Sug’urta mohiyati, tarkibi va iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni kurs ishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	421.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Июль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

39 Продаж

Sug’urta mohiyati, tarkibi va iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni kurs ishi

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Sug’urta: mohiyati, tarkibi va iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Sug’urta mohiyati, tarkibi va iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………….………
I BOB. SUG‘URTA TUSHUNCHASI, UNING MOHIYATI VA TARKIBI
1.1. Sug‘urtaning mazmuni va asosiy tushunchalari ……………………..………
1.2. Sug‘urtaning funksiyalari va vazifalari …………………………….………..
1.3. Sug‘urta tizimining tarkibi subyektlar, obyektlar va shakllar ………………
II BOB. SUG‘URTANING IQTISODIY TARAQQIYOTDAGI O‘RNI VA
AHAMIYATI O’ZBEKISTON
2.1. Sug‘urtaning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi roli ……………………
2.2. Sug‘urta bozorining rivojlanish tendensiyalari ……………………………..
2.3. Sug‘urta tizimining samaradorligini oshirish yo‘llari va istiqbollari ………..
XULOSA VA TAKLIFLAR ……………………………………………………
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi davrda iqtisodiyotni
modernizatsiya qilish, moliyaviy bozorlarni rivojlantirish va aholining ijtimoiy
himoyasini kuchaytirish jarayonida sug‘urta tizimining tutgan o‘rni alohida
ahamiyat kasb etmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab
chiqarish, xizmat ko‘rsatish yoki investitsiyaviy faoliyat muqarrar ravishda
ma’lum darajadagi xatar va noaniqlik bilan bog‘liq bo‘ladi. Ayniqsa, so‘nggi
yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotida yangicha islohotlar bosqichi boshlangan bir
paytda, sug‘urtaning ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi roli
tobora ortib bormoqda. Tabiiy ofatlar, texnogen falokatlar, pandemiyalar,
transport hodisalari, sog‘liqni saqlashdagi qiyinchiliklar yoki tadbirkorlik
faoliyatidagi kutilmagan moliyaviy zararlarning barchasi sug‘urta xizmatlariga
bo‘lgan ehtiyojni oshirgan.Sug‘urta tizimi orqali aholining mol-mulki,
salomatligi va biznes faoliyati kutilmagan zararlardan himoyalanadi. Bu esa
nafaqat ijtimoiy barqarorlikni, balki iqtisodiy faollikni, sarmoya kiritish
ishonchini, banklar va korxonalar o‘rtasidagi munosabatlarning uzluksizligini
ta’minlaydi. Mavzuning dolzarbligi yana shundaki, O‘zbekiston sug‘urta bozori
hali to‘liq shakllanmagan va ko‘plab imkoniyatlarni o‘zida mujassam etmoqda.
Bozordagi transformatsion jarayonlar, xususiy sug‘urta kompaniyalarining
ko‘payishi, raqamli xizmatlar joriy etilishi – bularning barchasi mavzuni
o‘rganish zaruriyatini yanada oshiradi. Shuningdek, iqtisodiy xavflarni baholash
va ularni moliyaviy jihatdan boshqarish mexanizmlarini shakllantirishda
sug‘urta xizmatlari asosiy instrumentlardan biri hisoblanadi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Sug‘urta tizimi va uning
iqtisodiy faoliyatdagi roli bo‘yicha so‘nggi yillarda ilmiy izlanishlar sezilarli
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4darajada kengaygan. Xususan, respublikamizda faoliyat yuritayotgan yetuk
iqtisodchilar – G‘. Xidirov, M. Musayev, I. Shodmonov kabi olimlar tomonidan
sug‘urtaning nazariy asoslari, uni boshqarish mexanizmlari, tavakkalchiliklarni
taqsimlashdagi roli, tarmoq samaradorligini oshirishga doir konsepsiyalar ishlab
chiqilgan. Bu olimlar o‘z izlanishlarida sug‘urta bozorining rivojlanish
bosqichlari, unga ta’sir etuvchi omillar, milliy qonunchilikdagi muammolar va
ularni bartaraf etish choralari kabi masalalarga alohida urg‘u berishgan.
Xorijiy tajribada ham sug‘urta sohasi keng ko‘lamda tadqiq qilingan.
Jumladan, K. Koul, D. Durand, J. Mankyu, F. Mishkin kabi iqtisodchilar
tomonidan sug‘urta institutining makroiqtisodiy tizimdagi funksiyalari,
sarmoyalarni himoyalashdagi roli va raqamli sug‘urtaning istiqbollari chuqur
tahlil etilgan. Ayniqsa, AQSh, Yevropa va Osiyo davlatlari tajribasi asosida
sug‘urta mexanizmlarining samaradorligini baholovchi metodik yondashuvlar
ishlab chiqilgan.
O‘zbekistonda esa sug‘urta bozorining islohotlarga moslashuvi, xizmatlar
sifati, mijozlar soni va kompaniyalar sonining ortib borayotgani sohadagi
o‘zgarishlar va izlanishlar natijasidir. Respublikamizda so‘nggi yillarda milliy
statistika agentligi, O‘zbekiston sug‘urta federatsiyasi va Markaziy bank
tomonidan berilayotgan rasmiy ma’lumotlar asosida tahlillar olib borilmoqda.
Shuningdek, "InFinBank", "O‘zbekinvest", "Gross Insurance", "AlfaLife" kabi
sug‘urta kompaniyalari faoliyati asosida amaliy misollar ko‘payib bormoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Sug‘urta tizimi
bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarning nazariy ahamiyati shundaki, bu
soha iqtisodiyotni tartibga solish, xavflarni boshqarish va barqarorlikni
ta’minlash mexanizmlarini chuqur tushunishga imkon beradi. Sug‘urtaning
mohiyatini, asosiy funksiyalari, tarkibi, subyekt va obyektlarini chuqur
o‘rganish orqali uning iqtisodiy mexanizmdagi o‘rni aniq tushuntiriladi. Mazkur
kurs ishida aynan ushbu nazariy jihatlar asoslab beriladi: ya’ni sug‘urta tizimi
iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolishda qanday rol o‘ynashi, u bozor iqtisodiyoti

