Surxon vohasi an’anaviy bozorlari: xususiyatlar, ixtisoslashuv, savdogarlar (XIX asr 2-yarmi - XX asr birinchi yarmi) - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	200000UZS
Hajmi	113.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Surxon vohasi an’anaviy bozorlari: xususiyatlar, ixtisoslashuv, savdogarlar (XIX asr 2-yarmi - XX asr birinchi yarmi)

Sotib olish

SURXON VOHASI AN’ANAVIY BOZORLARI: XUSUSIYATLAR,
IXTISOSLASHUV, SAVDOGARLAR (XIX ASR 2-YARMI - XX ASR
BIRINCHI YARMI)
KIRISH ............................................................................................................... 2-4
1-BOB. An'anaviy bozor faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari
1.1. Shahar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida bozor o’rni ................................... 5-12
1.2. Savdogarlar tabaqasining shakllanishi, ayrim turdagi tovarlarning xususiyatlari
........................................................................................................................... 13-25
1.3. Aholi kundalik hayotida savdo amaliyoti ................................................. 26-39
2-BOB. Bozor madaniyat hodisasi sifatida
2.1. Aholi madaniy hayotida bozorning o’rni .................................................. 40-50
2.2. Xalq og’zaki ijodida bozor, savdogarlar va savdo-sotiq ........................... 51-60
XULOSA VA TAKLIFLAR .......................................................................... 61-62
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI .................................. 63-66
1

Kirish
Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng tariximizga bo‘lgan munosabat
tubdan o‘zgardi. Zero o‘z o‘tmishini yaxshi bilgan undan to‘g‘ri xulosalar
chiqargan xalqgina kelajak sari xotirjam qadam tashlay oladi. Mustaqillik yillarida
tariximizga bo‘lgan e‘tibor hukumat darajasigacha ko‘tarildi desak aslo xato
bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 – yil 27
iyuldagi ―O‘z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi qarori 1
dan
so‘ng haqqoniy tarixni yaratish, bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e‘tibor
berish, qo‘yilgan muammolarni soha mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud
muammolar yechimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi.
Respublikamiz prezidenti I. A. Karimov O‘zbekiston mustaqillikka erishgan
kundan boshlab vatanimiz tarixini qaytadan tiklash ishlariga shaxsan bosh-qosh
bo‘lib kelmoqdalar. Bu borada prezidentimiz I. A. Karimovning 1998 – yilda bir
guruh tarixchi – olimlar bilan qilgan suhbatida tarixchi-olimlarimiz oldiga bir qator
ilmiy-nazariy va amaliy dolzarb muammolarni hal etish vazifasini qo‘ygan edi 2
. Bu
uchrashuvdan keyin tarixchi – olimlarning mas‘uliyatlari yanada oshdi.
Ushbu bitiruv malakaviy ishida Surxon vohasi an’anaviy bozorlari:
xususiyatlar, ixtisoslashuv, savdogarlar haqida yoritib beriladi.
Mavzuning dolzarbligi: Ushbu bitiruv malakaviy ishida XIX asr 2-yarmi
— XX asr 1-yarmida Surxon vohasi aholisi faoliyatining o ziga xos xususiyatlariʻ
ko rib chiqiladi, shuningdek, xalq hunarmandchiligi madaniyati rivojida
ʻ
hunarmandchilikning tutgan o rni tahlil qilinadi.
ʻ Shahar ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishida bozorning o’rni, savdogarlar tabaqasining shakllanishini o’rganish
mavzuning dolzarb qismini tashkil qiladi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari: Ushbu bitiruv malakaviy ishining
maqsadi Surxon vohasida bozorlarning o’rni va ahamiyati, aholining kundalik,
madaniy hayotida bozor xo’jaliklari, savdogarlarning tovar ayirboshlashdagi
ahamiyatini eng samarali va so‘ngi usullari yordamida ochib berish, bu davr
1
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 315-son, 27.07.1998-yil.
2
I. A. Karimov. ―Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T. , Sharq. 1998. 9-bet
2

siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya‘ni, XIX
asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga
oshirilgan tadqiqotlar, XX asr 20-yillaridan shu asrning 80-yillari oxirlarigacha
qilingan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek,
XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular
tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etishdan
iboratdir.
Tadqiqotning ob’yekti va predmeti. XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr
boshlarida Surxondaryo vohasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o’zgarishlarni tahlil
qilgan holda mavzuning ob’yekti va predmeti aniqlanadi. Voha hududidagi
bozorlarning xususiyatlari, xo’jalikning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan
o’zgarishlarni ilmiy tadqiqot usullari yordamida o’rganish hamda unga yangicha
yondashuv orqali baho berish sanaladi. Tadqiqot ob‘ektiga Surxondaryo
hududining XIX-XX asrlar davri siyosiy hayotini aks ettirib bergan barcha birinchi
darajali manbalar hamda ushbu davrda yashagan tarixchilarning voqea – hodisaga
yondoshuvlari, Surxondaryoning XIX-XX asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida, Sho‘rolar davrida, mustaqil O‘zbekistonda
hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha tadqiqot ishlarini o’rganish.
Tadqiqotning nazariy – metodologik asosi: Mavzu tadqiqotini olib borish
jarayonida tarixiy voqea-hodisaga ob‘ektivlik, tarixiylik, mantiqiylik, analiz va
sintezlash, xronologik, milliylik hamda umuminsoniylik tamoyillari, milliy istiqlol
g‘oyasiga tayanshga alohida e‘tibor berildi. Shuningdek, prezidentimiz I. A.
Karimovning ― Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q hamda ― Yuksak ma‘naviyat -‖
yengilmas kuch kabi asarlari, O‘zbekistonda tarix fani oldida turgan dolzarb
muammo va vazifalar haqidagi xulosa va tavsiyalari hamda O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ― O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi Tarix institute faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida gi 1998-yil 27-
‖
iyuldagi qarorlari, o‘zbekistonlik, O‘rta Osiyo hamda xorij mamlakatlari
tarixchilari tadqiqotlaridagi g‘oya va fikrlardan, xulosalardan nazariy-uslubiy
jihatdan foydalanildi.
3

Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tarixshunoslik o’tmishda kechgan va
bugungi kunda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks
etishini, tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish,
jamiyat tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarining o’sib borishi
jarayonini kuzatish imkonini beradi. Boshqacha aytganda ma’lum bosqich yoki
davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo’nalishi bilan
bog’liqlikda ifodalaydi. Shuningdek fan taraqqiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan
markazlar tarixini, unda faoliyat ko’rsatgan ilmiy kadrlarning salohiyati ularning
fan rivojiga qo’shgan hissalarini o’rganish kabi vazifalarni ham bajaradi.
Mavzuning ishlab chiqarishga bog’liqligi: Dissertatsiya tadqiqoti
natijasini pespublikamizdagi kollej va litsey tarixchi o‘qituvchilarining
o‘quvmetodik faoliyatiga joriy etish, tarix muzeylari, sayyohlik tashkilotlari
faoliyatiga tadbiq etish tavsiya etiladi.
Mavzuning tarixshunosligi: Surxondaryo viloyatining XIX-XX asrlar
ijtimoiy-iqtisodiy hayoti tarixi ustida eng muhim tadqiqot ishlarini olib borgan
olimlar qatoriga Tursunov S 3
, Mirzayev J 4
, Safarov Sh 5
, Annaev T va Shaydullaev
Sh 6
, Jaloliddin Mirzo 7
, Daminova Z 8
Qurbonov A.E 9
, Nadjimov K 10
, Tursunov N 11
,
Qayumov A 12
, kabi tarixchilarni kiritishimiz mumkin.
Tadqiqotning tuzilishi. Tadqiqot kirish, ikki bob, beshtata paragraf, xulosa
va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3
С.Турсунов. Сурхонарё вилоят тарихини ўрганиш. Т., 1997.
4
Мирзаев Ж. Термиз тарихи. Т., 2001.
5
Сафаров Ш. Термиз ва термизийлар. Т .,1993.
6
Annaev T., Shaydullaev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – T., 1997.
7
Jaloliddin Mirzo. Termiz Tarixi.-Toshkent, Sharq, 2001.
8
Daminova Z. XIX asr oxiri - XX asrda Termiz shahri tarixi. Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun
yozilgan dissertasiyasi. Toshkent. 2004
9
Қурбонов А.Э. Шимолий Сурхон воҳаси аҳолиси этник ҳолати.||Мустақиллик, маънавият, тарбия. -
Термиз.,2000.,
10
Наджимов К. Антропологический состав в населения Сурхандарьинской области. (В связи с некоторыми
вопросами этногенеза.). Ташкент., 1958
11
Турсунов Н. Жанубий Сурхон аҳолисининг этник хусусиятлари.(XIX аср охири – ХХ аср бошлари).
Афтореферат. Тошкент., 2007
12
Қаюмов А. XIX аср охири – ХХ аср бошларида Сурхон – Шеробод водийсидаги этник жараеtнларнинг
баъзи омиллари. //Ўзбекистон тарихи журнали. 2001 йил . 4- сон .
4

1-BOB. An'anaviy bozor faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari
1.1. Shahar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida bozor o’rni.
Insoniyat tarixida qadimgi xalqlarning eng qadimgi shakllangan
maskanlaridan biri Surxon vodiysi bo'lgan. Bu hudud qadimgi odamlar,
dehqonchilikning ilk shakllari, chorvachilik, hunarmandchilik va madaniy
yodgorliklar bilan mashhur. Surxon vodiysi Buxoro amirligining uchta
hukmronligidan iborat edi. Uning tarkibiga Boysun, Sherobod, Denov beklari
kirgan. Aholining xo`jalik faoliyatini yoritish, hunarmandchilik namunalarini
etnografik tomondan o`rganish xalqning oilaviy hayotini, ijtimoiy taraqqiyotdagi
o`rnini aniqlash va ilmiy tahlil qilish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Ishlab
chiqarishning rivojlanishi natijasida paydo bo'lgan mehnat qurollari uzluksiz
takomillashtirilib, xalq xo'jalik hayotiga qo'shilib bordi 13
.
Hunarmandchilikning shunday turlari bo‘lganki, ular bilan butun oilalar,
mahallalar, ba’zida butun qishloq aholisi shug‘ullangan. Hunariga qarab oila,
mahalla, qishloq boshlig ining ismlari berilgan (masalan, Shodmon temirchi).ʻ
Hunarmandchilikning ma'lum bir turi ko'p jihatdan hunarmandchilik rivojlangan
hudud, o'troq yoki yarim o'troq aholi, hududning tabiati, xom ashyoning
mavjudligi bilan bog'liq edi. Masalan, kulolchilik faqat Sherobodda rivojlangan,
chunki Sherobodning loyi bunga mos keladi. Sherobod kulollari yasagan tandirlar,
ko‘zalar, xumlar mustahkamligi bilan mashhur. Bugun Sherobodda ham o‘ziga xos
hunarmandchilik maktabi mavjud. Shuningdek, Sherobod bekstvosida charm,
poyabzal, to quvchilik, zardo zlik, qandolatchilik, o yinchoq sanoati rivojlangan.
ʻ ʻ ʻ
Boysun hamda Denovda asosan temirchilik, zargarlik, yog ochga ishlov berish
ʻ
hunarmandchiligi rivojlangan.
Sharqiy Buxoro bekstvosida tog li hududlar ko p bo lib, ularni qo riqlash
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun qurol-yarog zarur bo lib, ularga talab katta bo lganligi sababli qurol-aslaha
ʻ ʻ ʻ
ustaxonalarida qilich, o q, qalqon, pichoq, qilich yasalar edi. Ularni ishlab
ʻ
chiqarish uchun Yurchin, Boysun va Sherobod beklarida mavjud bo'lgan temir va
13
Annaev T., Shaydullaev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – T., 1997. – 22-23 bet
5

ko'mir rudalari ishlatilgan, Boysun bekstvosida 25 ta ruda eritish pechlari mavjud
edi. Asta-sekin mahalliy ishlab chiqarish tashqaridan yuqori sifatli qurollar va
boshqa temir buyumlar olib kelinishi sababli siqib chiqarila boshlandi, buning
natijasida hunarmandlar kasblarini o'zgartirishga majbur bo'ldilar. Masalan,
Boysunning tog‘li hududida yashovchi temirchilar yog‘ochdan uy qurishni yaxshi
o‘zlashtirgan. Boysun bekstvoda temir quyish korxonasi bo lgan, u yerda ko mirʻ ʻ
yoqilg isi ham ishlatilgan. Tarixiy manbalardan ma'lumki, mis quvish san'ati kelib
ʻ
chiqishi jihatidan juda qadimiydir . Surxon vodiysida bu san at 18—19-asrlarda
ʼ
rivojlangan 14
.
Olimlarning fikricha, G.A. Pugachenkova va L.I. Rempel, mis ustalari mis
idishlarni ikki usulda yasagan: quyma va ta'qib qilish. Boysun va Sherobod
hududlarida zargarlik san'ati keng rivojlangan. Zargarlik ustaxonalarida kumush,
mis va tilladan chiroyli ayollar taqinchoqlari yasalar edi. Boy amaldorlar o'zlari
uchun maxsus uzuklarni buyurtma qilishdi, bu halqalarning o'z muhri va egasining
ismi bor edi. Muhr yasagan hunarmandlar alohida mavqega ega edilar. XVIII - XX
asr boshlarida. usta zargarlar Hindiston hamda Erondan sun’iy toshlardan oltin va
kumush taqinchoqlar yasashgan. Tadqiqotchilar fikriga ko’ra, zargarlar juda
yumshoq tabiati tufayli sof kumush va oltindan foydalanmagan. Kumush boshqa
rudalardan ajratilgan, mustahkamligi uchun kumush va oltinga mis va bronza
qo'shilgan. Bizning faxrimiz bo‘lgan milliy liboslar hunarmandlar mahsulotlarida
o‘z ifodasini topdi, milliy kashtachilik san’ati rivoji o‘zining hududiy an’analari
bilan ajralib turdi. Boysun beystvosida keng tarqalgan Boysun do‘ppisi
dumaloqligi, qirrasi, mustahkam iplar bilan tikilgan naqshlari, namlikka
chidamliligi bilan ajralib turardi; trikotaj uchun kuchli jun iplar ishlatilgan. Boysun
do‘ppilari asosan baxmal, atlas va sof ipakdan tikilgan.
Surxon vodiysida qadimdan milliy urf-odatlarimizga o‘zgacha fayz
bag‘ishlovchi to‘quvchilik o‘ziga xos tarixga ega. Yumshoq paxta iplaridan
tayyorlangan choponlar odamni sovuqdan ishonchli himoya qildi. Chapanlar yoshi,
rasmiy mavqei, lavozimi hisobga olingan holda tikilgan. Ustalar shogirdlar
14
Dala yozuvlari, 2004 yil, 8 daftar. Boysun, Sherobod tumanlari.
6

tayyorlashda ularning hunarga bo‘lgan qiziqishi, mehnatsevarligi, bag‘rikengligi
va bu kasbni egallash qobiliyatini hisobga olgan. Misol uchun, Surxon vodiysiga
qo'shni hududlardan kelganlar o'zlarining xalq hunarmandchiligini olib kelishgan
Surxon janubida yashovchi bir guruh lo'lilar (lulilar) yarim o'troq hayot kechirib,
yog'ochni qayta ishlash bilan shug'ullanganlar. Xuddi shu hududda yashagan
turkmanlarning ham o‘z hunarmandchiligi bo‘lgan. Ular Amudaryo bo‘yida
o‘sadigan daraxtlardan qayiq yasagan, bir qirg‘oqdan ikkinchisiga yuk va
yo‘lovchilar tashigan, daromad olib, savdo-sotiqni rivojlantirishga hissa qo‘shgan.
Bundan tashqari, Amudaryo bo'yida yashovchi turkman erkaklari zargarlik
buyumlari yasagan , turkman ayollari esa turkman gilamlari bilan mashhur bo'lgan.
Yahudiylar asosan shaharlarda yashab, metallsozlik, bosh kiyim tikish, zargarlik
buyumlari yasash bilan shug ullangan. ʻ
X asrda Surxon vohasida savdo aloqalari rivojlangan bo‘lib, Termizda sovun
va muattar (xushbo‘y tosh)ni ko‘plab ishlab chiqarish va uni chetga sotish keng
yo‘lga qo‘yilgan. Termiz hunarmandlari sharq bozorlarida baliq yelimi, kir yuvish
ishqori, qo‘lda to‘qilgan matolari bilan shuhrat topganlar. Hatto vizantiyalik
savdogarlar Termizdan paxta olib ketishgan 15
.
O‘z navbatida, Termiz bozorida boshqa shaharlardan keltirilgan mahsulotlar
bilan ham savdo qilingan. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, IX-X asrlar Termiz
ma’muriy-savdo, hunarmandchilik markaziga aylandi, daryo porti qurildi.
Shaharda temirchilik, misgarlik va shishadamgarlik, ayniqsa, kulolchilik keng
rivojlangan. Saljuqiylar davrida ko‘plab gilamlar tayyorlanib, Misr, Hindiston,
Xitoyga olib borib sotilgan. O‘rta Osiyoda qo‘lda jundan patli va patsiz gilamlar
to‘qish Surxon vohasida rivojlangan. Karvon yo‘llarida rabotlar, qal’alar,
ko‘priklar, karvonsaroylar, shaharlarda masjid va madrasalar qurdirdi. Karvon
yo‘llari qaroqchilardan tozalandi, yo‘lovchilarning xavfsizligi ta’minlandi. Sharq
bilan g‘arbni bog‘lovchi karvon yo‘lini qayta tikladi 16
. Ibn Arabshohning
takidlashicha, ipak yo‘li orqali Samarqandga turli mamlakatlardan, xususan
15
Termiz. Buyuk yo‘llar chorrahasidagi ko‘hna va yangi shahar (mualliflar jamoasi) –Toshkent: Sharq, 2001. – B.
15.
16
Abu Ishoq Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim Sa’labiy Nishopuriy. Al-Kashf va-l-bayon. – Bayrut: “Doru ihyo
atturos al-arabiy”, 1422/2002. X. Birinchi nashr
7

Xurosondan ma’danlar, Hind va Sinddan yoqut, olmos, Xitoydan atlas, yashin
toshi, mushk, boshqa va mollar, o‘zga mamlakatlardan oltin va kumush olib
kelinardi. Hindistondan sifatli choylar, nafis oq rangli matolar, nil bo‘yoqlar,
xushbo‘y ziravorlar, Erondan marvarid va durlar, Rossiya va Tataristondan har xil
mo‘ynalar, teri va mum keltirilgan. Farangiston gazlamalari, movutlari va Cherkas
pichoqlari ma’lum va mashhur bo’lgan. O‘z navbatida, O‘rta Osiyo shaharlaridan
chet mamlakatlarga arzon narxli ip matolar, bo‘z, duxoba, shoyi gazlama, qog‘oz,
quruq meva, guruch, paxta, kalava iplar, kulolchilik, misgarlik buyumlari, pichoq
kabi mahsulotlar chiqarilgan.
Bu bilan nafaqat Movarounnahr, balki sharq va yaqin Sharq, Yevropa
mamlakatlarining iqtisodiy hamda madaniy taraqqiyotiga xalqlar va mamlakatlarni
birbiri bilan yaqinlashtirishga ulkan hissa qo‘shdi. Arab sayyohi Ibn Battutaning
"Ibn Battuta sayohati" nomli asari yozma manbalar orasida alohida o‘rin tutadi 17
. U
O‘rta Osiyo xalqlari hayoti, turmush tarzi, madaniyati, savdo aloqalari, allomayu,
avliyolari, ular nomi bilan bog‘liq ziyoratgohlar, vaqf mulklari, karvonsaroylar va
boshqa qiziqarli, qimmatli ma’lumotlarni keltirgan. Ibn Battuta o‘zining "Ibn
Battuta va uning O‘rta Osiyoga sayohati" kitobida Eski Termiz Jayxun sohilida
bo‘lganini, mug‘ul vayron etganidan so‘ng, yangi shahar daryodan 2 mil masofada
bunyod etilgani, Termizda uni noib Aloul Mulk Xudovandzodaning topshirig‘i
bilan munosib kutib olishgani, u yerda shahar qozikaloni Qavomiddin bilan
uchrashgani, qozi bilan birga, Hindiston sayohatida birga bo‘lganini, Termiz va
Hindiston aloqalari, Jayxundan Xurosonga, Balxga o‘tganini, u yerdagi
masjidmadrasalarining peshtoqida lojuvard toshlar yaraqlab turishi, u toshlar
Badaxshondan keltirilganini aytib o‘tgan. Xalq hunarmandchilik san’ati moddiy va
ma’naviy madaniyatni o‘zida doim mujassamlashtirib kelgan 18
.
IX-XII asrlarda islom va boshqa ta’limotlar ta’sirida tasavvuf shakllandi va
musulmon Sharqiga tarqaldi. Arab tili musulmon Sharqida, xususan Markaziy
Osiyoda fors va turkiy tillarni chetlab o‘tib, umumiy din va ilm-fan tiliga aylanib,
turli xalklar madaniyatining o‘zaro aloqasiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Arablar
17
Dala yozuvlari. Saudiya Arabistoni. Toif shahri, At-Toyyibat xalqaro muzey fondi. 2022-yil
18
Jaloliddin Mirzo. Termiz Tarixi.-Toshkent, Sharq, 2001. B-197
8

