, asosan buning sababchi-lari mahalliy
kadrlar deb topilib, O’zbekistonda boshlangan “tozalash” ishi mutlaqo xalqqa
qarshi qaratilgan tusda avj oldirildi. Plenumda yuqori pog’onadagi sobiq
rahbarlarining xato va kamchiliklariga urg’u berib, ularni shunchaki tanqid
qilish bilan cheklandi. Haqiqiy tanqid va ta’qib-lar mahalliy rahbar kadrlar
boshiga tushdi. Oqibatda bu davrda O’zbekis-tonda rahbar xodimlarga qarshi
boshlangan dastlabki ta’qib O’zbekiston KP MQning sobiq birinchi
kotibi
SH.R.Rashidovga qaratilib, uning faoliyati davomida qilingan yuksak
ishlar, islohotlar ham qo’shib qoralandi. Uni yomon otliq qilish uchun markaz
tomonidan “Rashidovchilik” degan va O’zbekistondagi korruptsiyaning ramziga
aylantirilgan siyosiy yorliq to’qib chiqarildi. SH.Rashidovdan keyin rahbarlik
qilgan I.Usmonxo’jaev davrida asosan markaz ko’rsatmalari bajarildi.
Xalqning taqdiri, ijtimoiy ahvoli Usmonxo’jaev ma’muriyatini qiziqtirmadi. U
Markaziy hukumatga “sodiqligini” ko’rsatib qo’yish uchun kadrlar bilan yordam
berishni iltimos qildi va mahalliy rahbar kadrlarning faoliyatini ko’tarish
o’rniga “qo’g’irchoq lavozimi”ni saqlab qolish uchun barcha harakatlarni qildi.
SH.Rashidovning davrini, uning atrofida turgan mahalliy rahbar
kadrlarni, respublika sha’ni va mavqeini qoralash KPSS MQda puxta ishlab
chiqildi. Respublika uchun markazdan uyushtirilgan “paxta ishi” “o’zbeklar ishi”
uydirmalari go’yoki “poraxo’rlar”ga qarshi qaratilgan bo’lib, qonunsizlik va
ommaviy qatag’onlarning avjga chiqishiga sabab bo’ldi va minglab aybsiz
mahalliy aholini og’ir tazyiqlarga duchor etdi, jumladan, ko’plab rahbar va qishloq
xo’jalik xodimlarining hayotini girdobga aylantirdi.
1984 yildan boshlab, sobiq Kompartiya rahbarlarining taklifiga binoan
25

O’zbekistonda mamlakatning turli mintaqalaridan “desantchilar” ya’ni
KPSS amaldorlari kela boshladilar. Yangi desantchilar O’zbekistonda tartib
o’rnatish uchun emas, balki ular ittifoqning respublikadagi tayanchi bo’lish va
mamlakatda “sovetlarcha” usulda tartib o’rnatishlari lozim edi. Markazdan
yuborilgan xodimlar mahalliy shart-sharoitni hisobga olmay, O’zbekistondagi
partiya va hokimiyat tizimlaridagi asosiy o’rinlarni egallab olib, qirg’in
boshladilar. Markaz ko’rsatmasiga tayanib, ma’muriy-boshqaruv apparatida
ishlayotgan, tub millatga mansub bo’lmish rahbar xodimlarni hibsga ola boshlaydi.
Gunohi isbotlanmagan kishilar qamoqlarda ashaddiy jinoyatchilar bilan birga
ushlab turildi. Ular shafqatsizlarcha og’ir jismoniy va ruhiy qiynoqlarga
tortilib, tergovchilar avvaldan tayyorlab qo’ygan sohta hujjatlarga imzo
chekishga majbur etiladi. 1984-1987 yillar ichida 40 ming mansabdor shaxs
jinoiy javobgarlikka tortildi. Paxta ishi bilan esa 450 ga yaqin davlat va jamoa
xo’jaligi direktorlari, raislari, partiya va sovet xodimlari qamoqqa
O’zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. Respublikadagi vaziyatni o’rganib,
yo’q xato va kamchiliklarni bor qildilar.
Ularning siyosiy o’yinlari natijasida O’zbekiston tarixda ko’rilmagan
ayovsiz tajribalar bilan tergov usullari o’tkaziladigan maydonga aylantirildi.
Mahalliy rahbarlarni badnom etish, ta’qib ostiga olish, ularni Rossiya, Ukraina,
Belorussiyalardan kelgan sodiq kishilar bilan almashtirish bilan shug’ullandilar.
O’zbekiston KP MQ, Ministrlar Soveti, Oliy Sovet, Respublika prokuraturasi,
Ichki Ishlar Vazirligi kabi muhim boshqaruv bo’g’inlari shunday “desantchi”
kadrlar qo’l ostiga o’tdi. Ular respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni yanada
keskinlashtirib yuboradi. 1984 yilda 5 ta, 1985 yilda 33 ta, 1986 yilda 86 ta, 1987
yilda 27 ta, 1988 yilda 2 ta, 1989 yilda 3 ta xodim O’zbekiston Ichki
Ishlar vazirligiga yuborildi.Bundan tashqari, 1984-1989 yillar ichida turli bahona
va sabablar bilan 10 mingdan ortiq kishi ishdan olib tashlandi. Kadrlarni
almashtirish siyosati tez amalga oshdiki, hatto, bir idoraga bir yilda 3 ta yangi
rahbar kelardi. Masalan, 1986-1987 yillarning o’zida 22 ming 516 rahbar
26

