Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	846.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Май 2025
Расширение	docx
Категория	География

Surxondaryo viloyatining iqtisodiy-geografik tavsifi

chegaralanishini taqozo qilgan. U yakin horijiy davlatlar Tojikiston bilan sh imol,
shimoli - shar q va shar q tomondan va Turkmaniston bi lan g‘arb tomondan, horijiy
davlat Afg‘oniston bilan esa janubiy tomondan Amudaryo o‘zani or q ali
chegaralanadi. SHuningdek viloyat g‘arbda baland tog‘lar or q ali
mamlakatimizning Kashqadaryo viloyati bilan h am katta masofada che garalanadi.
Bu chegaraning sar h ad chizig‘i Respublikamizning eng baland tog‘i H isor
tizmasining q irralariga t o‘g‘ ri keladi. « Dunyo osmoni » deb nom olgan Pomir
tog‘iga mansub bo‘lgan H isorning q udratli devor tarzida cho‘zilgan tizmalari:
K o‘hi tang (uning viloyat hudud ida joylashgan eng baland chu qqi si dengiz sat h idan
3723 metrga teng), Ketmonchopti (3168 m), Sarimas (1890 m), Suvsiztog‘ (2122
m), Kulbatog‘ (2130 m) or q ali o‘tgan bu chegara ko‘p joylarida yahshi
ajratilmagan. Viloyatning Qashqadaryo or q ali bo‘lgan bu chegarasi shimolro q da
CHa q char va Boysuntog‘ suvay irg‘ichi , so‘ngra janubi- g‘ arbda SHo’rob
botig’ining boshlanrich nu q tasi, Suvsiz tog‘ va Ko’hitangning shimoldagi q irrasi
or q ali o’tadi.
Viloyat hududi egri chizilgan uchburchakni eslatadi. Uning o’lchamlari:
shimoldan janubga 220-250 km, g‘arbdan shar q ga esa 150-170 kmga ch o‘ ziladi.
Demak u shimoldan janubga ancha ch o‘ zilgan. Viloyatning uch tomondan to g‘ lar
bilan o‘ ralgan, chegarasi janubiy tomonga ochiq. Uning janubdagi Amu daryo
o‘zani or q ali Af g‘ oniston davlati bilan o‘tgan chegara si esa daryo o‘zaniga ko’ra
g‘oyat egri bugridir. Surxondaryoning g‘arbiy va shimoliy-g‘arbiy chegara
chizi q larida joylashgan baland tog‘lar viloyatda o‘ zgacha iq limiy sharoit h osil
q iluvchi omillardir. Janubiy chegaradagi ochi q lik esa shimoliy, shimoli-rarbiy
h avo massalarining viloyat h ududiga kirib kelishi uchun «darvoza» h isoblanishi
mavzuning dolzarbligini asoslaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Surxondaryo viloyatining
iqtisodiy-geografik jihatdan o’rganish kurs ishini maqsadini asoslaydi va quyidagi
vazifalarni keltirib chiqaradi.
Surxondaryo viloyatining tabiiy geografik o‘rni maydoni chegaralari, tabiiy
sharoiti va resusrlari, aholisi va mehnat resurslari, sanoat tarmoqlarini shakllanishi,
4

AQSH dollari qiymatidagi (2022- yilning mos davriga Nisbatan 24,4 % ga
kamaydi) tovar va xizmatlar eksport qilindi.
2023- yil yanvar-mart oylarida tashqi savdo aylanmasida tovarlar va
xizmatlar eksporti bo‘yicha asosiy hamkorlari-miz, Pokiston, XXR, Rossiya,
Аfg‘oniston, Turkiya, Qozog‘iston va Тojikiston kabi davlatlar bo‘lgan. Ularning
umumiy еksportdagi ulushi 90,1 % ni tashkil etdi.
Import tarkibida eng katta ulush, oziq-ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar
(39,2 %), mashinalar va transport asbob-uskunalari (37,3 %) hamda sanoat
tovarlari
(16,6 %) hisobiga to g ri keldi. Tovarlar importi dinamikasi tahliliga ko ra, 2023-ʻ ʻ ʻ
yilning yanvar-mart oylarida import qilingan tovarlar hajmi, o tgan yilning mos
ʻ
davriga nisbatan 16 299,7 ming AQSH dollariga kamaydi va 31 492,9 ming AQSH
dollarini tashkil etdi. Xizmatlar importi esa 111,8 ming AQSH dollariga yetdi.
XULOSA
Surxondaryo viloyatining iqtisodiy geografik tahlilini o’rganib shuni
xulosa qilishimiz mumkinki, viloyatning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari hamda
demagrafik salohiyati hududni iqtisodiy jihatdan yanada rivojlantirish imkonini
beradi. Viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi hududiy taffovutlarni tahlil qilish
natijasida quyidagi xulosalarni chiqarishimiz mumkin;
-statistik ma’lumotlar viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida so’nggi yillarda
iqtisodiy o’sish yuz berayotganini ko’rsatadi;
29

