Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	5.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Май 2025
Расширение	docx
Категория	География

Surxondaryo tabiiy geografik okrugi

tekislik qismlarini egallaydi. Surxondaryo okrugi g`arbda Klif-Sherobod-
Sariqamish past tog`lari va Surxon tog`lari, shimoli-sharqida Hisor tizmasining
janubiy yonbagri, sharqda esa Bobotog`ning g`arbiy yonbag`irlarining quyi qismi
bilan o`ralgan. Uning janubiy chegarasi esa Amudaryo orqali o`tadi.Okrug
geologik tuzilishi jihatidan Hisor-Zarafshon okrutidan farq qiladi, u sinklinal
botiqda joylashgan hamda neogen va antropogen davrning qalin allyuvial va
prolyuvial yotqiziqlari bilan to`lgan. Bu botiqda hozir ham neotektonik jarayonlar
davom etmoqda, okrug atrofidagi tog`lar ko`tarilyb, botiq cho`kib bormoqda.
Okrugning g`arbiy qismida joylashgan, Amudaryodan Sherobod shahrigacha
cho`zilgan Kelif-Sherobod va Sherobod vodiysidan shimoli-sharqqa cho`zilgan
Sherobod-Sariqamish past toglari juda ham yyemirilgan bo`lib, bo`r davrining
gillari, paleogenning ohaktoshlari va dolomitlaridan tuzilgan.
Amudaryo, Surxondaryo va Sherobod daryosining qayir va ko`hna qayirlari
antropogen davrining qum va shag`allaridan tashkil topgan bo`lib, ularning ustini
ancha qalin qumoq, lyossimon jinslar qoplab olgan.
Suoxondaryo okrugi shimoli-sharqdan janubi-g`arbga taxminan 170 km
cho`zilgan. Okrugning shakli uchburchakka o`xshaydi, janubi-g`arbiy qismida esa
kengayadi va 110—115 km ga yetadi, shimoli-sharqiy qyusmida esa kengligi atigi
15—20 km dir.
Okrugda balandligi 270—550 m keladigan qiya tekisliklar ko`p. Lekin
tog`lardan oqib tushadigan ko`pdanko`p daryolar, soylar tekislikni parchalab,
o`nqircho`nqir jarlar hosil qilgan. Surxondaryoning o`ng qirg`og`ida Eski Termiz,
Uchqizil (414 m), Zang, xovdor (557 m), Oqqo`rg`on va chap qirg`og`ida
Jayronxona, Ko`kaydi. Lalmikor (500 m), Oqtog` (750 m) kabi marzalar bor.
Xovdog` marzasi shimolga qarab davom etadi va Qiziriqdara cho`liga
tutashib ketadi. Bu cho`l lyossli jinslardan iborat bo`lib, mutloq balandligi 400—
500 m ga yyetadi.
Qiziriqdara cho`li va xovdor marzasi Surxondaryo vohasini Sherobod
vohasidan ajratib turadi. Sherobod vohasi Sherobod daryosining juda katta yoyilma
konusida joylashgan bo`lib, markaziy qismida botqoq bosgan pastroq yerlar ham
7

landshafti. Bu landshaft Lalmikor va Oqqopchiray dashtini o`zlashtirilmagan
yyerlarini o`z ichiga oladi. Iloqbutasimon psammofit tur o`simliklar o`suvchi
allyuvial tekisliklarning eol qum landshafti. Bunga do`ng va marzasimon
qumlardan tashkil topgan Surxondaryoning o`ng qirg`og`idagiKattaqum va chap
qirroridagi Uloqqirildi qumlari kiradi. Mezokaynazoy negiziga ega bo`lgan,
shuvoq o`suvchi surqo`ng`ir tuproqli past tog`lar va balandliklar landshafti.
Bunga Surxondaryoni nuyi qi mining o`ng sohilida joylashgan Xovtog`, Uchqizil
balandliklari va chap sohilida joylashgan. Jayronxona va Oqtog` kiradi.
II. Sherobod tabiiy-geografik rayoni asosan Sherobod cho`lini o`z ichiga olib,
sharqdan Xovtog` va Uchqizil balandliklari orqali Termiz-Denov rayonidan ajrab
tursa, janubda Amudaryo bilan, shimoli-g`arbda Kelif Sherobod marzasi bilan,
shimolida esa Sherobod-Sariqamish marzasi bilan chegaralanadi.
Rayon Sherobod daryosining yoyilma konusini va deltasini xamda
Amudaryoning yangi va ikkita eski qayig`ini o`z ichiga olib, O`zbekistondagi eng
iliq qish Rayon o`z navbatida quyidagi landshaftga bo`linadi. Qamish hamda
to`qayzorlardan iborat, o`tloq va botqoq qayir allyuvial tuproqlari tarqalgan hozirgi
zamon delta landshafti. Bu landshaft Amudaryoning yangi va ikkita eski
qayig`inko`z ichiga oladi. Shuvoq o`suvchi, surqo`ng`ir tuproqli tog` oldi
prolyuvial tekisliklar landshafti.
Bu landshaft Klif-Sherobod marzasining tog` oldi tekisliklarini o`z ichiga
oladi.Taqir va o`tloq tuproqli allyuvial tekisliklar madaniy landshafti. Sherobod
cho`lining asosiy qismini egallagan madaniy landshaft.
19

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………………………3
I.BOB. SURXONDARYO TABIIY GEOGRAFIK OKRUGITABIATINING O`ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
1.1.Okrugning tabiiy geografik o`rni, chegaralari, relyefi………………………………………5
1.2. Tabiiy sharoiti va foydali qazilmalari……………………………………………………….9
1.3. Tuproq va o'simlik qoplami, hayvonot dunyosi……………………………………………..14
II.BOB.SURXONDARYO TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING EKOLOGIK
MUAMMOLARI VA HUDUDIY RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
2.1 Surxondaryo viloyati tabiiy resurs salohiyatidan foydalanish orqali iqtisodiy geografik
o`rinini yanada yaxshilashdagi muammolar……………………………………………………..19
2.2.Surxon davlat qo’riqxonasi rekreatsion turistik obyekt sifatida……………………………..22
2.3. Atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha chora-tadbirlar……………………………………30
XULOSA………………………………………………………………………………………...32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………………………….33
36

2.2.SURXON DAVLAT QO’RIQXONASI REKREATSION TURISTIK
OBYEKT SIFATIDA
Ma lumki, bugungi kunda insonlarning rekreatsiya xizmatiga bo lganʼ ʻ
ehtiyoji tobora ortib bormoqda. Insonlar bo sh vaqtlarida so lim tabiat bag rida
ʻ ʻ ʻ
hordiq chiqarishga ko proq ehtiyoj sezadi. Ana shunday maqsadda barpo etilgan
ʻ
rekreatsion resurslarning ahamiyati yuqori darajada. Surxon tog - o rmon davlat
ʻ ʻ
qo riqxonasidan ham rekreatsion resurs maqsadida foydalanish mo ljallangan.
ʻ ʻ
Tabiiy resurslardan samarali foydalanish muhim ahamyat kasb etadi.
Kelgusida qo riqxona muhofaza etiladigan tabiiy hududgina bo lib
ʻ ʻ
qolmasdan, yirik turizm markaziga aylantirish, yangi yo nalishdagi turistik
ʻ
marshrutlar ishlab chiqishning istiqbolli rejalari amalga oshirilmoqda. Surxon
davlat qo riqxonasining noyob tabiiy landshaftlarini, tabiat yodgorliklarini
ʻ
muhofaza etish, asrab - avaylash dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
O zbekiston qo riqxonalarining umumiy maydoni 2154 ming kv.km ga teng
ʻ ʻ
bo lib, ularning asosiy vazifasi ham tabiatning noyob diqqatga sazovor qismlari,
ʻ
landshaftlarini jamiyat manfaatlari uchun uzoq vaqtgacha saqlashdan iboratdir.
Tabiat yodgorliklari ilmiy, estetik, rekreatsiya, sayohat, turizm, istirohat, tarbiyaviy
maqsadlarda foydalaniladi. Masalan: qadimiy odamlarning qoldiqlari topilgan
Teshiktosh g ori, Zarautsoy qoyatosh rasmlari shular jumlasidandir.
ʻ
Mamlakatimizda 400 dan ortiq tabiat yodgorliklari ro yxatga olingan va davlat
ʻ
tomonidan muhofaza etiladi.
Tabiat yodgorliklari orasida Zarautkamar arxeologik yodgorligi
O zbekistondagi eng qadimiy qoyatoshlarga bitilgan san atning noyob
ʻ ʼ
namunalaridan biri hisoblanadi.
Arxeologik yodgorliklarni muhofaza etish va uni keng jamoatchilik
e tiboriga havola etish, insonlarning ma naviy dunyosini boyitishdagi o rni
ʼ ʼ ʼ
beqiyosdir. "Zulf-Kifl" maqbarasi esa butun dunyoga mashhur musulmonlarning
23