Amudaryo va Sirdaryo o‘rtasidagi boy vodiyni Movarounnahr deb atay
boshladilar 19
.
Bu yerda savdo-sotiq, ijtimoiy-siyosiy hayot bilan bir qatorda madaniy
aloqalar, bilim o‘choqlari rivoj topdi. Bunday iqtisodiy-madaniy markazlar ulkan
musulmon Sharqining turli o‘lkalarini, G arb va Sharq, Shimol va Janubʻ
mamlakatlarini bog‘lab turuvchi qadimgi “Ipak yo‘li” an’analarini davom ettirgan
holda, aloqa o‘choqlari sifatida mashhur bo‘ldi. Movarounnahr feodal davlatlari
boshqa musulmon o‘lkalar bilan yaqindan aloqa o‘rnatdilar, yerli olimlar o‘zga
mamlakatlarga borib ilm olish, hamkasblari bilan yaqindan muloqot qilish
imkoniyatiga erishdilar. Yerli feodal davlatlarining o‘zaro urushlariga qaramay
me’morchilik, qurilish ishlari, hunarmandchilik, obodonchilik, madaniy aloqalar
ham tez sur’atlar bilan avj oldi. Madaniyatning turli sohalaridagi bunday yuksalish
avvalambor arab mustamlakachiligidan qutulish, yerli mustaqil feodal
davlatlarning vujudga kelishi, boy madaniy an’analarning tiklanishining natijasi
bo’ldi.
Shuni aytib o’tish kerakki, Markaziy Osiyoning juda katta mintakadagi
musulmon Sharqi davlatlari bilan din va til asosida madaniy aloqalarining
kuchayishi ham bu madaniy yuksalishda muhim sabab bo‘lib xizmat qildi. Arab tili
Markaziy Osiyoni islom dini, arab dunyosi, bu tilda yaratilgan madaniy-ma’naviy
boyliklar, qilingan tarjimalar yordamida qadimgi islom ilmiymadaniy
boyliklaridan bahramand bo‘lishga olib kelgan bo‘lsa, fors tili qadimgi va o‘rta
asrdagi Eron madaniyatini, she’riyatini chuqur o‘rganish, madaniy aloqalarni
rivojlantirish imkonini berdi 20
. IX—XII asrlarda Markaziy Osiyoda tarqalgan va
rivojlangan tasavvuf ta’limotlari va oqimlari ham jamiyat ma’naviy hayotining
rivoji uchun xizmat etib, uning o‘ziga xosligini belgilashda muhim ahamiyat kasb
etdi. Ma’lumki, G arb adabiyotlarida Ovro‘po mamlakatlarida keskin madaniy
ʻ
yuksalishga olib kelgan XV— XVII asrlarni Renessans — Uyg‘onish davri nomi
bilan yuritadilar. Biroq ko‘pchilik mualliflar Sharqda shunday jarayon
19
Daminova Z. XIX asr oxiri - XX asrda Termiz shahri tarixi. Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun
yozilgan dissertasiyasi. Toshkent. 2004.
20
16.F-19-fond- Surxondaryo viloyat davlat arxivi.
9

bo‘lganligidan ko‘z yumadilar. Holbuki, IX—XII asrlarda Markaziy Osiyoda
Ovro‘podan bir necha asr ilgari madaniy yuksalish yuz berganligini hech kim inkor
eta olmaydi. U Ovro‘podagidek yangi siyosiy-iqtisodiy jarayon, ya’ni burjua
munosabatlarining vujudga kelishi bilan bog‘liq bo‘lmagan bo‘lsa-da, madaniyat
tarixida so‘nmas iz qoddirdi va Ovro‘po Renessansining vujudga kelishiga katta
ta’sir ko‘rsatdi. Shuningdek biz IX—XII asrlardagi Markaziy Osiyo madaniy
yuksalishini Uyg‘onish davri, aniqrog‘i ilk Uyg‘onish davri deb atashga ham to‘la
asosimiz bor. Bu ilk Uyg‘onish davri madaniyati siyosiy-iqtisodiy jihatdan
Ovro‘po mamlakatlaridan farqli o‘laroq mustaqillikka erishish va bu mintaqada
mustaqil davlatlarning vujudga kelish jarayoni bilan uzviy bog‘liqdir. Bu davrda
Markaziy Osiyoda arab, fors va turkiy tillardagi dastlabki she’riy asarlar vujudga
keldi 21
.
Dastlab gilam to qishning birgina turi mavjud bo lib, bu oddiy shol gilamʼ ʼ
to qishdan iborat bo lgan gilamlar paxta, zig ir, kanop tolalaridan shuningdek
ʼ ʼ ʼ
qo y, echki va tuya junidan to qilgan gilamlarning to qima (guli to qiladigan),
ʼ ʼ ʼ ʼ
tikma (tayyor buyumga guli tikiladigan) va bosma (tayyor buyumga guli bo yab
ʼ
bosiladigan) turlari mavjud bo lgan. Vohada gilamning patsiz turi ko p to qilgan
ʼ ʼ ʼ
bo lib, bu gilam turi «qoqma gilam» deb yuritilgan. Qoqma gilamni to qish uchun
ʼ ʼ
alohida o rmaksozlar mavjud bo lib, bu asboblar «adorg i», «kizuv», «seruv»,
ʼ ʼ ʼ
«qilich» kabi uskunalardan iborat bo lgan. Vohada to qilishi rasm bo lgan gilam
ʼ ʼ ʼ
turlaridan yana biri taqir gilam bo lib, u asosan to quvchilik tarog i orqali
ʼ ʼ ʼ
to qilgan. Аvval to qilib so ngra ipak bilan gul tikib chiqiladigan gilam turi «Oy
ʼ ʼ ʼ
gilam» deb nomlangan. Vohada asosan gilamlarning arabi gilam, terma gilam,
chumchuqi gilam, g ajari gilam, shoyi gilam, gajaki gilam, qoqma taqir gilam,
ʼ
qilichi shol gilam, sherozi gilam, quroq gilam, bozori gilam kabi turlari keng
tarqalgan. Shu bilan birgalikda qizlar turmushga chiqayotganda har bir qizning
sepida «qiz gilamlar» bo lishi shart hisoblangan. Gilamlarga turli shakldagi gul
ʼ
ko rinishlari solib to qilgan bo lib, ushbu gullarda ham qator ma nolar
ʼ ʼ ʼ ʼ
mujassamlashgan. Gilamga solingan har bir gul ma lum ma noda chiroyni
ʼ ʼ
21
Dala yozuvlari, 2003 yil. Termiz tumani, Pattakesar aholi punkti. M. Galkin. Surxon vodiysining o'rta va janubiy
qismlari bo'yicha harbiy statistik insho // SMA. Nashr. LVII. 1894 yil.
10

shakllantirgan. Masalan vohada to qilgan gilamlarga archa gul, tumarcha gul,ʼ
shoyi gul, samavar gul, chumchuq gul, taroq gul, to rt qiz gul, gajak gul,
ʼ
chumchuq ko zi gul kabi gullar solingan. Hozirgi paytda to qilishi deyarli
ʼ ʼ
unutilayozgan «Oy gilam»larga esa ipak iplar yordamida koinot va falak tasviri
tikilgan. O zbekistonda o tkazilgan arxeologik tadqiqotlar
ʼ ʼ
bu yerda ikki ming yillar muqaddam keng rivojlangan hunarmandchilik mavjud
ekanligini isbotladi. Bu davrda sinfiy jamiyatlar paydo bo lib, yirik mehnat
ʼ
taqsimoti negizida hunarmandchilik mustaqil soha bo lib ajralib chiqqan. Oqibatda
ʼ
shaharlarning o sishi, savdo-sotiqning rivojlanishi ruy beradi. Butun min-taqada
ʼ
yirik shaharlar nafaqat iqtisodiy va ijtimoiy, balki siyosiy va madaniy markazlarga
aylana boshlagan 22
.
Аyniqsa IX-XII asrlarda hunarmandchilik keng miqyosida rivojlanib,
O rta Osiyoning, shu jumladan o zbek elining ham chet ellar bilan iktisodiy-
ʼ ʼ
madaniy aloqalari avj oladi. Mahalliy hunarmandchilik halq xo jaligiga zarur
ʼ
mahsulotlar ishlab chiqarib texnik va badiiy jihatdan yuksak darajaga ko tariladi.
ʼ
O zbek xonliklari davrida poytaxtlarda zodagonlar, boy-to ralar va hokimlar
ʼ ʼ
ehtiyojlarini kondiradigan hashamatli binolar, turli zebu-ziynatlar yaratadigan
kasb-hunarlar ancha rivojlanadi. Shahar va qishloq aholisiga zarur mahsulotlar
yetkazib beradigan har xil hunarmandchilik sohalari paydo bo ladi.
ʼ
Odatda hunarmandchilikning eng kamida 32 xili mavjud bo lgan aholi
ʼ
yashaydigan joyga shahar deb nom berilgan. 1897 yili birinchi aholi ruyxati
vaqtida katta shaharlarda aholining ko pchilik qismi hunarmandlar hisoblangan.
ʼ
Ikkinchi katta ijtimoiy tabaqani ayrim mahalla savdo rastalarida joylashgan
savdogarlar va dallollar tashkil qilgan. Hunarmanchilik ravnaqi ishlab chiqaruvchi
kuchlar va tovar-pul munosabatlarining rivojiga, natural rentaning pul bilan
almashinuviga borliq. Xonliklardan mollar karvonlar orqali Rossiya, Eron,
Hindiston, Xitoy va Аfg onistonga olib borilgan.
ʼ
Xulosa qilib aytganda, Vohada ijtimoiy-iqtisodiy madaniy xolat mahalliy
aholining turmush tarziga ta’siri. Markaziy Osiyo xalqlari uzoq tarixga egadir.
22
Termiz. Buyuk yo‘llar chorrahasidagi ko‘hna va yangi shahar (mualliflar jamoasi) –Toshkent: Sharq, 2001. 46 b
11

Eramizdan avvalgi 1 minginchi yillarda bu o‘lkada, yunon manbalarida
ko‘rsatilishicha, skif (sak)lar deb nomlangan xalqlar istiqomat qilgan. IX-XII
asrlarda Markaziy Osiyo madaniy yuksalishini Uyg‘onish davri desa haqli bo’ladi.
Xalq an’analarini hisobga olgan holda mahsulot tayyorlash hunarmandlarning
asosiy mashg‘uloti bo‘lgan. Surxon vodiysida yashovchi o troq va yarim o troqʻ ʻ
xalqlarning o ziga xos e tiqodlari, rasm-rusumlari, marosimlari bo lgan. Xalq
ʻ ʼ ʻ
hunarmandchiligi xalq moddiy madaniyatini rivojlantirishga katta hissa qo'shdi,
xalqlarni birlashtirishga hissa qo'shdi. Surxon vodiysi aholisining xo‘jalik faoliyati
va an’anaviy mashg‘ulotlari uzoq tarixiy tajribaga ega.
1.2. Savdogarlar tabaqasining shakllanishi, ayrim turdagi tovarlarning
xususiyatlari
12

Jahondagi barcha elat va xalqlar ancha murakkab etnik jarayonni boshdan
kechirganlar. Chunki har bir etnos uzoq tarixiy davr davomida turli elatlar bilan
aloqada, ba’zan bir joydan ikkinchi joyga ko’chib, boshqa etnoslar bilan aralashib,
ularni o’ziga singdirib yoki tarkibiy qism qilib olish natijasida shakllanib kelgan 23
.
Asrlar davomida o’zbek xalqi etnik birliklari ham shu taxlit rivojlanib keldi. Bu
jarayon Surxon vohasida sezilarli darajada iz qoldirgan. Vohada etnik birliklar
yashash tarziga ko’ra qurama joylashgan. Har bir etnik guruh o’ziga xos milliy
madaniyati, urf – odati, xo’jalik mashg’uloti va ko’p asrlik tarixga ega. Zero
yurtboshimiz I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda «Surxon jahon sivilizatsiyasining
qadimiy beshiklari Qadimgi Baqtriya va Kushon davlatlariga zamin bo’lgani bilan
olamga mashhur» 24
.
Vohadagi etnik guruhlarning hozirgacha saqlab qolingan nomlanishi X-XI
asrlarga borib taqaladi. Asrlar davomida bu etnik guruhlar o’zlariga son jihatdan
kamchilikni tashkil etgan etnik birliklarni singdirib borib o’ziga xos milliy
madaniyat, urf – odat va xo’jalik mashg’ulotlarini yuzaga keltirishdi. Voha etnik
guruhlarining aksariyati chorvachilik bilan shug’ullanganliklari bois butun voha
bo’ylab madaniy aloqada bo’lib turishgan. Shu tufayli bugungi kunga kelib
vohadagi turli – tuman etnik guruhlarning etnografiyasi bir-biridan deyarli farq
qilmaydi. Surxon vohasi Boysun tog’i va Bobotog’ tizmalari o’rtasidagi xududni
o’z ichiga oladi va bu hududning katta qismini dashtlik zona tashkil etadi. Bu
xududlardagi mavjud etnik guruhlar turmush va xo’jalik tarziga ko’ra o’troq va
yarim o’troq tarzida istiqomat qilishadi. Bu jarayonda yarim o’troq turmush tarzi
ustun bo’lgan.
O’zbekistonning o’ziga xos tarixiy – etnografik mintaqalaridan biri bo’lgan
Surxon vohasida ham xo’jalikning bir qancha lokal tiplarini alohida ajratib
ko’rsatish mumkin.
1. Katta daryolar vodiysida yirik voha sug’orma dehqonchiligi. Bunda lalmi
dehqonchiligi ham (Tog’larning quyi adir qismi) chorvachilikning xaydov shakli
23
Жабборов И . Ўзбеклар ( анъанавий хўжалиги , турмуш тарзи ва этномаданияти ). Тошкент , « Шарқ »
нашриеtти , 2008 йил , 10 – бет .
24
Турсунов С, Қобилов Э, Пардаев Т, Буртозоев Б. Сурхондар
еt тарих кўзгусида. Тошкент. 2008., 376-бет
13

bilan qo’shib olib borilgan.
2. Tog’ va tog’ yonbag’rida mikrohavo sug’orma dehqonchiligi. Bunda
bog’dorchilik, lalmi donchilik va chorvachilikning ko’ra – yaylov shakllari
hunarmandchilik bilan qo’shib olib borilgan.
3. Tog’ va tog’ yonbag’rida haydov – yaylov chorvachiligining shartli
sug’orma dehqonchilik va hunarmandchilik bilan qo’shib olib borilishi.
4. Dasht va adirliklarda haydov – yaylov chorvachiligining lalmi yoki
ba’zida sug’orma dehqonchilik bilan qo’shib olib borilishi.
Xo’jalikning birinchi va ikkinchi tiplari o’troq hamda keyinchalik
o’troqlikka o’tib sug’orma dehqonchilik madaniyatiga ega bo’lgan aholiga tegishli
bo’lsa, keyingi ikki tip yarimo’troq turmush tarziga ega va xo’jaligida chorvachilik
etakchi o’rinda turgan aholiga tegishlidir. Bu tiplarda xo’jalik yo’nalishlari turlicha
bo’lgan dehqonchilik madaniyati, o’ziga xos chorvachilik an’analari hamda
hunarmandchilikning turli tarmoqlariga bog’liq bo’lib, muayyan tafovutlarga ega
edi 25
.
Asrlar osha mahalliy ziroatchilikda yer unumdorligini tiklash va agrotexnika
usullarini takomillashtirish, tuproqni o’g’itlashning har xil usullari paydo bo’lib,
sug’orish va sho’rni yuvish kabi usullar keng joriy qilingan. Mahalliy dehqonlar
madaniy – etnik an’analar asosida dalachilik, polizchilik va bog’dorchilik
sohalarida turli usul va yo’llarni ishlab chiqqanlar. Ziroatchilik sug’orish
xususiyatlari va ekin turlari bilan ham farqlangan. Masalan, sug’orma
dehqonchilikni mahalliy aholi “suvli yer”, “tirama” yoki “Obikor”, “Obi”,
sug’orilmaydigan yerlarni “lalmi” yoki “bahori” deb nomlaganlar 26
.
Vohaning Boysun, Denov, Sariosiyo, Sherobodning tog’ oldi qishloqlari
ekinlari daryo suvlari bilan bir qator buloq va keriz suvlaridan ham
foydalanishgan. Xususan Ko’hitang tog’larining Sharqiy yonbag’rlarida
joylashgan Sherjon, Vandob, Zarabog’, Qorabog’, Poshxo’rd, Chakob, Xatak,
Qizilolma, Laylagon qishloqlarining ekin maydonlarini sug’orishda Oqtosh,
25
Қаюмов. А. Хўжалик – маданий типлар ва этник дифференциация масалаларига доир. //Ўзбекистон тарихи
журнали. 2008 йил, 3 – сон, 63–64 бетлар.
26
Турсунов Н. Жанубий Сурхон аҳолисининг этник хусусиятлари.(XIX аср охири – ХХ аср бошлари).
Афтореферат. Тошкент., 2007.
14

Yoqubboykorez, Baz, Yormakorez, Chorvoqkorez, Buloqkorez nomli korezlardan
foydalanishgan. Surxon voxasi etnik guruhlarining dehqonchilik xo’jaligi intensiv
sug’orma dehqonchilikka asoslanib, turli xil madaniy o’simliklarni etishtirish
uchun juda qulay bo’lgan tog’oldi tekisliklari va yirik daryolarning qadimgi
o’zanida voha sug’orma dehqonchiligi tarzida shakllangan. Bu xo’jalik tiplariga
Surxondaryo va Sheroboddaryolarning o’rta va yuqori havzalari, uning irmoqlari
orqali sug’oriladigan xududlar kiradi 27
.
Asosiy etishtiradigan maxsulotlariga don maxsulotlari kirgan. Etishtirilgan
bug’doylarni suv tegirmonlarida un qilishgan. Boysun tumanining Kengdala
qishlog’ida xozirgacha suv tegirmonlari ishlamoqda 28
.
Sun’iy sug’orma dehqonchilik vohalaridagi aholi turli xil maxsulot ishlab
chiqarish bilan birga boshqa xo’jalik tiplaridagi aholidan xom ashyo, yarim tayyor
maxsulotlar, hunarmandchilik maxsulotlari kabi zarur ishlab chiqarish vositalarini
ham sotib olganlar. Vohada qo’ng’irotlarlar dehqonchilik bilan bir qatorda uy
xunarmandchiligi bilan ham mashg’ul bo’lishgan. Bunda asosan hunarmandlar
xo’jalikda ishlatiladigan maxsulotlarni tayyorlashgan. Surxon vohasida donli
ekinlardan: bug’doy, arpa, sholi, tariq, jo’xori, oq jo’xori, dukkakli ekinlardan,
mosh, loviya, no’xat, moyli ekinlardan: kunjut, zig’ir ekilgan. Sabzavot
ekinlaridan: piyoz, sabzi, sholg’om, oshqovoq, poliz ekinlaridan: qovun, tarvuz,
bodring, texnik ekinlardan: paxta, kanop, tamaki ekilgan.
Surxon vohasida bug’doyning «Tuyatish», «oqbug’doy», kabi turlari
ekilgan. Vohada qovunning: ko’kcha, amiri, bo’rikalla, oq novvot, zarkokil,
chapcha, otkalla, tirish kabi navlari, tarvuzning «qo’ziboy», hayitqara, chinni
tarvuz, «Bo’sajin», Qora tarvuz kabi turlari, oshqovoqning: palov kadi,
chapchakadi, dostar kadi, «Saqich kadi», Jovkadi kabi turlari ekilgan. Surxon
vohasi dehqonlari katta paykallarni, ochiq yerlarni «dala” deb yuritganlar va u
yerlarga bug’doy, paxta, sholi, kunjut, zig’ir va poliz ekinlari ekkanlar,
qishloqlarning ichidagi sabzavot va poliz ekinlari ekiladigan yerlar hamda
27
Қаюмов. А. Хўжалик – маданий типлар ва этник дифференциация масалаларига доир. //Ўзбекистон тарихи
журнали. 2008 йил, 3 – сон, 63–64 бетлар
28
Дала еtзувлари. 2011 йил ноябр. Бойсун тумани
15

bedazorlar “hayot” (hayat) deb atalgan. Dehqonlarning ko’pchiligi yerlarni uch
paykalga bo’lib foydalanishgan. Jumladan kattaroq maydonlarga bug’doy, arpa,
tariq, kunjut, mosh, zig’ir ekishgan. Bu ekinlar suvni oz talab qilgan va mavsum
davomida 2-3 marta sug’orilgan. Bu ekin turlari ayni vaqtda erta pishgan may va
iyun oylarida yig’ishtirib olingan. Hosil yig’ishtirib olingan yerlar “angara” deb
atalgan. “Angara” maydonlari bir marta haydalib o’rniga ikkinchi ekin (ya’ni
kechki ekin) ekilgan. Bunday ekin turlariga jo’xori, kechki poliz ekinlari kirgan 29
.
Yer maydoni ko’p bo’lgan xo’jaliklar ayrim ekin maydonlariga dam berish
va yerning unumdorligini oshirish maqsadida hech narsa ekmasdan yerni haydab
bo’sh qo’yishgan, bunday yerlar “shudgor” deb atalgan. Kuzda ekiladigan ekinlar
“oq ekin”, bahorda ekiladigan ekinlar esa “ko’k ekin” deb atalgan. Oq ekinlarga
bug’doy va arpa kirgan, ko’k ekinlarga esa poliz va sabzavot ekinlari kirgan.
Turmush tarzidagi o’zgarishlar sababli voha dehqonchiligiga Yangi ekin turlari
ham kirib keldi. Bunday ekin turlaridan pomidor, kartoshka, karam, rediska,
baqlajon va shu kabi ekin turlarini misol keltirish mumkin. Kuzgi ekinlar may-iyun
oylarida, bahorgi ekinlar esa oktyabr-noyabr oylarida yig’ishtirib olingan. Voha
dehqonlari qadimdan saqlanib kelgan va dehqonchilikda nihoyatda zarur bo’lgan
ma’lum hisoblarga qat’iy amal qilgan, Dehqonchilik taqvimiga binoan ekin ekilgan
va yig’ishtirib olingan. Qish oylarini ham yoz oylarini ham to’qson kunlik taqvim
asosida hisobi olingan. Bundan tashqari qishki chilla va yozgi chilla deb ataladigan
har biri qirq kundan iborat bo’lgan hisob ham yuritilgan. Voha dehqonlari yilni
to’rt fasl asosida quyidagi oylarga taqsim qilgan.
Bahor: hamal, savr, javzo. Yoz: saraton, asad, sumbula. Kuz: mezon, aqrab,
qavs. Qish: jaddiy, davl, hut. Ana shu fasllavrga qarab yer haydalgan, urug’
sepilgan, hosil yig’ishtirilgan. Voha dehqonlari dehqonchilik homiysi sifatida
bobodehqonga sig’inishgan. Bundan tashqari Xo’jai Xizr dehqonchilikda
mo’lko’lchilik homiysi sanalgan. Hazrati Sulaymon ota esa suv hamda miroblar
homiysi sifatida ulug’langan. Shu bilan birga dehqonchilikda mo’l hosil olishni
niyat qilgan holda xayr xudoyi, darvishona, shox moylar, aziz-avliyolar va ajdodlar
29
Дала еtзувлари, 2011 йил ноябр, Жарқўрғон тумани
16

ruhiga atab is chiqarish kabi marosimlar ham bajarilgan. Voha aholisi xo’jalik
faoliyatining muhim tarmog’i sanalgan dehqonchilik xo’jaligi turmushini
faravonlashtirish va to’kin-sochin bo’lishida muhim ahamiyat kasb etgan 30
.
Dehqonchilik xo’jaligining rivoji avvalo xo’jalikning texnikaviy jihozlanishi
va agrotexnikasiga bog’liq. Vohada dehqonchilik xo’jaligida ishlatiladigan yer
haydash va ekin ekish qurollari ming yillar davomida shakllanib kelgan. Yerga
ishlov berish qurollarining an’anaviy turlari hozir ham dehqonchilikda ishlatilib
kelmoqda. Dehqonchilikda ishlatiladigan asosiy mehnat qurollari bel, ketmon,
omoch, o’roq, mola, so’qa ishlatilgan. Bel yerni yumshatishdagi asosiy qurol
bo’lib tepkili qilib yasalgan. Belning uzunligi 25-27 sm eni 20-23 sm, dastasining
uzunligi 1,3-1,5 metrni tashkil qilgan. Omoch - yerni haydashda ishlatiladigan
omochning uchi temirdan yasalgan va poza deb atalgan. Poza temirchilar
tomonidan tayyorlangan. Omoch bo’yintiriq va tirkash orqali ho’kizga qo’shilgan.
Omochning bo’yintiriq va tirkash qismlari yog’ochdan yasalgan.
Haydalgan yyerlarning kesagini ezish yerni tekislash va sepilgan urug’ni
ustidan tuproq tortishda moladan foydalanilgan. Molaning 2 turi mavjud bo’lib,
biri katta uzunligi 3-3,5 m bo’lib, ko’p yillik o’rik va tut yog’ochidan yasalgan.
Molaning eni 40-60 sm bo’lgan. Mola ham ho’kizga qo’shilgan. Mola yasashning
imkoni bo’lmaganda uning o’rniga omochning shotisi ishlatilgan. Molaning
kichigi 2-2,5 m chamasi bo’lgan va uni qo’sh ho’kiz yoki ot tortgan.
Dehqonchilikda keng ishlatilgan mehnat quroli ketmon bo’lib, hajmi va shakliga
qarab ketmonlar farqlangan. Eni 30-32 sm uzunligi 25-27 sm bo’lgan ketmonlar
tuproq ishlarida, jo’yak olishda yerni tekislashda keng qo’llanilgan 31
.
Hajmi kichik ketmonlar esa o’simliklarning tagini yumshatishda va chopiq
qilishda ishlatilgan. Ketmon temirchilik ustaxonalarida tayyorlangan, ketmon sopi
esa tol daraxtidan yo’nilgan. Dehqonlar arpa, bug’doy, beda, tariq, kunjut kabi
ekinlarni o’rib olishda o’roqdan foydalanishgan. O’roqning ikki xili bo’lib,
birinchisi kichik o’roq, ikkinchisi chalg’i deb atalgan. Voha dehqonlari suvni
30
Дала еtзувлари, 2011 йил сентиябр, Қумқўрғон тумани, Янги ер жамоа хўжалиги.
31
Қаюмов. А. Хўжалик – маданий типлар ва этник дифференциация масалаларига доир. //Ўзбекистон тарихи
журнали. 2008 йил, 3 – сон, 63–64 бетлар
17