(2023- yilning 1- aprel holatiga ming kishi)
Manba:(surxonstat.uz)
13

1-Rasm Surxondaryo viloyatining tabiiy xaritasi
Manba ( https://yandex.ru/images/search?img_url=https%3A%2F%2Ftelegra.ph%2Ffile
%2Fa127c91aa7e846e16b6e8.jpg&lr=196796&pos=2&rpt=simage&source=serp&text=Surxondaryo%20viloyatining%20tabiiy%20xaritasi )
Surxondaryo hududining taxminan 70 foiz maydoni tog’liklardan iborat
(Hisor, eng baland nuqtasi 4643 m; Ko’hitang va b.). Tabiiy geografik jihatdan u
faqat janub tomonga “ochiq”, xolos; qolgan uch tomondan tog’lar bilan o’ralgan.
Bunday yer ustining tuzilishi, orografik vaziyat mintaqa iqlimining shakllanishiga
katta ta’sir ko’rsatadi
1.2. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari.
Iqlimi – quruq, issiq, yog’in-sochin miqdori o’rtacha 130-180 mm, tog’ yon
bag’irlarida 600 mm gacha yetadi. Harorat respublika bo’yicha eng yuqori,
vegetatsiya davri uzoq. Agroiqlimiy sharoitlar sug’orma dehqonchilikni taqoza
etadi. Mamlakatimizning boshqa hududlaridan farqi - bu yerda subtropik xo’jalik
yaxshi rivojlangan.
Asosiy daryolari - Surxon va Sherobod viloyat xo’jaligi va aholi
geografiyasini shakllantiruvchi muhim omil sifatida xizmat qiladi; ulardan barpo
etilgan qator kanal va suv omborlari (Uchqizil, Qumqo’rg’on, Janubiy Surxon suv
omborlari, Katta Hisor, Amu - Zang, Xazorbog’ va boshqa kanallar)dan sug’orma
dehqonchilikda foydalaniladi. Tog’ yonbag’irlarida lalmikor dehqonchilik,
bog’dorchilik va uzumchilik uchun sharoit qo’lay.
Umuman olganda, Surxondaryo respublikamizda suv resurslari bilan
nisbatan yaxshi ta’minlangan viloyat hisoblanadi. Surxondaryo maydonining hajmi
va yer usti tuzilishi bo’yicha respublikamizda Jizzax viloyatiga biroz o’xshab
ketadi.
Viloyat mineral - xomashyo salohiyatiga ham ega; toshko’mir (Sharg’un,
Boysun), neft (Xavdog’, Kokaydi, Uchqizil, Mirshodi, Jaloir va b.), polimetal
rudalar (Xonjizza, Chaqchar), tuz (Xo’jaikon), strontsiy (Sherobod), ohaktosh
(Sherobod), turli xil qurilish materiallari xom ashyosi (Sayrob, Beshbuloq va b.)
kabilar muhim ahamiyatga ega.
7