XULOSA
Ushbu kurs ishida Surxondaryo tabiiy geografik okrugi har tomondan
o'rganildi. Tahlillar bu hudud O'zbekistonning eng noyob, murakkab va xilma-xil
tabiiy-geografik sharoitlarga egalaridan biri aniqlandi.
Hudud relyefi, iqlimi, tuproqlari, o'simlik va hayvonot dunyosi, boy, foydali
qazilmalarga uning tabiiy resurslarini belgilovchi muhim omildir.
Surxondaryo viloyatining:
 geografik joylashuvi – mamlakat janubida, Afg'oniston bilan chegaradosh;
 tabiiy zonalari – tog'lar, vodiylar va cho'llarning uyg'unlashuvi;
 iqlim sharoiti – subtropik omillar bilan boyitilgan kontinental iqlim;
 biologik xilma-xilligi – O'zbekistondagi eng noyob turlarni o'z ichiga oladi;
 suv resurslari – Amudaryo va tog' daryolari orqali ta'minlanadi;
 iqtisodiy iqtisodiy – qishloq xo'jaligi va tog' sanoat bilan chambachas
bog'liq.
Hududning tabiiy boyliklaridan tashqari, ekologik muammolarning olish, tabiatni
saqlab qolish bo'yicha chora-tadbirlarni kelajakdagi kunning eng samarali
vositalaridan biridir. haqida:
 suv tanqisligi,
 tuproq eroziyasi,
 biologik resurslarning kamayishi,
33

3. Suv resurslarini tozalash
 Amudaryo , Surxon , Sherobod kabi asosiy daryolar havzalarini
ifloslanishdan himoya qilish;
 Sanoat va maishiy oqova suvlarni tozalashni modernizatsiya qilish;
 Suv havzalari atrofidagi sanitariya zonalarini o'rnatish va qat'iy nazoratni
yo'lga qo'yish.
4. Aholi o'rtasida ekologik madaniyatni kuzatish
 Maktab va kollej o'quvchilari uchun ekologik darslar, sayohatlar va
aksiyalar tashkil etish;
 OAV (televizion ko'rsatuvlar, ijtimoiy tarmoqlar) orqali aholi o'rtasida
energiyani oshirish;
 Hududiy tashkilot bilan hamkorlikda "yashil hudud" dasturini amalga
oshirish.
5. Atrof-muhit monitoringi va ilmiy tadqiqotni ishlab chiqarish
 Hududdagi havoning, suvning va tuproq holatini muntazam monitoring
qilish;
 biologik xilma-xillik bo'yicha ilmiy ekspeditsiyalarni tashkil etish;
 Ekologik moddalarni (iqlim o'chirish, yer degradatsiyasi) tozalash va
tozalash bo'yicha strategiyalar ishlab chiqarish chiqish.
6. Turizm va ekologik infratuzilmani rivojlantirish
 Boysun madaniy landshafti , Termiz tarixiy obidalari va tog'lida
ekoturizmni rivojlantirish;
 Turistik faoliyat ekologik standartlarga bo'lishi uchun yo'l-yo'riq ko'rsatish;
 Sayyohlik faoliyatidan tushgan daromadning bir
32

9.Soliev A.S., Ahmedov E., Maxamadaliev R.Y. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot.
O’quv qo’llanma. – T.: Universitet, 2003.
10.Soliev A., Nazarov M., Qurbonov SH. O’zbekiston hududlari ijtimoiy- iqtisodiy
rivojlanishi. – T.: «MUMTOZ SO’Z», 2010.
11.To’xliev N. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. – T.: O’zbekiston Milliy
entsiklopediyasi, 2008.
12.Fayzullaev M. Qashqadaryo viloyati agroresurs salohiyatidan foydalanish
masalalari. // O’z GJ axboroti, 34-jild. –T., 2009.-B. 72-75.
13.Soliyev.A “O`zbekiston geografiyasi”-2014
14. Soliev А.S, Axmedov E. Maxamadaliev R.I. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot.
O`quv qo`llanma. - T.: «Universitet», 2003.
15. Soliev A., Nazarov M. O`zbekiston qishloqlari (qishlok joylar geografiyasi). —
T.: “ Фан ва технологR ”, 2009.
16. Soliev А. Nazarov M. Kurbonov Sh. O`zbekiston xududlari ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi. - T.: «МУМТОЗ СОъЗ», 2010.
17 Soliev A. Iqtisodiy geografiya: nazariya, metodika va amaliyot.- T.:«Kamalak»,
2013.
18. Sosialno-ekonomicheskaya geografiya: ponyatiya i termin. Slovar-
spravochnik. - Smolensk: «Oykumena», 2013.
19. Tojieva Z.N. O`zbekiston axolisi: o`sishi va joylanishi (1989-2009 yy.).
Monografiya. - T.: « Фан ва технологR », 2010.
20. To`xliyev N. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. - T.: O`zbekiston Milliy
ensiklopediyasi, 2008.
21. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik
yillaridagi (1990-2010-yillar) asosiy tendensiya va ko`rsatkichlari xamda
2011-2015-yillarga mo`ljallangan prognozlari. - T.: «O`zbekiston», 2011.
22. Qurbonov Sh. B. Kichik xududlar ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi.-T .:
“МУМТОЗ СОъЗ”, 2013.
23. Xasanov I.A., Gulomov P.N. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. -
T.:«O`qituvchi», 2007.
24.www.stat.uz
25.www.arxiv.uz
35

umumiy yer maydoni 24554 ga bo lib, murakkab geomorfologik tuzilishga ega.ʻ
Hudud chegarasining janubdan shimolga umumiy uzunligi taxminan 70 km ni
tashkil etadi va dengiz sathidan 850-3137 m balandlikda joylashgan. O rtacha
ʻ
suvayirich balandligi shimolda (Xatak bo limi) 2682 m, markaziy qismida 3137 m
ʻ
(Kampirtepa bo limining Ayri bobo cho qqisi) hamda janubiy qismida 2361 m ni
ʻ ʻ
(Vandob bo limi) tashkil etadi. Yer yuzasi geologik tuzilishida mezozoy -
ʻ
kaynozoy davr yotqiziqlarida karst jarayoni keng tarqalgan o ralar, chuqur daralar,
ʻ
tokcha va g orlar uchraydi. Ko hitang tog ining janubi - g arbiy qismida tashkil
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilingan Surxon davlat tog - o rmon qo riqxonasi Ko hitang tizmasidagi tog
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ekotizimlari va archa komplekslarini muhofaza qilish uchun yaratilgan noyob
qo riqxona hisoblanadi. Ko hitang tizmasi dengiz sathidan (850-3157) m
ʻ ʻ
balandlikda joylashgan, gidrologik tarmoqqa ega, katta - kichik soylarga boy,
Laylakon, Qizilolmasoy kabi yirik daryolari ham bor.
Qo riqxonaning diqqatga sazovor bo lgan sayyohlik obyektlari orasida
ʻ ʻ
Zarautkamar arxeologik yodgorligi, Zulf - Kifl maqbarasi, G o rimbuloq tabiiy
ʻ ʻ
bulog i, Teshiktosh g ori va Machay g orlari, Kampirtepa arxeologik yodgorligi,
ʻ ʻ ʻ
Tillabuloq va Arrabuloq yodgorliklari, sermanzara tog qishloqlari va yaylovlarni
ʻ
uchratishimiz mumkin. Tog lar o zining shifobaxsh tabiati, ajoyibu g aroyib, sirli
ʻ ʻ ʻ
mo jizalari bilan insonlarni hayratda qoldirishni davom etaveradi.
ʻ
Ana shunday so lim go shalaridan biri shubhasiz, Surxon tog - o rmon
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlat qo riqxonasidir. Hozirda qo riqxonaning rekreatsion resurslaridan samarali
ʻ ʻ
foydalanishning istiqbolli rejalari tuzilgan va keng islohotlar olib borilmoqda.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-2019 yillarda Surxondaryo
ʻ
viloyatida turizmining kompleks rivojlantirish chora tadbirlari, 2019- yil 20
martdagi PQ 4247 - sonli, Qo riqlanadigan tabiat hududlari sohasida davlat
ʻ
boshqaruvi tizimini takomillashtirish" to g risidagi qaroriga muvofiq
ʻ ʻ
qo riqxonaning turizm salohiyatini rivojlantirish rejalari belgilab berildi.
ʻ
Shu bilan bir qatorda qo riqxona hududida turizmning ja dal rivojlantirish
ʻ ʼ
uchun amalga oshirilishi zarur bo lgan tashkiliy ishlar quyidagilardan iborat.
ʻ
25

Hayvonot dunyosi. Surxondaryo tabiiy geografik okrugida bo‘ri, tulki,
bo‘rsiq, kiyik, tog‘ takasi, tog‘ qo‘yi, Hindiston may nasi, qaldirg‘och,
kemiruvchilardan kalamush, qo‘shoyoq, yumron qoziq yashaydi. To‘qaylarida
to‘qay mushugi, qirg‘ovul, yovvoyi cho‘chqa, chiya bo‘ri, tulki, g‘oz, o‘rdak
uchraydi. Sudralib yuruvchilardan o‘qilon, Turkiston kapcha iloni, gek kon
kaltakesagi bor.
Bulardan tashqari, yana jayra, tasqara, chil va kakliklar ham yashaydi.
Surxondaryo okrugi tabiatini, xususan, Amudaryo to‘qay zorlarini va Ko‘hitang
tog‘ landshaftini himoya ostiga olish uchun Surxondaryo qo‘riqxonasi tashkil
etilgan. Bu qo‘riq xona ikki qismdan iborat.
Birinchi qismi Payg‘ambarorol qo‘riqxonasini o‘z ichiga oladi. Unda to‘qay
landshafti hamda o‘simliklardan baland bo‘yli qamishzorlar, ilonpechak, yovvoyi
jiyda, tol va teraklar; hayvonlardan xongul, to‘ng‘iz, tulki, to‘qay mushugi,
chiyabo‘ri, quyon, tojdor tustovuq, ilon va boshqalar himoya qilinadi.
Qo‘riqxonaning ikkinchi qismi sobiq Ko‘hitang buyurt maxonasi hududini o‘z
ichiga olib, tog‘ landshafti hamda morxo‘r, Buxoro tog‘ qo‘yi, burgut himoya
ostiga olingan. Shuningdek, qo‘riqxona hududida Zarautkamar arxeologik
yodgorligi ham joylashgan.
Tabiiy o`simliklar ko`proq haydab ekin ekilmaydigan joylarda uchraydi,
Okrugda qo`ng`irbosh — rang o`simlik jamoasi ko`p tarqalgan; lolaqizg`aldoq,
no`xatak kabi bir yillik efemerlar xam o`sadi: ko`p yillik o`simliklardan
kelinsupurgi, oq kuvrak va boshqalar, sho`rxok yerlarda zsa seta va sag`an kabilar
uchraydi.
Okrugning qumliklarida (Kattaqum) o`simliklardan qandim, oq saksovul,
cherkaz, tarohbosh, yaltirbosh o`sadi, daryo vodiylarining quyi qayirlarida va
ayniqsa Amudaryoning o`ng qirg`oqlarida yulg`un, jiyda, turang`il, terak, qamish,
savag`ich o`sadigan to`qaylar bor.
Okrugda bo`ri, tulki, jayron, kalamush, qo`shoyoq, yumronqoziq, ko`rsichqon
kabi hayvonlar bilan birga Hindiston maynasi, qaldirg`och, ko`rshapalak kabi
subtropik zonaga xos bo`lgan vakillar ham bor.
17