tejashga juda katta e’tibor berishgan, shuningdek ekish va sug’orish usuli ekin
turiga qarab tanlangan. Poliz ekinlari jo’yak olib, sabzavot ekinlari va paxta egat
olib, beda va sholi ekinlari pol qilib sug’orilgan. Yerni shudgorlash muhim
agrotexnik tadbir sanalib, kuz oylarida amalga oshirilgan. Ziroatchilik bilan
shug’ullanish dehqondan ko’p narsani talab qilgan ekishni boshlashdan oldin
an’anaviy boy tajribaga tayanilgan. Keksa dehqonlar nasihatiga amal qilingan.
Yilning kelishi, ekin turi va navlariga alohida e’tibor qaratilgan. Voha dehqonlari
har bir ekinning sharoitiga qarab sug’organ va agrotexnik tadbirlarni amalga
oshirgan. Yerning unumdorligini oshirish va mo’l-ko’l hosil olish uchun yer
muntazam tarzda mahalliy o’g’itlar bilan oziqlantirib turilgan. Yerni o’g’itlashda
asosan go’ng ishlatilgan. ekin ekish ishlari hamal kirishi bilan boshlangan. Kuzgi
yig’im terim ishlari esa mezon kirishi bilan amlaga oshirilgan. Hosildorlikni
oshirish va dehqonchilikni yuksaltirishda yerni haydash, almashlab ekish, portov
yer qoldirish kabi agrotexnik tadbirlar muhim rol o’ynagan 32
.
Vohaning tog’ va tog’oldi hududlarida bog’dorchilik xo’jaligi ancha yaxshi
rivojlangan. Vohada bog’dorchilik alohida xo’jalik turi sifatida ajralib chiqmagan,
balki dehqonchilikning tarkibiy qismlaridan biri sanalgan. Voha aholisi tomonidan
mevali daraxtlardan: olma, o’rik, shaftoli, anjir, anor, bodom, yong’oq, jiyda,
shotut, behi, uzum ekilgan. To’rt tomoni paxsa devor bilan o’ralib bitta darvoza
yoki eshik qo’yilgan, tomorqalar chorbog’ deyilgan. Bundan tashqari bog’larning
chetlariga uy qurish uchun mahalliy terak va tol ekilgan. Hovuz va buloqlarning
bo’ylariga, yo’l chetlariga chinor hamda gujum ekilgan. Sayrobdagi chinorning
ekilganiga qariyib ming yillar bo’lgan. Ushbu chinor yo’g’onligi va tanasining
kovagi bilan odamlarning diqqatini tortadi. Tog’li va tog’ oldi qishloqlari bog’-
rog’larni yaratishga nihoyatda qiziqishgan. Shu boisdan ham Hazarbog’, Navbog’,
Qorabog’, Yakkabog’, Zarabog’ kabi qishloqlar nomiga bog’ iborasi qo’shib
aytilgan. Vohaning Dashnobod qishlog’i o’zining anorlari bilan ancha mashhur
bo’lgan. Anorining oq anor, qizil anor, shirinoyi anor, balxi anor, sultoni anor kabi
turlari ekilgan. Boysun, Sina, Sangardak, Qizilolma, Sherjon qishloqlari olmalari
32
Турсунов С.Н., Пардаев Т.Н. Сурхондареt этнографияси. Ўқув қўлланма.Термиз., 2010 йил, 26 бет
18

bilan mashhur bo’lgan. Bu yerlarda olmalarning qizil olma, oq olma, sho’r olma,
tosh olma, holvali kabi turlari ancha keng tarqalgan. Nokning gulobi, nashvati kabi
turlari ayrim tog’li hududlarda azaldan ekib kelingan. O’rik o’stirishda Salovat,
Sherjon, Qorabog’, Zarabog’ kabi qishloqlarda o’ziga xos tajriba to’plangan.
O’rikning Salovat qishlog’ida etishtiriladigan Buzrugxoni navi ancha mashhur
bo’lgan. Vohada azaldan ekib kelinadigan daraxatlaridan tut daraxti hisoblanadi.
Tutning balxitut, shotut, xurosonitut, oqchinor tut, bedanatut, qoratut kabi turlari
mavjud bo’lgan. Tut mevalaridan shinni, tutmayiz, murabbo, tut holva kabi
oziqalar tayyorlangan. Uzumchilik vohaning Xo’jasoat, Qarluq, Jobi, Obishir,
To’xtamish, Zardaqul qishloqlarida keng tarqalgan. Uzum toklari so’risiz yerda
yoyib yoki ishkom va voyish ko’tarib o’stirilgan. Uzumning husayni, oq kishmish,
qora kishmish, toypi, to’rmana, nahol, qora baxtiyori, allaki, qizil surxon, chov
surxon, kelinbarmoq, avaq, shivirg’oni, sultoni, sopidak, kampiruzun, chilgi,
surxak, otbag’ri, mildir uzum, tuyatish, obaki, eshvoy, sabzak, qanyorug’ kabi
turlari bo’lgan. Surxon vohasida uzumning shirasi va turiga qarab 28 turga
ajratishgan.
Surxon vohasining Bobotog’ tizmalarida azaldan tabiiy pistazorlar ham
mavjud bo’lgan. Mahalliy aholi pista mevalarini terib olib bozorlarga chiqarishgan.
Voha aholisi yoz bo’yi sarhil mevalardan bahramand bo’libgina qolmasdan, ularni
qish uchun ham quruq meva sifatida saqlashgan. Jumladan olmaqoqi, olchaqoqi,
qaroliqoqi, o’rikqoqi, shaftoliqoqi, anjirqoqi, tutmayiz, mayiz, bodom, pista,
yong’oq jiyda kabi mevalar quruq meva sifatida qishda iste’mol qilingan, hamda
boshqa hududlarga sotish uchun bozorlarga chiqarilgan. Voha aholisi tol, tut, o’rik,
yong’oq, zarang yog’ochlaridan beshik, o’rmaksoz, idish-tovoq, savat, eshik, rom,
o’tovning jihozlari va boshqa turdagi turli uy ro’zg’or buyumlari ham
tayyorlashgan. Umuman bog’dorchilik xo’jaligi voha aholisi xo’jalik faoliyatining
ajralmas qismi bo’lib qolgan.
Hunarmandchilik xo’jaligi. Voha hunarmandchiligining muhim xususiyati
uning ko’p sohalari bevosita uy-ro’zg’or xo’jaligi bilan bog’liqligi edi. Ko’pgina
hunarmandlar asosiy kasbidan tashqari bog’dorchilik va dehqonchilik bilan ham
19

shug’ullanib kelgan. Hunarmandlar o’zlari ishlab chiqargan mahsulotlarni
bozorlarga chiqarib sotish bilan bir qatorda, qishloq jamoalari ehtiyoji uchun zarur
bo’lgan hunarmandchilik mahsulotlarini jamoa a’zolariga etkazib berib, evaziga
mahsulot bilan haq olgan. Uy ro’zg’or kasb-korligida ip yigirish, to’qish, kigiz
bosish kabi sohalar muhim o’rin tutgan. Hunarmandchilikning ravnaqi ishlab
chiqaruvchi kuchlar hamda tovar-pul munosabatlarining rivojiga bog’liq bo’lgan.
Voha hunarmandlari o’z ustaxonalarini asosan uylarida, ba’zilari esa bozorlarda
bunyod etganlar. Hunarmandlar o’z ijtimoiy tashkilotlariga ega bo’lib, maxsus
uyushmalarga birlashganlar. Mazkur uyushmalar hunarmandchilik texnikasi va
ishlab chiqarish xarakteri bilan bog’liq bo’lib, o’z hamkasblari manfaatlarini
qo’riqlash maqsadida tuzilgan.
Hunarmandchilik ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan mehnat qurollari
doimiy tarzda rivojlantirilib, mukammallashtirilib, xalqning xo’jalik va turmush
tarziga moslashtirib borilgan. Chunki hunarmandchilik oila uchun qo’shimcha
daromad keltirib turgan. Hunarmandchilikning shunday turlari bo’lganki, bu turlar
bilan faqat ba’zi oilalar hamda mahallalar shug’ullangan. Ana shu hunar turiga
qarab ham oila, maqalla va qishloqlar nomlangan. Masalan Abduraim kulol,
Shodmon temirchi oilalari, Charmgarlar mahallasi (Boysunda) egarchi,
Cho’yanchi qishloqlari (Sherobodda) hunarmandchilik sohalari nomlari bilan
atalgan. Hunarmandchilikning qaysi turining qaysi hududda ravnaq topishi
avvalambor aholining o’troq, yarim o’troqligiga, hudud tabiatiga, xom ashyoning
mavjudligiga ko’p jihatdan bog’liq bo’lgan 33
. Masalan Sherobodda kulolchilik,
Denovda temirchilik va zargarlik, Boysunda to’quvchilik, tikuvchilik, charmchilik
hunarlari ancha ravnaq topgan. Vohada yashovchi o’troq aholi
hunarmandchilikning temirchilik, duradgorlik, to’qimachilik, tikuvchilik,
kulolchilik, tegirmonchilik, juvozkashlik, kashtachilik, do’ppido’zlik, etikdo’zlik,
zargarlik, charmchilik sohalari bilan shug’ullangan bo’lsa, yarim o’troq aholi
asosan gilam to’qish o’tovlar uchun kerakli anjomlar tayyorlash, hamda xo’jalik
uchun zarur buyumlar (qop, arqon, oyna xalta, tuz xalta, po’stin, tulup, mesh,
33
Дала еtзувлари, 2011 йил март, Шеробод тумани.
20

qovg’a, egarjabduq, poyafzal va hakoza) tayyorlashgan. Voha hunarmandchiligi
ustoz-shogirdlik an’analari asosida avloddan-avlodga o’tib rivoj topib kelgan.
Hunarmandlar shogirdlarni shogirdning kasbga bo’lgan qiziqishi, mehnatga
chidamliligi, sabrbardoshi va kasbni o’zlashtirish mahoratiga qarab shogirdlikka
olgan. Shogirdlar hunarni egallashi, kasbni o’zlashtirishdagi mahorati, buyum
tayyorlash uchun zarur mahsulotni tanlashi, kasb sirlarini saqlashi, mehnat
qurollarini tayyorlash, ishlatish ko’nikmalarini o’zlashtirishi jarayonida oilaviy
shajara, qarindosh-urug’lar, uddaburon, qobiliyatli kishilar tanlab olingan. Shogird
kasbni etarli darajada o’rganib olganidan so’ng o’z ustasi yonida xalfa vazifasida
qolib ishlashi yoki mustaqil tarzda do’kon ochib faoliyat yuritishi mumkin bo’lgan.
Voha hunarmandlari davlatga zakot solig’ini to’lab turgan. Bu soliq yillik
daromadning qirqdan bir qismini tashkil qilgan. Hunarmandlar tomonidan ishlab
chiqarilgan mahsulotlar ichki va tashqi bozor ehtiyojlarini imkoniyat darajasida
ta’minlagan bo’lsada, ularning turmush darajasi ancha past bo’lgan. Chunki
mahalliy bekliklar, ish boshqaruvchilar hunarmandchilikning rivojlanishiga
moddiy va ma’naviy ko’mak bermaganlar 34
.
Hunarmand ustalarning o’z homiy pirlari bo’lib, ular o’z pirlariga atab
xudoyi va sadaqalar chiqarib turgan. Jumladan kulollar piri Hazrat Ali, rangrezlar
piri Hazrati Jabroil, kosiblar piri Boboi Shavqi Porado’z, buyum va matoga naqsh
beruvchi naqqoshlar piri hazrati Bahouddin Naqshband bo’lgan. Umuman voha
aholisi xo’jalik faoliyatida hunarmandchilik sohasi muhim o’rin tutib, xalq
turmush tarzining ajralmas qismiga aylangan. Surxon vohasida ancha rivojlangan
hunurmandchilk tarmoqlaridan biri to’qimachilik sanalgan. To’qimachilik hunari
vohaning barcha hududlarida o’ziga xos tarzda mavjud bo’lgan, Boysun va
Denovda juda yaxshi taraqqiy etgan. To’qimachilik hunari asosida uy sharoitida
sidirg’a va guldor ip, ipak va yarim ipak gazlamalar to’qilgan. Ayniqsa, qalami,
olacha, so’si, chit, joida, shoyi, atlas, bo’z, beqasam kabi matolar ko’plab
to’qilgan. Shu bilan birgalikda jundan shol, bosma, qoqma kabi matolar ko’plab
to’qilgan va bu matolardan asosan ustki kiyimlar tayyorlangan. To’qimachilik
34
Жабборов И. Ўзбеклар (анъанавий хўжалиги, турмуш тарзи ва этномаданияти). Тошкент, «Шарқ»
нашриеtти, 2008 йил, 57 – бет
21

tarkibida ip yigirish, mato to’qish va bo’yash kabi bir necha tarmoqlar bo’lgan. Ip
yigiruvchilarning asosiy xom-ashyosi paxta, jun va ipak bo’lgan. Vohada ishlab
chiqarilgan matolar o’zining rangdorligi hamda go’zalligi bilan farqlanib turgan.
Matolarni ishlab chiqarish aholining an’anaviy xo’jaligi mashg’uloti bilan
chambarchas bog’liq bo’lgan. Chunki vog’a aholisi paxta etishtirish va undan mato
tayyorlash bilan qadimdan shug’ullanib kelgan. Paxtadan uy sharoitida mato
to’qish uchun paxta chigiti xalaji yordamida ajratilgan. Yigirilgan iplardan
“do’kon” deb nomlanuvchi to’quv moslamasida turli matolar tayyorlangan.
To’qimachilik dastgoxida to’qiladigan matolarning uzun tortilgan iplari “tanda”
yoki “o’rish” deb, ko’ndalang tortilgan ipi esa “arqoq” deb atalgan. Mokiga tanda
o’tkazilib, har safar do’kon dastasi bilan jipslangan. Matolar qarichlab o’lchangan.
Matolarning eni qisqa ya’ni 35-40 sm bo’lgan. Do’konda ikki marta olingan mato
bir kiyimlik bo’lgan. Vohaning Boysun tumani olacha, janda, shoyi to’qishning
markazlaridan biri sanalgan. Olacha yo’l-yo’l mato bo’lib, yo’llari qizil, qirmizi,
zangori va to’q yashil ranglar bilan tushirilgan.
Janda matosi Boysunning Sariosiyo qishlog’ida to’qilgan. Janda to’qishda
Musulmon Qahhorov ancha nom chiqargan. Janda to’qish uchun ishlatiladigan oq
paxta Jarqo’rg’ondan, bo’yoq esa Denovdan keltirilgan janda matosining eni 50 sm
bo’lib, jandadan bitta to’nni tayyolash uchun 7-8 metr mato ketgan. So’si yo’l-yo’l
gulli yupqa mato hisoblanadi. So’si to’qishda tanda iplar bilan arqoq orasi
ochiqroq qilib, olachadan yubqa va yirak qilib to’qiladi. Qishloq aholisi kiyim-
kechak tikishda ko’p ishlatiladigan matolardan biri bo’z bo’lgan. Bo’z paxta ipidan
dag’alroq qilib to’qilgan. Ipak olish uchun pilla qayta ishlanib, ipak iplar
charxlarda to’qilgan. Bundan tashqari ipak ip va matodan sallalar chetiga jiyak,
chiroz to’qish, sochga taqish uchun sochpopuklar ham tayyorlangan.
Ayniqsa Boysun shoyisining shuhrati ancha yuqori bo’lgan. Mahalliy
hunarmandlar tayyorlagan matolar uy sharoitida bo’yalgan. Bo’yoq tayyorlash
usuli uzoq yillik tajriba va mashaqatli mehnat mahsuli bo’lib, ancha sir tutilgan.
Mahalliy bo’yoqchilar rang tayyorlash uchun vohada o’sadigan mahalliy
o’simliklar ro’yan, isparak, mardona, jinjak, anor va yong’oq po’stlaridan
22

foydalanib turli ranglar hosil qilishgan. Matolarni bo’yash jarayoni to’qishdan
avval bajarilgan. Bundan tashqari matolarga bosma naqshlar ham solingan.
Matolarga bosma naqshlar solishda bir necha qoliplardan foydalanilgan. Qoliplar
yuziga turli naqshlar o’yib chiqilgan va naqshning asosiy va tashqi chizig’i
bo’lgan. Naqsh solish uchun qoliplar terak, tol, zarang, o’rik, bodom va yong’oq
daraxtlarining yog’ochidan qilingan. Quritilgan o’simlik ildizi poyasi va anor
po’stlog’ining qaynatmasidan tayyorlanib, temir zangi qo’shilgan suvga mevali
daraxtning quyuq elimi aralashtirilib, qora rangli qorishma hosil qilingan. Keyin
shu qora rangga botirib olingan qoliplar matoga bosilgan. Vohada matoning
bo’yash bilan shug’ullanuvchilar “nilchi”, matoga gul bosuvchilar esa “chitgar”
deb atalgan. Vohada har bir ustaning o’ziga xos ish uslubi matoga gul bosish
jarayonida yaqqol ko’ringan. Gul qoliplar ko’nga chidamli va otadan-bolaga meros
bo’lib qolavergan. Vohada ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi aholi matolarni
jundan to’qigan. Jun avvalo yuvib, maxsus jun taroqlarda titilgan. So’ngra maxsus
savacho’p yordamida savalgan va yigirilib ip holatiga keltirilgan. Jun iplar asosan
tuzli suvda qaynatib olingan. SHuning uchun ham jun iplar pishiq va chidamli
bo’lgan. Vohaning dasht, tog’li va tog’ oldi mintaqalarida yashovchi chorvador
aholi nafaqat jundan kiyim-kechak, qolaversa kundalik xo’jalik ashyolari gilam,
xalta, kigiz, xurshun, xaltalar ham tayyorlashgan. Qo’y juni, tuya juni va echki
juni (tivit) mato tayyorlashda asosiy xom-ashyo bo’lgan. echki junidan tivit salla,
paytava va ro’mol tayyorlangan. Tuya junidan ko’proq chakmon tikilgan.
Qo’ng’irot va do’rmon qabilalarining zadogonlari asosan oq chakmondan
ustki kiyim kiyishgan. Bundan tashqari tuya junidan joynomoz, dasturxon hatto
ko’rpa ham tayyorlangan. Qo’y junidan tayyorlanganip yerga yotqizib to’qiladigan
o’rmaklarda “shol” mato tayyorlangan. Xullas hunarmandchilik xo’jaligining
tarkibiy qismi sanalgan to’qimachilik voha aholisi turmush tarzida muhim o’rin
tutib, aholining kiyinish madaniyatiga jiddiy ta’sir ko’rsatgan. Vohada yashovchi
yarim ko’chmanchi qo’ng’irotlar, juz va do’rmon qabilalari o’tov yasashda ham
duradgorlik hunaridan foydalanishgan. O’tovning yog’och qismlari o’tov suyagi
deb atalgan. Bitta o’tovning suyagini tayyorlash uchun o’n kun kerak bo’lgan.
23

O’tov suyagini tayyorlashda asosiy material tol va terak novdalari bo’lgan.
Xodalarni bir-biriga mustahkamlash uchun mixlar o’rnida charm ishlatilgan.
Xodalarni egish uchun qalin yog’ochdan yasalagan dastgoh “tiz” deb atalgan.
Vohada yasalgan beshiklar ham o’zgacha bo’lgan va boshqa mintaqalarda
tayyorlangan beshiklarga o’xshab rang bilan gul solinmagan, balki yog’ochga
kuydirib gul solish yoki o’yma gul solish usullari qo’llanilgan. Vohada bo’yra
to’qish hunari bilan shug’ullanuvchilar bo’yrachilar deb atalgan. Bo’yra qamish
novdalaridan to’qilgan. Bo’yra kigiz yoki gilam tagidan yerga to’shalgan.
Shuningdek uylarning ustini yopishda hamda o’tovlarning atrofini
aylantirishda “chiy” sifatida bo’yradan foydalanilgan. Sheroboddda hatto
bo’yrachilar qishlog’i ham bo’lgan. Umuman vohada uy-ro’zg’or buyumlari
yasash an’anasi qadimdan sayqal topib avloddan-avlodga o’tib kelayotgan noyob
hunar turlaridan biri sanaladi 35
.
Etikdo’z va maxsido’zlarning do’kon (ustaxona)lari asosan uyida va bozor
rastalari atrofida joylashgan. Ularning ishlab chiqarish asboblari: kashkart (maxsus
pichoq), qolip, har xil igna, bigiz va andozalardan iborat bo’lgan. Charmni urib
tekislash va cho’zish uchun og’ir temir asbob kuva ishlatilgan. Mahsi tayyorlash
uchun taka terisi olinib, teri junlari ichki tomonga qilingan va poxol bilan o’ralgan
teri 2-3 kun o’tgach chiriy boshlagan. Shundan so’ng tugun echilib jun yulib
tashlangan. Bodom yoki o’rik qaynatmasidan bex qaynatib teriga quyilgan va 3-4
kun ushbu suyuqlik terida ushlab turilgan. Bu esa charmning ushba suyuqsuv
o’tmaydigan holga keltirgan tarkibda oltingugurt alohida navli chinga (zok) suv
qo’shilib bo’tqasimon holatga keltirilgan va terining ichki qismiga surtilib, teri
qora rangga keltirilgan Zok tuprog’i asosan Qashqadaryo yoki Bandixondan
keltirilgan.
Voha mahsido’zlari xom teridan qo’nji kalta oyoq kiyimi mo’kki,
shuningdek qattiq xom teridan choriq kabi oyoq kiyimlari ham tikishgan. Mo’kki
va choriq asosan ommaviy poyafzal bo’lib, ko’proq quyi tabaqa vakillari uchun
mo’ljallangan. Aholining o’ziga to’q va boy qatlamlari uzun qo’njli guldor etiklar,
35
Жабборов И. Ўзбеклар (анъанавий хўжалиги, турмуш тарзи ва этномаданияти). Тошкент, «Шарқ»
нашриеtти, 2008 йил, 92 – бет
24

tagcharmi yumshoq kovushlar (ko’k kovush), hamda mahsilar ham tikishgan.
Vohaning tog’ va tog’oldi tumanlarida teridan podachilar uchun po’stin ham
tayyorlangan. Voha ayollari ham teriga ishlov berishda o’ziga xos tajribaga ega
bo’lib, ular teridan supra va po’staklar tayyorlashgan. Supra tayyorlash uchun teri
ivitilgan, so’ngra yog’langan, o’rik va jinjak ildizi bilan maxsus ishlov terilgan
hamda charm hosil qilinib supra tikilgan. Qo’y terisidan voha ayollari po’stak va
katta to’rtburchak shaklidagi hasali po’staklar ham tikishgan. Hasali po’staklarning
juni turli ranglar bilan bo’yalib, to’rt burchak shaklidagi hoshiyalar bilan
bezatilgan. Charm mahsulotlarining chetdan ko’plab kirib kelishi, an’anaviy charm
mahsulotlarining kamayishiga olib keldi va charmgarlik hunarining pasayishiga
sabab bo’ldi.
1.3. Aholi kundalik hayotida savdo amaliyoti
O zbek xalqining qadimiy ajdodlari juda qadim davrlaridan boshlab tabiiyʼ
sharoitga moslashib o ziga xos xo jalik-madaniy tiplarini yaratganlar. Bu holat
ʼ ʼ
mahalliy etnoslarning shakllanishiga ham o z ta sirini o rkazib kelgan. Chunki
ʼ ʼ ʼ
tabiiy sharoitning ta siri va belgilarini etnik madaniyatning barcha sohalarida,
ʼ
25