5mexanizmlariga qanday integratsiyalashgani ilmiy jihatdan yoritiladi. Bundan
tashqari, rivojlangan davlatlar tajribasi asosida sug‘urtaning makro va mikro
darajadagi ta’siri haqida nazariy yondashuvlar tahlil qilinadi.Shuningdek, kurs
ishining amaliy ahamiyati ham beqiyosdir. O‘zbekistonda sug‘urta bozorining
hali to‘laqonli shakllanmaganligi, aholining bu xizmatga nisbatan past ishonchi,
ixtiyoriy sug‘urtaning rivojlanmayotgani kabi muammolarni hal etish uchun
ilmiy asoslangan takliflar zarur. Ushbu kurs ishida sug‘urta sohasining mavjud
muammolari, xizmat ko‘rsatish sifati, raqamlashtirish, xorijiy investitsiyalarni
jalb qilish kabi dolzarb yo‘nalishlar bo‘yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Xususan, sug‘urta tizimi orqali yuridik va jismoniy shaxslar uchun xavflarni
kamaytirish, biznes va investitsion loyihalarni moliyaviy himoya qilish
imkoniyatlarini ochib berish – ushbu ishning asosiy amaliy yo‘nalishlaridandir.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasida faoliyat
yuritayotgan sug‘urta bozori va undagi ishtirokchilarning iqtisodiy faoliyatidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – sug‘urta tizimining tarkibi, funksiyalari,
iqtisodiy taraqqiyotga ta’siri va samaradorligini oshirish yo‘llarini o‘rganishdan
iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – sug‘urtaning nazariy asoslarini, uning
tarkibi va funksiyalarini o‘rganish, O‘zbekistondagi sug‘urta tizimining amaliy
holatini tahlil qilish hamda uni takomillashtirish yo‘llarini asoslab berishdan
iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Sug‘urtaning mohiyati va asosiy tushunchalarini tahlil qilish;
 Sug‘urta tizimining tarkibiy tuzilmasi, subyektlari va obyektlarini aniqlash;
 Sug‘urtaning iqtisodiy barqarorlikdagi rolini o‘rganish;
 O‘zbekistondagi sug‘urta bozorining rivojlanish tendensiyalarini baholash;
 Sug‘urta tizimi samaradorligini oshirishga doir takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. SUG‘URTA TUSHUNCHASI, UNING MOHIYATI VA TARKIBI
1.1. Sug‘urtaning mazmuni va asosiy tushunchalari
Sug‘urta insoniyat jamiyatining eng qadimgi moliyaviy institutlaridan biri
hisoblanadi. U iqtisodiy faoliyatda mavjud bo‘lgan har xil xavf-xatarlar,
yo‘qotishlar, kutilmagan holatlar oqibatida yuzaga keladigan zararni qoplash
maqsadida shakllangan. Dastlab sug‘urta jamiyat a’zolari o‘rtasida o‘zaro
yordam shaklida rivojlangan bo‘lsa, keyinchalik u maxsus moliyaviy tizimga
aylandi. Bugungi kunda sug‘urta har bir mamlakat iqtisodiy hayotining ajralmas
qismi, xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlovchi strategik moliyaviy mexanizm
sifatida xizmat qilmoqda.
Sug‘urta – bu oldindan kelishilgan shartlarga ko‘ra, sug‘urta hodisasi yuzaga
kelgan taqdirda, sug‘urtalanuvchining ko‘rgan moddiy zarari yoki
yo‘qotiladigan foydasi evaziga pul shaklidagi kompensatsiyani ta’minlashga
qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Mazkur munosabatlarda
asosan ikki subyekt – sug‘urtalovchi (kompaniya yoki davlat) va
sug‘urtalanuvchi (yuridik yoki jismoniy shaxs) ishtirok etadi. Ular o‘rtasidagi
munosabat maxsus hujjat – sug‘urta shartnomasi asosida tartibga solinadi.
Sug‘urtalanuvchi o‘z mol-mulki, hayoti, sog‘lig‘i yoki biznes faoliyatiga doir
risklarni sug‘urtalaydi va buning evaziga sug‘urta mukofoti (ya’ni, to‘lov)
amalga oshiradi. Bunga javoban, sug‘urtalovchi shartnoma doirasida yuzaga
keladigan zararlarni kompensatsiya qiladi.
Sug‘urta iqtisodiy munosabatlarning o‘ziga xos turidir. U har bir
ishtirokchining xavf ostidagi manfaatlarini moliyaviy jihatdan himoya qilishga
qaratilgan bo‘lib, ixtiyoriy yoki majburiy shaklda amalga oshiriladi. Ixtiyoriy
sug‘urta – bu fuqaroning xohishiga ko‘ra o‘z manfaatlarini himoya qilish shakli,
misol uchun avtomobil sug‘urtasi, hayotni sug‘urtalash, sayohat sug‘urtasi
kabilar kiradi. Majburiy sug‘urta esa qonunchilikka binoan bajarilishi shart

7bo‘lgan holatlarda joriy etiladi. Misol uchun, ish joyida baxtsiz hodisalarga
qarshi sug‘urta, transport vositalarining majburiy sug‘urtasi va boshqalar.
Sug‘urtaning asosiy tushunchalari orasida quyidagilar muhim o‘rin
tutadi:
1. Sug‘urta riski
Sug‘urta riski — bu sug‘urtalanuvchining moliyaviy manfaatlariga salbiy
ta’sir ko‘rsatadigan, oldindan aniq aytib bo‘lmaydigan, lekin yuzaga kelish
ehtimoli mavjud bo‘lgan kutilmagan voqea yoki holatdir. Sug‘urta tizimi aynan
mana shu xavf ehtimollarini moliyaviy jihatdan boshqarish, zararni qoplash va
iqtisodiy yo‘qotishlarning og‘irligini kamaytirish uchun yaratilgan. Risk
tushunchasi sug‘urtaning yuragi bo‘lib, har qanday sug‘urta shartnomasining
negizida aynan xavf (risk)ning yuzaga kelish ehtimoli yotadi. Boshqacha qilib
aytganda, risk bo‘lmasa – sug‘urta tizimi ham mavjud bo‘lmaydi. Sug‘urta riski
Sug‘urta mukofoti (primiya
Sug‘urta zaxiralari
Sug‘urta polisasiSug‘urta
polisasi
Sug‘urta summasi
Sug‘urta polisasi

8Sug‘urta risklari ikki asosiy toifaga bo‘linadi: tabiiy va inson omiliga bog‘liq
xavflar. Tabiiy xavflarga zilzila, dovul, yong‘in, suv toshqini kabi ofatlar kiradi.
Inson omiliga bog‘liq risklar esa transport halokati, o‘g‘irlik, baxtsiz hodisa,
o‘lim, kasallik yoki ish bilan bog‘liq xavflarni o‘z ichiga oladi. Har bir sug‘urta
obyekti o‘ziga xos risk darajasiga ega bo‘lib, bu sug‘urta mukofotining
miqdorini belgilovchi asosiy omillardan biridir.
Sug‘urta kompaniyalari risklarni baholash uchun maxsus statistika, aktuar
tahlil, baholash metodologiyalaridan foydalanadilar. Bu esa risklarni
kamaytirish, ularni to‘g‘ri sug‘urtalash va moliyaviy zararlarni oldini olish
imkonini beradi. Shunday qilib, sug‘urta riski tushunchasi sug‘urta tizimining
asosiy va markaziy elementi sifatida doimiy tahlil va monitoringni talab qiladi.
2. Sug‘urta mukofoti
Sug‘urta mukofoti, yoki sug‘urta primiyasi — bu sug‘urtalanuvchi
tomonidan sug‘urtalovchiga to‘lanadigan pul mablag‘i bo‘lib, u sug‘urta
himoyasi uchun xizmat qiladi. Bu mukofot sug‘urta shartnomasining ajralmas
qismi hisoblanadi va aynan unga asoslangan holda sug‘urta kompaniyasi
keyinchalik yuzaga keladigan zararni qoplash majburiyatini oladi.
Mukofot hajmi bir nechta omillar asosida belgilanadi. Bular: sug‘urta obyekti
(masalan, avtomobil, uy, inson hayoti), risk darajasi (avtomobilning yo‘l
harakati xavfsizligi darajasi yoki inson sog‘lig‘i holati), sug‘urta summasi
(ya’ni sug‘urtaning umumiy qiymati), shartnoma muddati va
sug‘urtalanuvchining xavf darajasidir. Shuningdek, mukofot miqdoriga bozor
sharoitlari, kompaniya siyosati va davlat tomonidan belgilanadigan tariflar ham
ta’sir ko‘rsatadi.
Sug‘urta mukofoti odatda bir yo‘la yoki qismlarga bo‘lib to‘lanadi. Ba’zida
mijozlar oylik, har chorakda yoki yillik to‘lov shaklida mukofotni amalga
oshiradilar. Bu to‘lovlar sug‘urta kompaniyasining daromadlar bazasini
shakllantiradi, keyinchalik esa bu mablag‘lar sug‘urta zaxiralarini hosil qiladi.
Sug‘urta mukofotlari o‘z vaqtida to‘lanmasa, sug‘urta shartnomasi bekor

9qilinishi yoki to‘lov amalga oshirilmasligi mumkin. Shuning uchun mukofot
to‘lovlari sug‘urtaning moliyaviy mexanizmidagi muhim halqa hisoblanadi.
3. Sug‘urta zaxiralari
Sug‘urta zaxiralari — bu sug‘urta kompaniyalari tomonidan yig‘ilgan va
kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan sug‘urta hodisalari natijasida amalga
oshiriladigan to‘lovlar uchun maxsus jamg‘arilgan mablag‘lardir. Ular sug‘urta
kompaniyalarining moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi, mijozlar oldidagi
majburiyatlarni o‘z vaqtida bajarish imkonini yaratadi.
Sug‘urta kompaniyalari to‘plagan mukofotlar darhol foyda sifatida
ishlatilmaydi. Ularning ma’lum bir qismi ehtimoliy to‘lovlar uchun zaxira
sifatida ajratiladi. Bu zaxiralar turli turlarga bo‘linadi: hodisalar uchun zaxira,
jamg‘arilgan mukofotlar zaxirasi, ixtilofli da’volar uchun zaxira, investitsion
zaxira va h.k. Har bir zaxira turi muayyan sug‘urta mahsulotiga va mijozlar
majburiyatlariga bog‘liq holda tashkil etiladi.
Zaxiralar odatda likvid aktivlar shaklida saqlanadi, ya’ni ularni tezda
to‘lovga aylantirish imkoniyati bo‘ladi. Sug‘urta zaxiralari ustidan davlat
moliyaviy nazorati yuritiladi, chunki ularning mavjudligi butun sug‘urta
tizimining ishonchliligi va barqarorligini belgilaydi. Zaxiralarning yetarli
bo‘lmasligi kompaniya tanazzuliga, hatto moliyaviy buzg‘unchilikka olib
kelishi mumkin. Shu bois, bu omil har bir sug‘urta kompaniyasining
professional boshqaruvi doirasida eng muhim indikator hisoblanadi.
4. Sug‘urta hodisasi
Sug‘urta hodisasi — bu sug‘urta shartnomasida ko‘rsatilgan va yuz bergan
taqdirda sug‘urta to‘lovi amalga oshiriladigan voqea yoki holatdir. Boshqacha
aytganda, bu sug‘urta kompaniyasi zimmasiga moliyaviy majburiyat oladigan
fakt. Misol sifatida avtomobil avariyasi, kasallik, o‘lim, yong‘in, uy buzilishi
yoki tabiiy ofatlarni keltirish mumkin.
Sug‘urta hodisasi sodir bo‘lishi bilan sug‘urtalanuvchi kompaniyaga bu
haqda xabar beradi. So‘ngra, kompaniya mazkur voqeani hujjatlar, fotosuratlar,