qumliklar ham uchraydi. Surxondaryo, Amudaryoning quyi qayirlarida esa
allyuvial o`tloq, o`tloq-botqoq tuproqlar ham mavjud.
Okrugning Surxondaryo, Sherobod vohalaridagi bo`z tuproqlar tabiiy
xususiyatlarini yo`qotib, sug`oriladigan madaniy voha tuproqlariga aylangan.
15

Albatta, tabiiy boyliklarga boy va ekologik toza bo'lgan Surxondaryo tabiiy
geografik okrugining chuqur o'rganilishi hududning rivojlanishini ta'minlashda
muhim omil hisoblanadi.
Kurs ishining vazifasi: Kirish, 2 ta bob, 6 ta reja, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxati hamda rasm va jadvallardan iborat.
4

II.BOB.SURXONDARYO TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING
EKOLOGIK MUAMMOLARI VA HUDUDIY RIVOJLANISH
ISTIQBOLLARI
2.1 SURXONDARYO VILOYATI TABIIY RESURS SALOHIYATIDAN
FOYDALANISH ORQALI IQTISODIY GEOGRAFIK O`RININI YANADA
YAXSHILASHDAGI MUAMMOLAR
Surxondaryo viloyati o'zining geografik o'rni va tabiiy resurslari tufayli
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda muhim rol o'ynaydi. Viloyat neft, gaz, toshko‘mir,
polimetall ruda va kimyoviy tuzlar bilan boy bo‘lib, bu resurslar uning iqtisodiy
o‘sishiga katta ta'sir ko‘rsatadi.
Tadqiqotda ushbu tabiiy resurslardan foydalanish, yangi neft, gaz va
toshko‘mir konlarini rivojlantirish orqali viloyatning iqtisodiy-geografik
ahamiyatini yaxshilashdagi rolini ko‘rib chiqiladi.
Bundan tashqari, kimyo sanoati va qurilish materiallari sanoatini
rivojlantirish imkoniyatlari mavjud bo‘lib, bu viloyatning ijtimoiy va iqtisodiy
barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu tadqiqot, Surxandaryo
viloyatida resurslarni yanada samarali foydalanish orqali barqaror rivojlanishni
ta'minlash zarurligini ta'kidlaydi .
Har qanday mintaqada yuz beradigan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy o`zgarishlar
IGО‘ ga о‘z ta’sirini о‘tkazadi. Agar bu о‘zgarishlar ijobiy jihatlarga ega bо‘lsa, u
albatta mintaqa geografik о‘rnini qulaylashtiradi va omil sifatida ijtimoiy -
iqtisodiy rivojlanishda о‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. V.V.Pokishevskiy
ta’kidlaganidek: «...IGО‘ davlat yoki mintaqa rivojlanishi uchun qulay sharoit
yaratishi yoki uning rivojlanishiga tо‘sqinlik qilishi mumkin...».
Bu holat mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun IGО‘ni
yaxshilashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Viloyat geografik о‘rnini tahlil etish
asosida tabiiy resurslar qishloq tumanlari shakllanishi va ijtimoiy - iqtisodiy
rivojlanishida muhim ahamiyatga egaligi aniqlandi. Turli davrda ushbu omilni
tadqiq etgan olimlarning ilmiy xulosalari ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi.
Jumladan, fanga ushbu tushunchani ilk bor kiritgan olim N.N.Baranskiy mineral
resurslar yaqinida joylashgan aholi manzilgohlari iqtisodiy geografik о ‘rni resurs
20

 havoning ifloslanishi kabi ekologik muammolar aholi va xo'jalik faoliyatiga
ta'sir ko'rsatmoqda.
Buning uchun atrof-muhitni tozalash, ekologiklikni ta'minlash, mavjud
resurslardan va tejamkor yuborish bo'yicha davlat siyosati va tashabbuslarni
uyg'unlashtirish zarur.
Yakuniy shuki, Surxondaryo tabiiy geografik okrugi tibbiy ilmiy yordam
o'rganilishi kerak bo'lgan muhim hudud, balki O'zbekistonning ekologik, iqtisodiy
va madaniy erkinligiga katta hissa qo'shuvchi strategik ishtirokdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Mirziyoyev Sh.M. “Milliy taraqqiyot yo`limizni qat`iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko`taramiz” - T.: O`zbekiston, 2017
2. Asanov G ., Nabixonov M ., Safarov I . O ’ zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy
jo ’ g ’ rofiyasi . – T .: O ’ qituvchi , 1994.
2.Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. –
Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедRси, 2009.
3.Ahmedov E., Saydaminova Z. O’zbekiston Respublikasi. Qisqacha
ma’lumotnoma. – T.: O’zbekiston, 2006.
4.Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi.- T.:O’qituvchi, 1996.
5.Janubiy O’zbekistonda geografiya maktabining shakllanishi va
rivojlanishi. – Termiz, 2006.
6.Jumaev T.J. O’zbekiston tog’ zonasining tabiiy resurs salohiyati va ulardan
oqilona foydalanish muammolari // Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi
materiallari. - Termiz, 2006.
7.Ziyomuhammedov B. Ta’lim texnologiyalari. – T.,2012.
8.Nabiev E., Qayumov A. O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati. – T.: Universitet,
2000.
34

1-rasm.Surxondaryo tabiiy geografik okrugi
Manba: ( O`rta osiyo va O`zbekiston tabiiy geografiyasi 7-sinflar uchun darslik 2017-y)
Okrug sharqdan va shimoli sharqdan Bobotog‘ va Hisor tog‘lari orqali
Tojikiston bilan, shimoli g‘arbda Qashqadaryo bilan chegaralanadi, chegara
Chaqchar va Boysun tog‘lari orqali o‘tadi. G‘arbda Turkmaniston bilan bo‘lgan
chegara Ko‘hitang tog‘ining suvayir g‘ich qismidan o‘tadi. Janubda chegara
Afg‘oniston bilan Amudaryo orqali o‘tgan davlat chegarasiga to‘g‘ri keladi.
Okrugni shimol tomonidan Hisor tizmasi o‘rab turadi. Bu tizmaning
balandligi 4500—4600 metrga yetadi. O‘zbekistondagi eng baland cho‘qqi —
Hazrat Sulton (4643 m) ham shu tog‘da joylashgan. Hisor tizmasi janubi g‘arbida
Chaqchar, Boysun, Surxon tog‘ kabi tarmoqlari joylashgan bo‘lib, gersin tog‘ hosil
bo‘lishida burmalangan.
Chaqchar tog‘ining eng baland cho‘qqisi Xuroson hisobla nib, 3749 metrga
yetadi. Boysuntog‘ ancha baland bo‘lib, ayrim cho‘qqilari shimoli sharqida 3700
metrga yetadi. Boy suntog‘ning janubi g‘arbida Ko‘hitang tog‘i joylashgan. Ko‘
hitang janubi g‘arbga 50 km cho‘zilgan va balandligi 3137 metrga yetadi.
Boysuntog‘ning sharqida unga yonma-yon holda Surxontog‘ joylashgan, u qisqa,
lekin ancha baland (3882 m) tog‘dir. Bu tog‘ning janubida Sherobod-Sariqa mish
past tog‘lari (1126 m) joylashgan.
Sherobod-Sariqa mish past tog‘ining janubi g‘arbida Klif-Sherobod past tog‘i
joylashgan. Surxondaryo tabiiy geografik okrugining sharqida Bobotog‘
joylashgan. Bu tog‘ ancha yemirilib, pasayib qolgan bo‘lib, eng baland Zarkosa
cho‘qqisi 2289 metrga yetadi. Bobotog‘ g‘arbga, Surxondaryo vodiysiga va
janubga qarab asta-sekin pasayib ketadi.
Okrugda, yuqorida qayd qilingan tog‘lar ora sida botiqlar joylashib, neogen
va antropogen davri yotqiziqlari bilan to‘lgan. Surxondaryo vodiysi shimoli
sharqdan janubi g‘arbga tax minan 170 km cho‘zilgan bo‘lib, shu yo‘nalishda
pasayib boradi. Shakliga ko‘ra vodiy uchburchakka o‘xshash. Uning janubi-g‘arbiy
qismi keng bo‘lib, 110—115 km ga, shimoli sharqi tor bo‘lib, 15—20 km ga teng.
Okrug O`zbekistonning eng janubiy qismidagi Sherobod-Surxon vodiysining
6