ishlab chiqarish vositalaridan, ayniqsa mehnat qurollaridan boshlab maishiy
turmush buyumlari va hatto elatlarning nomlarigacha sezish mumkin.
O zbeklarning ko p qirrali qishloq xo jaligi asrlar osha to plangan an anaviyʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
tajribaga tayanadi. Surxon vohasining hozirgi hududi tabiiy geografik sharoitiga
qarab uchta qishloq xo jaligi zonasiga bo linadi: tog li va tog oldi zonasi,
ʼ ʼ ʼ ʼ
sug orma yerlar zonasi va dasht-yaylov yerlardan iborat zona.
ʼ
Sug orma dexqonchilik xo jaliklari asosan daryolardan suv chiqadigan
ʼ ʼ
hududlarda joylashgan. Bahori ekinlar tog etagi mintaqasida ekilgan. Ekin
ʼ
yerlarining ishlatilishiga qarab ikkala xo jaliklarda ham ziroatchilikning har xil
ʼ
usullari quriq, partov yoki bo z va dam berilgan shudgor va paykalli yerlarga bir
ʼ
xil ekish qo llanilgan. Ko p joylarda qurilish materiallari yetkazish maqsadida
ʼ ʼ
ziroatchilik daraxt ko chatlari o tqazish bilan birga olib borilgan. Maxsus ajratilgan
ʼ ʼ
yerlarga tol, terak, kayrag och ekilib bir necha yillardan keyin ular qurilishga
ʼ
ishlatilgan. Odatda oilada o g il farzand tug ilsa unga atab maxsus qurilish
ʼ ʼ ʼ
materiali bo ladigan daraxt ushbu ko chatlar ekilib u voyaga yetguncha terakzorga
ʼ ʼ
aylanib ketgan 36
.
Sug oriladigan yerlar ekin turlariga ko’ra, dala yoki ochiq yerlarga,
ʼ
bog dorchilik hamda polizchilik yerlariga bo lingan.
ʼ ʼ
Sug orma dehqonchilik nihoyatda katta mehnat natijasida amalga oshgan.
ʼ
Yirik sug orish inshootlarini qurish va ularni muntazam ravishda o z vaqtida
ʼ ʼ
tozalash va ta mirlash ishlari katta mablag larni, juda ko p kishilarning uyushgan
ʼ ʼ ʼ
kuch-g ayratini talab qilgan. Bunday xarajatlar va og ir mexnat dastavval keng
ʼ ʼ
zahmatkash aholi zimmasiga yuklangan va asriy jamoachilik an analari asosida
ʼ
boshqarilgan.
Dehqonchilikda voha aholisi lalmikor maydonlarda ko proq qovun, tarvuz
ʼ
ekkan. Sug oriladigan yerlarda esa oshqovoq (kadi), bodring yetishtirilgan. XX
ʼ
asrning boshlaridan e tiboran esa voxada kartoshka, rediska, karam, pomidor,
ʼ
baqlajon kabi ekinlar ham ekila boshlagan.
Buxoro, Xorazm, Farg ona viloyatlarining qovunlari singari Surxondaryo
ʼ
36
Турсунов С.Н. ва бошқалар. Сурхондарё тарих кўзгусида. -Тошкент.,2001. 135 б
26

qovunlari xam o zining xushbuyligi, shirinligi bilan mashxur bo lgan. Shuningdek,ʼ ʼ
Bandixon, Istara, Gilambob, Bobotog , Beshqo ton kovun-tarvuzlari, Sherobod,
ʼ ʼ
Jarqo rg on, Denov sabziyu,sholg omlari, Dashnobod anorlari,Boysun, Xonjizza,
ʼ ʼ ʼ
Sangardak olxo riyu olmalari, Machay, Kengtala, Shalqon pistalari, Oltinsoy
ʼ
uzumlari qo shni shaharlar bozorlarining ko rki bo lgan.
ʼ ʼ ʼ
Voha ziroatchilari «oq piyoz» va «qizil piyoz»ni muntazam ravishda ekib
kelishgan. Erta bahorda yerga qadaladigan boshko kpiyoz juda ko p iste molda
ʼ ʼ ʼ
bo lgan, Mushtumi, mirzoyi kabi sabzi navlari serhosil bo lgani uchun ham vohada
ʼ ʼ
keng tarqalgan.
Surxon vohasi dehqonchilik madaniyati bilan bog liq an analar nihoyatda
ʼ ʼ
kup va turli tuman bo lib,dehqonchilik bahorgi dala ishlari asosida yangi yil-
ʼ
quyoshning baliq (hut) burjidan qo y ( hamal) yulduzlar turkumiga o tgan vaqtdan,
ʼ ʼ
ya ni 21 martdan boshlanib 21 aprelgacha bo lgan davrni o z ichiga olgan. Navro z
ʼ ʼ ʼ ʼ
arafasida dehqonlan omoch-bo yinturuqlar, yer haydaydigan mollarni tayyorlab,
ʼ
bahorgi ekinlar uchun sara donlarni jaratib qo yganlar Dehqonlar bayrami Navro z
ʼ ʼ
kunida katta bayramlar tashkil etilib, yer haydashni dushanba va chorshanba
kunlari xosiyatla kun sifatida amalga oshirgan.Surxon vohasida yerni kunduz kuni
bo lsa shimolga, kechasi bo lsa janubga qaratib qo sh bilan haydaganlar.Er
ʼ ʼ ʼ
haydashdan oldin kiyimlar va tana pok holda bo lib, serhosil mo l don va qishloq
ʼ ʼ
xo jalik mahsulotlarga ega bo lish uchun ho kiz, qo y va xo roz so yib qurbonlik
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
qilganlar.Surxon vohasi su niy sug orishga asoslanganligi uchun Navro zgacha
ʼ ʼ ʼ
ariqlar tozalanib, hasharchilar loyqa qoldiqlarni, suvni yo lini to sib turgan boshqa
ʼ ʼ
jismlarni ariq va kanallardan olib tozalashgan. Eng muhimi suvni muntazam
bo lishi uchun hasharchilarga mahalla aholisi pul to plab, pulga sadaqa uchun,
ʼ ʼ
jonliq”, ya ni qo y, echki sotib olib, qurbonlik qilganlar.Sherobod, Qiziriq,
ʼ ʼ
Bandixon, Boysun, Uzun, Oltinsoy hududlarida o tkazilgan tadqiqotlar jarayonida
ʼ
Hazrati Sulaymonga, Hazrati Dehqon boboga atab maxsus qurbonliklar qilganlar
hamda omochni dalaga chiqarish maqsadida “is” chiqarib ruhlarni shod
qilganlar.Er haydash uchun qish oylarida maxsus boqilgan ho kiz yoki sigirlarni
ʼ
omochga qushishdan oldin , hayvonlarni shoxlariga ,is” yog idan surtib , hosil
ʼ
27

mo l, to kin sochinlik bo lsin deb duo qilishganlar.Surxonga xos bo lganʼ ʼ ʼ ʼ
xususiyatlardan biri dala boshiga Dehqon bobo timsolida qishloqning eng keksa
nuroniy kishisi toza tana, oq ko ylak, oq ishton hamda oq belbog bilan dalaga
ʼ ʼ
dastlab yer haydashni boshlab, donni dalaga sepgan.
Dehqonchilik ilmi qadimgi avlod-ajdodlarimizdan meros sifatida bizga yetib
kelib, jannatmakon Bog i Eram haqida afsona, ertak, rivoyatlar yaratilgan. Bog i
ʼ ʼ
Eram shoxlar zodagonlarga yilning 12 oyi davomida shirindan shakar mevalar
dasturxoniga yetkazib berishgan 37
.
Buyuk sarkarda Аleksadr Makedonskiy qadimgi Surxon vohasi
uzumzorlariga, uzumdan tayyorlangan musallasga, mevalarni ranggi, xushbo y
ʼ
hidlariga qoyil qolgan. Vohaning uzum toklarining xilma-xil navlarining
yaratilishi, shirin shakar mevalarni uzoq muddat saqlash xususiyatlari ekinlarga
yerni tayyorlash hamda urug sepish, nihol ekish madaniyati ming yillik tarixga
ʼ
ega ekanligini alohida ta kidlash kerak. Ziroatchilik tarixiga e tibor bersak qadimgi
ʼ ʼ
Rim yozuvchisi va olimi Pliniyning o zining “O ttiz yetti kitobdan iborat tabiiy
ʼ ʼ
tarix” asarida yunonlar ildiz mevalarga alohida e tibor bilan qarab, yunon
ʼ
ehromlarining birida oltindan ishlangan turp, kumushdan lavlagi va qalaydan
sholg om tasvirlaganligini qayd etadi. Qadimgi yunon yozuvchisi Nikandir
ʼ
karamni ilohiy o simlik sifatida tasvirlagan bo lsa, faylasuf Pifagor karamni
ʼ ʼ
kishilarga tetiklik va quvnoqlik, osoyishtalik bag ishlaydi deb takidlaydi. Аvestoda
ʼ
esa piyoz, sarimsoq, sholg om sihat- salomatlikni tiklovchi hamda kishi tanasiga
ʼ
kuch quvvat bag ishlaydigan, ko plab kasalliklarga davo, erkaklik iqtidorini
ʼ ʼ
kuchaytiruvchi, tish va miliklarni davolovchi dori sifatida qayd etilgan. Qadimgi
avlod-ajdodlarimiz bog yaratishda tuproq hosildorligiga alohida e tibor berib,
ʼ ʼ
daraxtlarni ekishdan oldin bog lar uchun joy tanlashgan, dehqon daraxt ekish
ʼ
uchun joy tanlashda quyidagilarga e tibor bergan. Yomg ir yoqqanda yer
ʼ ʼ
yorilmasa, yerda turli xil giyohlar gurkirab o ssa, ranggi qora yoki sariqqa moyil
ʼ
tuproqqa bir necha barmoq chuqurlikda nam bo lgan holatda, tuproqni qo l bilan
ʼ ʼ
siqqanda yumaloq bo lib qolsa, barmoq uchi bilan nuqiganda uqalanib ketsa
ʼ
37
Турсунов С.Н. Сурхондарё вилояти тарихини ўрганиш. Тошкент., 1997. 221 б
28

bunday tuproqlar hosildor tuproqlar bo lgan. Qadimgi bog bonlar tuproq bir-birigaʼ ʼ
yopishmasa, yoki ortiqcha yopishib ketsa, odam hamda hayvonlar oyog iga tuproq
ʼ
ilashib qolsa, bunday tuproqlarni kam hosilli sifatsiz tuproq deb belgilagan.
Shuningdek, bog bonlar bog maydonlarga yomg ir yog ishini alohida kuzatishib,
ʼ ʼ ʼ ʼ
qaysi holatda yomg ir yog ishini oldindan bilganlar. Masalan, chumchuqni daraxt
ʼ ʼ
ustida sayrashi, oy chiqayotgan paytda qizilga moyil bo lishi, quyosh
ʼ
chiqayotganda uni bulut parchalari o rab olishi, quyosh botayotganda uning chap
ʼ
tomonda qora bulutlarning ko p yig ilishi, tovuqni ha deb o zini titkilayverishi,
ʼ ʼ ʼ
jimib ketishi, dumlarini uzun va to g ri qilgan holda g arb tomonga qarab turishi,
ʼ ʼ ʼ
bo rilarning qishloqlarga ko p aralaashi yomg ir yog ishidan daalolat bergan.
ʼ ʼ ʼ ʼ
Yangi bog lar yaratishda ko chatlar asosan, qadimda asosan kuz vaqtida, birinchi
ʼ ʼ
yomg ir yog ishi davrida ekilgan. So’ngra esa sovuq tushgan paytida daraxtlar
ʼ ʼ
ekilgan. Kuz paytida ekilgan daraxtning katta tomirlari va mayda tomirlari serob
bo lgan. Daraxtlar asosan kunduz kuni ekilgan, sababi daraxtning bo yi o sib
ʼ ʼ ʼ
ketmagan hamda mevasi ko p bo lgan. Oyning yorug ida yoki oy yer yuzida paydo
ʼ ʼ ʼ
bo lgan vaqtda ekilgan daraxtlarning bo yi o sib ketib, hosili kam bo lgan. Daraxt
ʼ ʼ ʼ ʼ
ekish uchun tanlangan yerni birinchi kuni bir qarich chuqurlikda kavlashib,
ikkinchi kunida bir qarichdan kavlangan, bu jarayon to rt marta takrorlangan.
ʼ
Sababi, birinchi, ikkinchi kunlar kavlangan jarayonida tuproqning tarkibi,
sho rlanish jarayoni, suvni shimib olish holati o rganib olingan.
ʼ ʼ
Yer va tuproqdagi amallar ekin ekish uchun tuproqni serhosilligini aniqlash
alohida ahamiyatga ega bo lib, yomg ir yoqqandan keyin nam yer ostida qancha
ʼ ʼ
ko p turishiga qarab yer kuchli va kuchsiz ekanligini aniqlash bo yicha katta
ʼ ʼ
tajribalar amalga oshirilgan. Shuningdek, urug larni tanlash, ko chatlarni
ʼ ʼ
sog lomini ekish hamda ko chat o tqazish masalasidagi tajribalar asrlar osha
ʼ ʼ ʼ
takomillashib borgan. Ko chatlarni ekkandan keyin 2 yil unga po lat asbob
ʼ ʼ
uskunalar tekkizilmagan va ko chat 2 yoshga yetmaguncha boshqa joyga
ʼ
ko chirilmagan. Katta daraxtlarni ko chirishda joy kengligi 3 gaz miqdorda chuqur
ʼ ʼ
kavlanib, daraxtning tomirlari yerda sudralib sinmasligi uchun kesib qo yilgan.
ʼ
Ko chirilayotgan daraxt oldingi joyida turganda shoxlari sharq tomonga qaragan
ʼ
29

bo lsa ko chirilganda ham sharqqa, g arbga tomon qaragan bo lsa, g arb tomongaʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
qo yib ekilgan. Ko chirilgan daraxtning balandligiga qarab shamol qimirlatib
ʼ ʼ
yubormasligi uchun 3 tomonga tirgovuch qo yilgan. Аgarda daraxt tomirini
ʼ
kavlab, ochib tomirlarini kaptar go nggi bilan bo yalsa mevalar hosildor bo ladi.
ʼ ʼ ʼ
Daraxt uchun o rdak go nggidan tashqari hamma go nglar foydali bo lib,
ʼ ʼ ʼ ʼ
parrandalar ichida kabutarning go nggi eng yaxshisir. Daraxtlar uchun qo y va
ʼ ʼ
echkining go nggi juda quvvatli va ta sirli bo lib, olti arava qo y va echki go nggi
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
9 arava ot go nggiga teng bo lgan.
ʼ ʼ
Qo y hamda echki go nglari asosan qattiq va sovuq bo lgan tuproqlarga
ʼ ʼ ʼ
berilishi, ot go nggi esa quruq tortmaydigan tuproqlarga, mol go nggi esa quruq va
ʼ ʼ
issiq tuproqlarga, suvni ko p ichadigan joylarga solinishi maqsadga muvofiq.
ʼ
Shuningdek, go ng bo lmagan joylarda ariq va zovur tuproqlari chirigan qamishlar,
ʼ ʼ
xashak, barg, eski uylarning tomidagi tuproqlar, eski va nuragan devorlarning
tuprog i, ko chalarning chang tuproqlari, axlatlar, uydan chiqqan kullar, palos,
ʼ ʼ
liboslarning parchalari, suyaklar, chirigan mevalarni to plab ulardan a lo “nuri”
ʼ ʼ
hosil qilib uni tuproqqa berish maqsadga muvofiq. Daraxtlarni ekishda qadimgi
an analarga e tibor berish muhim ahamiyatga ega bo lib, tok ekish uchun avvalo
ʼ ʼ ʼ
yer bir tirsak chuqur kavlanib, chuqurdan olingan tuproq maxsus idishga solinib,
uni suv bilan chayqatib, suv tinguncha qo yib qo yiladi. Аgar suvning hidi va ta mi
ʼ ʼ ʼ
asli holda qolsa yer yaxshi hisoblanib tok ekilgan.Tok yetti daraja issiq va o rtacha
ʼ
iqlimli yerlarni xoxlab, tok asosan hut oyining oxiri, ya ni laylak keladigan vaqtda
ʼ
ekiladi. Tokni o tqazish uchun eng yaxshi vaqt suv kam bo lgan kuz faslidir.
ʼ ʼ
Dehqonchilikda behi daraxti ko proq quruq yerga ekilgan, ya ni, yer namli
ʼ ʼ
bo lmagan yerlarga behi daraxti ekilgan. Olma daraxti bahor va kuz faslida ekilib,
ʼ
anzur piyozini olma daraxtining tomiri ostiga qo yib ekilsa, qurt tushishidan omon
ʼ
saqlaydi. Olmani olxo ri daraxtiga payvand qilinsa olmaning ranggi qizil bo ladi.
ʼ ʼ
Аmmo, yong oqni boshqa daraxtlarga payvand qilib bo lmaydi. Shaftoli olxo riga,
ʼ ʼ ʼ
nok va olmani har uchchoviga payvand qilish mumkin. Аgar anjirning yer ostiga
bo lgan tomiriga qisqaroq biror narsa yozib qo yilsa meva qilgach o sha yozuv
ʼ ʼ ʼ
mevasida paydo bo ladi. Daraxtlarni mol o ti bilan bo yab qo yilsa barcha
ʼ ʼ ʼ ʼ
30

ofatlardan salomat bo ladi. Dehqonchilik madaniyatida daraxtlarni ekish,ʼ
ko kartirish va hosilni yig ib olish jarayonida katta mehnat talab qilinib, hozirgi
ʼ ʼ
davrda xalqimizning oziq-ovqatga bo lgan talab ehtiyojlarini qondirishda
ʼ
bog dorchilik muhim ahamiyaga ega ekanligini unutmasligimiz va o tmish avlod-
ʼ ʼ
ajdodlarimiz tomonidan sinab ko rilgan tajribalarga tayanishimiz dolzarb
ʼ
masaladir 38
.
Аrxeologik topilmalar Dexnav (xalq tilida Denov goho Deynov) qal asining
ʼ
XVI asrga oidligini, uning mustahkam qo rg ondan iborat bo lganini tasdiqlaydi.
ʼ ʼ ʼ
Dehi nav (Yangi qishloq) qal asi qurilishi jihatidan murakkab me morlik obidasi
ʼ ʼ
hisoblanadi, uning chor atrofida himoya inshooti sifatida maxsus chuqur xandaklar
qazilgan. qal aning diametri (umumiy aylanasi) 110 m bo lib, u qalin devorlar
ʼ ʼ
bilan o ralgan, bularning barchasini qal a qoldiklari o rnida o tkazilgan arxeologik
ʼ ʼ ʼ ʼ
tadqiqotlar isbotlab berdi.
Yuqoridagilardan xulosa shuki, Dehnav XVII-XVIII asrlarda Buxoro
amirligi tarkibidagi rivojlangan shaharlar ichida karvon savdosining markazlaridan
biri bo lgan. Shaharda hunarmandchilikning yuzdan ortiq turi, ayniqsa ko ncharm
ʼ ʼ
tayyorlash, etikdo zlik, to quvchilik, zardo zlik, qandolatchilik, o yinchoqsozlik va
ʼ ʼ ʼ ʼ
boshqalar yaxshi rivojlangan edi. Denov Surxondaryo vohasidagi eng qulay
geografik hududda joylashgan bo lib, aholisi o ta mehnatkash, tuprog i hosildor,
ʼ ʼ ʼ
iqlimi dehqonchilik qilish uchun qulay, buloqlari va daryolari suvlarga serob bu
mintaqa sarhadlari Hisor tog qo ltiklarigacha cho zilgan iqtisodiy va strategik
ʼ ʼ ʼ
ahamiyatga ega bo lgan maskan hisoblangan.
ʼ
Denov XVI-XVII asr o rtalarida Buxoro amirligining Hisor hokimligi
ʼ
mulki hisoblangan. Denov Buxoro amirligining eng chekka o lkasi va bekligi edi.
ʼ
D.N. Logofetning yana yozishicha: «Denov Hisor o lkasidagi eng yirik shahar
ʼ
bo lib, u astasekin o z qaddini tiklab borgan. Denov qal asi qayta tiklanmay,
ʼ ʼ ʼ
baland devorlar bilan to silgan shahar aholisi daryo bo ylab, qizilsuv yoqalab,
ʼ ʼ
Surxondaryo tomonga qarab siljib borgan». Sharqshunos B.N.Litvinovning
yozishicha, «Denov aholi ko p yashaydigan yirik shahar bo lib, unda katta madrasa
ʼ ʼ
38
Турсунов С.Н. Сурхондарё тарихи. –Тошкент., 2004. 46-47 б
31

va masjid faoliyat ko rsatgan, bu madrasalarda Samarqanddan kelib ta limʼ ʼ
olishgan» 39
.
Boysun bekligi. Boysun bekligi tog mintaqasidan iborat bo lib, uning
ʼ ʼ
markaziy shahri Boysun tog etagida joylashgan va ikki tomoni baland tog lar
ʼ ʼ
bilan o rab olingan. Boysun shahri so lim go sha va u shimolisharqiy tomondan
ʼ ʼ ʼ
janubig arbga qarab yo nalgan quyi tog tekisligidagi maskandir. Аgar ko hna
ʼ ʼ ʼ ʼ
tarixga nazar tashlasak, mil. avv. I asr va milodiy I asrlar oralig ida hozirgi Boysun
ʼ
shahri o rnvda Poikalon (Poyi kalon) nomli mustahkam qal ashahar bo lganligi
ʼ ʼ ʼ
e tirofini topgan. VI-XIII asr boshlarida Boysun o rnida Chag oniyon
ʼ ʼ ʼ
shaharlaridan biri Basand mavjud edi. Аbu Ishoq Istaxriyning «Kitob masolik va
almamolik» («Mamlakatlar yo llari to g risida kitob»)ida ham ushbu maskan
ʼ ʼ ʼ
atamasi Basand deb ta riflanadi. «Hudud alolam»da «Basand ko p sonli va
ʼ ʼ
jangovar aholi yashaydigan mustahkam joydir», deb qayd etilgan. Basand
Chag oniyon markazidan Temir qopuq orqali Samarqandga boradigan savdo yo li
ʼ ʼ
ustida bo lib, arxeologik manbalarga ko ra, Basandda hayot ilk o rta asrlardan
ʼ ʼ ʼ
mo g ullar istilosigacha davom etgan. Mo g ullar bosqinidan vayron bo lgan
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
shahar keyinroq qayta tiklanadi va Chig atoy ulusi tarkibiga mansub ko chmanchi
ʼ ʼ
turkiy qavmlar unga «Boysun» deb nom beradilar.
«Boysun» atamasi tarkibida «boy» va «sin» birikmalari bo lib, ular
ʼ
manbalarda «ulug tog » yoki «katta tog » ma nolarini anglatishi gapiriladi.
ʼ ʼ ʼ ʼ
qadimiy turkiy qavmlarda turli tabiiy narsalarga sig inish bilan birga toqqa
ʼ
sig inish ham mavjud bo lib, tog lar muqaddas hisoblangan. Mahalliy rivoyatlarga
ʼ ʼ ʼ
ko ra, bu yerda qadimdan turkiy qavmlarning davlat kishilari yashagan bo yaib,
ʼ ʼ
«Boysun» atamasi boylar qishlog i ma nosini anglatgan. Boysun haqida
ʼ ʼ
«Zafarnoma» asarida to xtalib o tilgan. XIX asrda Boysun Surxondaryodagi 3 ta
ʼ ʼ
beklikdan biri bo lib, unda badavlat o zbek aholisi yashagan. Katta tarixga ega
ʼ ʼ
bo lishiga qaramasdan Boysunning o rta asrlardagi tarixi, XVII, XVIII, XIX
ʼ ʼ
asrlardagi faoliyati biz uchun noma lum bo lib qolgan edi. Sharqshunos N.А.
ʼ ʼ
39
Азимов М. Термиз тарихи (энг қадимги даврлардан XXI аср бошигача) Насаф, 2001. 183 б.
32