10tibbiy xulosalar yoki ekspertizalar orqali tekshiradi. Agar bu holat haqiqatdan
ham sug‘urta shartnomasida ko‘rsatilgan hodisa bo‘lsa, unda to‘lov miqdori
aniqlanadi va amalga oshiriladi.
Shartnomada ko‘rsatilmagan voqea, yoki soxta da’vo holatlarida sug‘urta
kompaniyasi to‘lovni rad etishga haqlidir. Shu sababli, sug‘urta hodisasi
tushunchasi shartnoma yondashuvida, huquqiy normalarda aniq ko‘rsatilgan
bo‘lishi muhimdir. Sug‘urta hodisasi yuz berganidan keyin, kompaniya tezkor
va shaffof tartibda to‘lovni amalga oshirishi kerak — bu mijoz ishonchini
oshiradi.
5. Sug‘urta summasi
Sug‘urta summasi — bu sug‘urta obyekti bo‘yicha kompaniya tomonidan
to‘lanadigan maksimal miqdor hisoblanadi. Bu miqdor sug‘urta shartnomasi
tuzilganda aniqlanadi va unga asosan mukofot hajmi ham hisoblanadi. Sug‘urta
summasi to‘lovni cheklab qo‘yadi: ya’ni zarar qanchalik katta bo‘lmasin,
kompaniya faqat shu miqdorgacha javobgar bo‘ladi.
Sug‘urta summasi mijozning talabiga, mol-mulk qiymatiga, risk darajasiga
va kompaniya siyosatiga ko‘ra belgilanadi. Misol uchun, 100 million so‘mlik
uyni sug‘urtalashda to‘liq summani sug‘urtalash ham mumkin, yoki faqat 60
million so‘m miqdoridagina. Shu sababli, to‘g‘ri baholash va aniqlik juda
muhim hisoblanadi.
Sug‘urta summasi faqat zarar yuz berganda emas, balki soliq, audit va
moliyaviy hisobotlarda ham muhim iqtisodiy ko‘rsatkich sifatida qo‘llaniladi.
Yuqori sug‘urta summasi kompaniyaning moliyaviy ishonchliligini ham
ifodalaydi. Shu sababli, har bir sug‘urtalanuvchi bu miqdorni aniqlashda
ehtiyotkor bo‘lishi va real bahoga tayanishi zarur.
6. Sug‘urta polisasi
Sug‘urta polisasi — bu sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasida tuzilgan
rasmiy hujjat bo‘lib, unda sug‘urta shartnomasi shartlari aniq ko‘rsatilgan
bo‘ladi. Polisa hujjatida tomonlarning huquq va majburiyatlari, sug‘urta

11obyekti, risk turlari, mukofot miqdori, to‘lov shartlari, muddat va boshqa
muhim tafsilotlar bayon qilinadi.
Sug‘urta polisasi yuridik jihatdan kuchga ega bo‘lib, nizolar yoki da’vo
holatlarida asosiy hujjat sifatida xizmat qiladi. Polisa nafaqat qog‘oz shaklida,
balki bugungi raqamli davrda elektron shaklda ham rasmiylashtiriladi. Bu esa
shaffoflik va qulaylikni oshiradi.
Mijozlar sug‘urta polisasini olgach, unga muvofiq himoyaga ega bo‘lishadi.
Sug‘urta kompaniyasi esa ushbu polisaga ko‘ra o‘z majburiyatlarini bajargan
bo‘ladi. Polisa muddati tugagach, u yangilanadi yoki bekor qilinadi. Shu
sababli, polisadagi har bir band mijoz tomonidan diqqat bilan o‘rganilishi
lozim. Chunki bu hujjat moliyaviy xavfsizlik kafolatini beradi.
Sug‘urta faoliyati ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi. Bir tomondan, u aholining moliyaviy xavfsizligini ta’minlaydi,
ikkinchi tomondan esa – jamiyatda sotsial adolat va moliyaviy barqarorlik
uchun imkoniyat yaratadi. Shu sababli, har qanday zamonaviy davlatda sug‘urta
iqtisodiyotning ajralmas tarkibiy qismi sifatida qaraladi.
Bugungi kunda sug‘urta nafaqat zararlarni qoplash, balki jamg‘arma
shakllantirish, investitsiyalarni yo‘naltirish, iqtisodiy subyektlarning risklarga
bo‘lgan munosabatini tartibga solish kabi keng ko‘lamli funksiyalarni ham
bajaradi. Masalan, hayotni sug‘urtalash orqali fuqarolar nafaqat o‘z sog‘lig‘ini
himoya qiladi, balki pensiya jamg‘armalarini shakllantiradi. Avtomobil
sug‘urtasi esa nafaqat individual foyda, balki umumiy yo‘l xavfsizligini
oshirishga xizmat qiladi.
Yana bir muhim jihat shuki, sug‘urta tizimi iqtisodiyotda kapital aylanishini
rag‘batlantiradi. Kompaniyalar uchun zararning oldini olish yoki qoplash
imkoniyati ularning investitsiya faoliyatini himoyalaydi va kengaytiradi.
Shuningdek, bank tizimi ham kredit berganda aynan sug‘urtani talab qiladi, bu
esa risklarni kamaytiradi.

121.2. Sug‘urtaning funksiyalari va vazifalari
Sug‘urta tizimi har bir zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas bo‘lagi
hisoblanadi. U nafaqat risklarni kamaytirish yoki yo‘qotishlarni qoplash
vositasi, balki jamiyat va davlat moliyaviy barqarorligini ta’minlovchi iqtisodiy
institut sifatida ham katta ahamiyat kasb etadi. Sug‘urta o‘z mohiyati bilan ko‘p
qirrali funksiyalarni bajaradi va bu funksiyalar iqtisodiy munosabatlar tizimida
faol ishlaydi.
1-jadval. Sug‘urtaning asosiy funksiyalari va ularning izohi
№ Funksiya nomi Mazmuni (izohi) Amaliy misol
1 Kompensatsiya
funksiyasi Sug‘urta hodisasi yuz
berganda zararni qoplash
orqali moliyaviy
yo‘qotishni kamaytirish Avtomobil YTHida
yetkazilgan zarar uchun
50 mln so‘m to‘lov
amalga oshirilishi
2 Tavakkalchilikni
taqsimlash
funksiyasi Risklarni sug‘urta
kompaniyasi zimmasiga
o‘tkazish orqali moliyaviy
yukni taqsimlash Ko‘p mijozlardan
yig‘ilgan mukofot
evaziga bir mijozga
kompensatsiya to‘lash
3 Profilaktik (oldini
olish) funksiyasi Xavf va yo‘qotishlarni
kamaytirish uchun ehtiyot
choralarini ko‘rishga
undash Yong‘in xavfi yuqori
bo‘lgan binolarda
signalizatsiya o‘rnatishni
talab qilish
4 Jamg‘aruv
(investitsion)
funksiyasi Sug‘urta mukofotlari
asosida moliyaviy
zaxiralar shakllantirish va
ularni investitsiya qilish Pensiya va hayot
sug‘urtasi mablag‘larini
bank depozitlariga
joylashtirish
5 Nazorat va tartibga
solish funksiyasi Sug‘urta kompaniyasi
tomonidan xavf darajasini
baholash, shartnoma
shartlarini belgilash Sog‘ligi yomon bo‘lgan
shaxsga yuqori mukofot
stavkasi qo‘llash