2.3. ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH BO'YICHA CHORA-
TADBIRLAR
Surxondaryo tabiiy geografik okrugi O'zbekistonning eng noyob va boy
tabiiy zonalaridan biri hisoblanadi. Bu yerda biologik xilma-xillik yuqori bo'lib,
ko'plab endemik o'simlik va hayvonlar turlari mavjud.
Shu bilan birga, inson faoliyati natijasida kelib chiqadigan zarar natijasida
yuzaga kelgan muammolar ham ortib ishlaydi. Atrof-muhitni amalga oshirish
bugungi kunda muhim strategik yo'nalishga olib keladi.
1. qo'riqxonalarni barqaror va barqaror rivojlanish
 Surxondaryo viloyatida joylashgan Surxondaryo davlat qo'riqxonasi
hamda Boysun, Sherobod va Hisor tog' tizimlaridagimaydonini hamda
Boysun, Sherobod va Hisor tog' tizimlaridagi sezilarli etilishning maydonini
barqarorlashtirish;
 Endemik va yo'qolib qurilish hayvon va o'simlik turlarini hosil qilish uchun
yangi tabiiy parklar tashkil etish;
 Qo'riqxonalarni zamonaviy monitoring texnologiyalari bilan jihozlash.
2. Ekologik qishloq xo'jaligini rivojlantirish
 Paxta va g'alla yetishtirishda suvni tejovchi texnologiyani joriy etish
(tomchilab sug'orish);
 Kimyoviy o'g'itlar va pestitsidlardan yuk tashishni cheklash, organik
dehqonchilikni rivojlantirish;
 Tuproq eroziyasiga qarshi agromeliorativ mahsulotlarni ishlab chiqarish.
31

muqaddas ziyoratgohi hisoblanadi. Bugungi kunda Zulf-Kifl maqbarasiga turistlar
oqimini yo naltirish maqsadida keng ko lamli islohotlar, rekonstruksiya ishlarʻ ʻ
amalga oshirilmoqda. Surxon elining so lim va betakror tabiati, musaffo havosi,
ʻ
shifobaxsh zilol suvidan baxramand bo lmagan kishi bo lmasa kerak, albatta. Ana
ʼ ʻ
shunday so lim go shalardan biri shubhasiz - G o rimbuloq tabiiy bulog idir.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Buloq o zining shifobaxsh xususiyati, tarkibida turli minerallar erigan holatda
ʻ
uchrashi bilan ajralib turadi.
Undan turli kasalliklarni davolashda samarali foydalanib kelinmoqda.
Shuningdek, Teshiktosh g ori va Machay g ori, Kampirtepa arxeologik
ʻ ʻ
yodgorligi,Sherobod tumanidagi Tillabuloq va Arrabuloq arxeologik
yodgorliklarini muhofaza etish bilan birga turizm maqsadida samarali foydalanish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Rekreatsion resurslardan istiqbolli foydalanish qo'riqxonada ekoturizmni
ja'dal rivojlantirish uchun yetarli shart - sharoitlar yaratib berish talab etiladi.
Ishning maqsadi va vazifalari: Surxon davlat qo riqxonasining noyob tabiiy
ʻ
landshaftlarini asrab - avaylash va muhofaza etish; Rekreatsion resurslaridan
samarali foydalanish istiqbollarini yaratish ishning asosiy maqsadi hisoblanadi.
Ma'lumki, Surxon davlat qo riqxonasi Ko hitang va qisman Hisor tog
ʻ ʻ ʻ
tizmalarining tabiiy landshaftlarini va tog ekotizimlarini saqlash maqsadida
ʻ
tashkil etilgan.
Mazkur qo riqxona Pomir - Oloy tog tizmiga kiradigan Hisor tizmasining
ʻ ʻ
janubi - g arbiy qismi hisoblangan Ko hitang tizmasining sharqiy yonbag rida
ʻ ʻ ʻ
joylashgan. Ko hitang tizmasi O zbekiston va Turkmaniston davlatlari hududida
ʻ ʻ
joylashgan. Boysuntog ning janubiy davomi hisoblanadi. Ma muriy jihatdan
ʻ ʼ
Surxondaryo viloyati Sherobod tumani hududiga qarashli. Qo riqxona hududi
ʻ
shimoldan Tangidara soyi bilan chegaralanadi. Sharqiy chegarasi Xatak,
Xo jankon,Qizilolma, Shalqon, Kampirtepa, Sherjon va Vandob qishloqlari bilan,
ʻ
janubiy hududi Xo jaykon tuz koni bilan tutashib ketgan. Ko hitang tizmasining
ʻ ʻ
g arbiy yonbag ri Turkmaniston Respublikasi hududi bo lib, Koytendag umumiy
ʻ ʻ ʻ
maydoni 27139 ga, qo riqxonasi joylashgan. Surxon davlat qo riqxonasining
ʻ ʻ
24

To`qayzorlarda bug`u, to`qay mushugi, qirg`ovul, buxoro bug`usuv (xongul),
yovvoyi cho`chqa, chiyabo`ri, tulki, g`oz, o`rdak uchraydi.
Okrugda o`qilon, gekkon kaltakesagi, turkiston kobrasi (ko`zoynakli ilon),
jayra, tasqara, so`fito`rray, chil, kaklik ham bor, Surxondaryo okrugi tabiatning
ajoyib qismini, xususan Amudaryo to`qayzorlarini va Ko`hitang tog`
landshaftining va u yerdagi o`simlik va hayvonlarning ba`zi turlarini himoya qilish
maqsadida Surxondaryo qo`riqxonasi tashkil etilgan. Qo`riqxona maydoni 28014
gektar bo`lib, ikki qismdan iborat. Birinchi Qirmiz 1960 -yili tashkil etilgan sobiq
Payg`ammaorol qo`riqxonasini o`z ichiga oladi. Bu qism Termiz shahridan 20 km
masofada, Amudaryo o`rtasidagi, eni 5 km, bo`yi 15 km, maydoni 4 km2 bo`lgan
orolda joylashib, unda to`qay landshafti va u yerdagi o`simliklar (baland bo`yli
kamishzorlar, ilonpechak, yovvoyi jiyda, tol, teraklar) hamda hayvonlar (xongul,
to`ng`iz, tulki, to`qay mushugi, chiyabo`ri, quyon, tojdor tustovuq, ilonlar) himoya
qilinadi.
Surxondaryo qo`riqxonasining ikkinchi qismi sobiq Ko`hitang buyurtmasini
o`z ichiga olib, tog` landshafti hamda morxo`r, Buxoro tog` qo`yi, burgut himoya
ostiga olinadi. Shuningdek, bu qo`riqxona hududida Zaroudkamar arxeologik
yodgorligy ham joylashgan.
Surxondaryo okrugi o`z navbatida Termiz-Denov, Sherobod tabiiy-geografik
rayonlariga bo`linadi.-
I. Termiz-Denov tabiiy-geografik rayoni o`z ichiga Surxondaryo vodiysini,
xususan uning hozirgi zamon va ko`hna qayirlarini oladi. U sharqdan va janubi-
sharqdan Bobotog` etaklari bilan, shimoldan Machitli tog`i bilan, shimoli-g`arbdan
Surxontog` bilan, g`arbdan Xoudor-Uchqizil marzalari bilan, janubdan esa
Amudaryo bilan chegaralanadi.
Rayon atrofi tog`lar bilan o`ralib, quruq subtropik iqlim bilan tavsiflanadi.
Rayonda quyidagi landshaftlar uchraydi. Qamish va to`qay o`simliklari
o`suvchi, o`tloq botqoq, allyuvial tuproqli qayirlar landshafti. Sugoriladigan bo`z,
allyuvial o`tloq va taqir tuproqlari tarqalgan madaniy landshaft.Efemer
o`simliklari bilan qoplangan, och bo`z tuproqli, lyossli sertepa tekisliklar
18

(yillik o`rtacha harorati 7° C ). Yoz quruq va jazirama issik, qish yumshoq va iliq
keladi; shuning uchun ham subtropik o`simliklar o`sa oladi.
Surxondaryo okrugida bahorda oxirgi sovuq tushishning o`rtacha muddati 2-
15 martlarga, kuzgi birinchi sovuq tushishning o`rtacha muddati esa 20-25
oktabrlarga to`g`ri kelib, sovuq bo`lmaydigan kunlar miqdori 227-266 ga teng.
Okrugda harorati 0° C dan pastga tushmaydigan davr nolga teng, binobarin
vegetao`iyali qish 94—100% ni tashkil etadi. Vakolanki, bu ko`rsatkich
Qashqadaryo okrugida 51—66%, Quyi Zarafshon okrugida 41—55%, Toshkent-
Mirzacho`l okrugida 33—46%, Quyi Amudaryo okrugida 0—4%.
Surxondaryo okrugidagi bunday qulay iqlimiy sharoit subtropik o`simliklarni
o`stirish, ingichka tolali paxta, shakarqaming kabi issiqsevar o`simliklar ekishga
imkon beradi.
Okrug tog`lar orasidagi berk botiqda joylashganligidan yog`in kam (133—
360 mm). Yog`in miqdori hudud relefining tuzilishiga bog`liq bo`lib, janubi-
g`arbdan shimoli-sharqqa tomon ko`payib boradi: okrugning janubi-g`arbiy
tekislik qismida (Termizda) bir yilda 133 mm yog`in tushsa, shimoli-sharqiy
qismida (Denov rayonida) 360 mm ga yyetadi. Yog`inning asosiy qismi bahor va
qishda (88% i) yog`adi, yozda esa yog`in juda kam, (2%) tushadi. yyerinning bir
qismi qor holida ham tushadi, lekin u uzoq saqlanmaydi. Qor okrugda ba`zi yillari
umuman yormaydi, ba`zi yillari esa 15 kundan 23 kungacha qor yogib, qalinligi 1
—2 sm ga yetib, 5— 7 kun erimay turishi mumkin. Bunday qishlar kamdankam
bo`lishi mumkin. Okrugda g`arbiy, janubi-g`arbiy va shimoli-sharqiy shamollar
eng ko`p esadi. Shamollarning tezligi bir xil emas, o`rtacha tezligi sekundiga 2,6
m. Ammo ba`zan tezligi sekundiga 15 m dan oshadigan kuchli shamollar ham
bo`lib turadi. Okrug janubi-sharqiy qismining iqlimiga janubi-g`arbdan esuvchi
quruq, changto`zonli «afg`on» shamoli salbiy ta`sir ko`rsatadi. Ba`zan bu shamol
soatlab, hatto sutkalab esib, qishloq xo`jalik ekinlariga katta zarar yyetkazadi .
10