Maevning yozishicha: «Boysun eng qadimgi shaharlardan biri bo lib, qadimgiʼ
shahar qoddiqpari, modtsiy madaniyat manbalari vayron qilib tashlangan,
qimmatbaho tarixiy ashyolar bunga misol bo’ladi” 40
.
Vohada qadimdan hunarmandchilik xo jalik hayotining ajralmas bir qismi
ʼ
bo lib kelgan. Voha bekliklarida hunarmandchilik taraqqiyoti boshqa
ʼ
mintaqalardan biroz bo lsa-da farq qilgan. Bunga tabiiy-jug rofiy, ijtimoiy-
ʼ ʼ
iqtisodiy va siyosiy omillar ham o z ta sirini o tkazgan. Bu yerdagi
ʼ ʼ ʼ
hunarmandchilik haqida so z yuritadigan bo lsak, ularni uch toifaga bo linganligini
ʼ ʼ ʼ
kuzatamiz: birinchisi, ishlab chiqargan mahsulot va buyumlarini sotishga
mo ljallangan bo lsa, ikkinchisi mahsulotlar va buyumlarni buyurtma asosida
ʼ ʼ
tayyorlash, uchinchi toifa esa uy-ro zg or hunarmandchiligiga asoslangan.
ʼ ʼ
Hunarmandchilik turlari ko proq tog oldi va Surxondaryo, Sherobod daryolarning
ʼ ʼ
yuqori va o rta oqimlarida yaxnsh rivojlangan bo lib, bu yerda ko proq sotish va
ʼ ʼ ʼ
buyurtma uchun mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Vohaning dasht oldi va dasht
hududlarida uy-ro zg or hunarmandchiligiga xos ishlab chiqarish shakllari ko proq
ʼ ʼ ʼ
taraqqiy qilgan.
XIX asr ikkinchi yarmi-XX asr boshlariga kelib Hisor, Sherobod, Denov,
Termiz, Boysun va boshqa shaharlar amirlikning hunarmandchilik markazlariga
aylandi. Bu shaharlarda hunarmandchilik turlarining barcha sohalari yaxshi
rivojlangan edi. Hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda har bir shahar
o zining ishlab chiqargan mahsulotlari bilan ham ajralib turgan. Masalan, Buxoro
ʼ
paxta va boshqa mahsulotlardan to qilgan gazlamalari, Denov, shahri esa ipakdan
ʼ
to qilgan gazlamalari bilan mashhur bo lgan
ʼ ʼ 41
.
Birgina Hisor, Denov, Mirshodi, Qoratog va uning atrofidagi shahar va
ʼ
qishloqlarda ipakning sifatli navi yetishtirilib, uning to qish va tayyorlashda
ʼ
nafaqat Buxoro amirligida, balki butun O rta Osiyoda mashhur bo lgan
ʼ ʼ 42
. Uning
narxi juda ham yuqori bo lib, uni barcha birdek sotib ololmagan.
ʼ
XIX asr oxirlariga kelib amirlik bo ylab paxta maydonlarining
ʼ
40

Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Сурхондарё тарихидан лавҳалар. Т.: Мерос, 1997 . 186 б
41
Хакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и классовая борьба в дореволюционном
Узбекистан. -Т.: Фан, 1980. -62 с.
42
Туркестанские ведомости. -1910. -№174.
33

kengaytirilishi va rivojlanishi bilan qishloq xo jaligida mehnat qurollariga bo lganʼ ʼ
talab ortdi. Shu sababli Sariosiyo, Boysun, Denov va boshqa shaharlarda ko plab
ʼ
temirchilik va cho yan quyish ustaxonalari barpo etilib, aholining qishloq xo jalik
ʼ ʼ
qurollariga bo lgan ehtiyoji muntazam ta minlab borildi
ʼ ʼ 43
.
Vohada hunarmandchilik turlari joylarda turlicha taraqqiy etganligiga olib
borilgan dala tadqiqotlari davomida ham amin bo ldik. Masalan, jundan to qilgan
ʼ ʼ
turli bezakli va murakkab naqshli kiyizlarni Laqay, Qo ng irot, Do rmon va
ʼ ʼ ʼ
boshqa urug lar to qigan bo lsa, Turk, Qarluq va boshqa urug larning to qigan
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
gilamlari murakkab bo lmagan yo l-yo l chiziqlar bilan bezatilgan
ʼ ʼ ʼ 44
. Аsta-sekin bir
qancha shahar va qishloqlar hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish
bo yicha asosiy markazlarga aylana borgan Boysun, Termiz, Sherobod, Sariosiyo,
ʼ
Denov shaharlarida paxta va ipak xom ashyosidan olacha matolari ko plab
ʼ
tayyorlangan. Paxtadan to qilgan bu matoning sifati ancha pishiq bo lgan. Shu
ʼ ʼ
sababli Samarqand, Toshkent, Buxoro xonligi, Аfg oniston va Hindiston kabi
ʼ
davlatlarga ham olib ketilgan 45
.
Vohada hunarmandchilik turlari orasida gilam to kish alohida ahamiyat kasb
ʼ
etgan. Gilamni asosan ayollar to qishgan. Gilamdo zlikda Termiz, Sherobod
ʼ ʼ
shaharlarini alohida ta kidlab o tish o rinlidir. K.Hakimova va L.Kravetslarning
ʼ ʼ ʼ
ma lumotlariga ko ra, bu yerda to qilgan gilamlar O rta Osiyodan tashqari Rossiya
ʼ ʼ ʼ ʼ
va butun G arbiy Yevropada ham mashhur bo lib, yuqori narxlarda sotilgan. Bir
ʼ ʼ
qancha gilam turlari Parij shahridagi ko rgazmalarga qo yilib, yuqori baholarga
ʼ ʼ
sazovor bo lgan
ʼ 46
. Sifatli gilamlar asosan, Sherobod bekligida ko plab to qilgan. ʼ ʼ
Аlohida yaxshi to qilgan gilamlarni savdogarlar Qarshi, Karki va Shahrisabz
ʼ
bozorlarida Аmudaryo orqali Аfg oniston va Hindistonga ham rlib borib
ʼ
sotishgan 47
. Sherobod bekligida gilam to qishda o zbeklardan tashqari turkman va
ʼ ʼ
43
ЎзР МДА, 3- жамғарма, 1-рўйхат, 220-иш, 80-варақ.
44
Дала маълумотлари Денов, Узун туманлари. 2003 йил, апрель
45
Юсупов Ш. Очерки истории Кулябского бекства в конца Х1Х-нач. XX века.-Душанбе: Тр. инст. ист. АН
Тадж. ССР, 1964. -67 с.
46
Хакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и классовая борьба в дореволюционном
Узбекистане. - Т.: Фан, 1980. -68 с.
47
Полк. Галкин Военно-статистический очерк Средней и Южной части Сурханской долинь1 // Сб. геог.
топог. и статис. мат. по Азии. Вьш.57. -СПб., 1894. -377 с.
34

afg onlar ham manghur bo lishgan. Turkmanlar gilamdan tashqari koshma hamʼ ʼ
to qishgan, kuz vaqtida bozor kunlari 500 tagacha koshma sotilgan
ʼ 48
. Sariosiyo,
Yurchi va Denovda hunarmandchilikning paxta va jundan to qilgan matolaridan
ʼ
tashqari yog ochsozlik, bo yrachilik, etikdo zlik, temirchilik, misgarlik, zargarlik,
ʼ ʼ ʼ
kulolchilik, tegirmonsozlik, bo yoqchilik, juvozchilik, pichoqchilik va boshqa
ʼ
turlari yaxshi rivojlangan edi. Sariosiyoda hunarmandchilikning ko proq
ʼ
temirchilik sohasi yaxshi rivojlangan. Cho yan quyuvchi ustaxonalar ko p bo lib,
ʼ ʼ ʼ
bu yerdagi ustalar atrofdagi aholiga qishloq xo jaligi uchun mehnat qurollari va
ʼ
omochlar uchun tishlar (soshnik) tayyorlab aholini ta minlab turgan
ʼ 49
.
Ma lumotlarga qaraydigan bo’lsak, vohaning ba zi tog li qishloqlarida ham
ʼ ʼ ʼ
hunarmandchilik juda yaxshi rivojlangan. Bu hududlardagi aholi
hunarmandchilikda temirchilik, to quvchilik, etikdo zlik va yog ochsozlik bilan
ʼ ʼ ʼ
shug ullanganlar. Masalan, tog li Sangardak qishlog ida bir nechta
ʼ ʼ ʼ
hunarmandchilik ustaxonalari bo lib, yog ochdan ishlangan idishlar, temirchilik,
ʼ ʼ
to quvchilik va boshqa mahsulotlarni Yurchi, Denov, Sariosiyo va boshqa
ʼ
markazlardagi yirik bozorlarga olib berib sotishgan yoki o zlariga kerak bo lgan
ʼ ʼ
mahsulotlarga almashishgan 50
. Voha hunarmanddari qo shni hududlardagi
ʼ
vohalarda yashovchi hunarmand ustalar bilan yaxshi aloqalar o rnatishganlar. Ular
ʼ
bir-birlaridan hunarmandchilik sirlarini o rganishgan. Sangardak, Sina, Vaxshivor
ʼ
va boshqa qishloqlarda yashovchi temirchi ustalar Sharqiy Buxoroning temirchilik
markazlaridan hisoblangan Qoratog , Regar va boshqa shaharlarga borib, uch-to rt
ʼ ʼ
oyga tajriba almashib qaytishgan.
Gazarak qishlog ida yashovchi aholi to qiydigan mahsulotlarini yaqin
ʼ ʼ
atrofdagi Dashnobod, Yurchi va boshqa bozorlarga olib borib sotishgan.
Hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan markazlardan
biri hisoblangan tog li Xauz va Vaxshivor qishloqlari aholisi to qilgan
ʼ ʼ
mahsulotlarini Qorluq yoki Denov bozorlarida sotishgan va u yerdan to qiladigan
ʼ
48
Кап. Гинтилло. Интендантская сведения о Бухарь1 // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии. Вьш. XXI. -
СПб., 1886. -25 с.
49
Сухарева О.А. Позднефеодальный город Бухара. -Т.: Изд-во АН Уз ССР. 1962. -31 с.
50
Описание видов изделий и технологии производства деревообделочного промысла горных таджиков //
Таджики Каратегина и Дарваза. Вып. I. -Душанбе., 1966. -260-290 с.
35

paxta xom ashyosini sotib olishgan. Sangardak, Changloq qishlog i aholisi kuzdaʼ
paxtani sotib olib, qishda esa ayollar paxtadan ip yigirishgan. Tayyorlangan
kalavaning ko p qismi shaharlardagi to quvchilarga sotilgan. Bir qismidan esa o z
ʼ ʼ ʼ
ehtiyojlari uchun foydalanishgan. Ip yigirish kishda ayollarning asosiy
mashg ulotlaridan biri hisoblangan
ʼ 51
.
Boysun bekligida ham aholining asosiy mashg ulotlaridan biri
ʼ
hunarmandchilik yaxshi rivojlangan. Bu yerdan olacha boflik, temirchilik,
misgarlik, zargarlik, kulolchilik, etikdo zlik, charmgarlik, shiravopazlik,
ʼ
tegirmonsozlik, attorlik, bo yoqchilik, aravasozlik, kashtachilik va juvozchilik kabi
ʼ
mayda hunarmandchilik turlari yaxshi rivojlangan 52
.
Boysun bekligida temirchilikning alohida o rni bo lgan. Ma lumotlarga
ʼ ʼ ʼ
ko ra, 23 dan ortiq temirchilik ustaxonalari bo lgan. Аvlod, Darband qishlokdari
ʼ ʼ
aholisi hunarmandchilikda mashhur bo lishgan. Ular ko pincha metallni eritib
ʼ ʼ
beklikka topshirib turganlar va uni «qandi pishirdi» deb ataganlar. Metall eritilgan
o choq izlari Ko hitang yon bag irlarida, Boysun tog etaklarida hozirgacha
ʼ ʼ ʼ ʼ
saqlanib qolganligi aniqlangan 53
. Аvlod qishlog ining afg on urug iga mansub
ʼ ʼ ʼ
aholisi azaldan temirchilik bilan shug ullanganlar. Tog chilar (urug ) esa cho yan
ʼ ʼ ʼ ʼ
eritish bilan mashhur bo lganlar. Ular oftoba, chiroq, qozon, ohang (omoch tishi),
ʼ
bel, o roq, nag a (taqa), juvozlar uchun parma, tesha va boshqa hunarmandchilik
ʼ ʼ
mahsulotlarini yasashganlar. Bu hunarmandchilik mahsulotlarini qo shni
ʼ
atrofdagilardan tashqari Qoratog , Regar va Dashnobodga olib borib sotganlar.
ʼ
Temirchilar alohida ixtisosliklarga bo lingan ohangarlar ggo lat bilan
ʼ ʼ
ishlovchilar, chilangarlar uy-ro zg or buyumlari bilan shug ullanganlar.
ʼ ʼ ʼ
Temirchilar temirdan ishlangan narsalar bilan shug ullanishganlar. Ular degrezlar
ʼ
cho yanchilar, misgar, zargarlarga bo linganlar
ʼ ʼ 54
.
51
Кармышиева Б.Х. О торговле в восточных бекствах Бухарского ханства в начале XX в. в связи с
хозяйственной специализацией // Товарно-денежные отношения на ближнем и Среднем Востоке в эпоху
средневековья. - М.: Наука, 1979. -122 с.
52
Ҳайит Т., Усмон Т. Кураш йиллари. - Т.: Меҳнат, 1992. -13 б.
53
Қаюмов А. Шеробод воҳаси аҳолисининг этник таркиби. Х1Х-ХХ аср бошлари // Ўзбекистонда ижтимоий
фанлар. -1998. -№3. -Б. 38.
54
Дала маълумотлари. Бойсун, Газа қишлоғи. 2004 йил, апрель
36

Vohada hunarmandchilikda zargarlik ham alohida o ringa ega edi. XIX asrʼ
davomida hududdagi shaharlar va ba zi yirik qishloqlarda zargarlik ustaxonalari
ʼ
faol ishlay boshlagan. Usta zargarlar shahar va qishloqlar aholisiga ularning
buyurtmalari asosida turli-tuman taqinchoqlar va bezaklarni (uzuk, bilakuzuk,
sirg a, boldoq, lativa, ko krak va bo yinga taqiladigan marjonlar) tayyorlab
ʼ ʼ ʼ
berganlar. Аksariyat zargarlar buyurtmalarni kutib o tirmasdan o zlari tayyorlagan
ʼ ʼ
zargarlik buyumlarini do konlarida yoki qishloqma-qishloq yurib sotganlar. Shu
ʼ
tariqa bu davrda aholi o rtasida bezak va taqinchoqlar yanada ommaviylashib
ʼ
bordi. Bunga asosiy sabablardan biri Sharqiy Buxoroni Rossiya tomonidan istilo
qilinishi bilan boshqa hududlardan kelgan zargar-kosiblarning ko payishi ham o z
ʼ ʼ
ta sirini o tkazmasdan qolmadi. Taqinchoq va bezaklar xotin-qizlarning yoshiga,
ʼ ʼ
kiyim rangiga, mato yo liga va tikilish uslubiga qarab tanlangan va taqilgan. Ular
ʼ
taqilish o rniga qarab turli xil guruhlarga bo lingan. Shunga qarab boshga, sochga,
ʼ ʼ
quloqqa, burunga, ko krakka, bo yinga, qo lga taqiladiganlarga ajratilgan
ʼ ʼ ʼ 55
.
Sherobod bekligida vohaning boshqa hech bir joyida uchramaydigan
hunarmandchilik turlaridan biri bo lgan qayiqsozlikni ham aytib o tish o rinlidir.
ʼ ʼ ʼ
Qayiqsozlik bilan ko pchilik hunarmanddar shug ullanmagan bo lsa-da,
ʼ ʼ ʼ
hunarmandchilikning bu turi bilan alohida ba zi bir ustalar band bo lganlar.
ʼ ʼ
X1X-XX asr boshlarida butun Buxoro amirligida Karki, Kelif va Sherobod
bekligida ustalar qayiqsozlik bilan ham shug ullanganlar. Chunki bu bekliklarda
ʼ
Аmudaryo suv yo lidan savdo-sotiq ishlarini olib borishda aholi katta foyda
ʼ
ko rgan. Ma lumotlarga ko ra, agar favqulodda qayiqlar qurish kerak bo lib qolsa,
ʼ ʼ ʼ ʼ
Kelif bekligida, Kelif atrofida qayiq qura oladigan 16 tadan oshiq ustalar topish
mumkin bo lgan. Qayiqlar uchun yog ochni Sheroboddan olib kelishgan. Ustalar
ʼ ʼ
ikki oy davomida 600 pudgacha yuk ko tara oladigan 10 tagacha qayiq yasay
ʼ
olishgan va bu qayiqlarning har biri 300 rubldan 352 rublgacha baholangan 56
.
55
Турсунов С.Н., Турсунова И.Н. XIX асрнинг охири - XX аср бошларида жанубий Сурхон вохаси
аҳолисининг миллий либослари // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. - 2003. - №4 -Б. 60.
56
Кап. Гинтилло. Интендантские сведения о Бухаре 1885 г // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии. Вьга.
XXI.-СПб., 1886. -24 с.
37

Sherobod bekligida qayiq quruvchi ustalar 10 dan ortiq bo lgan. 600 pudʼ
yuk ko tara oladigan qayiqni 40 kunda yasay olganlar. Ularning har biri 200
ʼ
rubldan 235 rublgacha sotilgan 57
. Kelifda yasalgan qayiqlarning narxiga nisbatan
Sherobodda yasalgan qayiqlarning narxi arzonligiga sabab qayiq yasaladigan
yog ochlar Sherobod bekligining o zidan olingan.
ʼ ʼ
Yuqoridagi ma lumotlarda faqatgina Sherobod bekligidagi Cho chqaguzar
ʼ ʼ
kechuvidagi ustalar nazarga tutilgan. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda^ boshqa
joylar (Termiz va uning atrofi)dagi qayiq yasovchi ustalarni qo shib hisoblaganda
ʼ
ularning soni anchani tashkil etganligini tasavvur qilish qiyin emas.
Kulolchilik O rta Osiyo xalqlari hayotida azaldan muhim o rin tutgan. Voha
ʼ ʼ
hunarmandchiligida kulolchilikning ham o rni katta edi. Kundalik turmush
ʼ
tarzining deyarli barcha sohalari uchun mahsulot yetkazib bergan. Har bir mintaqa
kulollari o z mahsulotlari sifati, bezalishi kabi betakror an analarini yaratganlar.
ʼ ʼ
Voha kulolchilik madaniyatining taraqqiyoti Buxoro, Toshkent, O tror kabi
ʼ
mintaqalarning ta siri natijasida yanada o zligini namoyon qilgan. Аyniqsa,
ʼ ʼ
Buxoroning G ijduvon, Farg ona vodiysining Rishton kabi sopol hunarmandchilik
ʼ ʼ
maktablarining ta siri kuchli ekanligi tayyorlangan sopol buyuumlarda ham
ʼ
seziladi. Voha kulolchilik taraqqiyotiga nazar tashlaydigan bo lsak, XIX asr
ʼ
ikkinchi yarmi-XX asrning boshlariga kelib oldingi davriga qaraganda pasayib
ketganligini e tirof etish kerak. Bunga asosiy sabab, Rossiya mahsulotlarining kirib
ʼ
kelishi va sopol idishlarning xo jalikda ko p ishlatilmaganligi bilan izohlanadi
ʼ ʼ 58
.
Lekin, Termiz, Sherobod va Denov kulolchilik markazlari tor doirada bo lsa-da
ʼ
yashab qolgan edi.
Xulosa sifatida shuni ta kidlash o rinliki, vohada hunarmandchilik turlari
ʼ ʼ
bo yicha bekliklarning joylashuv o rniga qarab qisman bir-biridan farqlangan.
ʼ ʼ
Sherobod bekligida ko proq gilamdo zlik, kulolchilik, qayiqsozlik, Boysunda
ʼ ʼ
temirchilik va unga ishlov berish, qishloq xo jaligida ishlatiluvchi qurollarni
ʼ
yasash, qandolatchilik, Denov va Yurchida yog ochsozlik (o ymakorlik va
ʼ ʼ
57
Юқоридаги асар. -27 с.
58
Холиков 3. Термиз и Чаганиян в позднем средневековье. Автореф. дис. канд. ист. наук. - Самарканд., 2001.
-11 с.
38

boshqalar), kiyim-kechak, zebi ziynat kabi turlarini tayyorlash bilan farqlangan.
XIX asr boshlarida vohada hunarmandchilik buyumlari aholi ehtiyojini
qisman qondirgan bo lsa-da, lekin hunarmand ustalarning turmush darajasi anchaʼ
pastligicha qolaverdi. Аmirlikda joriy etilgan soliqlardan tashqari mahalliy
hokimiyat vakillari hunarmandlarga qo shimcha har-xil to lov va majburiyatlarni
ʼ ʼ
ham to lashga majbur qilgan. Shuningdek, mamlakatda ularga moddiy va
ʼ
ma naviy jihatdan yordam ko rsatilmadi. Hokimiyatning yuqori qatlam
ʼ ʼ
vakillarining etiborsizliklari oqibatida hunarmandlarning mehnati qadrsizlanib
boradi. XIX asrning ikkinchi yarmi-XX asrning boshlariga kelib esa mahalliy
hunarmandlar tomonidan yasalgan buyumlar bozorlarda kasodga uchray boshladi.
Chor hukumati Buxoro amirligini o ziga tobe qilib olgandan keyin vohaga Rossiya
ʼ
va boshqa chet davlatlardan sex va fabrikalarda ishlangan zamonaviy sanoat
mahsulotlarining kirib kelishi, hamda ularning mahalliy xunarmandchilik
mahsulotlaridan sifatli va pishiqligi, voha an anaviy hunarmandchiligining
ʼ
rivojlanishiga o zining salbiy ta sirini o tkazdi deb ayta olamiz.
ʼ ʼ ʼ
2-BOB. Bozor madaniyat hodisasi sifatida
2.1. Aholi madaniy hayotida bozorning o’rni
Ikkinchi jahon urushi tugagandan keyin O‘zbekistonda tinch davr talabiga
binoan xalq xo‘jaligini tiklash ishlari boshlandi. Butun iqtisodiyotni, shu jumladan,
sanoatni qisqa vaqt ichida davr ehtiyojlarini qoniqtiruvchi mahsulotlar ishlab
chiqarishga o‘tkazish uchun avvalo bir qator yetakchi tarmoqlarning bir
tomonlamaligini bartaraf etish zarur edi. O‘zbekiston mexnatkashlari oldida turgan
eng muhim vazifalardan biri qishloq xo‘jaligi va u bilan bog‘liq sanoat
tarmoqparini rivojlantirishdan iborat edi. Urush bevosita respublika hududida
39