136 Ijtimoiy himoya
funksiyasi Aholining zaif
qatlamlarini moliyaviy
himoya qilish orqali
sotsial barqarorlikni
ta’minlash Nogironlik yoki og‘ir
kasallik holatida sug‘urta
to‘lovi orqali yordam
ko‘rsatish
7 Iqtisodiy
barqarorlik
funksiyasi Sug‘urta tizimi orqali
tadbirkorlikni qo‘llab-
quvvatlash va moliyaviy
xavflarni kamaytirish Bank kredit berishida
mulkni sug‘urtalashni
talab qilishi
Sug‘urtaning birinchi va eng asosiy funksiyasi – kompensatsiya (qoplash)
funksiyasi hisoblanadi. Bu funksiya sug‘urtalanuvchiga zarar yetgan holatlarda,
sug‘urta kompaniyasi tomonidan zarar miqdoriga mos ravishda to‘lov amalga
oshirilishini nazarda tutadi. Misol uchun, uy yong‘in natijasida zarar ko‘rsa
yoki transport vositasi yo‘l-transport hodisasida ishtirok etsa, sug‘urta
kompaniyasi oldindan kelishilgan sug‘urta summasi asosida kompensatsiya
to‘laydi. Bu esa moliyaviy yo‘qotishlarni kamaytirish imkonini beradi.
Ikkinchi muhim funksiya – tavakkalchilikni qayta taqsimlash (redistribusiya)
funksiyasidir. Sug‘urta tizimi orqali ko‘plab mijozlar o‘zlarining risklarini
sug‘urtalovchi zimmasiga yuklaydi. Kompaniya esa yig‘ilgan sug‘urta
mukofotlari evaziga risklarni moliyaviy zaxira hisobiga taqsimlab, zarur
hollarda ularga to‘lov qiladi. Bu orqali tavakkal yakka shaxs emas, balki
jamiyatga taqsimlanadi. Shu sababli, sug‘urta xavf ta’sirini "kollektiv"
yengillash vositasi sifatida ishlaydi.
Sug‘urtaning yana bir ahamiyatli funksiyasi — profilaktik funksiyadir, ya’ni
oldini olish vazifasi. Sug‘urta kompaniyalari ko‘pincha zararlarning oldini olish
bo‘yicha choralar ko‘radi. Masalan, yong‘in xavfsizligi bo‘yicha talablarga
rioya qilish, texnik ko‘rikdan o‘tmagan transport vositalarini sug‘urtalamaslik,
sanoat ob’yektlari uchun xavfsizlik mezonlarini belgilash kabi talablar orqali,

14sug‘urta kompaniyalari xavflarni kamaytirish yo‘lida faol ishtirok etadi. Bu esa
umumiy xavfsizlik darajasini oshiradi.
To‘rtinchi funksiya – jamg‘aruv (investitsion) funksiyasidir. Sug‘urta
kompaniyalari tomonidan yig‘ilgan mukofot mablag‘lari bir vaqtning o‘zida
zaxira jamg‘armasi sifatida saqlanib turadi va ular turli moliyaviy vositalarga
(obligatsiyalar, davlat qimmatli qog‘ozlari, depozitlar) sarmoya qilinadi. Bu
esa, bir tomondan, kompaniya daromadlarini oshirsa, ikkinchi tomondan, butun
mamlakat moliyaviy tizimiga qo‘shimcha investitsion manba bo‘lib xizmat
qiladi. Xususan, uzoq muddatli hayot sug‘urtasi, pensiya sug‘urtasi, bolalar
uchun sug‘urta mahsulotlari — bularning barchasi jamg‘ariladigan xususiyatga
ega.
Beshinchi funksiya — nazorat va tartibga solish funksiyasidir. Sug‘urta
kompaniyalari mijozlar tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar asosida risklarni
baholaydi, tavakkalni aniqlaydi va zarur hollarda texnik shartlarni ishlab
chiqadi. Shu bilan birga, davlat ham sug‘urta bozoriga muayyan darajada
nazorat o‘rnatadi. Bu esa sug‘urta faoliyatini tartibga solish, shaffoflikni
ta’minlash va firibgarlik holatlarining oldini olishga xizmat qiladi.
Sug‘urtaning ijtimoiy funksiyasi ham mavjud bo‘lib, u fuqarolarning
iqtisodiy va sotsial himoyasini kuchaytiradi. Hayot sug‘urtasi, sog‘liqni
sug‘urtalash, nogironlikka doir sug‘urta turlari — bularning barchasi aholining
zaif qatlamlarini moliyaviy xavflardan himoyalashga qaratilgan. Ayniqsa,
aholining ijtimoiy zaif guruhlari uchun davlat tomonidan moliyalashtiriladigan
majburiy sug‘urta tizimlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu bilan birga, sug‘urta tizimi iqtisodiyotni barqarorlashtiruvchi mexanizm
sifatida xizmat qiladi. Risklar nazorat ostida bo‘lgani uchun biznes subyektlari
ishonch bilan ishlab chiqarishni kengaytiradi, sarmoyalar hajmi ortadi, banklar
esa kredit riskini kamaytiradi. Bu jarayonda sug‘urta bozorining ishonchli
faoliyati umumiy iqtisodiy muhitga ijobiy ta’sir qiladi.

15Sug‘urtaning vazifalari esa ushbu funksiyalarni amaliyotda amalga oshirishga
qaratilgan. Uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Mijozlar bilan shartnomalar tuzish va ularga xizmat ko‘rsatish;
Tavakkal tahlilini o‘tkazish va sug‘urta mukofotlarini aniqlash;
Sug‘urta hodisasi yuz berganda zararni baholash va to‘lovlarni amalga
oshirish;
Zaxiralarni shakllantirish va sarmoya siyosatini yuritish;
Bozorni o‘rganish, yangi mahsulotlar yaratish va xizmat sifatini oshirish.
Sug‘urta funksiyalari va vazifalari ko‘lamdor bo‘lib, nafaqat moliyaviy
himoya vositasi sifatida, balki iqtisodiy muvozanatni saqlovchi, investitsion
imkoniyatlarni oshiruvchi va sotsial barqarorlikni mustahkamlovchi strategik
tizim sifatida ishlaydi. Shu jihatdan, sug‘urta bozorining to‘laqonli faoliyati –
jamiyatda xavfsizlik, barqarorlik va taraqqiyotning muhim kafolatidir.
1.3. Sug‘urta tizimining tarkibi: subyektlar, obyektlar va shakllar
Sug‘urta tizimi — bu o‘zaro bog‘langan elementlardan iborat kompleks
iqtisodiy mexanizm bo‘lib, u fuqarolar va tashkilotlarning moliyaviy
manfaatlarini kutilmagan xavf-xatarlar oqibatida yuzaga keladigan zararlardan
himoya qilishni maqsad qilgan. Ushbu tizim o‘z ichiga asosiy tarkibiy qismlar:
sug‘urta subyektlari, obyektlari va shakllarini oladi. Har bir bo‘lim sug‘urta
jarayonining muhim va ajralmas komponenti bo‘lib, ular o‘zaro bir-birini
to‘ldiradi.
1. Sug‘urta subyektlari
Sug‘urta tizimida ishtirok etuvchi tomonlar sug‘urta subyektlari deb ataladi.
Ular quyidagilardan iborat:
Sug‘urtalovchi – bu yuridik shaxs bo‘lib, sug‘urta xizmatlarini taklif qiladi,
shartnoma asosida mijozning risklarini o‘z zimmasiga oladi va sug‘urta hodisasi
yuz berganda kompensatsiya to‘laydi. O‘zbekistonda bunday subyektlar
“O‘zbekinvest”, “Gross Insurance”, “AlfaLife” va boshqa sug‘urta