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Mamlakatimizning eng janubida joylashgan
Surxondaryo viloyati 1941-yil 6- martda tashkil topgan. Uning maydoni 20,1 ming
kv. km bo’lib, O’zbekiston Respublikasi jami hududining 4,5 foiziga teng.
Viloyatda, 2022yil 1-yanvar ma’lumotlari bo’yicha, 2 743,2 ming kishi yoki
mamlakat aholisining 7,7 foizi istiqomat qiladi. Bundan ko’rinadiki, mintaqaning
demografik salohiyati uning maydoniga nisbatan 1,6 marta yuqori. Surxondaryo
viloyati respublika hududiy mehnat taqsimotida o’zining agrosanoat majmuasi,
xususan, paxta va g’alla yetishtirish, sabzavotchilik, chorvachilik mahsulotlari
bilan ajralib turadi. Shuningdek, bu yerda tog’-kon sanoati (polimetal rudalar,
toshko’mir, neft, tuz ), qurilish va farmatsevtika sanoati tarmoqlari ham rivojlanib
bormoqda. Mintaqa o’zining qator betakror xususiyatlariga ega. Jumladan, u
respublikamizning eng janubida, eng tog’li, eng issiq hududida joylashgan.
Viloyatda urbanizatsiya va sanoatlashuv darajasi eng past, demografik rivojlanish,
ya’ni aholi tabiiy ko’payishi eng yuqori hududlardan biridir. Ma’muriy jihatdan
Surxondaryo viloyati 14 ta qishloq tumani, 8 ta shahar va 114 ta shaharchalardan
iborat. Har bir qishloq tumaniga o’rtacha 1,44 ming kv km maydon to’g’ri
keladi.Viloyatning dastlab tashkil etilgan (1926-yil) qishloq tumanlari Denov,
Sariosiyo, Termiz va Sherobod tumanlari sanaladi. Maydoni bo’yicha eng kattalari
- Sariosiyo va Boysun, eng kichigi Angor (atigi 0,39 ming kv. km); ular orasidagi
farq 10 barobarga yaqin. Umuman olganda, Boysun, Sariosiyo, Sherobod va
Qumqo’rg’on tumanlari birgalikda 12,6 ming kv.km yoki viloyat maydonining
62,6 foizni egallaydi. Surxondaryo viloyati mamlakatimizning eng janubiy
qismida joylashgan. U ayni bir paytda Markaziy Osiyoning ham Janubiy qismida
joylashgan bo‘lib, uning hududi quruq subtropik iqlimiy mintaqaga to‘g‘ri keladi.
Viloyat hududi 37°10-39°02 shimoliy kenglik va 66°32-68°25 sharqiy uzoqlik
chiziqlari kesib o‘tadi. Surxondaryoviloyatining chekka (va ayni bir paytda janubiy
geografik) o‘rni uning boshqa viloyatlarga nisbatai ko‘proq horijiy davlatlar bilan
3

2.2. Surxondaryo viloyatining sanoat tarmoqlarining shakllanishi va
rivojlanishi
Viloyatda sanoat ishlab chiqarishi, mavjud xom ashyo na mineral
Resurslarga tayangan holda, eng so’nggi yillarda biroz rivojlanish ko’rsatkichlarini
Namoyon qilmoqda. Shakllanib borayotgan sanoat majmuasi tarkibida yoqilg’i
energetika majmuasining ulushi 17,2 %, qurilish materiallari sanoatiniki – 7,1 %
Bo’lsa, yengil sanoat jami ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotining 40,1
foizini, oziq-ovqat sanoati 19,1 foizini ta’minlaydi. Yoqilg’i sanoatida asosan
ko’mir (Boysun, Sharg’un), yengil sanoatda ko’proq paxtani qayta ishlash, oziq-
ovqatda omixta yem Va un-yorma sanoati yetakchilik qiladi. Shu bilan birga, og’ir
sanoat tarmoqlari, Xususan, mashinasozlik va metalni qayta ishlash, kimyo, elektr
energetika ancha past Ko’rsatkichlarga ega. Ayniqsa, viloyatning elektr energetika
va qurilish bazasining Zaifligi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga, jumladan,
“Qishloq” dasturida belgilangan Tadbirlarni amalga oshirish uchun qulay
imkoniyat bermaydi. Bu yerda atigi uncha Katta bo’lmagan To’palang GES bor,
xolos. Sement zavodi esa Sherobod tumanida Joylashgan.
Sanoat korxonalarining umumiy soni 1536 ta, shundan 24 tasi faoliyat
Ko’rsatayotgan yirik sanoat korxonalari hisoblanadi. Xalq iste’mol mollarining
68,5 Foizini oziq-ovqat, 2,3 foizini yengil va 8,7 foizini vino-aroq va pivo
ichimliklari Tashkil qiladi. Oziq-ovqat sanoati tarkibida yog’-moy, konserva ishlab
chiqarish Yaxshirok rivojlangan. Bu sanoat tarmoqlarining asosiy markazi Denov
shahri: bu Yerda yirik yog’-ekstraktsiya, vino-aroq zavodi bor. Umuman olganda,
bir yilda yuz Ming tonna paxta tolasi (bu Jizzax Xorazm viloyatlariga qaraganda
ancha ko’p yoki Respublikaga nisbatan 9,5 %), 80 ming t omixta yem, 106-110
ming t un ishlab Chiqariladi. Paxta tozalash zavodlari aksariyat paxta yetishtirishga
ixtisoslashgan.
Qishloq tumanlari markazlarida joylashgan, omixta yem va un esa
asosan
15