bo‘lib o‘tmagan bo‘lsada, lekin juda katga zarar keltirdi, ayniqsa, paxtachilikka
katta ziyon yetdi. Urush-yillarida, xususan, 1942-1943-yillarda respublika jamoa
xo‘jaliklarida paxta-maydoni 212 ming gektar yerga yoki 24 foizga, davlat
xo‘jaliklarida 15,1 ming gektar yerga yoki 33 foizga qisqarib ketdi. Buning asosiy
sababi paxta ekin-maydonlari o‘rnida don ekinlari, qand lavlagi, kanop ekish bir
necha barobar ortganligi edi. Xuddi shu manzarani Surxondaryo viloyati misolida
ham ko‘rishimiz mumkin 59
.
Agar 1941-yilda viloyat bo‘yicha 104 ming gektar yerga don ekilgan bo‘lsa,
1943-yilda bu raqam 165 ming gektar yerni tashkil etdi. Viloyatda 1941-yilda
70000 tonna paxta hosili olinib, gektariga 17,1 sentnerni tashkil etgan bo‘lsa,
1945-yilda 43 ming tonna paxta yetishtirilib, gektariga boryo‘g‘i 10 sentnerni
tashkil etdi, xolos. Paxta hosilining kamayishi paxta xom ashyosi hisobiga
ishlaydigan paxta tozalash, yog‘moy, to‘qimachilik korxonalari ishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatdi. Respublika qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i bo‘lgan paxtachilikni
qayta tiklash va yanada kjsaltirish O‘zbekiston mehnatkashlarining eng muhim
vazifasi bo‘ldi. Paxta ekiladiganmaydonlarni to‘la ravishda qayta tiklash, paxta
hosildorligini keskin ravishda ko‘tarish, seleksiya va urug‘chilikni yaxshilash zarur
edi. Shu maqsadda 1945-yil 14-iyunda sobiq VKP (b) Markaziy Komiteti va SSSR
Xalq Komissarlari Soveti «O‘zbekistonda paxtachilikni qayta tiklash hamda
yanada rivojlantirish choralari to‘g‘risida», 1946-yil 2-fevralda esa «19461953-
yillar davrida O‘zbekistonda paxtachilikni qayta tiklash va yanada yuksaltirish
Asosiy savollarsi va tadbirlari tug‘risida» maxsus qarorlar qabul qiddi.
Paxtachilikka alohida e’tibor berilishi uni qayta ishlovchi sanoat tarmokdari
rivojida keng imkoniyatlar ochdi.
1946-yil-oktabr oyida viloyat partiya komiteti plenumida 1946-1950-yillarda
Surxondaryo viloyati xalq xo‘jaligini tiklash va rivojlantirishning besh-yillik
Asosiy savollarsi qabul qilindi. Besh-yillik Asosiy savollarda paxtachilik sanoatini
rivojlantirishga alohida e’tibor berildi, ya’ni 1950-yilda viloyatda paxta
yetishtirishni 34,7 ming tonnaga, urushdan oldingi davrga nisbatan 54,2 foizga
59
Tursunov va boshq. Surxondaryo tarixi. T.: Sharq, 2004 . 78-80 b
40

o‘stirish ko‘zda tutildi. Shu sababli viloyatda paxta zavodlari va yog‘ zavodi ishini
qayta qurish, ularni zamonaviy texnikalar bilan jihozlash Asosiy savollarlashtirildi.
Urushdan keyingi-yillarda paxta sanoatining eng muhim komponentlaridan biri
sanalgan paxta tozalash zavodlarining texnik quvvatini oshirishga alohida e’tibor
qaratildi. Paxtachilikka e’tiborning kuchaytirilishi tufayli Surxondaryo paxta
tozalash trestiga qarashli 3 paxta tozalash zavodiga quyqdagi miqdorda kapital
mablag‘ sarflandi: Mana shu ajratilgan mablag‘lar xisobiga yangi paxta tozalash
zavoddari qurish ishlari ham boshlandi 60
.
Xususan, 1947-yildan boshlab Sho‘rchi paxta tozalash zavodi qurilishi
boshlandi, bu korxona qurilishiga 5 mln so‘m miqsorida kapital mablag‘ ajratildi.
Ammo viloyat iqtisodiyoti uchun katta foyda beruvchi bu korxona qurilishiga
yaxshi e’tibor berilmadi, ajratilgan mablag‘lar yetarli darajada o‘zlashtirilmadi,
buning natijasida katta miqsordagi mablag‘ behuda sarflandi. Buning sababi
viloyatdagi ko‘plab paxta tozalash zavodlarining xom ashyo yetkazib beruvchi
tumanlardan uzoqsa joylashganligi edi. Masalan, Termiz paxta tozalash zavodi
Termiz va Sho‘rchi tumanlarida yetishtirylgan paxtani qayta ishlaydi. Korxonaning
Jarqo‘rg‘on paxta tozalash punkti 65 km, Surxon 80 km, qumqo‘rg‘on 110 km
uzokdikda joylashgan. Paxtani keltirish asosan temir yo‘l transporti orqali amalga
oshirildi, buning uchun 5718 164 temir yo‘l vagoni jalb qilindi.
Sho‘rchi paxta tozalash zavodi qurilishi esa 1961-yilga kelib nihoyasiga
yetdi. Bu davrgacha qanchadanqancha mablag‘ behuda sarflangani yuqorida
keltirilgan misolimizdan ayon. Urushdan keyingi-yillarda viloyatning shimoliy
tumanlarida paxta yetishtirishning ko‘payib borishi yangi paxta tozalash zavodi
qurilishini taqozo qildi. Shu sababli 50-yillarda Uzunda paxta tozalash zavodi
qurilishi Asosiy savollarlashtirildi. 1950-yilda bu korxonada 197 ming so‘mlik
qurilishmontaj ishlari bajarilishi kerak edi, ammo bu mablag‘ning 4 foizigina
o‘zlashtirildi, xolos. Xuddi shu davrda Sho‘rchi va Jarqo‘rg‘on paxta tayyorlash
punktlari qurilishi ham jadal usulda olib borildi. 50-yillarning ikkinchi yarmida
viloyatning shimoliy tumanlarida paxta yetishtirish-yildanyilga oshib borishi
60
Avliyoqulov Q. va boshq. Surxon yulduzlari. T.: 1995 . 66-67 b
41

sababli bu tumanlarning paxtasini qayta ishlayotgan Denov va Xayrobod paxta
tozalash zavodlarining quvvati yetishmayotganligi ochiq sezila boshlandi. Shu
sababli viloyatdagi beshinchi Uzun paxta tozalash zavodini qurib foydalanishga
topshirish birinchi darajali vazifa sifatida qaraldi, 1957 - yilda bu zavod
foydalanishga berildi.
1960-yilda viloyatning shimoliy tumanlarida 148,3 ming tonna paxta
yetishtirildi. Denov, Xayrobod, Uzun paxta tozalash zavodlari yetishtirilgan
paxtaning 134,7 ming tonnasini qayta ishladi. Umuman, aytish mumkinki, 1946-
1960-yillarda Surxondaryoda yangi paxta tozalash zavodlari bunyod etildi. Lekin
1960-yilga kelib viloyatda 5 ta paxta tozalash zavodi faoliyat yuritib, ular
tomonidan 135,6 ming tonna paxta tolasi ishlab chiqarilgan bo‘lsada, viloyat
iqtisodiyotini, aholining turmush darajasini yaxshilashga unchalik ham ko‘p ijobiy
ta’sir ko‘rsata olmadi, chunki yetishtirilgan paxta tolasi, lint, momiq tayyor
mahsulot holatiga keltirilishi uchun Rossiyaning markaziy shaharlaridagi
to‘qimachilik fabrikalariga, shuningdek, Germaniya, Bolgariya, Chexoslovakiya,
Fransiya kabi davlatlarga yuborilgan. Yangi paxta tozalash zavodlarining ishga
tushishi, albatta, viloyat iqgisodiyoti rivojida o‘ziga xos ijobiy rol o‘ynagan, bu
shubhasiz 61
.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ajratilgan mablag‘lar faqat yangi paxta
zavodlari qurshshshiga emas, balki mavjud paxta tozalash zavodlarini
rekonstruksiya qilishga ham qaratilgan. Viloyatning eng keksa sanoat korxonasi
sanalgan Termiz paxta tozalash zavodi 1946 - yilda yana yangi jihozlar bilan
qurollana boshladi. Korxonani yangi texnika bilan jihozlash davom ettirilib, 1948-
yilda bahosi 13 345, 20 165 so‘mlik ventilator, 19535 so‘mlik hovuz, 18665
so‘mlik «Lenines» nomli lentali transportyor ishga tushirildi. Zavodda amalga
oshirilgan ishlar, albatta, o‘z natijasini berdi va 1949-yilda zavod jamoasi Asosiy
savollardagi 8820 tonna tola o‘rniga 9675,7 tonna tola ishlab chiqarib, Asosiy
savollarni 103,7 foizga uddaladi, Asosiy savollardan tashqari 855,7 tonna tola
ishlab chiqardi.
61
Berdiev H., Ermatov X. Surxondaryo tarixidan lavhalar. T.: 1991 . 152 b
42

1946–1950-yillar oralig’ida Denov, Sherobod, Hazarbog‘ paxta tozalash
zavodlari ham qayta ta’mirlanib, yangi zamonaviy jihozlar bilan qurollantiriddi.
Denov paxta tozalash zavodiga 590 ot kuchiga teng bo‘lgan «Bolduin» markali
dizel, generator, elektromotorlar, eski «TEM» markali linterlar o‘rniga yangi
«XLM» markali linterlar, besh barabanli tozalagich va chigitni uzatuvchi
transportyorlar o‘rnatildi. Urushdan keyingi-yillarda Sherobod paxta tozalash
zavodining quvvatini oshirish viloyat xo‘jalik rahbarlarining diqqat markazida
bo‘ldi. Korxonani zamonaviy texnika va texnologiya bilan jihozlash ishlariga
birgina 1949- yilda 18 ming so‘m mablag‘ ajratildi. Mana shu mablag‘lar hisobiga
korxonada chigitni uzatish mexanizatsiyalashtirildi, gidravlik press, besh barabanli
tozalashch o‘rnatildi. Lekin shuni ham ta’kidlash kerakki, Asosiy savollarda
ko‘zda tutilgan barcha ishlar turli sabablarga ko‘ra amalga oshmadi. Masalan,
Termiz paxta tozalash zavodida «Meteor75» markali dvigatel, 2 dona «XLM»
markali momiq ajratgich, 1000 tonna paxta hosili sig‘adigan ombor, presslar uchun
elektromotorlar, Denov paxta tozalash zavodida laboratoriya, estakado, tosh
ushlovchi, tok beruvchi dvigatellar, Sherobod paxta tozalash zavodida energiya
beruvchi dvigatel, momiq tozalagich uskunalari o‘rnatilmadi 62
.
Albatta, bu ishlarning bajarilmaganligi korxonalarning normal sur’atda
ishlashiga salbiy ta’sir qo‘rsatdi. Shu-yillar davomida Denov paxta tozalash
zavodining elektr tokiga bo‘lgan talabi, Sherobod paxta tozalash zavodining esa
mexanizatsiyalash talabi qondirilmadi. Ma’lum bir kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgan
bo‘lishiga qaramasdan, 1946-1950-yillarda Surxondaryo paxta tozalash trestida
ba’zi bir ishlar amalga oshirildiki, buni biz inkor eta olmaymiz.
Birinchidan paxta tozalash zavodlarining texnik jihozlanish darajasi
yaxshilanib bordi: Paxta tozalash korxonalarining zamonaviy texnika va
texnologiya bilan jihozlanishi ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini
yaratdi: bo‘lib, har ming kishi hisobiga tug‘ilish 43,1% dan 41,5% ga tushib qoldi.
Viloyatda ishga qobiliyatli yoshlar-yil hisobiga 18 ming kishiga ko‘payib bordi.
Aholining 58 ming kishisi ishlab chiqarishdan ajralgan holda turli sohalarda ta’lim
62
Mirzaev Z., Qobilov E. Surxondaryoda paxtachilik va Termiz paxta tozalash zavodi. Termiz. Jayhun, 1996. 216 b
43

oldi. 1989-yilda viloyatda 127 ming kishi mehnatga qobiliyatli holda ish
yo‘qligidan ishlamadi.
Sobiq SSSR hukmronligi-yillarida viloyat sanoati asosan bir tomonlama
rivojlandi. Viloyatda sanoat korxonalarini qurish nihoyatda sust amalga oshirildi.
qurilgan sanoat korxonalari ham asosan xom ashyoga dastlabki ishlov berishga
ixtisoslashgan edi. qolaversa mustabid tuzumning noto‘g‘ri iqtisodiy siyosati
oqibatida butun respublikada paxta yakkahokimligining o‘rnatilishi viloyat xalq
xo‘jaligini ham chetlab o‘tmadi. Natijada Surxondaryo viloyati ham agrar tizimga
ixtisoslashtiriddi. Aholini qo‘shimcha ishchi o‘rinlari bilan ta’minlash, sanoat
korxonalari barpo etish borasida bildirilgan taklif va mulohazalar e’tiborsiz
qoldirildi. Shunga qaramasdan vohaning fidoyi insonlari viloyat sanoat korxonalari
sonini ko‘paytirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish borasida tinimsiz
harakat qilib, viloyat sanoati yuksalishiga o‘zlarining munosib ulushlarini
qo‘shdilar 63
.
Urushdan keyingi dastlabki-yillarda viloyatda qishloq xo‘jaligini har
tomonlama taraqqiy ettirish, mavjud muammolarni tezroq tugatish,
moddiytexnikaviy ahvolni yaxshilash kabi vazifalar turgan edi. Ishchi kuchining
yetishmasligi, malakali mutaxassislar ko‘pchiligining urushda halok bo‘lganligi,
davlat tomonidan yetarli darajada yordamning yo‘kligi natijasida jamoa
xo‘jaliklarini iqtisodiy jihatdan rivojlantirish imkoniyati ancha chegaralangan edi.
Achinarlisi shundaki, og‘ir ahvolga qaramay, Markazdan berilayotgan ketmaket
ko‘rsatmalar, imkoniyatni hisobga olmay Asosiy savollarlashtirish, qo‘shimcha
mahsulotlarni yetkazib berish to‘g‘risidagi buyruqlar xalqning turmush darajasini
qiyinlashtirib qo‘ydi. Shunday sharoitda ham viloyat mehnatkashlari o‘z
zimmasidagi Asosiy savollar va topshiriklarni bajarishga ishonch bilan kirishdilar.
Uzun tumanidagi mavjud 32 ta xo‘jalikdan 28 tasi Asosiy savollarni oshig‘i bilan
bajarib, shundan 11 tasi har gektardan 1520 sentnerdan hosil oldi.
O‘rinboy Yo‘ldoshev yetakchiligidagi «Yangi kuch» jamoa xo‘jaligi a’zolari
har gektar yerdan 21 sentnerdan, shu jamoa xo‘jaligidagi Yoqubjon Hojimatov
63
Mustaqillik ma’naviyat va tarbiya. TerDU ilmiy to‘plami. T.: 2000. 87-89 b
44

boshliq zveno a’zolari 35 sentnerdan hosil oldi. Tumandagi Samad qurbonov
yetakchilik qilayotgan Voroshilov jamoa xo‘jaligi a’zolari 1945-yil
dehqonchiligidan 475,000 so‘m, chorvachilikdan 1 mln. 500 so‘m daromad oldi.
Jamoa dehqonlariningyillik mehnatiga 664 ming so‘m pul, 650 sentner g‘alla va
481 sentner go‘sht taqsim qilindi. Shu tariqa o‘rtacha har bir mehnat kuniga 5
so‘mdan pul, 200 grammdan g‘alla va 36 gramdan go‘sht to‘g‘ri keldi.
Urushdan keyingi-yillarda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish nihoyatda og‘ir
kechdi, chunki texnika ta’minotining tangligi, mavjud texnikaning urushga
safarbar etilganligi, ishchi kuchining yetishmasligi, qishloq xo‘jaligini biladigan
malakali mutaxassislarning yo‘qligi bunga sabab bo‘ldi. Dehqonchilik uchun
urug‘likning kamligi, jamoa xo‘jaliklarining iqtisodiy jihatdan zaifligi qishloq
xo‘jaligini tezda o‘nglab olishga imkon bermadi. O‘z navbatida dehqonlar barcha
qiyinchiliklarni bartaraf etishga kirishib, 1946-yili 3700 gektar yerga chigit ekib,
63800 tonna paxta, shundan 2763 tonnasi ingichka tolali paxta yetishtirib,
hosildorlikni 14,8 sentnerga ko‘tardilar. Paxta yetishtirishning urushdan avvalgi
darajasini jadal tiklash va uni yanada ko‘paytirish vazifasiga katta e’tibor berildi va
paxtachilikka viloyat qishloq xo‘jaligining hal qiluvchi tarmog‘i deb qaraldi 64
.
Sho‘rchi tumanida 1945-yili qishloq xo‘jaligini yanada rivojlantirish, ishlab
chiqarishni Asosiy savollar asosida olib borish, mehnatga haq to‘lashni to‘g‘ri
tashkil etish, hosildorlikni oshirish, yangi navlar yaratish sohasida sezilarli
tadbirlar amalga oshirildi. Jamoa xo‘jaliklariga jamoat yordamini kuchaytirish
tufayli 49 ta xo‘jalikdan 33 tasi paxta tayyorlash Asosiy savollarsini oshirib
bajardi. Tuman paxtakorlari 6330 gektar paxta-maydonining har gektaridan 11,1
o‘rniga 12,95 sentnerdan hosil olib, paxta tayyorlash-yillik Asosiy savollarsini
muddatidan ilgari 122,4 foiz qilib bajardi.
Tilovov yetakchiligidagi «1 - may» jamoa xo‘jaligi, Elmurodov
yetakchiligidagi «Leninobod» jamoa xo‘jaligi va «Yosh g‘ayrat» jamoa
xo‘jaligidan Jo‘raev yetakchiligidagi zveno a’zolari har gektardan 109 sentnerdan,
Zubborov boshliq brigada 45 gektar yerning har gektaridan 31 sentnerdan hosil
64
Ro‘ziev A.N. Surxondaryo viloyati. Termiz. Jayhun, 1996. 162 b
45

olib, katta mehnat zafariga erishdilar. O‘zbekistonda paxta yakkahokimligining
kuchayishi ko‘plab salbiy oqibatlarga ham olib keldi. Ammo o‘sha-yillarda
respublikada «odil» hokimlarning kuchg‘ayrati bilan xalq ongiga paxtachilikni
jadal rivojlantirish O‘zbekiston mehnatkashlarining moddiy farovonligini
oshirishning ob’ektiv asosi ekanligi, bu o‘zbek xalqining sobiq Sovet Ittifoqidagi
barcha xalqlar bilan «mustahkam aloqa» va «buzilmas do‘stligi» ifodasi ekanligi
singdirildi. Qishloq xo‘jaligining texnika taraqqiyoti yo‘lidan borishini
ta’minlashda respublikadagi qishloq xo‘jalik mashinasozliga korxonalari va ilmiy
salohiyat katga rol o‘ynashi lozim edi 65
.
Urushdan keyingi-yillarda viloyat qishloq xo‘jaligi zo‘r berib, ziddiyatli
tarzda rivojlanib bordi. qishloq xo‘jalik mahsulotlarining eng muhim turlarini
yetishtirish darajasi keskin ravishda pasayib ketdi, paxtachshshkka jiddiy ziyon
yetkaziddi, chorva to‘yog‘i kamaydi, uning mahsuldorligi pasayib ketdi.
Mashinatraktor parklarining texnikaviy holati nihoyatda tashvishlantirarli holda
edi. Bu parklar 8-10-yillar davomida yangilanmagan, obdon ishdan chiqqan,
eskirib qolgan mashinalardan iborat bo‘lib, traktorlarning 33%i kapital
ta’mirlashni, 11%i qayta tiklashni talab qilardi. Zarur texnikaning yo‘qpigi dala
ishlarining sifatiga noqulay ta’sir o‘tkazar edi va oqibatda mehnat chiqimlari
ko‘paydi, mehnatni tashkil qilishning qadimiy qoloq shakllari avj olib ketdi.
Chunonchi, urushdan keyingi-yillarda ham viloyatning ko‘pgina g‘allakor
xo‘jaliklarida ekin o‘roq bilan o‘rilib olinar edi, o‘rilgan g‘alla chorva mollarining
to‘yog‘i bilan, bir qancha tumanlarda esa toshlar yordami bilan yanchilardi.
Urushdan keyingi hayotning murakkab shartsharoitlari Ittifoq rahbariyati oldiga
ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyot yo‘nalishi va yo‘lyo‘rig‘ini yangilash, boshqaruv
tizimini zamon talabiga muvofiq takomillashtirish zaruriyatini ko‘ndalang qilib
qo‘ydi. Zamonning o‘zi katta o‘zgarishlar yasashni talab qilardi, zotan xalq
xo‘jaligini tinch davr ehtiyojlariga moslab qayta qurishning manbalarigina emas,
balki o‘sha-yillardagi jamiyatning ma’naviy holati ayni shundan iborat edi. O‘sha
davrni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan kishilarning eslashicha, odamlar istiqbolga katta
65
Termiz-yilnomasi. Tuzuvchilar: S.Tursunov, H.Kichkilov T.: Sharq, 2001. 158 b
46

umid bilan qarardilar, tub o‘zgarishlarni kutardilar 66
.
Afsuski, bu orzu umidlar amalga oshmadi. Shundan keyingi voqealar
ko‘rsatganidek, liberallashtirish o‘rniga, ko‘p o‘tmay mustabid tartib qoidalari
yanada mustahkamlanib bordi. Urush jamiyatda jiddiy yo‘qotishlarga olib keldi,
tinch bunyodkorlik ishlarida o‘z iste’dodi va qobiliyatlarini namoyon qilishga
ulgura olmay, jangoxdarda halok bo‘lgan millionmillion yoshlarning o‘rnini hech
narsa bilan to‘ldirib bo‘lmadi. Buyruqbozlikma’muriyatchilik tizimi xodimlarni
tanlashning nomenklatura tamoyili hukmron bo‘lgan bir sharoitda esa, bu hol
manfaatlari mansabparastlikka, shuhratga, shaxsiy qulaylik va farog‘atga
erishishga qaratilgan shaxslarning xizmat zinalaridan ko‘pincha yuqori
ko‘tarilishiga olib keldi. Bu davrda Stalin va Beriya nazorat qilgan zulmkor vosita
mustabid tartibini mustahkamlashda aloxdsa o‘rin egallar edi.
Odil fikrlovchi xodimlarni ta’qiblash, ular ustidan chaqimchilik qilish va
ularni nazorat ostiga olish bilan shug‘ullanuvchi tizim puxta ishlardi. qishloq
xo‘jaligini tiklash va yanada rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari uchun turli
kasbdagi malakali kadrlarni tayyorlash va agrar korxonalarni yuqori malakali
mutaxassislar bilan ta’minlashdan iborat keng qo‘lamdagi dasturni amalga oshirish
zarur edi. Viloyat rahbariyati qishloqsa ommaviy kasbdagi mexanizator va texnik
kadrlarni, qishloq xo‘jalik mehnati uchun malakali xodimlarni ko‘paytirishga
asosiy e’tiborini qaratdi. Bu vazifaning muximligiga sabab shu ediki, urush
natijasida kolxozchilar hamda agrar ishchilarning kadrlar tarkibi ancha
yangilangan edi. Kadrlar tarkibi asosan mexnat stajiga, zarur kasbiy bilimlarga ega
bo‘lmagan xotinqizlar, o‘smirlar bilan to‘ldirildi.
Chunonchi, 1947-yilda o‘tkazilgan tadqiqotga muvofiq viloyat davlat
xo‘jaliklarida xodimlarning 50% ga yaqini 3-yildan kamroq stajga ega edi. Tinch
qurilishga o‘tish paytiga kelib mexanizatorlar soni biroz ko‘paydi, lekin ularning
soni mutlaqo yetarli emas edi. Holbuki, urushdan keyingi davrda qishloq xo‘jalik
ishlab chiqarishining barcha jarayonlarini yaxlit mexanizatsiyalash yuzasidan ilgari
surilgan yo‘l dehqonchilikda hamda chorvachilikda texnika taraqqiyotining asosiy
66
Tursunov S.N, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligini rivojlantirish shartlari va pasayish omillari. T.: 1996. 47 b
47