tepa qatlam so nggi mezolit va ilk neolit davriga oid. Machay g oridan mehnatʻ ʻ
qurollari, yovvoyi hayvonlarning suyaklari, oziq-ovqat qoldiqlari chiqqan ushbu
madaniy qatlamning qalinligi 40 sm ga yetadi. Gor ichida aniqlangan ashyoviy
dalillar asosida bu yerda ibdidoiy odamlarning ilk manzilgohlari shakllanganligi
bilishimiz mumkin.
Machay g oridan topilgan moddiy-madaniyat boyliklarini muhofaza qilish
ʻ
asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Qo riqxona hududidagi madaniy meros
ʻ
obyektlarini o rganar ekanmiz, uning qadimiy tarixga ega ekanligining guvohi
ʻ
bo lamiz. Oks Aleksandriya deb nom olgan yodgorlik eramizdan avvalgi 4 asr
ʻ
oxiri va 2 - asri o rtalariga oid. Yodgorlikdan qayin po stlog iga bitilgan Baqtriya
ʻ ʻ ʻ
yozuvlarining namunalari saqlanib qolgan. Qo riqxona tarkibidagi Oks
ʻ
Aleksandriya (Kampirtepa) arxeologik yodgorligi moddiy ma naviy boylik sifatida
ʼ
davlat muhofazasiga olingan. Kelgusida Oks Aleksandriya arxeologik
yodgorligining infratuzilmasini rivojlantirish hamda ushbu hududda turistlar tashrif
buyuradigan maskanga aylantirish uchun yetarli imkoniyatlar mavjud. Surxon
davlat qo riqxonasi tarkibidagi yana muhim ahamiyatga ega yodgorliklardan biri
ʻ
bu Sherobod tumani Poshxurt qishlog ida joylashgan Tillabuloq va Arrabuloq
ʻ
arxeologik yodgorliklari hisoblanadi.
Yodgorlik Sherobod tumani markazidan 30-35 km shimoli- sharqiy
uzoqlikda joylashgan. Tillabuloq yodgorligi g arbiy qismida balandlik 300 m ga
ʻ
yetadigan Ko hitang va janubi-sharqiy qismida esa past tekisliklardan iborat tog li
ʻ ʻ
hududning shimoli-sharqida E 66.48 / N 37;42 burchak ostida dengiz sathidan
ʼ ʼ
587 m balandlikda joylashgan.
Amalga oshirilishi belgilab berilgan vazifalar kelgusida qo riqxonada
ʻ
turizmning jadal rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar eshigini ochib beradi.
Xulosa qilib aytganda, Surxon davlat qo riqxonasida ekoturizm salohiyatini
ʻ
rivojlantirish masalalariga alohida e tibor berilishi lozim. Eng avvalo, turistlarning
ʼ
go zal tabiat bag rida erkin sayohat qilishlari uchun yetarli shartsharoitlar va servis
ʻ ʻ
xizmatini samarali tashkil etish talab etiladi.
29

- Turizmning yangi salohiyatli turlari (ziyorat qilish, ekologik, ma rifiy,ʼ
etnografik, gastronomik, sport, davolash, sog lomlashtirish) turizmini
ʻ
rivojlantirish;
-Ichki turizmni rivojlantirish va xorijiy sayyohlar oqimini yo naltirish;
ʻ
- Qo riqxona tabiiy landshaftlarini va noyob yodgorliklarini muhofaza etish;
ʻ
- Qo riqxonada ekotaribot ishlarini samarali tashkil etish;
ʻ
- Qo riqxonaning kelgusidagi rejalari va dasturlarini ishlab chiqish,
ʻ
loyihalash va planlarini tuzish;
Yuqorida belgilab berilgan vazifalar kelgusida qo riqxonaning yirik turizm
ʻ
markaziga aylanishi uchun xizmat qiladi.Qo riqxona hududining rekreatsion
ʻ
resurslarni o rganar ekanmiz Zarautsoy arxeologik yodgorligi, ZulfKifl maqbarasi,
ʻ
G o rimbuloq tabiiy bulog ining tabiat mo jizalari bilan yaqindan tanishamiz.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ko hitang tog larida Zarautsoy arxeologik yodgorligi - qadimgi toshlarga bitilgan
ʻ ʻ
san'atning noyob namunalardan biri saqlanib qolgan. Zarautsoy darasidagi
Zarautsoy qoyatosh rasmlari yuqori neolit davriga tegishli noyob topilma bo lib,
ʻ
Sherobod tumani hududida aniqlangan. Boysun tog idagi Teshiktosh g oridan o rta
ʻ ʻ ʻ
paleolitga xos neandertal turidagi odamlarning qadimiy manzilgohlari topilgan.
Zarautsoy petrograflarda, g or shiftlariga qadimgi odamlarning hayvonlari ovlash
ʻ
marosimi tasvirlangan bo lib uning yoshi taxminan 15 - 20 ming yilga teng.
ʼʼ ʻ
Rasmlar asosan g or shiftlari va devorlarga chizma tarzida kontur va soya uslubida
ʻ
qizil angob (oxra) bilan chizilgan. Chizmalarda ibtidoiy odamlarning ov qilish
manzaralari mahorat bilan o ziga xos hayotiy qilib ishlangan. Shuningdek, ibtidoiy
ʻ
odamlarning itlar yordamida yovvoyi buqalarni ov qilish manzaralari aks
ettirilgan.Hayvonlar (yovvoyi buqa, tulkilar, yovvoyi cho chqa, burama shoxli
ʻ
echki, jayron, tog echkisi va boshqalar) turli buyumlar (o q - yoy, nayza,
ʻ ʻ
o roqsimon qurollar) niqoblangan odamlar va h.z.larning sur atlari mohirona aks
ʻ ʼ
ettirilgan. Qoyatoshdagi bitiklar jonli tarixdan hikoya qiladi. Zarautsoy
qoyatoshlarida 246 ta dam ortiq moddiy madaniyatga xos ibtidoiy tasvirlar
topilgan. Zarautsoy arxeologik yodgorligi hozirda muhofaza ostiga olingan.
Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 5-maydagi "Muhofaza etiladigan tabiiy
26

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Tabiiy geografik o'lkalarni o'rganish geografiya
fanining muhim yo'nalishlaridan biridir. Har bir geografik okrug o'zining geografik
tuzilishi, iqlimi, tuproq-qoplamasi, o'simlik va hayvonot dunyosi, hamda tabiiy
resurslari bilan ajralib turadi.
O'zbekiston hududi tabiiy geografik oklar ichida Surxondaryo okrugi
o'zining betakror tabiati, biologik xilma-xilligi va iqlim sharoitlari bilan alohida
o'rin egallaydi.
Surxondaryo mamlakatning eng janubiy mintaqa viloyati bo'lib, tog'lar,
vodiylar va cho'l hududlarining uyg'unlashuvi bilan alohida turadi.
Bu hududda Hisor tog' tizmalari, Surxon vodiysi, va Amudaryo havzasi
viloyatning tabiiy geografik holatini belgilovchi sifatidir. Shu sababli ushbu okrug
O'zbekistonning boshqa tabiiy geografik rayonlaridan farqli o'ziga xos tabiiy
xususiyat ega.
Kurs ishining maqsadi — Surxondaryo tabiiy geografik okrugining relyefi,
iqlimi, suv resurslari, tuproq turlari, o'simlik va hayvon dunyosi, hamda iqtisodiy
jihatdan o'rganish orqali uning tabiiy-geografik holatini chuqur tahlil qilishdan
iborat.
Kurs ishi ning vazifasi :
 Surxondaryo viloyatining tabiiy geografik holatini asosida o'rganish;
 Hududning geologik va geomorfologik tahlil qilish;
 Iqlim, suv, tuproq, o'simlik va hayvonot resurslarini tizimli ko'rib chiqish;
 Hudud xo'jalikda harakatni yo'lga qo'yish;
 Ekologik muammolar va muammolarga e'tibor qaratish.
Mavzuning foydaliligi, bugungi kunda oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash,
tabiiy resurslardan ishlab chiqarish va undan foydalanish masalalari juda muhim
ahamiyat kasb etadi.
3

bozoridagi ushbu metallar bahosidan kelib chiqqan holda mazkur kon zahiralari 4
mlrd.
AQSH dollari miqdorida baholanmoqda. 2006 - yil avgust oyidan boshlab
«Xonjiza» polimetall konini ishga tushirish Olmaliq tog‘ kon metallurgiya
kombinati ixtiyoriga berildi. Kondan foydalanish bilan bog‘liq barcha ishlar ushbu
kombinat tomonidan chet el sarmoyasisiz bajarilishi k о ‘rsatib о ‘tildi.
2008-2012 -yillar oralig‘ida ushbu konni ishga tushirish, 3 - 4 yildan keyin
esa kombinat uchun ruh, q о ‘rg‘oshin va mis konsentratlari birlamchi ishlab
chiqarish tarmog‘ini tashkil etish ishlarini boshlash rejalashtirilmoqda.
Bu kon va ma’danni birlamchi qayta ishlovchi korxonaning ishga tushirilishi
Uzun va Sariosiyo tumanlarida aholi bandligining oshishiga, ularning IG О ‘ni
yaxshilashga yordam beradi. Viloyatning yana bir asosiy mineral resurslaridan biri
bu kimyoviy tuzlardir. Surxondaryoda fosforit, kaliy va osh tuzlarining katta
zahirasi mavjud. Ushbu qazilma resurslar asosida kimyo sanoatini rivojlantirish
uchun imkoniyatlar katta b о ‘lsada, faqatgina K о ‘hitang tog‘ yonbag‘irlarida
joylashgan.
22