2.4. Surxondaryo viloyatida transporti va tashqi iqdisodiy aloqalari
Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari. Maydoni katta, yer usti tuzilishi
murakkab, geografik joylashgan o’rni uzoq bo’lgan Surxondaryo viloyatida
transport infratuzilmasini rivojlantirish nihoyatda muhimdir. Xususan, bu yerda
transport xavfsizligini, mamlakatimiz yagona temir yo’l transporti tizimini
shakllantirish katta ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai
nazardan, 2007-yilda ishga tushirilgan 223 km uzunlikdagi Toshg’uzor - Boysun -
Qumqo’rgon temir yo’lining ahamiyati beqiyosdir. Ushbu yo’l respublikamizning
eng janubida joylashgan mintaqani mamlakatimiz boshqa hududlari bilan
yaqinlashtirdi, uni qo’shni Qashqadaryo viloyati bilan yanada jipslashtirdi va
yagona iqtisodiy rayonni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etdi. Ayni paytda,
u viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga turtki beradi, temir yo’l atrofidagi turli
xil qazilma boyliklar, rekreatsiya va turistik imkoniyatlardan keng foydalanish
imkoniyatlari tug’iladi, Surxondaryodan respublikamiz markazigacha bo’lgan
masofani taxminan 120-130 kmga qisqartiradi. 2012-yil yakunlariga qaraganda,
viloyatda 55932 ming tonna turli xil yuklar, 440 mln. yo‘lovchilar tashilgan.
2018yilda viloyatda avtomobil transportida 61,1 mln tonna yuk, 257,5 mln nafar
yo’lovchi tashilgan.Temir yo’l transportida esa 2 383,0 ming tonna yuk, 816,4
ming nafar yo’lovchi tashilgan. Bu ichki transport ko’rsatkichlari to’liq avtomobil
transporti zimmasiga tushadi. Bir vaqtlar Amudaryoda tashkil etilgan suv transporti
hozirgi kunda faoliyat ko’rsatmaydi, temir yo’l va havo transporti esa viloyat
aholisini respublikamizning boshqa hududlari va xorijiy mamlakatlar bilan
aloqasida ahamiyatlidir.Termiz shahrida yirik aeroport qurilgan. U xorijiy
mamlakatlar, xususan, Afg’oniston bilan O’zbekiston aloqalarini amalga oshirishda
xizmat qiladi. Bu borada viloyat markazini qo’shni Afg’oniston Respublikasi bilan
bog’lovchi, Amudaryoda qurilgan. Hayraton ko’prigi va temir yo’li ham muhim
25

-mintaqa ba’zi tumanlarida sanoatning rivojlanish darajasi past bo’lib, ushbu
tumanlarda sanoatni rivojlantirishga qaratilgan maxsus sanoat siyosatini o’tkazish
talab etiladi;
-qishloq tumanlarida aholiga pullik xizmat ko’rsatish tarmoqlari faoliyatini
kuchaytirish, bu tarmoqlarda raqobat muhitini yaratish zarur;
-viloyat eksportida tayyor mahsulotlar hajmini oshirish, import qilinayotgan
mahsulotlarni iloji boricha mintaqaning o’zida ishlab chiqarishga harakat
qilinmoqda.
Shu nuqtai nazardan hali viloyatda yechimini kutayotgan talaygina muammolar
mavjud bo’lib, ushbu masalalarni yechishga qaratilgan ko’pgina loyihalar amalga
oshirilmoqda. Xususan, Davlatimiz rahbari 2018 yil 19-20 yanvar kunlari
Surxondaryo viloyatiga tashrifi chog’ida ko’plab istiqbolli loyihalar bilan tanishib,
tuman va shaharlarda qurilish-bunyodkorlik ishlari ko’lamini sifat jihatdan
kengaytirish, sanoat, qishloq xo’jaligi, turizm, xizmat ko’rsatish va servis
sohalarini jadal rivojlantirish, aholi uchun munosib turmush sharoiti yaratish
yuzasidan tegishli vazifalarni belgilab bergan edi.O’tgan davr mobaynida mazkur
topshiriqlar ijrosi yuzasidan bir muncha ishlar amalga oshirildi. Sanoat, qishloq
xo’jaligi hamda xizmat ko’rsatish va servis yo’nalishlarida umumiy qiymati 3
trillion 12 milliard 994 so’mlik 423 ta loyiha ishga tushirilib, 7 mingga yaqin yangi
ish o’rni yaratildi. Davlatimiz rahbari belgilab berayotgan vazifalar ijrosiga
muvofiq vohada sement ishlab chiqarish o’zlashtirildi. Granit va gabbro toshlarini
qazib olib, qayta ishlaydigan korxona barpo etildi. Zamonaviy issiqxonalar qurilib,
turli ziroatlar yetishtirish, chorvachilik va parrandachilikni rivojlantirishga, ta’lim,
tibbiyot sohalarini rivojlantirish, aholini arzon, sifatli uy-joy bilan ta’minlashga
e’tibor yanada kuchaydi. Qurilish-bunyodkorlik ishlari ko’lami kengaydi.
To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish muhim vazifa sifatida belgilab
olindi. Jumladan, joriy yilning birinchi choragi yakuni bilan viloyat bo’yicha 23,6
million dollar qiymatidagi 42 ta to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar jalb
qilindi.Sanoat sohasida 16,2 million dollar, qishloq xo’jaligida 3,62 million hamda
xizmat ko’rsatish va servis sohasida 3,16 million dollar miqdorida to’g’ridan-
30