almashtirilib, ular orasida 278 sanoat korxonalari rahbarlari, 20 ming tsex va
uchastka, smena boshliqlari, 74 davlat xo’jaligi direktorlari, raislari, 400
ilmiy tashkilotlar, o’quv yurtlari, madaniyat muassasalari rahbarlari bor edi.
Sun’iy ravishda o’ylab topilgan “paxta ishi” mahalliy kadrlar salohiyatiga juda
og’ir zarba berdi. Natijada
jamoa xo’jaligi raislari va sovet xo’jaligi rahbarlarining 60%i
lavozimlaridan olib tashlandi, qishloq xo’jalik mutaxassislarining taxminan
45%i, paxtachilik brigada boshliqlarining har uchinchisi vazifalaridan bo’shatildi.
Bu ishlar kadr tanlashdagi yangi yo’l emas, balki, ularni tahqirlash,
obro’sizlantirish, yerli milliy kadrlar g’ururini paymol qilish siyosati edi. Jarayon
go’yoki “poraxo’rlarga” qarshi qaratilgan bo’ldi. Faqatgina 1983 yildan 1989
yilgacha bo’lgan vaqtda O’zbekistondagi huquqni muhofaza qilish organlari
tomonidan qo’shib yozish, poraxo’rlik, o’g’riliklar haqidagi 800 dan ortiq jinoiy
ishlar tekshirilib, 5000 dan oshiq kishi jazoga hukm qilinganligi, ulardan 600
nafari rahbar xodimlar, o’n nafari mehnat qahramonlari edi. O’zbekistonda bu
yillarda butun jazoga tortilgan begunoh mas’ul va xo’jalik xodimlari 25 ming
kishiga yetdi. Gdlyan-Ivanov rahbarligidagi jazo otryadining ortida turgan
kuchlar uzoq vaqt pinxoniy siyosat olib bordi. 7

O’lkaning o’ziga xos noyob xususiyatlarini, buyuk tarixini, madaniyatini
bilmagan, aslida bilishni ham istamagan Ligachev, Razumovskiy, Mogilьnichenko,
Bessarobov, Smirnov, Ponomerov kabi sovet ma’murlari bu ishlarning boshida
bo’lishdi. Bu guruhning “ishi” boshidanoq qonunchilikka umuman zid holda,
tergov qilinuvchilar va ularning yaqinlariga nisbatan ochiqdan-ochiq zo’ravonlik
qilish bilan ajralib turdi. Bemorlar, ko’p bolali onalar, qariyalar ham ayab
o’tirilmadi. Mahalliy rahbar kadrlarning “vaqtincha” qamoqda saqlanishlari
yillab davom etdi. Nohaq qamoqga olinganlarning ba’zilari og’ir
tahqirlashlarga bardosh berolmay, o’z jonlariga qasd qildilar.O’zbekistonda keng
tus oldi. Necha minglab kishilar tazyiq, quvg’in va qatag’onga duchor qilindi,
7
Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
27