Janubiy Surxon (suv sig‘imi 800 mln m 3
), Uchqizil (suv sig‘imi 16 mln m 3
) suv
omborlari qurilgan.
Gidrogeologik jihatdan okrug Sherobod-Surxondaryo artezian havzasiga
kirib, yer osti suvlariga juda boy. yyer osti suvlarining ishlatilish miqdori
sekundiga 33,9 m3 ni tashkil etadi. yyer osti suvlari bo`r, paleogen, neogen va
antropogen davr yotqiziqlari orasida uchraydi.1000 - 2000 m chuqurlikdagi yer osti
suvlari bo`r davri yotqiziqlari orasida uchrab, minerallashgan, termik suvlardir.
12

qoyatoshlar orasida sizib chiqmoqda. Buloq o zining shifobaxsh xususiyatlari bilanʻ
ahamiyatli. Tarkibida turli minerallar (Fe, Al, Mg, Ca,Br, SO) erigan holatda
uchraydi. Umumiy minerallanish darajasi 120-160 mg/l tashkil etadi.
Buloq suvidan tabobat va meditsinada keng foydalanilmoqda. Jumladan:
turli xil kasalliklar (buyrak, jigar, oyoq va qo ldagi shishlar, ichki organlarni)
ʼ
yuvib darddan forig etishda samarali vosita hisoblanadi. Buloq yovvoyi tabiat
ʻ
bag rida joylashgan va muhofaza ostiga olinmagan. Rekrentlar uchun mutlaqo
ʻ
tabiiy sharoit mavjud emas.
Kelgusida hududda yirik, G o rimbuloq davolash maskani barpo etish,
ʻ ʻ ʼʼ
sanatoriya, dam olish uylari va mehmonxonalar va ko plab infrastruktura
ʻ
tarmoqlari barpo etish imkoniyatlari mavjud. Hududni muhofaza ostiga olish bilan
birga turizm maqsadida samarali foydalanish eng muhim vazifalardan biridir.
Boysun tog larida aniqlangan Teshiktosh g ori mustye madaniyatiga taalluqli
ʻ ʻ
neandertallashgan ilk manzilgoh. Boysun tumanidagi Turkandaryoning
Zovtalashgansoy darasida dengiz sathidan 1500 m balandlikda
joylashgan.Umumiy maydoni 300 kv.km. G or shipi teshik, nomi ham shundan
ʻ
kelib chiqqan.
Kirish qismi sharq tomonga qaragan bo lib balandligi 7 m, eni 20 m,
ʻ
uzunligi 21 m ni tashkil qiladi. Yodgorlik beshta madaniy qatlamdan iborat bo lib,
ʻ
madaniy qatlam qalinligi 1.5 m. Teshiktosh g oridan aniqlangan 2859 dona tosh
ʻ
buyumlar, 2520 dona siniq buyumlar, 134 ta plastinka parrakcha, 94 ta tosh
qurollar, 101 dona turli shakllar, o zaklar, 10 dona tosh bo lakchalardan tarkib
ʻ ʻ
topgan; Boysun hududida qadimgi tosh davriga tegishli moddiy madaniyat
yodgorliklari juda ko p. Ana shunday mo jazgina manzillardan yana biri - Machay
ʻ ʻ
g ori hisoblanadi. Machay g ori - Yuqori Machay va Quyi Machay qishloqlari
ʻ ʻ
oralig ida ya ni Boysuntog etaklaridagi Machay soyining (Turkandaryo)
ʻ ʼ ʻ
yuqorisida joylashgan. Machay g ori daryo sathidan 70 m balandlikda tabiiy
ʻ
tepalikda joylashgan.
Bu g orning kengligi 10 m, chuqurligi 11 m, balandligi 3,5-4 m atrofida.
ʻ
Machay g orining uzunligi 8 m ni tashkil qiladi. Ustki qatlami mezolit davriga xos
ʻ
28

SURXONDARYO TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI
REJA:
KIRISH
I.BOB. SURXONDARYO TABIIY GEOGRAFIK OKRUGITABIATINING
O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
1.1.Okrugning tabiiy geografik o`rni, chegaralari, relyefi
1.2. Tabiiy sharoiti va foydali qazilmalari
1.3. Tuproq va o'simlik qoplami, hayvonot dunyosi
II.BOB.SURXONDARYO TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING
EKOLOGIK MUAMMOLARI VA HUDUDIY RIVOJLANISH
ISTIQBOLLARI
2.1 Surxondaryo viloyati tabiiy resurs salohiyatidan foydalanish orqali iqtisodiy
geografik o`rinini yanada yaxshilashdagi muammolar.
2.2.Surxon davlat qo’riqxonasi rekreatsion turistik obyekt sifatida
2.3. Atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha chora-tadbirlar
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

hududlarning qo riqlanma zonalarini belgilash bo yicha qo shimcha chora-ʻ ʻ ʻ
tadbirlari to g risidagi" qarorga muvofiq Surxon davlat qo riqxonasining
ʻ ʻ ʻ
qo riqlanma zonasi 16695 ga maydonda tashkil etilishi va qo riqxona tarkibidagi
ʻ ʻ
"Zarautsoy qoyatosh sur'atlari" obyektini qo riqxona hududidan uning qo riqlanma
ʻ ʻ
zonasiga o tkazish (395.6 ga) nazarda tutilgan. Shuningdek Vazirlar
ʻ
Mahkamasining 2019-yil 30-maydagi 443 sonli qarori doirasida "Sherobod
tumanidagi Zarautsoy arxeoligik yodgorligi" madaniy meros obyektlari sifatida
muhofaza ostiga olingan.
Bugungi kunda arxeologik yodgorlikni muhofaza qilish bilan birga turizm
maqsadida samarali foydalanishning istiqbolli rejalari amalga oshirilmoqda.
Mamlakatimizda ichki turizmni keng rivojlantirish bilan birga xorijiy sayyohlar
oqimini yo naltirish eng asosiy vazifalardan biridir. Qo riqxonaning ikkinchi
ʻ ʻ
bo limida Payg ambarorol uchastkasi joylashgan. Payg ambarorol uchastkasi
ʻ ʻ ʻ
Amudaryodagi kichik orol hisoblanib (uzunligi 8 km, eni 5 km) tashkil etadi.
Oroldagi muqaddas maskanlardan biri bu - "Zulf - Kifl maqbarasi"dir.
Mazkur maqbara 11-12 asrlardan buyon muqaddas ziyoratgoh manzili
hisoblanadi. Rivoyatlarga ko ra, orolda musulmonlarning 25 ta payg ambarlardan
ʻ ʻ
biri "Zulf - Kifl" asl ismi (Bishr Ayyub o g li) ning qabri joylashgan bo lib, uning
ʻ ʻ ʻ
qabri ustida "Zulf - Kifl" maqbarasi bunyod etilgan. Maqbara turli davrlarda
qurilgan gumbazli katta masjid va janubdan tutashgan sag anali hilxona hamda
ʻ
g arb tomonidan biriktirilgan ikki xonadan tashkil topgan. Masjidga murabba tarxli
ʻ
(6.95:6.95) gumbazli, old qismi peshtoqli, bezagi g isht chorgul va archa tarzida
ʻ
terilgan, mehrobiga ganjkori naqsh ishlangan. Zulf-Kifl maqbarasi 2018- yilda
rekonstruksiya qilinib hozirda obod manzilga, unga tutash hududlar bog -u
ʻ
rog larga, gulzorga aylantirilgan.
ʻ
Maqbaraga ziyorat qilish uchun ko plab sayyohlar tashrif buyurmoqda.
ʻ
O zbekiston tog larida shifobaxsh, ma danli tabiiy buloqlar juda ko p. Ana
ʻ ʻ ʼ ʻ
shunday buloqlardan biri Surxon davlat qo riqxonasi tarkibidagi Sherobod
ʻ
tumanidan 95 km uzoqlikda joylashgan G o rimbuloq tabiiy bulog idir. Ko hitang
ʻ ʻ ʻ ʻ
tog larining g arbiy qismida dengiz sathidan 1700 m balandlikda tor dara bo ylab
ʻ ʻ ʻ
27