3.Ahmedov E., Saydaminova Z. O’zbekiston Respublikasi. Qisqacha
ma’lumotnoma. – T.: O’zbekiston, 2006.
4.Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi.- T.:O’qituvchi, 1996.
5.Janubiy O’zbekistonda geografiya maktabining shakllanishi va
rivojlanishi. – Termiz, 2006.
6.Jumaev T.J. O’zbekiston tog’ zonasining tabiiy resurs salohiyati va ulardan
oqilona foydalanish muammolari // Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi
materiallari. - Termiz, 2006.
7.Ziyomuhammedov B. Ta’lim texnologiyalari. – T.,2012.
8.Nabiev E., Qayumov A. O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati. – T.: Universitet,
2000.
9.Soliev A.S., Ahmedov E., Maxamadaliev R.Y. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot.
O’quv qo’llanma. – T.: Universitet, 2003.
10.Soliev A., Nazarov M., Qurbonov SH. O’zbekiston hududlari ijtimoiy- iqtisodiy
rivojlanishi. – T.: «MUMTOZ SO’Z», 2010.
11.To’xliev N. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. – T.: O’zbekiston Milliy
entsiklopediyasi, 2008.
12.Fayzullaev M. Qashqadaryo viloyati agroresurs salohiyatidan foydalanish
masalalari. // O’z GJ axboroti, 34-jild. –T., 2009.-B. 72-75.
13.Soliyev.A “O`zbekiston geografiyasi”-2014
14. Soliev А.S, Axmedov E. Maxamadaliev R.I. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot.
O`quv qo`llanma. - T.: «Universitet», 2003.
15. Soliev A., Nazarov M. O`zbekiston qishloqlari (qishlok joylar geografiyasi). —
T.: “ Фан ва технология ”, 2009.
16. Soliev А. Nazarov M. Kurbonov Sh. O`zbekiston xududlari ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi. - T.: «МУМТОЗ СОъЗ», 2010.
17 Soliev A. Iqtisodiy geografiya: nazariya, metodika va amaliyot.- T.:«Kamalak»,
2013.
18. Sosialno-ekonomicheskaya geografiya: ponyatiya i termin. Slovar-spravochnik.
- Smolensk: «Oykumena», 2013.
32

2018 yilda viloyatda aholi tabiiy o’sishi 57 561 kishini, migratsion o’sish
1 888 kishini, aholining umumiy o’sishi 55 673 nafarni tashkil etgan. Yil oxirida
aholi soni 2 569 904 nafar kishini tashkil qilgan. Yillik umumiy o’sish 102,2%ni
tashkil etgan.Tug’ilishning yuqori bo’lishiga qator sabablar ta’sir qiladi. Ular
jumlasiga aholining milliy tarkibida demografik ko’p bolalikka mayli yuqori
bo’lgan mahalliy millat vakillarining (o’zbeklar, tojiklar) ko’pligi, urbanizatsiya va
aholi bandligi darajalarining pastligi, ayrim urf-odatlar va boshqa omillar kiradi.
Viloyat aholisining 84,4 % o’z beklar, 12,3 % tojiklardan iborat (2018y.). Boshqa
millat vakillari orasida turkman va ruslar ko’proq.
2018-yil holatiga bo’yicha viloyatda mehnat resurslari soni 1 442,7 ming
kishi, iqtisodiy faol aholi – 1089,3 ming, iqtisodiyotda band bo’lgan aholi 984,0
ming kishini tashkil qilgan. Iqtisodiyotda band bo’lganlarning asosiy qismi moddiy
ishlab chiqarishga to’g’ri keladi. Sanoatda 6,5 %, qishloq va o’rmon xo’jaligida
36,3 %, tashish va saqlashda 3,0 %, qurilishda 8,2 %, savdoda 8,4% mehnatga
layoqatli aholi band (2018y). Nomoddiy sohalar tarkibida bu borada ta’lim,
madaniyat, san’at, fan va ilmiy xizmat ko’rsatish hamda sog’liqni saqlash,
jismoniy tarbiya va ijtimoiy
ta’minot yetakchilik qiladi. Yuqoridagi raqamlarda mintaqa xo’jaligining tarkibi va
urbanizatsiya darajasi ham o’z aksini topgan. Xususan, sanoatda bandlik
koeffitsientining pastligi viloyat iqtisodiyotini ko’proq agrar xususiyatga
egaligidan
dalolat beradi.
Surxondaryo viloyatida, 2014-yil ma’lumotlari bo’yicha, 8 ta shahar va 114
ta shaharchalar qayd etilgan. Ularda jami aholining 37,0 foizi yashaydi. Bu
jihatdan u mamlakatimizda faqat Xorazm viloyatidan oldinda turadi, xolos (34,2
%). Taqqoslash uchun, 2008 yilda urbanizatsiya darajasi Surxondaryoda 19,1 %
bo’lgan.Hozirgi mavjud 114 ta shaharchalarning 107 tasi 2009-yilda “Qishloq
taraqqiyoti va farovonligi” Davlat dasturini amalga oshirilishi bilan ushbu
maqomni olgan (respublika yangi shaharchalarining 10,7 %). Bunday shaharchalar,
aniqrog’i -agroshaharchalar viloyatning barcha qishloq tumanlarida bor. Ularning
11