qanchadan-qancha odamlar tergov izolyatorlarida saqlab turildi. Ataylab
o’ylab topilgan ko’pdan-ko’p, jinoiy ishlar qo’zg’atildi. Ba’zi tergovlar dalillarni
soxtalashtirib, begunohlarga nisbatan faqat ayblash yo’lini tutdilar. Jismoniy
zo’ravonliklar, ruhiy ta’sir etish, majburlab bo’yinga qo’yish va e’tirof etishlar
ommaviy tus ola boshladi. SHu tariqa O’zbekistonga kelganlar adolatni qaror
toptirishga emas, aksincha ko’proq begunoh mahalliy kadrlarni qamatish
natijasida yillik hisobotlarini boyitishga zo’r berdilar.Hamma respublikalardan
farqli o’laroq O’zbekistonda boshqalarga o’rnak bo’lishi uchun respublika
kadrlarining “ta’zirini berib qo’yish”ga qaratilgan harakat yuqori bo’lgan.
Ya’ni tizimga sig’magan va hukmron tuzumni yoqtirmagan aholi guruhlari
antigumanistik choralar bilan yo’q qilish kabi siyosat qurboniga aylandilar.
Sovet tuzumining O’zbekistonda XX asrning 1916, 1930, 1950, 1980 yillarida
qatag’on siyosatini avj oldirganining asosiy sababi har avloddan chiqayotgan
milliy g’ururli, malakali mahalliy kadrlar yo’q qilinishi, sovet siyosatiga zid
bo’lgan ta’sirlardan “tozalanishi” kerak edi. Shuning uchun ham aynan
yuqoridagi yillarda ming-minglab mustaqil, erkin fikrga ega bo’lgan, xalqni
istiqlolga chorlovchi vatanparvar milliy kadrlar sovet siyosatining qurboniga
aylandi. Faqat 1980 yillarning oxirlaridan boshlab respublikaning ijtimoiy-
siyosiy hayotida muhim o’zgarishlar sodir bo’ldi. 1989 yilda I.A.Karimovning
milliy rahbar bo’lishi O’zbekiston tarixi sahifalarining haqqoniyligini ochishga
ustivor darajada ta’sir ko’rsatdi. Islom Karimov millat va xalqning asl
manfaatlarini ifoda etib, darhol davlat mustaqillik g’oyasini ilgari surdi. U
o’zining respublikada tutgan yo’lini, “desantchilar” zo’ravonligiga qarshi kurashini
milliy siyosiy partiyalar va harakatlarni tashkil etish uchun sharoitlarni yaratib
berish bilan mustahkamladi. Markaz mazkur takliflardan ochiq noroziligiga
qaramay, O’zbekiston KP MQning 1990 yil mart plenumida “siyosiy tizimni
yangilashni iqtisodiy mustaqillik muammosidan ajralgan holda qarab chiqish
mumkin emas”ligi qayd etib o’tildi va O’zbekistonning siyosiy mustaqilligi
yaxlit kontseptsiyasi ishlab chiqish zarurligi
28

ta’kidlandi. Respublika Oliy Kengashining birinchi sessiyasida 1990 yil
24 martda I.A.Karimovning O’zbekiston SSR Prezidenti qilib saylanganligi
davlat mustaqilligini qo’lga kiritilishining muhim shartlaridan biri bo’ldi. Xulosa
o’rnida, kommunistik mafkura asosida olib borilgan kadrlar siyosati
“markscha-lenincha” bir taraflama g’oyalarga asoslanib, kadrlar masa-lasini
hal qilish borasida partiyaning huquqi va imtiyozlari ustun bo’ldi. Respublika
rahbariyati sobiq SSSRning boshqaruv tizimiga bo’ysundi va O’zbekiston xalq
xo’jaligida mahalliy rahbar kadrlarning tub manfaat-larini hisobga olishni
mo’ljallamadi. Ushbu tuzumning kadrlar siyosatida ham olib borgan rejasi
respublika iqtisodiy salohiyatini oshirishga xizmat qilsada, olinayotgan
foydadan ko’proq markaz manfaatdor bo’ldi.
1980-yillarning o rtalarida SSSR rahbariyati mamlakatning ijtimoiy-ʻ
iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish orqali o n besh yillik “turg unlik”ga barham
ʻ ʻ
berish zarur degan xulosaga keldi. Iqtisodiy tizimni tubdan qayta qurish boshlandi.
Biroq, uning muvaffaqiyati ko'p jihatdan unga bog'liq edi siyosiy tizim .
Hokimiyatga kelganidan keyingi dastlabki yillarda Mixail Gorbachyov
ma'muriyati SSSRning tashqi siyosatining an'anaviy ustuvor yo'nalishlarini
tasdiqladi. Biroq, e'lon qilingan "yangi siyosiy tafakkur" deb nomlangan tashqi
siyosat doktrinasi doirasida bu ko'rsatmalarga sezilarli tuzatishlar kiritildi.
“Yangicha fikrlaydigan” siyosatchilar konsepsiyasini ishlab chiqish va amalga
oshirishda Mixail Gorbachyovning o‘zi va SSSR Tashqi ishlar vaziri E. A.
Shevardnadzedan tashqari A. N. Yakovlev ham muhim rol o‘ynadi.
"Yangi siyosiy fikrlash" nazarda tutilgan: bo'linish haqidagi xulosani rad
etish zamonaviy dunyo ikkita qarama-qarshi ijtimoiy-siyosiy tizimga (sotsialistik
va kapitalistik), uni bir va o'zaro bog'liq deb tan olish; turli davlatlar manfaatlari
muvozanatini xalqaro muammolarni hal qilishning universal usuli sifatida e'lon
qilish; umuminsoniy qadriyatlarning boshqalardan (sinfiy, milliy, diniy)
ustuvorligini tan olish.
29