sohalari sifatida ish ko‘ruvchi juda qo‘plab yangi mexanizator va texnik kadrlarni
o‘qitishda yetakchi ahamiyat o‘ynadi. Biroq shuni ham uqgirib o‘tish kerakki,
urushdan keyingi dastlabki-yillarda mexanizatorlarni kasbga o‘rgatish amaliyotida
jiddiy qiyinchiliklar mavjud edi. Jumladan, malakali mexanizatorlarni va
ishchilarni tayyorlash uchun zarur moddiy baza yo‘q edi, mexanizatorlar
tayyorlovchi ko‘pchilik maktablar eski binolarda joylashtirilgan edi. Turli
ashyolar, ko‘rgazmali qo‘llanmalar, zarur o‘quv asbobuskunalari, maxsus
adabiyotlar yetishmasdi.
Aslida barcha o‘quv yurtlarida o‘qituvchilar tarkibi to‘ddirilmagan edi,
shtatda turgan xodimlarning kasbiy darajasi esa ko‘pincha past bo‘lardi. Masalan,
Hazarbog‘ (Denov), Kommunizm (Sherobod), Surxon (Jarqo‘rg‘on) maktablari
pedagoglarining 60% maxsus ma’lumotga va pedagogik malakaga ega emas edi.
Viloyat rahbariyati esa stalincha rahbariyat manfaatlarini ta’minlashga intilib,
o‘zbek xalqining ehtiyoj va talablarini mutlaqo e’tiborga olmadi. Buning natijasida
paxta milliy boylikdan ko‘ra ko‘proq minglab dehqonlar uchun katta kulfatga
aylandi 67
.
1946–1948-yillarda viloyat dexqonlari davlatdan 80 ta zanjirli NATI, 157 ta
universal traktorlari va boshqa texnika jihozlari sotib oldi. Viloyatning Sherobod
tumanida qishloq xo‘jalik mashinalari yetkazib berish oshib borib, «NATM75»,
«XATZ», «STZ» reaktorlari yetkazib berish 25 foizga, traktorlar 35 170 foizga va
kombaynlar 15 foizga o‘sdi. Urushdan keyingi-yillarda xo‘jaliklarni yiriklashtirish
amalga oshirildi. Jarqo‘rg‘on tumanidagi Oxunboboev, Telman, Paxtaobod nomli-
mayda xo‘jaliklar 1948-1950 - yillarda Norali Boymurodov xo‘jaligiga
birlashtirildi. Natijada qudratli, iqtisodiy jihatdan baquvvat xo‘jalik vujudga keldi.
Uning ixtiyorida 26328 gektar yer bor edi. To‘rtinchi besh-yillik mobaynida
irrigatsiya qurilishi avj oldirilganligi natijasida Surxondaryo viloyatida
sug‘oriladigan yerlarning kattakatta massivlari o‘zlashtirildi. O‘zbekiston
Kompartiyasining X qurultoyi qishloq xo‘jaligiga rahbarlikni yaxshilash, paxta-
maydonlarini kengaytirish va uning hosildorligini gektar boshiga 25 sentnerga
67
Berdiev H., Ermatov X. Surxondaryo tarixidan lavhalar. T.: 1991. 201 b
48

yetkazish vazifasini o‘rtaga qo‘ydi. Shu munosabat bilan irrigatsiya qurilishi
hamda irrigatsiyamelioratsiya ishlarini mexanizatsiyalash ishlari jadal olib borildi.
1946-1948-yillarda viloyatda irrigatsiyamelioratsiya ishlariga katta e’tibor
berilib, DenovYurchi botqoqligida melioratsiya ishlarining olib borilishi,
Dushanbeqoratog‘, Hazarbog‘ va Zang kanallarini qayta ta’mirlash 40 ming
gektarga yaqin yerlarning suv ta’minotini yaxshilash va 7 ming gektarga yaqin
yangi yerlarni o‘zlashtirish imkonini berdi 68
.
Natijada 1948-yilning o‘zida paxtadan 185 mln. so‘m daromad olindi.
To‘rtinchi besh-yillik davri kolxoz tizimini mustahkamlashga urinishlar bilan
tarixda o‘rin oldi. Bunday urinishlar mamlakat qishloq xo‘jaligini yuksaltirish
vazifalariga muvofiq tarzda xo‘jaliklarning ishlab chiqarish imkoniyatini
faollashtirish zaruriyatini taqozo etgan edi. Xo‘jaliklarni boshqarish tizimini
birmuncha takomillashtirish va uning a’zolari mehnatini tashkil etishni yanada
yaxshilash, qishloq xo‘jalik arteli ustaviga rioya qilish ustidan nazoratni
kuchaytirish, haddan tashqari kengayib ketgan ma’muriy apparatni qisqartirish,
kolxoz ishlab chiqarishini asosiy savollarlashtirishni yaxshilashga intilish kolxoz
tuzumini rivojlantirishga qaratilgan tadbirlarning asosiy mazmuni bo‘ldi. Stalincha
zulmkorlik tartibi hukm surgan, kolxoz tizimi tabiatining o‘zi chuqur o‘zgarib,
izdan chiqqan, dehqonlar esa yerdan va pasportdan mahrum bo‘lishiga
qaramasdan, Surxondaryoda qishloq xo‘jaligi o‘sib bordi. Xo‘jalikni
boshqarishning buyurokratik va valyuntaristik tartiblari shaxsiy tashabbusni
bo‘g‘ib qo‘ydi. Oqibatda viloyat qishloq xo‘jaligi sohasida ham qator nuqsonlar
hamda kamchiliklar yuzaga keldi.
68
Mirzaev Z., Qobilov E. Surxondaryoda paxtachilik va Termiz paxta tozalash zavodi. Termiz. Jayhun, 1996 . 235 b
49

2.2. Xalq og’zaki ijodida bozor, savdogarlar va savdo-sotiq
1863 yili Xivaga kelgan venger sayyohi Vamberi «O’rta Osiyoga sayohat»
kitobida «Xiva xonligida Rossiyadan keltirilgan biron bir narsa bo’lmagan
xonadon yo’q» deya yozgandi.
XIX asr oxirida esa xonlik iqtisodiyoti shu tariqa Rossiyadan olib
kelinadigan mahsulotlar bilan rivoj topib, bozorlar savdogarlarning savdo-pul
munosabatlarida asosiy vosita makoni edi.
Ayniqsa, Qo’ng’irot, Ko’hna Urganch, Chimboy va Xo’jayli singari
bekliklarda har kuni bozor uyushtirish huquqi xon tomonidan berilgan bo’lib,
poytaxt Xivada esa haftada ikki kun—dushanba va juma kunlari bozor bo’lardi.
50

Ana shu bozorlarni mahsulotlar bilan to’ldirishda esa Xorazmlik savdogarlar
tinim bilishmagan. Ular endi oldingidek Orenburgga emas, Rossiyaning ichki
shaharlariga ham bevosita o’zlari mahsulotlar olib borishgan.
Masalan, 1880 yilning o’zida Xorazmlik savdogarlardan etti nafari 9900 pud
paxta, 1210 pud chorvachilik mahsulotlari va 240 pud hunarmandlar yasagan turli
buyumlarni olib borib sotishganlar.
Ayniqsa, Xorazmlik savdogarlardan Xivalik og’a-ini Xudoyberganovlarning
tashqi savdo aylanma pullari 270 ming, Polvonqoriniki esa 90 ming, Madrimovniki
54 ming rublni tashkil qilardi. Shuningdek, Yangi Urganchlik Polvon sag’irchining
savdodagi aylanma puli miqdori 400 ming, Vaisboboniki 200 ming, Haji
misgarniki 200 ming, Boboovulniki esa 100 ming, Muhammad Sharifniki bo’lsa
70 ming, Bobojon cho’loq laqabli savdogarniki 70 ming, Eshonqoraning savdodagi
aylanma puli esa 50 ming rublni tashkil etardi. O’sha vaqtda bu pul miqdori katta
hisoblangan 69
.
Aynan rus tilini bilganidan Moskva, Nijno’y Novgorod singari shaharlardan
borib mahsulot keltiradigan Vais baqqol, og’a-ini Xudoyberganovlar, Polvonqora
hamda Gavdonboylarning esa xonlikda obro’si g’oyat katta bo’lgan. Ushbu
savdogarlar Rossiyadan movut, qimmatbaho choponlar uchun parchalar hamda
chitlarni keltirishgan. Xivalik Polvonqora degan savdogarning bir o’zi esa har yili
15 ming rubllik parchani Rossiyadan olib kelardi.
1880-1885 yillarga kelganda bevosita Rossiyaga savdo qilib borgan
savdogarlar soni tobora oshib bordi va 1890 yilda ular soni 30 tani tashkil etgan.
Salimjonov, Odamov, Mustafoev va Ibragimov singari Yangi Urganch va Xivalik
ayrim savdogarlar, hattoki Rossiya fuqaroligiga ham o’tishgan, ular Nijno’y
Novgorod, Moskva shaharlaridan uy sotib olib, mahsulotlarni karvonboshilar
orqali yubortirib, tijoratni o’sha yoqda turganicha boshqarib ham turishgan.
Rossiyaga borish uchun XIX asrda Xorazmlik savdogarlar Xiva—Ko’hna
Urganch-Sariqamish—Ilonli-Qo’ng’irot va u erdan qoraqalpoq cho’llari hamda
qozoq dashtlari bo’ylab Orenburggacha bir yarim oy ot, tuyalarda yo’l yurishgan.
69
Annaev T., Shaydullaev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – T., 1997. – 22-23 bet.
51

N.Muravyovning «Xiva xonligiga va Turkmaniyaga sayoxat» asarida yozilishicha,
«Xiva xonligi ushbu yo’llardagi 15 joyda 500 navkarni karvonlarni qo’riqlash
uchun ajratardi.»
Bundan tashqari Kavkazga borish, dengizga chiqadigan Xiva-Qo’ng’irot-
O’likqo’ltiq-Mang’ishloq degan 450 km.lik, Xiva-Toshhovuz-Ashxabod bo’ylab
447 km.lik va Xiva-Ko’hna Urganch-Krasnovodsk bo’yicha esa 600 km.lik savdo
yo’llari bo’lib, karvondagi savdogarlar o’zlari istagan, ko’nikkan va yo’ldagi aholi
joylaridayam savdo qilib boradigan manzillar bor edi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib Xorazmning savdosida karvon
yo’llaridan ko’ra, Amudaryo orqali safarga chiqish ancha arzonga tushar, natijada
bu borada suv yo’llari rivojlantirilgan.
Bu paytda ayniqsa bevosita Rossiyadan kelgan va shu erda o’z firma,
aktsionerlik jamiyatlarini ochayotgan savdogar hamda fabrikantlar ko’paya
boshlashdi. Bu borada Ryazanov, Lyashin, Ananov, Kotin, Tretyakov, Malyutin
singari millioner rus savdogarlari Xiva xonligida o’z firmalarini tashkil etganlar.
Bunga asos sifatida 1874 yilda Moskva savdogarlarining «Savdo-sanoat» shirkati
katta rol o’ynagandi.
Ular tomonidan xonlikda asosan paxta tozalash zavodlari, baliqchilik va
beda tozalash sanoatlari barpo etila boshlangandi.
XX asr boshlariga kelganda Rossiyaning Ivanova fabrikasidan chitlar,
Baranov fabrikasidan ro’mollar, Kudrin fabrikasining bo’lsa oq chitlari, Moskvalik
aka-uka Sapojnikovlar firmasining ipak tovarlari, «Zinger va K» firmasining tikuv
mashinalari Xorazmda eng xaridorgir mahsulotlar edi. Shu kabi temir idishlar, neft
va neft mahsulotlari, miltiq va o’q-dorilar, ayollar taqinchoqlari, temir kravotlar,
grammafonlar, Esentuki va Narzon suvlari, tibbiyot dori-darmonlari ham aholi
tomonidan Rossiyadan keltirilgan mahsulotlar sifatida g’oyat qadrlanardi.
Xorazmdan bo’lsa Rossiyaga paxta, beda urug’i, qorako’l teri, ipak, ko’rpalar,
paxta hamda ipakdan bo’lgan choponlar, qovun, meva qoqlari eksport qilingan.
Xonlikdan Rossiyaga sotiladigan asosiy tovar paxta xom ashyosi bo’lib, uni
sotish yildan yilga o’sib borgan. «Agar 1887-1896 yillarda har yili 178 ming pud
52

paxta chiqarilgan bo’lsa, 1906-1916 yillarda o’rtacha 767 ming pud paxta
sotilgandi. 1890 yillarda xonlikdan Rossiyaga o’rta hisobda 278166 pud har xil
mollar olib ketilgan bo’lsa, Rossiyadan Xiva xonligiga 23800 pud turli mahsulotlar
keltirilgandi» 70
.
Bora-bora Rossiya kapitalining xonlikda ko’paya borishidan so’ng
Xorazmda nafaqat savdo firmalari, tijorat banklari, agentliklari, savdo
omborxonalari ham barpo etila boshlandi. Kattagina savdo pul aylanmasiga ega
bo’lgan «Tsindal», «Poznanskiy», «Katta Yaroslavl manufakturasi», «Aka-uka
Nobellar», «Moskva savdo-sanoat jamiyati», «Kavkaz va Merkuriy», «Nadejda»,
«Vostochnoe obhestvo», «Rossiyskoe transportnoe obhestvo» kabi aktsionerlik
jamiyatlari o’z filiallari va vakolatxonalarini Yangi Urganch shahrida ochadi.
Aynan Xivada emas, Yangi Urganchda vakolatxonalarning ochilganiga sabab, bu
shahar daryo yoqasida bo’lib, qolaversa Xivaga qaraganda ruslar asos solgan
Petro-Aleksandrovskning yaqinligida edi. Shuningdek, bu erda ruslar ko’pchilikni
tashkil qilib, evropacha ko’cha, mehmonxonalar, uylar ham paydo bo’la
boshlagandi.
Yuqoridagi firma va jamiyatlar, xonlik savdogarlari bilan rus sudxo’rlari
o’rtasida dallolik vazifasini bajarishar edilar. Bunday savdo-sudxo’rlik
operatsiyalarida paxta olib sotuvchi paxta zavodi egalari, tarozibonlar boyib
borishardilar. Ana shunday savdo sudxo’rlik ishlarining vakillari sifatida
Avazbobo Yoqubov, Polvonniyoz sigirchi, Matvafo Yusupovlar o’sha vaqtda dong
qozonishgandi. Shu bilan birga savdo pul tovar munosabatlari bilan barobar kredit
bank tizimi ham rivojlana boshlagandi. Xususan, Rossiyalik Kozyakov endigina
katta tijoratga qo’l urayotgan Mutrazo Xo’jabekov, Nurmuhammad Boboev,
Vaisboy Yoqubov, Muhammadyoqub Yusupov, Iskandar Erniyozov,
Nurmuhammad Ernazarov kabi savdogarlarga 1560 rubl miqdorida 1900 yilda
kredit berib turgan.
Bundan tashqari, xonlikda XX asr boshlarida banklar ham vujudga kela
boshlagandi. Chunonchi, 1909 yilda Yangi Urganchda rus xitoy banki bo’limi,
70
O’zbekiston tarixi, 1956, 323 bet
53

1910 yili rus xitoy banki va shimoliy bank hamkorligida «Rus Osiyo banki», 1915
yilda Sibir va Moskva savdo banklarining agentliklari Xorazmda faoliyatini
boshlagandi. Ushbu banklar paxta xom ashyosi va boshqa xom ashyo mahsulotlari
etishtirovchilarga oldindan pul to’lab qo’yishardi.
1905 yildan esa Xorazmda kim oshdi savdolari ham o’tkazilgan. Bunda
xonqalik savdogar Boltaboy Jonibekovning o’z vaqtida qarzini to’lay olmagani
uchun uyi va eri auktsionga qo’yib sotib yuborilgan. Shu kabi «singan» yana
Xonqa bekligidan Yusufboy Hayitboev hamda Toshhovuzlik P.Karmonovlar
qarzga botganliklaridan molu mulkini sotishga majbur bo’lishgandi 71
.
Xullas, XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi savdogarlar hayotida Rossiya
bilan savdo aloqalari kuchayishi bilan birga, o’z vaqtida paxta etishtirishga qarz
olib, paxtasi bo’lmaganligidan «singan» savdogarlar ham afsuski bor edi. 1914
yilda boshlangan 1 jahon urushi va unda Rossiyaning ishtiroki, Xorazm bilan
bo’lgan savdo aloqalariga ham salbiy ta’sir ko’rsatdi. Xususan, 1911 yilga nisbatan
1915 yilda don mahsulotlari olib kelish 54 foizga, kiyimlik materiallari 34 foizga,
paxta iplari 48, idish tovoqlar 60, sovun 22 foizga qisqarib, narxlarning oshishiga
ham olib keldi. 1917 yil oktyabrdagi davlat to’ntarishidan so’ng esa, Xorazmning
yaqin savdo vositachisi bo’lmish Rossiya bilan aloqalari uzilib qoldi. Chunki,
Rossiyada hokimiyat tepasiga bolsheviklar kelishgan, Xorazmda esa hamon xonlik
tuzumi mavjud edi. Pora olgan polkovnik “Hammasi bo’lib, polkovnik
Kolosovskiyga 187000 so’m berdim”, deya izoh berdi maxfiy xizmat boshlig’iga
Isfandiyor. U polkovnikka bo’ysunadigan oddiy zobit, yo fuqaro emas, balki Xiva
xoni—davlat rahbari edi. Qolaversa, imperator Nikolay II unga general-leytenant
unvonini bergandi. Xo’sh, general bo’lgan shaxs qanday sabablarga ko’ra oddiy bir
polkovnikka pora bergan?
1873 yil Chor Rossiyasi Xiva xonligini zabt etgach, Gandimiyon
shartnomasiga ko’ra, Amudaryoning o’ng sohilidagi erlar rus podshosi ixtiyoriga
o’tdi. Turkiston general- gubernatori fon Kaufman qa’la uchun joy tanlab,
shahzoda Leyxtenbergning taklifiga ko’ra, yangi shaharga Petro-Aleksandrovsk,
71
I.Jabborov “O’zbеk xalq etnografiyasi”. T,. 1994 . 66-67 b
54

deb nom berdi. Tezda bu shaharda harbiy garnizon, shifoxona, maktab, pivo va
yog’ zavodi, bosmaxona barpo etildi. Petro- Aleksandrovskda “har qanday xavf-
xatarning oldini olish uchun 1,2,4 va 8 kazak polklari, o’qchi diviziya, tog’
artilerriya divizioni soqchilik qilar, zambaraklar Xiva xonligiga qaratib
qo’yilgandi” 72
.
Chor Rossiyasining Amudaryo bo’limi boshlig’i imperatorning eng
ishonchli amaldori hisoblanib, uning zimmasiga Xiva xonligini muntazam kuzatib
turish topshirilgan edi. Shu bois fon Kaufman bo’lim boshlig’iga yozgan maxfiy
maktubida, “Xiva xonligida bo’layotgan voqealardan ko’z-quloq bo’lib turish,
Amudaryo muzlagan paytda G’azovot, Zamaxshar orqali o’tib yovumudlarga zarba
berish lozim” ligini uqtirgandi 73
.
Vakolatiga Xiva xonini nazorat qilish topshirilgan Amudaryo bo’limi
boshlig’i qilib tayinlangan harbiylarning aksariyati polkovanik unvoniga ega
bo’lgan: Ivanov, Glushanovskiy, A.Samsonov, Dryagin, Likoshin, Kolosovskiy.
Ushbu polkovniklar o’zlarini, hatto, Xiva xonidan ham ustun, mutloq hokim sanar,
u bilan mensimay muomilada bo’lishardi. Ayniqsa, 1913-1916 yillarda Amudaryo
bo’limi boshlig’i bo’lgan polkovnik Kolosovskiy imperiya markazidagi
boshboshdoqlik, 1-jahon urushi sarsongarchiligidan foydalanib, boyish iskanjasiga
tushdi. U hatto, Xiva xonidan ham pora olardi.
1916 yilning 16 oktyabrida bevosita Peterburgga bo’ysunuvchi rus maxfiy
siyosiy politsiyasi—Turkiston rayon muhofaza bo’limi (TRMB) boshlig’i,
polkovnik Volkov, Xiva xoni Isfandiyorxonni qabul qiladi. Zero, bu paytga kelib,
xonlikni nazorat qilib turadigan Amudaryo bo’limi boshlig’i, polkovnik
Kolosovskiyning poraxo’rligi imperatorning ham qulog’iga borib etgan edi. U
1916 yil mart-iyul oylarida mardikor olish bahonasida, To’rtko’l volosti
boshqaruvchisi Qozoqboy Abubakirovdan 20 ming rubl, Sho’raxondagi Shibikli
jamiyati katxudosi Davlatmurod matkarimmovdan 351 tilla pora olib, evaziga
72
“Turkestanskiy sbornik”, 75 tom, 49 –bet.
73
O’ZMARDAVARXIV, 11 fond, 3 tasvir, 264 delo, 3 bet.
55

yigitlarni mardikorlikdan olib qolgandi. Bu esa oq podshoga qarshi xalq
qo’zg’olonining kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Natijada maxfiy politsiya poraxo’r
polkovnikning qing’irliklarini o’rganib chiqdi. Kolosovskiyga pora berganlar
qatorida Xiva xoniyam izoh yozib berish uchun chaqirildi. U maxfiy politsiya
boshlig’iga bu to’g’rida quyidagicha izoh beradi: “Polkovnik Kolosovskiyga
bergan pullarim vaqtini aniq yozmaganman, lekin daftarchamdagi yozuvlarda aks
etganlarini og’zaki bayon etgaman. 1915 yil boshida polkovnik Kolosovskiyga
Matvafo orqali 5000 rubl berdim. O’sha orqali unga yana 5000 rubl jo’natdim.
1915 yilning ikkinchi yarmida Matvafo ishdan bo’shatilganidan so’ng
Kolosovskiyga Abdullaxon orqali 5000 rubl berib yubordim. 10 kundan keyin esa
Matvafoni birinchi vazir sifatida qayta mansabga tayinlaganimdan so’ng
Kolosovskiy yana shaxsan o’zimdan 10000 rubl oldi. Matvafo polkovnikning
mendan tulpor olish istagi borligini xabar qildi, shunda Matvafo barcha otlarimni
unga ko’rsatishni buyurdi. U o’ziga ikki otni oldi. 1916 yilning qishida men rus
armiyasi zobitlari va askarlariga po’stinlar sovg’a qilganimda, Matvafodan
Kolosovskiyga nimani tortiq qilish lozimligi haqida so’raganimda, u polkovnik
narsadan ko’ra pulni afzal ko’rishini aytdi. 1915 yilning noyabrida polkovnik
xotini bilan oldimga kelganida, har biriga po’stin uchun 2000 rubldan, hammasi
bo’lib 4000 rubl tutqazdim.
Matvafoning maslahatiga ko’ra, Kolosovskiyning xotini uchun Moskvadan
brilliant isirg’alar buyurtirdim va shaxsan unga topshirdim. Isirg’alar 4000 rublga
tushdi. Polkovnikning xotini o’sha 1915 yili ketadigan bo’lganida unga yo’l
xarajati, deb 1000 rubl tutqazdim. Matvafo Kolosovskiy mening oldimga kelib-
ketib yurganidan xafa ekanligini bilib, 1915 yil oxirida unga 5000 rubl yubordim.
5-6 kundan so’ng Kolosovskiyga shaxsan 5000 rubl berdim. 10 kundan keyin yana
5000 rubl tutqazdim. Bir necha kundan so’ng Matvafodan Kolosovskiy yana
mendan umidvorligini eshitib, 5000 rubl berdim. Bir necha kundan keyin Matvafo
menga polkovnik Kolosovskiy oz pulga qanoat hosil qilmaganini aytgach,
polkovnik Kolosovskiyga shaxsan 20000 rubl tutqazdim.
Shu yil boshida yovmudlar Xiva qa’lasi ostonasida jang qilayotganida
56