Ayni vaqtda, mintaqada xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda (Malayziya va
b.) geologik qidiruv ishlari ham olib borilmokda. Asosiy maqsad - yangi neft va
gaz konlarini topishdan iborat.
Viloyat farmatsevtika resurslariga boy, bu yerda respublika dorivor
o’simliklarining 35-40 foizi joylashgan. Shu o’rinda hududning rekreatsiya va
turistik salohiyatini ham alohida ta’kidlash joiz (Omonxona, Uchqizil, Xo’jaikon,
Vaxshivor va b.). Mintaqaning arxeologik topilmalari, at-Termiziy vatanining
tarixiy yodgorliklari, ilk urbanizatsiya qoldiqlari, karst g’orlari, buloq va
chashmalari, o’ziga xos tabiiy landshafti, qadamjo va ziyoratgohlari xalqaro va
mahalliy, diniy va ekoturizmning rivojlanishiga asos bo’lib xizmat qiladi.
Bu borada Termiz shahrida tashkil etilgan arxeologik muzey ham katta
ahamiyatga ega.Shunday qilib, Surxondaryo viloyatining iqtisodiy va siyosiy
geografik o’rni uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun uncha qo’lay emas,
tabiiy-resurs salohiyatini esa ijobiy baholash mumkin.
8

ahamiyatga ega. Kelajakda shu asosda Termiz xalqaro miqyosidagi yirik transport
tuguniga aylanishi va bu yerda ham katta terminallar, erkin iqtisodiy mintaqalar
barpo etish imkoniyatlari paydo bo’ladi. Jumladan, Mazori- Sharif yunalishidagi
temir yo’lining qurib bitirilishi viloyat markazining transport funktsiyasini yanada
kuchaytiradi.2018-yilda tashqi savdo aylanmasi 589,1 mln. AQSh dollari atrofida,
shu jumladan, eksport 191,7 va import 397,3 ming dollarga teng bo’lgan.
Davlatlar o‘rtasida transport aloqalarini rivojlantirish avvalo xalqlarni
birlashtirish, iqtisodiyotni rivojlantirish va madaniyatlarni o‘zaro
boyitishningasosiy vositalaridan biri edi. Qadim zamonlardanoq transport
yo‘nalishlari davlat daromadlarining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Vaqt
o‘tishi bilan transport hayotimizning ajralmas qismiga aylandi. 2022-2026- yillarga
mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi bo‘yicha Taraqqiyot
strategiyasida ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik
jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy
infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini
olib borish, shuningdek yo‘l-transport infratuzilmasini yanada rivojlantirish,
iqtisodiyot, ijtimoiy soha, boshqaruv tizimiga axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish ko‘zda tutilgan.Transport sohasiga viloyatda 751 ta
korxona va tashkilot jalb qilingan bo‘lib, o‘tgan yilning shu davriga nisbatan o‘sish
90,3 foizni tashkil qildi.Yuk tashish. 2023- yil Yanvar-mart oylarida barcha
transport korxonalari tomonidan 7,8 mln. tonna yuk tashilgan bo‘lib, bu 2022-
yilning shu davriga nisbatan 91,4 foizni tashkil etgan.Yuk aylanmasi barcha
transport turlari tomonidan 144,4 mln. tn-km. Ni tashkil Qildi va 105,2 foizga
ko‘paydi.
3-Jadval
Yuk tashish va yuk aylanmasi transport turlari bo‘yicha
26