“Yangi siyosiy tafakkur” tamoyillarining hayotga tatbiq etilishi jahon
sotsialistik tizimi va Yevroosiyo tarixidagi eng qudratli davlat – Sovet davlatining
o‘limiga olib keldi. 8
Bu davrda qayta qurish tarafdorlarining o'zlari o'rtasida kelishmovchiliklar
boshlandi. Gorbachyov atrofida shakllangan partiyaning yetakchi yadrosi ikki
yildan kamroq vaqt ichida qarama-qarshi guruhlarga bo‘linib ketdi. Har bir inson
o'zgarish zarurligini bilardi, lekin ular bu o'zgarishlarni turli yo'llar bilan
tushunishdi. 6-moddaning bekor qilinishi bilan KPSS siyosiy partiyalardan biriga
aylandi. Sovet davlatining butun siyosiy tizimini qayta ko'rib chiqish zarurati
tug'ildi. Partiyaning 70 yil hukmronlik qilgan hokimiyatdan so‘zsiz voz kechishi
aqlga sig‘mas edi, shuning uchun M.S.ga muxolifat. Gorbachyov partiya safida.
O'ta og'ir siyosiy vaziyat milliy munosabatlar inqirozi tufayli keskinlashdi va
bu oxir-oqibat SSSRning parchalanishiga olib keldi. Ushbu inqirozning birinchi
ko'rinishi 1986 yil oxirida Qozog'istondagi voqealar bo'ldi. 1988 yilda ikki kavkaz
xalqi - armanlar va ozarbayjonlar o'rtasida armanlar yashaydigan, lekin
avtonomiya huquqi asosida Ozarbayjon tarkibiga kirgan Tog'li Qorabog' uchun
mojaro kelib chiqdi. Separatchilik tendentsiyalariga javoban rus millatchiligi tezda
tarqaldi.
Ruslar boshqa xalqlarni ekspluatatsiya qilish ayblovlariga javoban Rossiyani
respublikalar tomonidan talon-taroj qilish shiorini ilgari surdilar. Darhaqiqat,
Rossiya 1990 yilda SSSR yalpi milliy mahsulotining 60,5 foizini ishlab chiqardi,
ittifoq respublikalarining neftning 90 foizini, gazning 70 foizini, ko'mirning 56
foizini, yog'ochning 92 foizini va boshqalarni berdi.
Ushbu shiorni B.N. Yeltsin va u tomonidan "markaz" ga qarshi kurashda
faol foydalanilgan. Rossiya qurbon sovet Ittifoqi , "Imperiya". U mustaqillikka
erishishi, o'z chegaralariga borishi kerak (Moskva knyazligi?). Bunday holda, u
o'zining tabiiy boyliklari va xalq iste'dodi tufayli tezda farovonlikka erishadi.
Shunda boshqa respublikalar bilan integratsiyalashishga intiladi yangi Rossiya ,
8
Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
30