Okrugdagi ikkinchi muhim tabiiy resurs bu yer osti suvlaridir.
Gidrogeologlarning ma`lumotiga ko`ra Surxondaryo va Sherobod artezian
havzasidan faqat neogen yotqiziqlari orasidagina katta suv zahiralari bor.
Okrugdagi faqat antropogen jinslari orasidagi suvlardan foydalanilsa,
qo`shimcha yana 30 ming gektar yyerni sug`orish mumkin. Lekin bu yyer osti
suvlaridan hozircha kam foydalanilmoqda. Faqat Jayronxona, Ko`kaydi, Lalmikor
kabi joylarda qazilgan mineraltermik suvlardan davolashda foydalanilmoqda.
1.3. TUPROQ VA O'SIMLIK QOPLAMI, HAYVONOT DUNYOSI
Tuproqlari. Surxondaryo tabiiy geografik okrugining okean sathidan 500 m
balandlikkacha bo‘lgan joylarida och bo‘z tuproq tarqalgan. Yerosti suvlari yer
betiga yaqin bo‘lgan joylarda sho‘rlash gan bo‘z tuproq uchraydi. Surxondaryo va
Sherobod daryo larining qayirlarida alluvial-o‘tloq va botqoq tuproqlar uch rasa,
janubiy qismidagi qum massivlarida qumli va qumloq tuproqlar uchraydi.
Okrugning 500 m dan 1200 m balandlikkacha bo‘lgan qismida oddiy va to‘q tusli
bo‘z tuproqlar tarqalgan.
Bunday tuproqlar ko‘p joylarda o‘zlashtirilib, madaniy bo‘z tuproq qa
aylantirilgan. Surxondaryoning 1500—2500 m dan balandda bo‘lgan tog‘
yonbag‘irlarida tog‘-jigarrang tuproqlar tarqalgan bo‘lib, tarkibidagi chirindi 4—6
foizga boradi. 2500 m dan yuqorida yaylov mintaqasi boshlanib, tog‘-o‘tloq,
o‘tloq, o‘tloq-bot qoq tuproq uchraydi. Okrugning tekisliklar qismida och bo`z
tuproq bo`lib, tarkibida 1 —1,5% chirindi bor.
500 m dan baland joylarda oddiy bo`z tuproq uchraydi. Oddiy bo`z tuproq
och bo`z tuproqqa nisbatan chirindiga boy (1,5—2%). Okrugning grunt suvi yer
betiga yaqin bo`lgan janubi-g`arbiy rayonlarda sho`rlangan tuproq, gil (soz)
jinslardan iborat bo`lgan yyerlarda esa taqir bo`z tuproq uchraydi.
Okrugning janubiy qismidagi qum massivlarida qumli cho`l tuproqlar
ko`pchilikni tashkil etadi. Ba`zi yyerlarda ko`chib yuruvchi kichik-kichik
14

bor. Bu yoyilma konuslar qum va shag`allardan tashkil topgan. Okrugning eng past
yyerlari Amudaryo qayirlarida joylashgandir. Bu qayir va ko`hna qayirlar ustini
qumoq, qumlar va shag`allardan iborat bo`lgan allyuvial yotqiziklar qoplagan.
Okrugning janubiy qismida qumliklar bor.
2-rasm.Hazrati sulton cho`qqisi
Manba.www.arxiv.uz
Bulardan eng muhimi Xovdor va Uchqizil marzalarining sharqidagi
Katta qumdir. Okrugda taqir, sho`rxoklar, Amudaryo sohillarida esa botkoq
bosgan yyerlar uchraydi. Okrugning o`rta qismidan Surxon daryo oqib o`tib ,bir
necha qayir va ko`hna qayirlarni xosil qilgan. Bu ko`hna qayirlarning nisbiy
balandliklari 3—12 likga yyetadi va ba`zi yyerlarda tikka ko`tarilib ketadi.
Ular ustini esa qalin (30—90 m) qumoq va lyossimon jinslar qoplab olgan.
Bu yumshoq jinslar oqar va vaqtli suvlarning ishi tufayli yuvilib, jarlar hosil
qilgan.
8

1.2. TABIIY SHAROITI VA FOYDALI QAZILMALARI
Iqlimi. Surxondaryo vodiysining iqlimi quruq subtropik. Lekin atrofidagi
tog‘larga ko‘tarilgan sari iqlim o‘zgaradi. Okrugning tekislik qismida yoz
serquyosh, issiq va quruq, tog‘ga tomon harorat pasayib boradi. Qish qisqa va iliq,
lekin atrofidagi tog‘larda sovuqroq bo‘ladi.
Yozda okrugning tekislik qismi juda isib ketadi. Iyulning o‘rtacha harorati
Denovda +28,2°C, Sherobodda +32,1°C ga yetadi. Yozda havo harorati Termizda
+50°C ga ko‘tarilganligi kuzatilgan (1914- yil 21- iyulda). Bu respublikamizda
qayd qilingan eng yuqori haroratdir.
Qish okrugning tekislik qismida iliq bo‘lib, yanvarning o‘rta cha harorati
Sherobod va Termizda +2,8°C ga teng. Lekin atrofidagi tog‘larning 2500—3000 m
balandliklarida yanvar ning o‘rtacha harorati –6°C dir. Ba’zan qishda sovuq havo
massalari tog‘lardan o‘tib, tekislik qismi haroratini pasaytirib yuboradi. Shunday
kezlarda havo harorati –20–25°C gacha pasayadi. Surxondaryo okrugida yog‘inlar
notekis taqsimlangan.
Okrugning janubidagi tekisliklarga eng kam yog‘in (yiliga 133— 230 mm)
tushadi. Lekin tog‘ yonbag‘irlari bo‘ylab ko‘taril gach, yog‘in miqdori ortib, 500-
600 mm ga yetadi.
Hisor tog‘larining janubiy yonbag‘irlariga 800—900 mm gacha yog‘in
tushishi mumkin, yillik yog‘inning ko‘p qismi qishda (46—48 foiz) va bahorda (43
—44 foiz) yog‘adi. Kuz oylariga yillik yog‘inning 8—10 foizi, yozga esa atigi 1—
2 foizi to‘g‘ri keladi.
Surxondaryo okrugini g`arbdan, shimoldan va sharqdan o`rab turgan tog`lar
yozda ham, qishda ham xavo massalarining okrugga o`tishiga ancha to`sqinlik
kiladi. Shuning uchun ham okrug butun respublikamizdagi eng issiq o`lkadir
9

Suvlari. Surxondaryo tabiiy geografik okrugida uzunligi 20 km dan ortiq
bo‘lgan 35 ta daryo mavjud. Bu daryolar ichida eng kattalari Surxondaryo va
Sheroboddaryo hisoblanadi.
Surxondaryo To‘polondaryo bilan Qoratog‘ daryolarining qo‘shilishidan
vujudga keladi. To‘polondaryo Surxondaryoning eng katta va eng ser suv irmog‘i,
Hisor tog‘ining eng baland qismidan Qorasuv nomi bilan boshlanib, G‘ova
irmog‘ini qo‘shib olgach, To‘po londaryo nomini oladi. Uning uzunligi 124 km
bo‘lib, qor muzlarning erishidan to‘yinadi. Uning o‘rtacha yillik suv sarfi
sekundiga 54,6 m 3
, eng ko‘pi sekundiga 470 m 3
, eng kami 5,7 m 3
. Qoratog‘ daryosi
Hisor tog‘ining 4200 m balandlik dagi janubiy yonbag‘ridan shu nom bilan
boshlanadi.
Uning uzunligi 100 km atrofida. Qoratog‘ daryosi qor-muzlarning erishidan
to‘yinadi, binobarin, eng ko‘p suvi may—iyun oylariga to‘g‘ri keladi. Uning
o‘rtacha yillik suv sarfi sekundiga 23 m 3
, maksimal suv sarfi sekundiga 239 m 3
,
minimal 2,5 m 3
. Surxondaryo To‘polon bilan Qoratog‘ daryolarining qo‘shilgan
yeridan Amudaryogacha 196 km. Shu masofada o‘ng tomondan Sangardak va
Xo‘jaiðok irmoqlarini qo‘shib oladi. Surxondaryo, asosan, qor-muzlarning
erishidan to‘yinib, o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi Qorovultepa qishlog‘i yonida
sekundiga 70,2 m 3
ni tashkil etadi, eng katta suv sarfi sekun diga 600 m 3
, eng kami
sekundiga 0,1 m 3
. Sheroboddaryo Boysun tog‘i va uning davomi hisob langan
Ko‘hitang tog‘ining sharqiy yonbag‘ridan boshlanuvchi Irg‘oyli va Qizilsoy
daryolari qo‘shilishidan vujudga keladi.
U Sherobod shahridan quyida Qorasuvdaryo deb yuritiladi. Uning uzunligi
186 km bo‘lib, o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi sekundiga 7,5 m 3
. Sheroboddaryo qor-
yomg‘ir suvlaridan to‘yin ganligi tufayli eng ko‘p suvi aprel — may oylarida
oqadi. Yerosti suvlari har xil davr yotqiziqlari orasida uchraydi.
Paleogen va neogen davri yotqiziqlari orasidagi 140—150 m chuqurlikdan
chuchuk suv chiqadi. Bo‘r davri yotqiziqlari orasidagi 1000 —2000 m
chuqurlikdan chiquvchi mineral shifo baxsh suv harorati +60 +70°C ga yetadi.
Surxondaryo tabiiy geografik o‘lkasida suv ta’minotini yax shilash maqsadida
11