Kolosovskiyning iltimosiga ko’ra, shaxsan unga 5000 rubl topshirdim. General
Galkin turkmanlarni tinchlantirib, Xivadan jo’nab ketgach, polkovnik Kolosovskiy
Matvafoning ukasi Abdurahmon orqali menga o’zining bu erda bo’lishidan foyda
ko’rish niyatini aytganidan so’ng men unga Abdurahmon Baqqolov orqali 30000
rubl yubordim. Kislovodskiyga ketishimdan oldin ikki kun ilgari polkovnikka ikki
boylam pul: birida 25000 rubl, ikkinchisida 50000 rubl—hammasi bo’lib, 75000
rublni Abdurahmon Baqqolov orqali jo’natdim. 1916 yilning yozida Kavkazga
ketishimdan bir kun avval polkovnik Kolosovskiy oldimga xotini va qizi bilan
xayrlashuvga kelganida uning qiziga 3000 rubl sovg’a qildim. Hammasi bo’lib
Polkovnik Kolosovskiyga 187000 rubl berdim”.
Bergan pullarini yashirmay batafsil aytgan Isfandiyorning izohini Mamedov
tarjima qiladi. Ushbu hujjatga maxfiy politsiya boshlig’i, polkovnik Volkov hamda
tarjimon Mamedov imzo chekkan.
E’tiborlisi shundaki, o’sha 1916 yilda 5 tiyinga tovuq, 15-20 rublga eshak,
30 rublga sigir, 60-70 rublga ot bergan paytda Isfandiyorning polkovnik
Kolosovskiyga bergan 187000 rubli naqadar katta pul ekanligini o’zingiz tasavvur
qilavering 74
.
Poraxo’rlik botqog’iga botgan polkovnik Kolosovskiy imperiya maxfiy
politsiyasi tekshiruvidan so’ng ishdan olinadi va Rossiyaning ichki guberniyalariga
xizmatga yuboriladi. Bu orada 1917 yildagi dolg’ali davr boshlanib, er-xotin
Kolosovskiylar Rusiyada halok bo’lishdi. Ular yiqqan molu-mulk ham talon taroj
bo’lib ketdi. Polkovnik Kolosovskiy tarixda faqat poraxo’r, degan nom bilan qoldi,
xolos.
Isfandiyorxon bundan tashqari Rossiyaning yana ko’plab amaldorlariga ham
pora berib turgan. Masalan, u 1911 yilda 40 nafar amaldorlari bilan
Petrogradgadga borganida oltin, kumushdan qilingan ashyolar, turkman gilamlari
va zotli otlarni olib ketib, ularni imperator Nikolay II ga sovg’a qilgan.” Ushbu
safariga xon Xivada 3 oy tayyorgarlik ko’rib, Xorazm ustalariga Tozabog’da safar
uchun sovg’alar tayyorlatadi. Ular kumushdan ishlanib, tilladan jilo berib
74
Ahmedov В. O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari. -Т.: O'qituvchi. 1991 . 219 b
57

bezatilgan xum, qumg’on, samovar, ko’zalar; 18 dona tilladan jilo berib bezatilgan
qilich; 18 dona tillodan jilo berib bezatilgan pichoq, dastagi qimmatbaho toshlar
bilan bezatilgan 9 dona toj; 18 ta yovmut zotli otlari; 18 ta kumushdan jilo berilgan
yoki kumushdan qilingan otning egar-jabduqlari; 40 ta katta hajmdagi yovmut
gilamlari; bulardan tashqari Imperator ministrlariga, Turkiston general
gubernatoriga va Nikolayning o’g’liga alohida maxsus sovg’alar taqdim qilgan.” 75
Shuningdek, Isfandiyorxon o’sha safarida Nikolayning o’ziga 100 ming rubl
va o’g’liga 200 ming rubl taqdim qiladi. Bunday turli yo’sindagi asli pora bo’lgan
sovg’a va xayriya atalmish tuhfalar ko’p yillar davom etgan. Masalan,
“Isfandiyorxonning 1910 yil avgustidan 1916 yil oktyabriga qadar Toshkentdagi
blagovotritelno’y jamiyati, Turkiston telegraf jamiyati, Toshkent kadet korpusi
kabi har xil jamiyatlarga va Turkiston general gubernatori, harbiy ministr
nomlariga telegraf orqali yuborgan pullari 220 ming 450 rublni tashkil qilgan.” 76
Xiva xonining bunday tuhfalari yildan yilga ortib, undan ta’ma qiladiganlar
orasida amaldorlarning nafaqat o’zlari, balki xotinlari ham bor edi. Jumladan,
“Rossiya-Osiyo bankining Yangi Urganchdagi bo’limiga vaziri Islomxo’ja orqali
1911 yil dekabrida Petrogradga-general Tseylo nomiga 2 ming rubl, 1914 yil
aprelida o’z nomidan Petrograddagi harbiy ministr Suxomlinovning xotini
(Suxomlinova) ga 40 ming rubl, shu yil noyabrida Kolosovskiy orqali general
Galkinga 3 ming 200 rubl o’tkazgan”.
Umuan olganda Isfandiyorning beradigan poralariga o’rganib qolgan general
gubernatorlar undan “1911-1916 yillarda (bu vaqt ichida uch-to’rt kishi Turkiston
general-gubernatori bo’lgan) 257 ming rubldan ortiq pulini olishgan” 77
. Bular faqat
ba’zi arxiv ma’lumotlarida qayd qilinib qolgan hujjatlarda aks etgan pullargina
xolos. Isfandiyor esa bundan boshqa yana ko’plab oltin, kumush va qimmatbaho
toshlar bilan bezatilgan turli buyum va ashyolar, zotli otlarniyam tuhfa qilib
turgan. Shuningdek, nafaqat amaldorlar, balki oliynasab rus knyazlari ham xondan
75
O’zMardavarxiv, 125 –I-fond, 1-ro’yxat, 609-ish, 78-79-varaqlar.
76
O’zMardavarxiv, 461-i-fond, 2-ro’yxat, 1899 a-ish, 367-varaq.
77
o’sha arxiv, 88-91, 7, 332 –varaqlar.
58

sovg’a olishgan. Masalan, “xonlik eridan katta er maydonlarini sotib olgan knyaz
Andronikovga, 1913 yilda Isfandiyor hadya qilgan sovg’alar ichida kumushdan
yasalib, tilladan va briliantdan bezak berilgan ko’plab ashyolar, qilich va xanjarlar,
20 ta turkman gilami bo’lgan.” 78
.
Ana shu faktlardan kelib chiqib savol tug’iladiki, Xiva xoni, general
Isfandiyor nega Xorazmdek bir davlat hukmdori bo’la turib pora bergan?
Ma’lumki, 1873 yildagi chor imperiyasi istilosidan so’ng, Xiva xonligi
mustamlakaga aylangandi. 1910 yilda taxtga chiqqan Isfandiyor esa bevosita
imperator farmoni bilan tasdiqlangan bo’lsada, Petro-Aleksandrovskdagi
Amudaryo bo’limi va xon saroyidagi amaldorlar xonning fe’li ojizligi,
ko’ngilchanligidan foydalanib, shoir bo’lgan Isfandiyorni qo’g’irchoq xon
darajasiga olib borishdi. Ular turli fitnalar qo’zg’ab o’zlari boyish iskanjasiga
tushgan, bu yo’lda ular oldiga to’g’anoq bo’ladigan, masalan, bosh vazir
Islomxo’jadek islohatchilarni turli yo’llar bilan o’ldirib yuborish darajasiga
borardilar. Isfandiyor esa tabiatan ishratparast bo’lganligi uchun, taxtda o’tirib,
aksariyat vaqtini mashiatparastlik bilan o’tkazar, uning ayniqsa, Islomxo’janing
1913 yildagi o’limidan so’ng taxtda o’tirib ishratni o’ylashdan boshqa maqsadi
bo’lmay qolgandi. Shunday vaziyatda, uning taxtiga isyonkor yovmudlar, jadid
islohatchilar tahdid solayotgan holat edi. Shu bois, u taxtdan ajralmaslikni o’ylar,
taxtdan tushsa omon qolmasligi aniq edi. Ana shu tufayliyam u amudaryo bo’limi
boshlig’iga, Turkiston general gubernatorlariga, imperiya harbiy ministriga, hattoki
Nikolayning o’zigayam sovg’a shaklidagi poralar berib, shular bilangina taxtda jon
saqlab o’tirardi.
Isfandiyorning ojizligi va ishratparastligini bilib olgan Amudaryo bo’limi
boshliqlari va Xorazmga kelgan turli amaldorlar shu sababdan xondan ta’ma bilan
pullarini talab turishardi. Masalan, general Galkin Xivadan xonga qarshi
qo’zg’olon ko’targan isyonchilarni Toshkentdan kelib jazolagach, ketish oldidan
Xiva xonidan 30 ming rubl pul olgan 79
. Bundan tashqari, xon Kolosovskiyga
78
o’sha arxiv, 17 ro’yxat, 957-ish, 1-varaq
79
O’zmardavarxiv, 461-I-fond, 1-ro’yxat, 1899, 88-91-varaqlar.
59

nasldor otlardan ikkitasini 1916 yilda sovg’a qiladi. General Tseylga esa 1912
yilda tilla gardishli qilich, pichoq, tilla portsigar, general Galkinga ham
qimmatbaho toshlar bilan gardishlangan qilich, tilla gardishli pichoq va tilla
portsigar sovg’a qiladi. Xonlikning eng ochofat, ishratboz va imperiya amaldorlari
bilan “osh-qatiq” bo’lgan, o’rtada oldi-berdi qilgan, o’zi esa shuning orqasidan
g’oyat ko’p daromad orttirgan Matvafo Baqqolov, “polkovnik Kolosovskiyning
xonlikka kelganidayoq o’zining shaxsiy foydasini ko’zlaganini” aytib o’tgan 80
.
Bularning bari, xonning amaldorlar va imperatorga tinimsiz pora beraverishi
esa xalqdan yig’ib olinadigan soliq hisobiga edi. Ya’ni u xalq rizqi evaziga o’z
jonini saqlab taxtda o’tirgan. Biroq… biroq bu uzoqqa bormadi. 1916 yilda ochofat
bosh vaziri Matvafo Baqqolov, 1918 yil kuzida esa Xiva xoni Isfandiyor isyonkor
yovmudlar tomonidan bo’g’izlab o’ldirildi…
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xulosa qilib aytganda, Vohada ijtimoiy-iqtisodiy madaniy xolat mahalliy
aholining turmush tarziga ta’siri. Markaziy Osiyo xalqlari uzoq tarixga egadir.
Eramizdan avvalgi 1 minginchi yillarda bu o‘lkada, yunon manbalarida
ko‘rsatilishicha, skif (sak)lar deb nomlangan xalqlar istiqomat qilgan. IX-XII
asrlarda Markaziy Osiyo madaniy yuksalishini Uyg‘onish davri desa haqli bo’ladi.
Bugungi kunda milliy an'analarimizni faol darajada davom ettirish, milliy-
ma'naviy mеrosimizni zamonaviy talqinda boyitib, asl tarbiya vositasiga
aylantirish bilan birgalikda Surxon etno-folklori durdonalaridan bo’lgan an'anaviy
xalq o’yinlarini yoshlar tarbiyasida qo’llash, ularning aql-idroki, did-farosati,
tafakkurini o’stirish, jismonan chiniqtirish va yoshlarni komil inson darajasiga
ko’tarish bugungi kunda ta'lim tizimi uchun katta imkoniyatlar yaratadi.
80
yuqoridagi arxiv, o’sha ish, 72-89 varaqlar
60

X alq an’analarini hisobga olgan holda mahsulot tayyorlash
hunarmandlarning asosiy mashg‘uloti bo‘lgan. Surxon vodiysida yashovchi o troqʻ
va yarim o troq xalqlarning o ziga xos e tiqodlari, rasm-rusumlari, marosimlari
ʻ ʻ ʼ
bo lgan. Xalq hunarmandchiligi xalq moddiy madaniyatini rivojlantirishga katta
ʻ
hissa qo'shdi, xalqlarni birlashtirishga hissa qo'shdi. Surxon vodiysi aholisining
xo‘jalik faoliyati va an’anaviy mashg‘ulotlari uzoq tarixiy tajribaga ega.
Surxon vohasi aholisining an’anaviy kiyim-kechaklari o‘zining xilma-xilligi
bilan boshqa hududlardan farq qiladi. Bundan tashqari, vohaning o‘zida ham turli
geografik shart-sharoitlardan kelib chiqib, tog’li hududlar va tekisliklarda
yashovchilar kiyimkechaklari, shuningdek, shug’ullanadigan xo’jalik
mashg’ulotiga qarab ham kiyim-kechaklar va ularga ishlatiladigan xom ashyolar
farq qiladi. Bu holat o’z navbatida, o‘zbeklarning moddiy madaniy me’rosini juda
boyitadi. Ular haqida ma’lumotlar yig’ilar ekan moddiy madaniyatning belgisi
bo’lgan kiyim-kechaklar xalqlarning dunyoqarashi, jamiyatdagi mavqeyini, oila-
nikoh munosabatlarini o‘zida aks ettiradi deb aytish mumkin. Yuqorida
keltirilganlarga qarab kiyimkechaklarni xalqlar madaniyati ko‘zgusi desak ham
mubolag’a qilmagan bo’lamiz.
S huni ta kidlash o rinliki, vohada hunarmandchilik turlari bo yicha
ʼ ʼ ʼ
bekliklarning joylashuv o rniga qarab qisman bir-biridan farqlangan. Sherobod
ʼ
bekligida ko proq gilamdo zlik, kulolchilik, qayiqsozlik, Boysunda temirchilik va
ʼ ʼ
unga ishlov berish, qishloq xo jaligida ishlatiluvchi qurollarni yasash,
ʼ
qandolatchilik, Denov va Yurchida yog ochsozlik (o ymakorlik va boshqalar),
ʼ ʼ
kiyim-kechak, zebi ziynat kabi turlarini tayyorlash bilan farqlangan. XIX asr
boshlarida vohada hunarmandchilik buyumlari aholi ehtiyojini qisman qondirgan
bo lsa-da, lekin hunarmand ustalarning turmush darajasi ancha pastligicha
ʼ
qolaverdi. Аmirlikda joriy etilgan soliqlardan tashqari mahalliy hokimiyat vakillari
hunarmandlarga qo shimcha har-xil to lov va majburiyatlarni ham to lashga
ʼ ʼ ʼ
majbur qilgan. Shuningdek, mamlakatda ularga moddiy va ma naviy jihatdan
ʼ
yordam ko rsatilmadi. Hokimiyatning yuqori qatlam vakillarining etiborsizliklari
ʼ
oqibatida hunarmandlarning mehnati qadrsizlanib boradi. XIX asrning ikkinchi
61

yarmi-XX asrning boshlariga kelib esa mahalliy hunarmandlar tomonidan yasalgan
buyumlar bozorlarda kasodga uchray boshladi. Chor hukumati Buxoro amirligini
o ziga tobe qilib olgandan keyin vohaga Rossiya va boshqa chet davlatlardan sexʼ
va fabrikalarda ishlangan zamonaviy sanoat mahsulotlarining kirib kelishi, hamda
ularning mahalliy xunarmandchilik mahsulotlaridan sifatli va pishiqligi, voha
an anaviy hunarmandchiligining rivojlanishiga o zining salbiy ta sirini o tkazdi
ʼ ʼ ʼ ʼ
deb ayta olamiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYHATI
Prezident asarlari:
1. I. A. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T. Sharq. 1998.
2. I. A. Karimov. Yuksak ma‘naviyat –yengilmas kuch. T. 2008.
Hukumat qarorlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 315-son,
27.07.1998- yil
Kitoblar va turkum nashrlar :
1. Азимов М. Термиз тарихи (энг қадимги даврлардан XXI аср
бошигача) Насаф, 2001.
62

2. Avliyoqulov Q. va boshq. Surxon yulduzlari. T.: 1995
3. Ahmedov В. O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari. -Т.: O'qituvchi. 1991 .
4. Berdiev H., Ermatov X. Surxondaryo tarixidan lavhalar. T.: 1991
5. Мирзаев Ж. Термиз тарихи. Т., 2001.
6. Mirzaev Z., Qobilov E. Surxondaryoda paxtachilik va Termiz paxta
tozalash zavodi. Termiz. Jayhun, 1996.
7. Сафаров Ш. Термиз ва термизийлар. Т.,1993.
8. Annaev T., Shaydullaev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – T., 1997.
9. Jaloliddin Mirzo. Termiz Tarixi.-Toshkent, Sharq, 2001.
10. Қурбонов А.Э. Шимолий Сурхон воҳаси аҳолиси этник ҳолати .
Мустақиллик, маънавият, тарбия. -Термиз.,2000.,
11. Наджимов К. Антропологический состав в населения
Сурхандарьинской области. (В связи с некоторыми вопросами
этногенеза.). Ташкент., 1958
12. Termiz. Buyuk yo‘llar chorrahasidagi ko‘hna va yangi shahar (mualliflar
jamoasi) –Toshkent: Sharq, 2001.
13. Abu Ishoq Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim Sa’labiy Nishopuriy. Al-
Kashf va-l-bayon. – Bayrut: “Doru ihyo atturos al-arabiy”, 1422/2002. X.
Birinchi nashr
14. Жабборов И. Ўзбеклар (анъанавий хўжалиги, турмуш тарзи ва
этномаданияти). Тошкент, «Шарқ» нашриеtти, 2008 йил,
15. Турсунов С.Н., Турсунова И.Н. XIX асрнинг охири - XX аср
бошларида жанубий Сурхон вохаси аҳолисининг миллий
либослари // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. - 2003. - №4
16. Турсунов С, Қобилов Э, Пардаев Т, Буртозоев Б. Сурхондар
еt тарих
кўзгусида. Тошкент. 2008.,
17. С.Турсунов. Сурхонарё вилоят тарихини ўрганиш. Т., 1997.
18. Турсунов С.Н. ва бошқалар. Сурхондарё тарих кўзгусида. -
Тошкент.,2001
19. Турсунов С.Н. Сурхондарё тарихи. –Тошкент., 2004
63

20. Tursunov S.N, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligini rivojlantirish shartlari va
pasayish omillari. T.: 1996
21. Хакимова К.З., Кравец Л.Н. Социально-экономические отношения и
классовая борьба в дореволюционном Узбекистан. -Т.: Фан, 1980.
22. Юсупов Ш. Очерки истории Кулябского бекства в конца Х1Х-нач.
XX века.-Душанбе: Тр. инст. ист. АН Тадж. ССР, 1964
23. Полк. Галкин Военно-статистический очерк Средней и Южной
части Сурханской долинь1 // Сб. геог. топог. и статис. мат. по Азии.
Вьш.57. -СПб., 1894.
24. Кап. Гинтилло. Интендантская сведения о Бухарь1 // Сб. геог.
топог. и статис. мат. по Азии. Вьш. XXI. -СПб., 1886.
25. Сухарева О.А. Позднефеодальный город Бухара. -Т.: Изд-во АН Уз
ССР. 1962.
26. Описание видов изделий и технологии производства
деревообделочного промысла горных таджиков // Таджики
Каратегина и Дарваза. Вып. I. -Душанбе., 1966
27. Кармышиева Б.Х. О торговле в восточных бекствах Бухарского
ханства в начале XX в. в связи с хозяйственной специализацией //
Товарно-денежные отношения на ближнем и Среднем Востоке в
эпоху средневековья. - М.: Наука, 1979.
28. Ҳайит Т., Усмон Т. Кураш йиллари. - Т.: Меҳнат, 1992.
29. Холиков 3. Термиз и Чаганиян в позднем средневековье. Автореф.
дис. канд. ист. наук. - Самарканд., 2001
30. Ro‘ziev A.N. Surxondaryo viloyati. Termiz. Jayhun, 1996
Mavzuga oid ilmiy maqolalar va jurnallar:
1. Қаюмов А. XIX аср охири – ХХ аср бошларида Сурхон – Шеробод
водийсидаги этник жараеtнларнинг баъзи омиллари. //Ўзбекистон
тарихи журнали. 2001 йил. 4-сон.
2. Туркестанские ведомости. -1910. -№174.
64

3. Mustaqillik ma’naviyat va tarbiya. TerDU ilmiy to‘plami. T.: 2000
4. Termiz-yilnomasi. Tuzuvchilar: S.Tursunov, H.Kichkilov T.: Sharq,
2001
5. “Turkestanskiy sbornik”, 75 tom, 49 –bet.
Dissertatsiya avtoreferatlari
1. Daminova Z. XIX asr oxiri - XX asrda Termiz shahri tarixi. Tarix fanlari
nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertasiyasi. Toshkent.
2004
2. Турсунов Н. Жанубий Сурхон аҳолисининг этник хусусиятлари.
(XIX аср охири – ХХ аср бошлари). Афтореферат. Тошкент., 2007
Dala yozuvlari tadqiqotlari va arxiv hujjatlari
1. Dala yozuvlari, 2004 yil, 8 daftar. Boysun, Sherobod tumanlari.
2. Dala yozuvlari. Saudiya Arabistoni. Toif shahri, At-Toyyibat xalqaro
muzey fondi. 2022-yil
3. F-19-fond- Surxondaryo viloyat davlat arxivi.
4. Dala yozuvlari, 2003 yil. Termiz tumani, Pattakesar aholi punkti. M.
Galkin. Surxon vodiysining o'rta va janubiy qismlari bo'yicha harbiy
statistik insho // SMA. Nashr. LVII. 1894 yil
5. Дала еtзувлари. 2011 йил ноябр. Бойсун тумани
6. Дала
еtзувлари, 2011 йил ноябр, Жарқўрғон тумани
7. Дала
еtзувлари, 2011 йил сентиябр, Қумқўрғон тумани, Янги ер
жамоа хўжалиги.
8. Дала
еtзувлари, 2011 йил март, Шеробод тумани.
9. ЎзР МДА, 3- жамғарма, 1-рўйхат, 220-иш, 80-варақ.
10. Дала маълумотлари Денов, Узун туманлари. 2003 йил, апрель
11. Дала маълумотлари. Бойсун, Газа қишлоғи. 2004 йил, апрель
12. O’ZMARDAVARXIV, 11 fond, 3 tasvir, 264 delo, 3 bet.
13. O’zMardavarxiv, 125 –I-fond, 1-ro’yxat, 609-ish, 78-79-varaqlar.
65

14. O’zMardavarxiv, 461-i-fond, 2-ro’yxat, 1899 a-ish, 367-varaq.
Internet saytlari
1. www.Wikipedia.org
2. https/ www.vostlit.Info/Texts/
3. www.mirknig.com
4. www.e-bookspdf.org
5. www.textroad.com
66

Sotib olish