chunki ular yolg'iz mavjud bo'lolmaydi. Sovet Ittifoqi tanqidning asosiy nishoniga
aylandi.
B.N. Yeltsin barcha respublikalarni “o‘zlari xohlagancha suverenitetni
olishga va saqlab qolishga” chaqirdi. Mustaqillik yo‘lini e’lon qilgan Rossiya
rahbariyati va parlamentining pozitsiyasi SSSRning parchalanishida hal qiluvchi
rol o‘ynadi – Ittifoq boshqa respublikalarsiz ham omon qolishi mumkin, lekin
Rossiyasiz birorta ham Ittifoq mavjud bo‘lolmaydi.
Hokimiyatga kelgan Mixail Gorbachev Qo'shma Shtatlar bilan
munosabatlarni yaxshilash yo'lidan bordi. Buning sabablaridan biri haddan tashqari
harbiy xarajatlarni kamaytirish istagi edi (SSSR davlat byudjetining 25%).
Biroq, uning 1985 yil kuzida Jenevada AQSh prezidenti Ronald Reygan
bilan birinchi uchrashuvi yadro urushiga yo'l qo'yilmasligi to'g'risidagi unchalik
majburiy bo'lmagan tantanali deklaratsiya bilan yakunlandi. 1986-yil 15-yanvarda
2000-yilgacha yadroviy qurolsizlanish dasturini o z ichiga olgan “Sovet hukumatiʻ
bayonoti” nashr etildi. SSSR dunyoning yetakchi davlatlarini Sovet Ittifoqi
tomonidan 2000-yilning yozidan beri kuzatilgan yadroviy sinovlarga moratoriyga
qo shilishga chaqirdi. 1985 yil va har xil turdagi yadroviy qurollarni bosqichma-
ʻ
bosqich qisqartirish.
Sovet Ittifoqining Afg'onistondagi siyosati ba'zi o'zgarishlarga duch keldi,
SSSR 1986 yil may oyida mamlakat rahbariyatini almashtirdi. O‘zXDPning yangi
Bosh kotibi M.Najibulla milliy yarashuv kursini e’lon qildi, yangi Konstitutsiyani
qabul qildi, unga ko‘ra 1987-yilda Afg‘oniston Prezidenti etib saylandi. Sovet
Ittifoqi keyinchalik Sovet qo'shinlarini mamlakatdan olib chiqishni boshlash uchun
yangi rahbariyatning pozitsiyalarini mustahkamlashga harakat qildi.
1986 yil oktyabr oyida Reykyavikda Sovet va Amerika rahbarlarining
uchrashuvi bo'lib o'tdi, bu SSSR uchun yangi tashqi siyosat kursining boshlanishi
edi. Mixail Gorbachyov R.Reyganga o'rta masofaga uchuvchi barcha raketalarni
yo'q qilishni taklif qildi, Sovet Ittifoqi esa AQShdan ko'ra ko'proq yon berdi. Sovet
31

rahbariyatining tashabbusi Amerika tomoni tomonidan qo'llab-quvvatlanmasa-da,
bu bayonot katta xalqaro rezonansga ega edi.
1987 yilda Varshava Shartnomasiga a'zo davlatlar yangi, sof mudofaaviy
harbiy doktrinani ishlab chiqdilar, bu qurollarni "oqilona etarlilik"
chegaralarigacha bir tomonlama qisqartirishni nazarda tutadi.
1987 yildan boshlab AQSH va SSSR o rtasidagi qarama-qarshilikningʻ
intensivligi keskin pasaya boshladi va yangi o n yillikning boshiga kelib qarama-
ʻ
qarshilik butunlay yo qoldi. Biroq, qarama-qarshilikning zaiflashishiga asosan
ʻ
Sovet rahbariyatining roziligi tufayli erishildi. Mixail Gorbachyov va uning
atrofidagilar qisqa masofaga uchuvchi raketalar to g risidagi Shartnomani (1987-
ʻ ʻ
yil 8-dekabrda R.Reygan va Mixail Gorbachyovning Vashingtondagi uchrashuvida
imzolangan) tuzish chog ida jiddiy yon bosishdi.
ʻ
AQSH bilan munosabatlarni rivojlantirish tashqi siyosatning yetakchi
yo nalishiga aylandi. 1985 yildan beri Mixail Gorbachyovning AQSh prezidentlari
ʻ
bilan uchrashuvlari har yili o'tkaziladi. O'rta va qisqa masofali raketalarni yo'q
qilish va strategik hujum qurollarini (SALT-1) cheklash bo'yicha ikki tomonlama
majburiyatlar imzolandi, garchi SSSRning raketa salohiyati katta darajada bo'lsa
ham.
1989 yil tashqi siyosiy voqealarda "samarali" bo'ldi.Fevral oyida Sovet
Ittifoqining cheklangan kontingentini Afg'onistondan olib chiqish yakunlandi.
Sovet qo'shinlarining Markaziy va Sharqiy Evropa mamlakatlari va bir qator Osiyo
davlatlaridan olib chiqilishi boshlandi. Sovet rahbariyati Vetnam qo'shinlarini
Kampuchiyadan olib chiqishga yordam berdi. Xitoy bilan aloqalar
normallashtirildi, iqtisodiy va madaniy hamkorlik yo‘lga qo‘yildi.
Muhim tuzatishlar kiritildi va sharqiy yo'nalish tashqi siyosat. SSSR
Nikaragua, Efiopiya, Angola, Mozambikdagi ichki mojarolarga bevosita
aralashishdan bosh tortdi, Liviya va Iroqdagi rejimlarga yordam berishni to xtatdi,
ʻ
1990 yilda Iroqning Quvaytga bo lgan tajovuzini qoraladi. Bularning barchasi
ʻ
xalqaro keskinlikning yumshashiga xizmat qildi.
32