16kompaniyalari hisoblanadi. Sug‘urtalovchi moliyaviy barqaror bo‘lishi,
litsenziyaga ega bo‘lishi va qonunlarga rioya qilishi lozim.
Sug‘urtalanuvchi – bu yuridik yoki jismoniy shaxs bo‘lib, o‘zining mol-
mulki, hayoti yoki boshqa manfaatlarini sug‘urta qilishni xohlaydi va
shartnoma asosida sug‘urtalovchiga to‘lov (mukofot) qiladi. Sug‘urtalanuvchi
zarar ko‘rgan taqdirda, kompensatsiya olish huquqiga ega.
Benefisiar – bu shaxs sug‘urtalanuvchi tomonidan belgilangan bo‘lib,
sug‘urta hodisasi sodir bo‘lganda to‘lov aynan unga amalga oshiriladi. Masalan,
hayotni sug‘urtalashda merosxo‘r yoki turmush o‘rtoqqa to‘lov qilinadi.
Sug‘urta vositachilari (agentlar yoki brokerlar) – ular sug‘urtalovchi va mijoz
o‘rtasida vositachilik qiladi. Sug‘urta agenti kompaniya nomidan ishlaydi,
broker esa mijoz nomidan eng yaxshi shartlarni topishga harakat qiladi.
Sug‘urta subyektlarining huquq va majburiyatlari shartnoma va amaldagi
qonun hujjatlari asosida belgilanadi. Har bir subyekt tizimda aniq rol va
funksiyani bajaradi.
2. Sug‘urta obyektlari
Sug‘urta obyektlari – bu zarar ko‘rishi mumkin bo‘lgan va sug‘urta qilishga
asos bo‘ladigan moddiy yoki nomoddiy manfaatlar majmuasidir. Boshqacha
aytganda, bu nimani sug‘urtalaymiz degan savolga javob beradi. Sug‘urta
obyektlari turli toifalarga bo‘linadi:
Mulk sug‘urtasi obyektlari: Ular real mulk (uy-joy, avtomobil, omborxona,
texnika) bo‘lishi mumkin. Masalan, yong‘in, suv toshqini, o‘g‘irlik, buzilish
holatlaridan mol-mulkni himoya qilish.
Shaxsiy sug‘urta obyektlari: Bu insonning hayoti, sog‘ligi, mehnat qobiliyati
va hayotiy faoliyati bilan bog‘liq risklardir. O‘lim, nogironlik, kasallik, baxtsiz
hodisa natijasida yuzaga keladigan zararlarga qaratilgan.
Mas’uliyat sug‘urtasi obyektlari: Bunda uchinchi shaxslar oldida javobgarlik
sug‘urtalanadi. Masalan, haydovchi tomonidan sodir etilgan YTHda boshqa
shaxslarga yetkazilgan zarar uchun to‘lanadigan kompensatsiya.

17Tadbirkorlik risklari: Tadbirkorlik faoliyati davomida yuzaga keladigan
moliyaviy yo‘qotishlar, to‘lovga layoqatsizlik, mahsulot yetkazib bermaslik
kabi risklar.
Sug‘urta obyekti doimo real iqtisodiy qiymatga ega bo‘lishi, zarar yetganda
moliyaviy oqibatlarga olib kelishi va qonuniy jihatdan sug‘urtalashga ruxsat
etilgan bo‘lishi lozim.
3. Sug‘urta shakllari
Sug‘urta shakllari — bu sug‘urta faoliyatining tashkil etilishi va huquqiy
asoslariga ko‘ra farqlanuvchi usullari bo‘lib, ular majburiy va ixtiyoriy
sug‘urtaga bo‘linadi.
Majburiy sug‘urta – bu qonun asosida amalga oshiriladigan sug‘urtadir.
Ya’ni, uni har bir fuqaro yoki tashkilot bajarishi shart. Misol uchun, transport
vositalari uchun fuqarolik javobgarligini sug‘urtalash, ish joyida baxtsiz
hodisalarga qarshi majburiy sug‘urta. Bu shakl jamiyatdagi umumiy
xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan.
Ixtiyoriy sug‘urta – fuqarolar yoki yuridik shaxslar istagiga ko‘ra amalga
oshiriladi. Bu holatda, har bir mijoz o‘ziga mos xizmatni, sug‘urta miqdorini va
shartlarini erkin tanlaydi. Misol uchun, hayotni, uyni, safarni yoki sog‘liqni
sug‘urtalash ixtiyoriydir.
Boshqa tasniflashlarga ko‘ra sug‘urta shakllari quyidagicha ham bo‘linadi:
 Davlat va xususiy sug‘urta;
 Ichki va tashqi (xalqaro) sug‘urta;
 Individual va kollektiv sug‘urta;
 Bir martalik va uzoq muddatli sug‘urta.
Har bir sug‘urta shakli o‘zining xizmat ko‘rsatish uslubi, xavflarni baholash
metodikasi va tartibga solish mexanizmlariga ega. Bu esa butun sug‘urta
tizimini moslashuvchan, dinamik va universal iqtisodiy vosita sifatida
shakllantiradi.

18Sug‘urta tizimi o‘zining murakkab va ko‘p bosqichli tuzilmasi bilan ajralib
turadi. Uning subyektlari (ishtirokchilari), obyektlari (nima sug‘urtalanadi) va
shakllari (qanday amalga oshiriladi) tizim ichidagi barcha iqtisodiy va huquqiy
munosabatlarni tartibga soladi. Har bir tarkibiy bo‘lim sug‘urtaning to‘laqonli
faoliyat yuritishini, xavflar oldini olish va moliyaviy xavfsizlikni ta’minlashda
muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston sug‘urta bozorida ham aynan shu tarkibiy
tuzilmalarning rivojlanishi, ishonchlilik va shaffoflik darajasini belgilaydi.

19II BOB. SUG‘URTANING IQTISODIY TARAQQIYOTDAGI O‘RNI VA
AHAMIYATI O’ZBEKISTON
2.1. Sug‘urtaning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi roli
Bugungi globallashgan iqtisodiyotda har qanday mamlakatning iqtisodiy
barqarorligi ko‘p omillarga bog‘liq bo‘lib, ular orasida sug‘urta tizimi muhim
strategik vosita sifatida e’tirof etiladi. Iqtisodiy barqarorlik – bu makroiqtisodiy
o‘sishning uzluksizligi, investitsiyaviy faollik, moliyaviy tizimning
ishonchliligi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xavfsiz faoliyat yurita olishi
bilan bog‘liq holatdir. Sug‘urta esa aynan shu omillarni qo‘llab-quvvatlaydigan
va iqtisodiy muvozanatni ta’minlovchi kuchli moliyaviy mexanizmdir.
Avvalo, sug‘urta – bu iqtisodiyotdagi risklarni moliyaviy boshqarish
vositasidir. Har qanday korxona yoki jismoniy shaxs o‘z faoliyati davomida
kutilmagan xavf-xatarlar bilan to‘qnashadi: yong‘in, to‘fon, iqtisodiy inqirozlar,
ishlab chiqarishdagi uzilishlar va boshqalar. Ana shunday holatlarda zarar
miqdorini kamaytirish, uni kompensatsiya qilish va faoliyatni tiklash jarayonida
sug‘urta xizmatlari asosiy rolni o‘ynaydi. Risklar nazorat ostiga olinsa, iqtisodiy
subyektlar o‘z faoliyatini barqaror olib borishi, investitsiyalarni kengaytirishi
mumkin bo‘ladi.
Sug‘urta tizimi orqali iqtisodiy barqarorlik to‘rt asosiy yo‘nalish bo‘yicha
ta’minlanadi:
1. Moliyaviy yo‘qotishlarni qoplash
Sug‘urta kompaniyalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri zararlarni o‘z zimmasiga olib,
xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy barqarorligini tiklaydi. Bu holatda
kompaniya faoliyati to‘xtamaydi, kredit to‘lovlari davom etadi, bandlik
saqlanib qoladi. Bu esa ijtimoiy va iqtisodiy tizimdagi muvozanatni qo‘llab-
quvvatlaydi.
2. Kapital aylanishini rag‘batlantirish
Sug‘urta orqali xavfsizlik darajasi oshgan korxonalar katta miqdordagi
kapitalni investitsiyalarga yo‘naltirish imkoniga ega bo‘ladi. Ular yangi ishlab