3-Rasm.Surxondaryo viloyati sanoat ishlab chiqarishi.(2023-yil yanvar-mart oylari)
Manba: ( surxonstat.uz)
18

yetishtiriladi. 2010-yilda 595 Ming t bug’doy hosili yoki respublikada
yetishtirilgan bug’doyning 1/10 qismidan Ko’progi olingan; o’rtacha hosildorlik
52,0 s/ga. Sholi Surxon va Amudaryo Bo’ylarida, nisbatan sersuv yerlarda
yetishtiriladi. Bir yilda 8-9 ming tonna atrofida Sholi olinadi.
Paxtachilikka 119 ming ga yer ajratilgan, yalpi hosil 339 ming tonna (bu
Borada u respublikamizda oldingi o’rinlarda turadi)ni tashkil etgan, hosildorlik –
28,5 s/ga. Bu mamlakatimizning ko’pchilik hududlariga qaraganda ancha
yuqori.Paxta to’liq fermer xo’jaliklarida yetishtiriladi. Boshqa texnika ekinlaridan
asosan Masxar ekiladi (maydoni 3,0 ming gektardan ziyodroq). Kartoshka 9,3
ming ga Yerga ekilib, ulardan 2012-yilda 159 ming tonna hosil olingan. Sabzavot
maydoni 13,5 ming gektarni, yalpi hosil 633 ming tonnani tashkil etgan. Qishloq
Xo’jaligining bu tarmog’i xususan Termiz tumanida yaxshi rivojlangan. Viloyatda
Kartoshka, sarimsoq piyoz, pomidor, bodring, bulg’or qalampiri, har xil ko’katlar
Erta yetishtirilib, respublika markazlariga, jumladan, Toshkent bozorlariga
Keltiriladi. Umuman, kartoshka va sabzavotchilik viloyat qishloq xo’jaligining
Ixtisoslashgan sohalaridan sanaladi.Ekiladigan yerlarning 16,5 ming gektari yem-
xashak ekinlari bilan band. Bunday maydonlar tog’ va tog’oldi hududlarida
joylashgan qishloq tumanlarida Ko’proq. Tog’ va, xususan tog’oldi hududlar
bog’dorchilik va uzumchilik uchun Qulay. Bu yerda turli xil mevalar, ayniqsa
olma, xurmo,uzum ko’p yetishtiriladi, Tog’li hududlarda pistazorlar mavjud. Jami
mevazorlar bilan 14,8 ming gektar yerni Egallaydi; yalpi hosil 110 ming t. Uzum,
mos ravishda 14,3 va 10,3.
Uzum yetishtirish Bo’yicha Oltinsoy tumani ajralib turadi. Bu yerda ko’plab
mayiz ham tayyorlanadi, Denov tumani subtropik bog’dorchilik va sitrus
mevalarinn yetishtirishga ko’proq Ixtisoslashgan.Viloyat agrosanoat majmuida
2012-yilda 120 ming t go’sht (tirik vaznda), 625 Ming t sut, 190 mln dona tuxum,
2146 t jun olingan bo’lib, ularning aksariyat qismi Dehqon xo’jaliklarida
yetishtiriladi. Shuningdek, bu yerda 9,3 ming dona Qorako’l Terisi (2009-yilda-
8,9), 1,5 ming t pilla ham tayyorlangan. Qumqo’rg’on tumanida Tashkil etilgan
“Oqqapchig’ay” zavodi nasldor qo’ylar yetishtirishga Ixtisoslashtirilgan. Viloyatda
20

REJA:
KIRISH
I.BOB.SURXONDARYO VILOYATI TABIATINING ASOSIY
XUSUSIYATLARI
1.1. Surxondaryo viloyatining geografik o`rni, maydoni va chegaralari
1.2. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari.
II.BOB. SURXONDARYO VILOYATI AHOLISINING HUDUDIY
JOYLASHISHI VA IQTISODIYOTI RIVOJLANISHINING IQTISODIY-
GEOGRAFIK JIHATLARI
2.1.Aholisi va mehnat resurslari.
2.2. Surxondaryo viloyatining sanoat tarmoqlarining shakllanishi va
rivojlanishi
2.3. Surxondaryo viloyatining qishloq xo`jaligining rivojlanish va
ixtisoslashuvi
2.4. Surxondaryo viloyatida transporti va tashqi iqdisodiy aloqalari.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