Biroq, sotsialistik lager ichidagi munosabatlar yanada murakkablashdi.
Sovet qo shinlarining olib chiqilishi va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagiʻ
“baxmal inqiloblar” natijasida hokimiyat tepasiga tashqi siyosatda G arbga
ʻ
yo naltirilgan rahbarlar keldi. 1991 yilda O'zaro Iqtisodiy Yordam Kengashi va
ʻ
Varshava Shartnomasi Tashkiloti rasman o'z faoliyatini to'xtatdi.
Qadimgi ittifoqchilarsiz qolgan va yangi ittifoqchilarga ega bo'lmagan SSSR
xalqaro munosabatlarda tashabbusni tezda yo'qotdi.
SSSRning mavjudligi AQShni dunyodagi yagona super davlatga aylantirdi.
1991 yil dekabr oyida Amerika prezidenti o'z xalqini sovuq urushda g'alaba
qozonganligi bilan tabrikladi.
1985 yilda u KPSS Markaziy Qo'mitasining Bosh kotibi bo'ldi M. S.
Gorbachev. KPSS Markaziy Komitetining 1985 yil aprelda bo lib o tgan
ʻ ʻ
plenumida jamiyatni o zgartirish maqsadida mamlakatda keng ko lamli islohotlar
ʻ ʻ
amalga oshirilayotganligi e lon qilindi. Bir qator sohalarda, jumladan,
ʼ
iqtisodiyotda ham islohotlarni amalga oshirish rejalashtirilgan edi. Ayniqsa,
mashinasozlik sanoatini rivojlantirishga katta e'tibor berilishi kerak edi.
Mashinasozlik iqtisodiyotning barcha boshqa tarmoqlarini rivojlanishida ortda
qoldirishi kerak edi.
Hukumat tomonidan qabul qilingan va tasdiqlangan qayta qurish
to g risidagi birinchi qonunlar “Mastlik va alkogolizmga qarshi kurashish chora-
ʻ ʻ
tadbirlari to g risida”gi farmon va “Davlat qabuli to g risida”gi qonunlar bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Ammo alkogolga qarshi kampaniya muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki davlat
spirtli ichimliklar sotishdan foyda ko'rmadi. Bundan tashqari, uyda pivo tayyorlash
hamma joyda rivojlandi.
Jamiyat islohotlarni ishtiyoq bilan qabul qildi, chunki aholining aksariyati
o‘zgarishlar talablarini qo‘llab-quvvatladi. Borgan sari "qayta qurish" so'zi bilan
birga "demokratlashtirish" so'zini ham ishlata boshladilar. 9
9
Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
33

Yangi hokimiyat tashkil etildi - SSSR xalq deputatlari qurultoyi. Uning
ishtirokchilari orasidan saylandi Oliy Kengash, amaldagi parlamentga aylandi.
V ittifoq respublikalari bir xil davlat tuzilmalari shakllandi.
1989 yilda bo'lib o'tgan Sovet Ittifoqi tarixida birinchi bo'lib muqobil xalq
deputatlari sayloviga tayyorgarlik boshlandi. Shu munosabat bilan mamlakatda
ijtimoiy harakat kuchaydi, ko'plab norasmiy guruhlar paydo bo'ldi. Saylovda
aholining salmoqli qismi demokratik fikrdagi deputatlarga ovoz berdi. Masalan,
Moskva tumanidan deputatlikka nomzod ko‘rsatildi Boris N. Yeltsin, 90% ovoz
olgan.
XX asr. milliy masala keskin keskinlashdi. Ba'zi ittifoq respublikalarida
mahalliy xalq va rus aholisi o'rtasida tortishuv boshlandi. Turli xalqlar vakillari
o‘rtasida ham to‘qnashuvlar bo‘lgan.
Davlat tuzilmasi mustahkamligining birinchi jiddiy sinovi asosan armanlar
yashaydigan, lekin ma muriy jihatdan Ozarbayjonga tegishli bo lgan Tog liʼ ʻ ʻ
Qorabog dagi mojaro bo ldi. Armanlar Armaniston bilan birlashishga intildilar.
ʻ ʻ
Tez orada bu erda keng ko'lamli urush boshlandi.
Xuddi shunday to'qnashuvlar boshqa hududlarda ham (Janubiy Osetiya,
Farg'ona vodiysi va boshqalar) yuzaga kelgan. Ushbu voqealar tufayli ko'plab
odamlar qochqinga aylandi. Bir qator respublikalarning partiya rahbariyati SSSR
tarkibidan chiqish kursiga kirishdi. Bu markazga bosim o'tkazish uchun
millatparvar ziyolilar va talabalarning chiqishlarini rag'batlantirdi. Bunday katta
namoyish 1989 yil aprel oyida Tbilisida bo'lib o'tdi. Uning davomida bir necha
kishi hashamatli tarzda vafot etdi, matbuot ularning o'limida qidiruvni aybladi.
Markaziy hukumat mahalliy hokimiyatlarga yon berdi, ammo bu ularning
ishtahasini ochdi.
“Glasnost” siyosati fikr va mulohazalar erkinligini bildirgan. Glasnost
rivojlangan sari, uni nazorat qilish tobora qiyinlashdi. Maqtov va tanqidning tobora
ortib borayotgani nafaqat individual kamchiliklarga, balki butun tizimning
asoslariga ham tegishli.
34