20chiqarish quvvatlarini ishga tushiradi, texnologiya yangilaydi. Bu holat ichki
investitsiya muhitini yaxshilaydi va umumiy iqtisodiy o‘sishga zamin yaratadi.
3. Bank-moliya tizimi xavfsizligini oshirish
Kredit va ipoteka berishda banklar asosan sug‘urtalangan aktivlarga
ustuvorlik beradi. Chunki sug‘urtalangan mulk yoki faoliyatda yo‘qotish bo‘lsa,
uni qoplash mexanizmi mavjud bo‘ladi. Bu esa banklar uchun xavflarni
kamaytiradi, kredit portfeli sifatini oshiradi. Bank-moliya tizimi
sog‘lomlashadi, bu orqali iqtisodiy tizimga barqarorlik singadi.
4. Davlat byudjetiga tushadigan bosimni kamaytirish
Tabiiy ofat, baxtsiz hodisalar natijasida ko‘riladigan zararlar ko‘pincha davlat
mablag‘lari hisobidan qoplanadi. Ammo sug‘urta tizimi yaxshi rivojlangan
bo‘lsa, bu yuk xususiy sug‘urtalovchilarga o‘tadi. Bu esa davlat byudjetini
ijtimoiy dasturlarga, infratuzilma rivojiga yo‘naltirish imkonini beradi.
Bugungi kunda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash, moliyaviy tizimning
barqaror ishlashi va investitsiyaviy muhitning himoyalanishi sug‘urta xizmatlari
bilan chambarchas bog‘liq. Sug‘urta bozorining samarali faoliyati – iqtisodiy
barqarorlikning kafolati bo‘lib, bu holat O‘zbekiston misolida ham o‘z isbotini
topmoqda. Ayniqsa, so‘nggi yillarda (2022–2025) sug‘urta tizimida kuzatilgan
o‘sish ko‘rsatkichlari ushbu bozorning mamlakat iqtisodiyotiga real ta’sir
ko‘rsatayotganini ko‘rsatmoqda.
2022-yilda O‘zbekiston sug‘urta bozorida jami yig‘ilgan sug‘urta mukofotlari
hajmi 2,17 trillion so‘mni tashkil etdi. Bu 2021-yilga nisbatan 27 foizga
ko‘pdir. Aynan shu yilda hayotni sug‘urtalash segmenti bo‘yicha 623 milliard
so‘m to‘plangan bo‘lib, bu 2020-yilga nisbatan deyarli ikki barobarga o‘sdi.
Ushbu ko‘rsatkichlar mamlakat fuqarolarining sug‘urta xizmatlariga nisbatan
ishonchi oshayotganidan dalolat beradi. Ayni vaqtda bu o‘sish ijtimoiy
barqarorlik va moliyaviy xavfsizlikni mustahkamlashga xizmat qilmoqda.
2023-yilda esa O‘zbekiston sug‘urta kompaniyalari tomonidan yig‘ilgan
mukofotlar hajmi 3,82 trillion so‘mga yetdi. Bu 2022-yilga nisbatan 76 foizga

21o‘sish demakdir. Bu yilda ayniqsa “hayot sug‘urtasi” va “tibbiy sug‘urta”
xizmatlariga bo‘lgan talab keskin oshdi. Mamlakat bo‘yicha ixtiyoriy tibbiy
sug‘urtaga ulangan aholi soni 1 million nafardan oshdi. Bu esa sog‘liqni saqlash
tizimida davlat yukini kamaytirish bilan birga, aholi moliyaviy himoyasini
mustahkamladi. Ayniqsa pandemiya davridan keyingi yillarda fuqarolarning
risklarni boshqarish madaniyati sezilarli darajada oshgan.
2024-yilga kelib, sug‘urta mukofotlari hajmi taxminan 5,6 trillion so‘mga
yetgani qayd etildi (Dastlabki ma’lumotlar asosida). Bu ko‘rsatkich 2023-yilga
nisbatan 46,6 foizlik o‘sishni bildiradi. Raqamlardan ayonki, sug‘urta bozori
nafaqat kengaymoqda, balki undagi xizmatlar sifati va aholi ishonchi ham
kuchaymoqda. 2024-yil davomida 14 ta yangi sug‘urta mahsuloti litsenziya
oldi, ularning asosiy qismi qishloq xo‘jaligini sug‘urtalash, kichik biznesni
risklardan himoyalashga qaratilgan edi.
Bu jarayonlar iqtisodiy barqarorlikda qanday rol o‘ynaydi? Birinchidan,
tadbirkorlik subyektlari o‘z faoliyatini ishonch bilan boshlaydi, chunki ular
zararlardan himoyalangan. Masalan, qishloq xo‘jaligi korxonalari ob-havo
risklari, hosildorlik kamayishi yoki texnik muammolar sabab zarar ko‘rganida,
sug‘urta kompaniyalari bu zararni qoplab beradi. Ikkinchidan, aholining
jamg‘armalari davlat byudjetiga qaram bo‘lmaydi, balki mustaqil moliyaviy
manbalarga aylanish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
2025-yil uchun prognoz ko‘rsatkichlarga ko‘ra, sug‘urta mukofotlari umumiy
hajmi 7,2 trillion so‘mga yetishi kutilmoqda. Bu hajm O‘zbekiston yalpi ichki
mahsulotining 1,4 foizini tashkil qilishi mumkin. Xalqaro amaliyotda bu
ko‘rsatkich 2,5–4% atrofida bo‘lsa-da, O‘zbekiston uchun bu sezilarli yutuq
hisoblanadi. Sug‘urta kompaniyalari tomonidan to‘langan sug‘urta to‘lovlari
hajmi esa 2025-yilda 1,8 trillion so‘mga yetishi kutilyapti, bu esa
foydalanuvchilarga real yordam va moliyaviy kafolatlar taqdim etilayotganini
bildiradi.

22Alohida ta’kidlash joizki, 2023-yil oxirida “Sug‘urta faoliyatini
raqamlashtirish dasturi” asosida elektron sug‘urta polisalari joriy etildi. 2024-
yilda shunday raqamli polisalar orqali 2,5 milliondan ortiq shartnoma tuzildi.
Bu sug‘urta tizimining shaffofligini ta’minladi, firibgarlik va sun’iy da’volar
kamaydi. Shu bilan birga, statistik tahlillar ko‘rsatmoqdaki, raqamlashtirilgan
sug‘urta mahsulotlarining o‘rtacha qamrov ko‘rsatkichi 1,8 barobar oshgan.
2022–2025 yillarda O'zbekistonda sug'urta bozoriga oid asosiy
ko'rsatkichlar
Yil Sug'urta mukofotlari
(trln so'm) Sug'urta
to'lovlari
(trln so'm) Hayot
sug'urtasi
hajmi (trln
so'm) Sug'urta
zaxiralari
(trln so'm)
2022.0 2.17 0.68 0.623 1.1
2023.0 3.82 1.05 1.2 2.0
2024.0 5.6 1.5 2.0 3.0
2025.0 7.2 1.8 2.8 3.8
Iqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiluvchi yana bir muhim jihat – bu sug‘urta
zaxiralari hajmining ortishidir. 2022-yilda bu ko‘rsatkich 1,1 trillion so‘m
bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilda 3 trillion so‘mga yaqinlashdi. Bu kapital
jamg‘arilishi davlat obligatsiyalariga, bank depozitlariga, real sektor
aksiyalariga yo‘naltirilmoqda. Demak, sug‘urta tizimi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
iqtisodiy aylanishga xizmat qilyapti.Shuningdek, sug‘urtaning fiskal
yengilliklarni shakllantirishdagi roli ham beqiyos. 2023-yilda hayotni
sug‘urtalovchi fuqarolar uchun soliq imtiyozlari joriy etildi. Bu ijtimoiy himoya
va moliyaviy savodxonlikni oshirishga xizmat qilmoqda. O‘z navbatida, bu
mexanizm fuqarolarni byudjet yordamiga emas, balki o‘zini-o‘zi ta’minlashga
undaydi.