о ‘zlashtirila boshlangach keskin qulaylashib borishini ta’kidlagan. Surxondaryo
viloyatida yoqilg‘i - energetika resurslari, polimetallar, tabiiy tuzlar va qurilish
materiallari xom ashyolari mavjud.
Viloyat neft va gaz konlari 1950 yillardan boshlab ishga tushirilgan.
Amudaryo, Xotinrabot, Xovoag`, Kakaydi va Tolli konlaridan neft , Lalmikordan
esa neft va gaz qazib olinadi. Bundan tashqari, hozirgi kunda Qorsaqli, Oqtov,
Q о ‘shtor, Jayraxona kabi neft konlarini ishga tushirilish m о ‘ljallanmoqda.
« О ‘zbekneft va gaz» milliy xolding kompaniyasining geologik tekshiruvlari
natijasiga k о ‘ra bu mintaqada 774 mln. shartli yoqilg‘i borligi aniqlangan.
Respublikamizdagi asosiy toshk о ‘mir konlari hisoblangan Sharg‘un (Sariosiyo
tumanida) va T о ‘da (Boysun tumanida) k о ‘mir konlarida mustaqilligimizning ilk
yillarida 200 ming tonnagacha toshk о ‘mir qazib chiqarilgan edi. Keyingi yillarga
kelib bu k о ‘rsatkich keskin pasayib ketdi. 2020-yilda hukumatimiz tomonidan
2026 -yilgacha k о ‘mir sanoatini rivojlantirish dasturi qabul qilingan va unga
binoan respublikamizda toshk о ‘mir qazib chiqarishni 110 ming tonnaga yetkazish
rejalashtirilgan.
Hisor tog‘ etaklarida kembriygacha b о ‘lgan geologik davrning gneys va
slanets yotqiziqlari ustida joylashgan Sharg‘un k о ‘miri yuqori kalloriyali, ammo
qatlamlari yupqa b о ‘lib, о ‘rtacha qalinligi 2,5 m, ayrim joylarda 12 m.gacha
yetadi. K о ‘mir qatlamlari baland va qiya yonbag‘irlarda joylashganligi sababli
ularni о ‘zlashtirish ancha murakkab.
Boysun koni k о ‘miri yuqori sifatli b о ‘lib, yura davri yotqiziqlari ustida
joylashgan. Ishlab chiqarish sharoitlari Sharg‘un koniga nisbatan birmuncha qulay.
Hisor tog‘larining janubi - sharqiy yonbag‘irlarida (Sarosiyo tumani) 1990
yillarning oxirlarida tarkibida q о ‘rg‘oshin, ruh va boshqa qimmatbaho
elementlarga boy b о ‘lgan Xonjiza polimetall koni topilgan. Bu polimetall koni о ‘z
zahirasiga k о ‘ra dunyodagi eng yirik konlardan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Bu
yerda geologik tekshiruvlar natijasida 1,5 mln. tonna ruh, 700 ming tonna qalay,
180 ming tonna mis va 2,3 ming tonna kumush borligi aniqlangan. Hozirda, jahon
21

I.BOB. SURXONDARYO TABIIY GEOGRAFIK OKRUGITABIATINING
O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
1.1.OKRUGNING TABIIY GEOGRAFIK O`RNI, CHEGARALARI,
RELYEFI
Surxondaryo okrugi O‘zbekistonning eng janubida joylash gan. U o‘z ichiga
Surxon-Sherobod vodiysi va uning atrofini o‘rab turgan tog‘larni oladi.
5

Qo riqxonalarning asosiy vazifasi ham tabiatning diqqatga sazovor qimmatliʻ
landshaftlarini jamiyat manfaatlari uchun saqlab qolishdan iborat. Qo riqxonalar
ʻ
oldiga kompleks va maxsus vazifalar qo yiladi. O zbekistondagi qo riqxonalarning
ʻ ʻ ʻ
ko pchiligi kompleks maqsadda barpo etilgan. Kompleks qo riqxonalarda, butun
ʻ ʻ
tabiiy hududiy komplekslar tabiiy holda muhofaza etiladi.
Maxsus qo riqxonalarda esa ilmiy ahamiyatga ega bo lgan ayrim
ʻ ʻ
obyektlargina muhofaza etiladi. Surxon davlat qo riqxonasi ham kopleks
ʻ
maqsadda tashkil etilgan bo lib, o zida bir qancha muhim vazifalarni qamrab oladi.
ʻ ʻ
Qo riqxona hududidagi turizm obyektlaridan rekreatsion maqsadda tizimli
ʻ
foydalanish yo lga qo yilgan. Qo riqxonada rekreatsiya va turizmni rivojlantirish
ʻ ʻ ʻ
uchun yetarli rekreatsion resurslar mavjud va ulardan to liq foydalanish quvvatini
ʻ
izchil tashkil etish uchun quyidagi amaliy vazifalar bajarilishi talab etiladi.
- Qo riqxona hududida yangi yo nalishdagi turistik mashrutlar tashkil etish;
ʻ ʻ
- Mavjud rekreatsion resurslardan istiqbolli foydalanish;
- Qo riqxona turistik salohiyatini kompleks o rganish va baholash;
ʻ ʻ
- Turizm infrastrukturasini rivojlantirish;
- Kichik dam olish zonalari tashkil qilish va servis xizmatini
takomillashtirish; - Qo riqxonada ilmiy ekspeditsiyalar, tatqiqot ishlarini
ʻ
izchil davom ettirish, geologik kartasini tuzish, loyihalash va planlashtirish;
- Chet el sarmoyasini jalb qilib zamonaviy turistik komplekslar barpo etish;
- Qo riqxonaning qo shimcha daromadli sohalarini rivojlantirish, xorijiy
ʻ ʻ
investorlarni jalb etish;
- Qo shimcha xizmatlar (servis xizmati) doirasini kengaytirish; Kelgusida
ʻ
Surxon davlat qo riqxonasi yirik muhofaza etiladigan tabiiy hudud(zona)ga
ʻ
aylantiriladi.Rekreatsion resurslardan oqilona foydalanish, hamda muhofaza
etishning samarali yo lga qo yilishi lozim.
ʻ ʻ
30

O‘simliklari. Okrugning 500 m balandlikkacha bo‘lgan qismida cho‘l
mintaqasiga oid o‘simliklardan rang, iloq, qo‘ng‘irbosh, no‘xatak, shuningdek,
shuvoq va boshqa o‘simliklar o‘sadi. Yirik daryo qayirlarida to‘qay o‘simliklari
mavjud. Yerosti suvlari yer betiga yaqin bo‘lgan joylarda sho‘ralar o‘sadi.
Surxondaryo vodiysining janubiy qismidagi qumloq larda juzg‘un, qum ilog‘i,
quyonsuyak kabi o‘simliklar uchraydi. Adirda ko‘proq efemer o‘simliklar hamda
shuvoq, kavrak, qo‘ziquloq, bir yillik astragal, javdar, bug‘doyiq kabilar mavjud.
Shuningdek, adirlarda butasimon o‘simliklardan itburun, bo dom, zirk kabilar ham
o‘sadi. Surxondaryo tog‘larida (1500—2500 m) bug‘doyiq, javdar, tiðchoq,
yovvoyi arpa, shirach; qurg‘oqchil va toshloq yerlarda astragul o‘sadi. Butalardan
bodom, irg‘ay, itburun, zirk, daraxt lardan archa, zarang, xandonpista, yong‘oq,
do‘lana, terak kabilar o‘sadi. Surxondaryo okrugining sharqida joylashgan
Bobotog‘ o‘zining xandonpistalari bilan mashhurdir. Surxondaryo ok rugining
2500 m dan baland qismida yaylov mintaqasi joy lashib, unda subalp va alp
o‘tloqlari mavjud. Surxondaryo vodiysida quruq subtropik iqlim tufayli anor, anjir,
xurmo, shakarqamish, sitrus va boshqa issiqsevar mevali daraxtlar va mevalar
yetishtiriladi. Jumladan, Denov sub tropik o‘simliklar maskanida issiq
mamlakatlarda o‘suvchi da raxt va mevalar yetishtirilmoqda.
5-rasm. Ko`hitang tog`i manzarasi.
Manba: www.arxiv.uz
16

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________- DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI
______-BOSQICH _____-GURUH TALABASI
_____________________________ning
O`ZBEKISTON GEOGRAFIYASI FANIDAN “ SURXONDARYO
TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI ” MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
Topshirdi: _________________
Qabul qildi: _________________

Ularning harorati 60°—70°C gacha bo`lib, qazilganda o`zi otilib
chiqadi.Paleogen va neogen yotqiziqlari orasidan suv 140—150 m chuqurlikdan
chiqib, minerallashgan va issiq. Antropogen davr yotqiziqlari orasidagi suvlar kam
minerallashgan bo`lib, chuchuk va harorati ham pastdir.
3-rasm.Surxondaryo tabiiy geografik okrugining foydali qazillmalari xaritasi.
Manba:www.wikipediya.uz
Okrugda qazilma boyliklardan neft va gaz, ko‘mir, polime tall, alumin
rudasi, giðs, tuz, har xil qurilish material kon lari mavjud. Neft va gaz, asosan,
Lalmikor, Ko‘kaydi, Xovdog‘dan, toshko‘mir Sharg‘undan qazib olinadi.
4-rasm.Sharg`un ko`mir koni
Manba.www.arxiv.uz
Sariosiyoda polimetall rudasi, aluminiy rudasi, gips, ohak konlari bor.
O‘zbekistondagi eng katta Xo‘jaikon tuz koni shu okrugda joylashgan.
Surxondaryo janubida tarkibida har xil erigan moddalar saqlovchi bir necha
mineral suvlar topilgan. Ularning eng muhimi Jayronxona mineral suvi
hisoblanadi .
13

Surxondaryo tabiiy geografik okrugi

Купить