Glasnost islohotchilarning siyosiy yo'nalishining quroli bo'lib xizmat qildi.
Glasnostning asosiy tarafdori KPSS Markaziy Qo'mitasining kotibi hisoblangan A.
Yakovlev, 11K da ommaviy axborot vositalari rahbarlari ishtirokida uchrashuvlar
o‘tkazish tashabbuskori bo‘lgan. Etakchi jurnallar bosh muharrirlari lavozimlarida
jamiyatni yangilash tarafdori bo‘lgan insonlar edi. Bunday jurnallarda ko'plab jasur
asarlar nashr etilgan. Har qanday maqola chop etilishi mumkin bo'lgan ko'plab
gazetalar, shu jumladan tabloid gazetalari paydo bo'ldi.
Glasnost san'atga ham ta'sir ko'rsatdi. Yozuvchilar o‘z asarlarini chop
etishda erkin edi. Teatrlarda klassik spektakllar bilan bir qatorda yangi asarlar ham
sahnalashtirildi. Xuddi shu holat kinoda ham bo'lgan. Endi rejissyorlar tsenzuradan
qo‘rqmasdan deyarli har qanday mavzuda film suratga olish imkoniyatiga ega.
Glasnost siyosatining oqibatlari bir-biriga zid edi. Albatta, odamlar endi
oqibatlardan qo'rqmasdan haqiqatni xotirjam gapirishlari mumkin edi. Boshqa
tomondan, erkinlik tezda mas'uliyatsizlik va jazosizlikka aylandi.
Reklama xarajatlari uning yutuqlaridan ustun keldi. Oshkoralikka qaramlik
fenomeni paydo bo'ldi va u tez orada butun jamiyatni qamrab oldi. Eng dahshatli
murosasiz dalillar endi jirkanch charchoq va jamoat iflosligidan xalos bo'lish
istagidan tashqari boshqa hech qanday reaktsiyaga sabab bo'lmadi. Haddan
tashqari oshkoralik “negativlik” bilan to‘lgan jamiyatda befarqlik va beadablikni
keltirib chiqardi.
Qayta qurish siyosati, iqtisodiyotda olib borilgan islohotlar ijobiy natijalarga
olib kelmadi. Aksincha, 1989 yildan boshlab sanoatda ham, qishloq xo‘jaligida
ham ishlab chiqarishning qisqarishi kuchaydi. Oziq-ovqat va sanoat tovarlari,
jumladan, kundalik buyumlar bilan bog'liq vaziyat keskin yomonlashdi.
Umuman olganda, SSSRning tashqi siyosati muvaffaqiyatsizlikka uchradi,
bunda Gorbachyov bilan bir qatorda tashqi ishlar vaziri ham muhim rol
o'ynadi. E.A. Shevardnadze. To‘g‘ri, yetakchi kapitalistik davlatlar bilan
munosabatlarda katta muvaffaqiyatlarga erishildi, SSSR va AQSH o‘rtasidagi
qarama-qarshilik keskin kamaydi, jahon termoyadro urushi xavfi bartaraf etildi.
35