242.2. Sug‘urta bozorining rivojlanish tendensiyalari
Bozor iqtisodiyotining tobora chuqurlashib borayotgan hozirgi davrida
sug‘urta bozori nafaqat moliyaviy himoya vositasi, balki iqtisodiy barqarorlik
va ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy mexanizmlaridan biri sifatida
e’tirof etilmoqda. O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda sug‘urta bozorini
modernizatsiya qilish, raqamlashtirish va jahon tajribalarini joriy etish bo‘yicha
qator amaliy chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Mazkur bo‘limda 2022–2025
yillar kesimida mamlakat sug‘urta bozorining rivojlanish yo‘nalishlari tahlil
qilinadi.Avvalo, sug‘urta kompaniyalari sonining ortib borayotganini ko‘rsatib
o‘tish lozim. 2021-yilda 23 ta kompaniya faoliyat yuritgan bo‘lsa, 2024-yil
oxiriga kelib ularning soni 35 taga yetdi. Ular orasida 13 tasi hayotni
sug‘urtalash, 22 tasi esa umumiy sug‘urta xizmatlarini taqdim etmoqda. Bu esa
aholining turli ehtiyojlariga mos sug‘urta mahsulotlarining kengayishiga xizmat
qilmoqda. Har bir yangi kompaniya o‘ziga xos strategiya, xizmat sifati va
texnologik yondashuv bilan bozorga kirib kelmoqda.
Yana bir asosiy tendensiya – bu raqamli sug‘urta xizmatlarining
kengayishidir. 2023-yildan boshlab Elektron hukumat tizimi orqali davlat
idoralari bilan integratsiyalashgan sug‘urta xizmatlari ko‘rsatila boshlandi.
2024-yil holatiga ko‘ra, barcha sug‘urta kompaniyalarining 85% elektron
polisalar va onlayn shartnomalar bilan ishlay boshladi. Bu nafaqat xizmat
ko‘rsatish tezligini oshirdi, balki firibgarlik holatlarini kamaytirdi, bozor
shaffofligini ta’minladi.Shuningdek, so‘nggi yillarda sug‘urta mukofotlari
hajmining sezilarli darajada oshayotgani tendensiyaning asosiy
ko‘rsatkichlaridan biri sifatida qaralmoqda. Jumladan:
2022-yilda yig‘ilgan sug‘urta mukofoti – 2,17 trln so‘m;
2023-yilda – 3,82 trln so‘m (o‘sish – 76%);
2024-yilda – 5,6 trln so‘m (prognoz asosida – 46,6% o‘sish);
2025-yilda – 7,2 trln so‘mga yetishi kutilmoqda.

25Bu raqamlar aholining sug‘urta xizmatlariga ishonchi ortayotganini, ularning
moliyaviy madaniyati rivojlanayotganini anglatadi. Ayniqsa hayotni, sog‘liqni,
mol-mulkni va biznes faoliyatni sug‘urtalashga bo‘lgan talab oshgan.
Bozorning boshqa ijobiy tendensiyalaridan biri – yangi sug‘urta
mahsulotlarining paydo bo‘lishidir. 2023–2024-yillarda quyidagi yangi
yo‘nalishlar bo‘yicha sug‘urta turlari joriy etildi:
 Qishloq xo‘jaligida hosil sug‘urtasi;
 Mahsulot yetkazib berish (logistika) risklarini sug‘urtalash;
 Raqamli mulk (IT infratuzilma, ma’lumotlar bazasi) sug‘urtasi;
 Kichik biznes va oilaviy tadbirkorlik sug‘urtasi.
Bular, o‘z navbatida, real sektorni moliyaviy risklardan himoya qilishga
xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, xalqaro moliyaviy tashkilotlar – Osiyo
taraqqiyot banki, Jahon banki va UNDP bilan hamkorlikda O‘zbekistonda
mikro-sug‘urta tizimini rivojlantirishga qaratilgan loyihalar amalga
oshirilmoqda. Bu esa aholining daromadi past qatlamlariga ham sug‘urta
himoyasidan foydalanish imkonini bermoqda.Qonunchilik sohasida ham katta
islohotlar olib borildi. 2022-yilda yangilangan "Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida"gi
Qonun qabul qilindi. Unda korporativ boshqaruv, moliyaviy zaxiralar
shakllantirish, risklar baholash va xalqaro hisobot standartlariga moslashuv
normalari mustahkamlandi. 2023–2025 yillarda esa O‘zbekiston sug‘urta bozori
ISO 9001, Solvency II kabi xalqaro standartlarga bosqichma-bosqich
integratsiyalashmoqda.
Shuningdek, sug‘urta bozori geografik jihatdan ham kengaymoqda. Ayni
paytda respublikaning barcha hududlarida, ayniqsa viloyat markazlari va yirik
tumanlarda sug‘urta agentliklari faoliyat yuritmoqda. Elektron sug‘urta
platformalari esa chekka qishloq aholisi uchun ham xizmatlardan foydalanish
imkonini bermoqda. Bu aholining moliyaviy xavfsizligini oshiradi.
Raqamli tahlillar asosida aytish mumkinki, 2024-yil oxiriga kelib
sug‘urtalangan aholining umumiy soni 8,1 million kishini tashkil etdi, bu esa

26mamlakat aholisining 22 foiziga teng. 2022-yilda bu ko‘rsatkich 11,8% atrofida
edi. Ya’ni ikki yil ichida qamrov darajasi deyarli 2 barobar oshgan.Shuningdek,
bozorning muhim tendensiyalaridan biri – xususiy sug‘urta kompaniyalarining
ulushi ortib borayotganidir. 2022-yilda bozorning 60% ulushini davlat
kompaniyalari tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu ko‘rsatkich 47% ga
tushdi. Bu esa raqobat muhitining kuchaygani, xizmatlar sifati va xilma-
xilligining oshganidan dalolat beradi.Yuqoridagi tendensiyalar asosida aytish
mumkinki, O‘zbekistonda sug‘urta bozori jadal rivojlanmoqda. Bu jarayon
raqamlashtirish, yangi mahsulotlar, qonunchilik bazasi va moliyaviy
savodxonlikni oshirish bilan birga kechmoqda. Natijada, bozor nafaqat iqtisodiy
xavfsizlikni ta’minlamoqda, balki iqtisodiyotning o‘sishiga faol ta’sir
ko‘rsatayotgan moliyaviy institutga aylanmoqda.
2.3. Sug‘urta tizimining samaradorligini oshirish yo‘llari va istiqbollari
Sug‘urta tizimining samaradorligi deganda, uning risklarni qamrab olish
darajasi, moliyaviy barqarorligi, mijozlar ehtiyojini qondira olishi va
iqtisodiyotga ko‘rsatayotgan ta’sir kuchi tushuniladi. Samarali ishlayotgan
sug‘urta tizimi moliyaviy xavflarni kamaytiradi, investitsion muhitni
mustahkamlaydi va aholining ijtimoiy himoyasini oshiradi. O‘zbekistonda
sug‘urta sohasi jadal rivojlanayotgan bo‘lsa-da, uning samaradorligini oshirish
uchun hali qilinadigan ishlar ko‘p. Mazkur bo‘limda sug‘urta tizimining
faoliyatini takomillashtirish yo‘llari va istiqboldagi strategik vazifalar tahlil
qilinadi.
Avvalo, sug‘urta tizimida mavjud muammolarni aniqlab olish zarur.
Jumladan:
 Aholining sug‘urta madaniyati past;
 Sug‘urta mahsulotlarining cheklanganligi;
 Bozordagi raqobatning nisbatan zaifligi;
 Elektron xizmatlarning yetarli darajada rivojlanmaganligi (ayniqsa, chekka
hududlarda);

27Sug‘urta kompaniyalarining moliyaviy barqarorligi va ishonchliligi bilan
bog‘liq masalalar;
Aktuar hisob-kitob va risk menejment bo‘yicha mutaxassislar tanqisligi.
Ushbu muammolarni hal qilish orqali sug‘urta tizimi samaradorligini sezilarli
darajada oshirish mumkin. Eng avvalo, aholining moliyaviy savodxonligini
oshirish orqali sug‘urtaning ahamiyati haqida tushuncha berish lozim. Bu
borada maktab, kollej va oliy ta’lim tizimiga sug‘urta va moliyaviy xavfsizlik
bo‘yicha fanlarni kiritish samarali bo‘ladi. Bundan tashqari, ommaviy axborot
vositalarida ijtimoiy reklamalar va targ‘ibot kampaniyalarini tashkil qilish
maqsadga muvofiqdir.
Ikkinchi yo‘nalish — innovatsion sug‘urta mahsulotlarini joriy etishdir.
Bugungi raqamli va texnologik asrda mijozlar faqat an’anaviy sug‘urta
mahsulotlarigagina emas, balki moslashtirilgan, onlayn va tezkor xizmatlarga
ehtiyoj sezmoqda. Shuning uchun kompaniyalar IT texnologiyalar asosida
yangi turdagi polisalar, mobil ilovalar, sun’iy intellekt yordamida risk baholash
tizimlarini joriy etishi lozim. 2024-yil holatiga ko‘ra, ushbu yo‘nalishda “Click
Insurance” va “MyPolicy” kabi onlayn xizmatlar joriy etildi, ammo ular hali
keng jamoatchilik tomonidan to‘liq qamrab olingani yo‘q.
Uchinchi asosiy yo‘l — xalqaro tajribani tatbiq etish. Rivojlangan davlatlarda
sug‘urta bozori ko‘p bosqichli tizim sifatida shakllangan: asosiy risklar (hayot,
sog‘liq, mulk) majburiy tarzda, qo‘shimcha risklar esa ixtiyoriy tarzda
qoplanadi. Shuningdek, davlat va xususiy sektor sherikchiligida ishlaydigan
sug‘urta jamg‘armalari faoliyati keng yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekistonda ham
shunday mexanizmni ishlab chiqish, masalan, sog‘liqni majburiy sug‘urtalash
tizimini davlat-xususiy sheriklik asosida amalga oshirish mumkin.
To‘rtinchidan, sug‘urta kompaniyalari moliyaviy barqarorligini kuchaytirish
muhim vazifadir. Buning uchun ularning zaxira fondlari, investitsiya siyosati va
kredit reytingi ustida ishlash talab etiladi. Kompaniyalar o‘z faoliyatini xalqaro
auditdan o‘tkazib, moliyaviy shaffoflikni ta’minlashi, bu orqali investorlar va