Qurollarni qisqartirish jarayoni boshlandi, qisqa va o'rta masofali raketalar yo'q
qilindi. Biroq, Sovet Ittifoqi G'arbga sezilarli darajada bir tomonlama yon bosdi.
Sharqiy Yevropa mamlakatlarida Gorbachyov boshlagan demokratlashtirish
jarayonlari SSSRga dushman kuchlarning hokimiyatga kelishiga olib keldi.
SSSR respublikalarining mustaqillikka intilishi kuchaydi. Eng keskin
vaziyat Boltiqbo'yi respublikalarida yuzaga keldi, ularning parlamentlari o'z
mamlakatlari mustaqilligi to'g'risida qarorlar qabul qildilar. Yagona davlatni
qandaydir shaklda saqlab qolish uchun Gorbachyov yangi ittifoq shartnomasini
imzolashni o'ylab topdi, unga ko'ra davlat vakolatlarining muhim qismi
Rossiyadan o'tkazildi. federal markaz respublikalar. Shunday qilib, SSSR
parchalanishi xavfi mavjud edi.
Yangi shartnomani imzolash 1991 yil 20 avgustga belgilangan edi. Prezident
Gorbachev buni e'lon qilib, Forosdagi (Qrim) dachasiga dam olishga ketdi. Bu
vaqtda SSSRni saqlab qolish tarafdorlari poytaxtda favqulodda holat e'lon qilishga
tayyorlanayotgan edi. 18 avgust kuni Gorbachevga Favqulodda vaziyatlar davlat
qo‘mitasi (Favqulodda holat bo‘yicha davlat qo‘mitasi) tarkibi taqdim etildi va
mamlakatda favqulodda holat joriy etish to‘g‘risidagi farmonni imzolash taklif
qilindi. Gorbachyov rad etdi. 10
10
Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
36

XULOSA
Barkamol avlodni tarbiyalash O’zbekiston taraqqiyotini asosi bo’lib,
davlat siyosatining ustuvor vazifasiga aylandi. O`zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017-yili 15-iyun kuni Toshkentda bo’lib o’tgan
"Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash davr
talabi" mavzuidagi anjumanda so’zlagan nutqida yosh avlod tarbiyasi haqida
alohida to’xtalib o’tdi.
"Bizni hamisha o’ylantirib keladigan yana bir muhim masala bu
yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so’z bilan aytganda, dunyoqarashi
bilan bog’liq. Bugun zamon shiddat bilan o’zgaryapti. Bu o’zgarishlarni
hammadan ham ko’proq his etadigan kim yoshlar. Mayli, yoshlar o’z davrining
talablari bilan uyg’un bo’lsin. Lekin ayni paytda o’zligini ham unutmasin.
Biz kimmiz, qanday ulug’ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning
qalbida doimo aks-sado berib, o’zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga
nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan", deya
ta’kidladi Prezidentimiz.
Kurs ishining asosiy maqsadi Agar bu asarlarning birinchisida qayta qurish
davri arafasidagi respublika hayoti tug’rirog’i shu davrdagi ayrim tarixiy –
shaxslarning faoliyati haqqoniy ta’svir etilgan bo’lsa, ikkinchisiga sovet davrida
ro’y bergan ayrim voqealarning aql va zakovat qonunidan chetda kechganligiga
urg’u beradi.
Qayta qurish yillarida berilgan eng katta imkomiyat sovet jamiyati hayotida
yuz bergan ana shunday voqealarga xushyor nazar tashlash, respublika tarixining
soxtalashtirilgan va noto’g’ri tasvir etilib kelgan saxifalarini qayta baholash bo’ldi.
Yozuvchilarning aksar qismi diqqat – e’tiborlarini xuddi shu narsaga qaratdilar.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. “O’zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, mafkura” 1jildToshkent.:
1996.
2. Karimov I.A. “Bizdan ozod va obod vatan qolsin” 2-jild. Toshkent.:1996.
3. Karimov I.A. “Vatan sajdagoh kabimuqaddasdir” 3 jild. Toshkent.:1996.
4. Karimov I.A. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida; xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent.: 1998
5. Karimov I.A. “O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz”Turkiston.:
1999. 2-fevral.
6. Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q ” Toshkent.: 1998.27-28 betlar.
7. Avtarxonov A. “Kremil saltanati”, “Cho’lpon’ T.; 1993 yil,15,49,59- betlar.
8. Azizxo’jayev A.A. “Davlatchilik va ma’naviyat” Sharq, T.;1997 yil, 68 bet.
9. “История узбекиской ССР” Т.IV. –T.; 1968. c214.10. “Известия” 1990г, 14
феврал.
38

SSSRDA TURG‘UNLIK VA QAYTA QURISH SIYOSATINING IJOBIY VA SALBIY OQIBATLARI

Sotib olish