28aholining ishonchini qozonishi zarur. 2025-yilga borib, Solvency II (Evropa
moliyaviy barqarorlik standarti) mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish
rejalashtirilgan.
Beshinchi yo‘l — hududiy tenglikni ta’minlash, ya’ni sug‘urta xizmatlarining
chekka hududlardagi aholiga ham yetib borishini ta’minlashdir. Ayni vaqtda,
sug‘urta agentliklari ko‘proq shahar markazlarida faoliyat yuritmoqda. Chekka
tumanlarda esa bu xizmatlar deyarli mavjud emas. Raqamli texnologiyalar
asosida masofaviy xizmatlar joriy qilinsa, bu bozor salohiyatini kengaytiradi.
Masalan, mobil sug‘urta platformalari orqali aholiga xizmat ko‘rsatish yoki
pochtalar orqali polis yetkazib berish amaliyoti yo‘lga qo‘yilishi mumkin.
Yana bir istiqbolli yo‘nalish — bu sug‘urta xizmatlarini soliqqa oid
rag‘batlantirishdir. Misol uchun, hayotni sug‘urtalovchi fuqarolar uchun soliq
imtiyozlari joriy etilganidek, sog‘liqni, mol-mulkni sug‘urtalovchilar uchun
ham qo‘shimcha rag‘batlar yaratish mumkin. Bu nafaqat qamrov darajasini
oshiradi, balki o‘z-o‘zini moliyaviy himoya qilish madaniyatini rivojlantiradi.
Sug‘urta bozorining samaradorligini oshirish uchun sifat monitoringi va
reyting baholash tizimi ham muhim hisoblanadi. Har yili kompaniyalarning
moliyaviy ko‘rsatkichlari, da’volarni ko‘rib chiqish muddati, mijozlar ehtiyojini
qondirish darajasi bo‘yicha mustaqil baholash joriy etilishi kerak. Bu sog‘lom
raqobatni shakllantirib, xizmatlar sifatini oshiradi.
Yaqin istiqbolda esa, quyidagi yo‘nalishlar asosida sug‘urta tizimining
samaradorligini yangi bosqichga olib chiqish mumkin:
Tibbiy sug‘urtani majburiy asosda joriy etish va elektron sog‘liq kartalarini
bog‘lash;
Fermerlar va kichik biznes subyektlari uchun subsidiyalangan sug‘urta
tariflarini ishlab chiqish;
Aholi bandligini yo‘qotgan holatlarda qisqa muddatli daromad sug‘urtasini
joriy etish;

29Yoshlar va talabalar uchun ixtiyoriy ijtimoiy paketlar doirasida sug‘urta
xizmatlarini taklif qilish.O‘zbekistonda sug‘urta tizimi hali to‘liq salohiyatini
ochmagan bo‘lsa-da, mavjud tendensiyalar, islohotlar va xalqaro tajribaning
bosqichma-bosqich joriy etilishi bu tizimni iqtisodiyotning asosiy
tayanchlaridan biriga aylantirishga xizmat qiladi. Samaradorlikni oshirish esa
faqat sug‘urtalovchi kompaniyalar emas, balki davlat, iste’molchilar, banklar va
jamiyatning barcha qatlamlarining birgalikdagi harakatlariga bog‘liqdir.

30 Xulosa
Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, sug‘urta tizimi zamonaviy iqtisodiy
hayotda qanchalik muhim o‘rin egallashini chuqur angladim. Ayniqsa, bozor
iqtisodiyoti sharoitida turli tavakkalchiliklar, moliyaviy yo‘qotishlar va
noaniqliklar kuchaygan bir paytda sug‘urta tizimi nafaqat mol-mulk, hayot yoki
sog‘liqni himoyalash vositasi, balki umumiy iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlovchi kuchli mexanizm sifatida o‘zini namoyon etmoqda.
Kurs ishining nazariy qismlarida men sug‘urtaning mohiyati, asosiy
tushunchalari, funksiyalari va vazifalari bilan tanishdim. Sug‘urta risklarni
moliyaviy boshqarish, zararlarni kompensatsiya qilish, jamg‘arma shakllantirish
va xavfsizlikni kuchaytirish kabi vazifalarni bajaradi. Ayniqsa, subyektlar,
obyektlar va shakllar bo‘yicha tizimlashgan tuzilmasi sug‘urta faoliyatining
naqadar mukammal va tartibga solingan iqtisodiy munosabat ekanini ko‘rsatdi.
Kurs ishimning ikkinchi qismida esa men sug‘urta tizimining O‘zbekiston
iqtisodiyotidagi real o‘rnini statistik ma’lumotlar asosida tahlil qildim. So‘nggi
yillarda, xususan 2022–2025 yillar oralig‘ida sug‘urta mukofotlari hajmining
keskin ortgani, yangi kompaniyalarning bozorga kirib kelgani, raqamli
xizmatlarning joriy etilishi va aholining moliyaviy savodxonligining oshishi
sug‘urta tizimining rivojlanayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa, hayot, sog‘liq,
qishloq xo‘jaligi va kichik biznes sug‘urtasiga bo‘lgan talab iqtisodiy
xavfsizlikni ta’minlashda muhim omil bo‘lib chiqmoqda.
Men sug‘urta tizimining barqaror iqtisodiy muhitni shakllantirishdagi
strategik rolini alohida ta’kidlamoqchiman. U nafaqat yirik ishlab
chiqaruvchilar va korxonalar uchun, balki oddiy fuqarolar uchun ham
moliyaviy himoya va ishonch kafolatidir. Sug‘urtaning rivojlanishi bilan
banklar kredit berishda faolroq bo‘ladi, investorlar o‘z kapitalini xavfsiz his
qiladi, davlat esa byudjet yukidan qisman bo‘shatiladi.
Kurs ishimda sug‘urta tizimi samaradorligini oshirish yo‘llari haqida ham o‘z
takliflarimni ilgari surdim. Bular qatoriga aholining moliyaviy madaniyatini

31oshirish, yangi sug‘urta mahsulotlarini ishlab chiqish, raqamli texnologiyalarni
keng joriy etish, qonunchilikni takomillashtirish, davlat-xususiy sheriklik
asosida sog‘liq va ijtimoiy sug‘urtani joriy etish kiradi. Aynan ushbu
yo‘nalishlarda izchil ish olib borilsa, sug‘urta sohasi nafaqat moliyaviy
xizmatlar segmentida, balki milliy iqtisodiyotning ustun tayanchi sifatida
faoliyat yurita oladi.
Xulosa qilib aytganda, men ushbu kurs ishini bajarish davomida sug‘urtaning
nazariy asoslarini chuqur o‘rgandim, O‘zbekiston sug‘urta bozoridagi amaliy
holatni tahlil qildim va uning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rnini aniq belgilab
oldim. Sug‘urta – bu xavfsizlik, ishonch va iqtisodiy barqarorlik asosidir. Bu
sohani izchil rivojlantirish kelajakda mamlakatimizning moliyaviy mustaqilligi
va barqaror taraqqiyotiga xizmat qiladi, deb ishonaman.

32Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3311) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Sug’urta mohiyati, tarkibi va iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni

Купить