19. Tojieva Z.N. O`zbekiston axolisi: o`sishi va joylanishi (1989-2009 yy.).
Monografiya. - T.: « Фан ва технология », 2010.
20. To`xliyev N. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. - T.: O`zbekiston Milliy
ensiklopediyasi, 2008.
21. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik
yillaridagi (1990-2010-yillar) asosiy tendensiya va ko`rsatkichlari xamda
2011-2015-yillarga mo`ljallangan prognozlari. - T.: «O`zbekiston», 2011.
22. Qurbonov Sh. B. Kichik xududlar ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi.-T .:
“МУМТОЗ СОъЗ”, 2013.
23. Xasanov I.A., Gulomov P.N. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. -
T.:«O`qituvchi», 2007.
24.www.stat.uz
25.www.arxiv.uz
33

Hududlar kesimida 2023- yil 1- aprel holatiga eng ko‘p aholi soni Denov
tumanida412,1 ming kishini (viloyat aholi sonidagi ulushi 14,6 %), Qumqo‘rg‘on
tumanida250,5 ming kishini (8,9 %), Jarqo‘rg‘on tumanida 233,5 ming kishini (8,3
%), aksincha eng kam Aholi soni Bandixon tumanida 81,3 ming kishini (2,9 %)
tashkil etdi.
2-Rasm. Shahar va qishloq joylarida yashovchi aholi sonining tarkibi
(2023- yil yanvar-mart holatiga, mingkishi)
Manba: (surxonstat.uz)
2023- yil yanvar-martda tug‘ilganlar soni 19594 kishini tashkil qildi va 2022- yilning shu
davriga (18414 kishi) nisbatan 1180 taga ko’paydi. Tug‘ilish koeffitsiyenti mos ravishda 28,2
promilleni tashkil qildi va 2022- yilning shu davrining (27,2 promille) nisbatiga teng bo‘ldi.
Tug‘ilish darajasining ko‘payishi Termiz shаhrida (32,9 dan 26,2 promillega) va Denov tumanida
(31,0 dan 27,3promillega) tumanlarida kuzatildi.
14

zotdor hisor qo’ylari, angor echkilari boqiladi. Ularning soni bo’yicha Surxondaryo
viloyati O’zbekistonda 3-o’rinda turadi. Umuman olganda, mintaqada jami 776
ming bosh yirik shoxli qoramollar hamda 1847 ming bosh qo’y va echkilar
boqiladi. 2018yilda viloyat qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida dehqonchilik
sohasining Ulushi 54,3%ini, chorvachilik ulushi 45,7%ini tashkil etgan. Mazkur
yilda viloyatda Jami ekin maydonlari 259,8 ming gektarni tashkil etgan. Shundan
118,3 ming gektarga donli ekinlar, 79,6 ming gektarga paxta, 31,8 ming gektarga
kartoshka, sabzavot, poliz ekinlari, 28,0 ming gektarga ozuqa ekinlari ekilgan.
Viloyatda 544,1 ming tonna donli ekinlar hosili yetishtirilgan;hosildorlik 42,9
sentnerni tashkil etgan. Shu jumladan, bug’doy yalpi hosili – 475,3 ming tonna,
hosildorlik 42,8 s/ga ni tashkil etgan. Shuningdek, 139,6 ming tonna paxta
(hosildorlik-18,4 s/ga), 306,1 ming tonna kartoshka (hosildorlik-220,4 s/ga), 913,9
ming tonna sabzavot (hosildorlik-254,7 s/ga), 249,9 ming tonna poliz (hosildorlik-
303,1 s/ga), 154,6 ming tonna meva va rezavorlar (hosildorlik-98,1 s/ga), 91,9
ming tonna uzum (hosildorlik-108,8 s/ga) hosili yetishtirilgan.
2019-yilning 1-yanvar holatiga bo’yicha viloyatda yirik qoramollar soni
962,1 ming boshni, shundan sigirlar 378,3 ming boshni, qo’y va echkilar 2 316,9
ming boshni, parrandalar 4 808,5 ming boshni tashkil etgan. Shuningdek, mazkur
yilda viloyatda 184,1 ming tonna go’sht (tirik vaznda), 1844,6 ming tonna sut,
463,7 mln dona tuxum yetishtirilgan. Qishloq xo’jalik geografiyasida Denov
tumani keskin ajralib turadi. U viloyatning bu tarmoqlardagi yalpi mahsulotini 15,1
foizini ta’minlaydi. Keyingi o’rinlarda esa Qumqo’rg’on, Jarqo’rg’on, Qiziriq
tumanlari turadi. Ayni vaqtda, Termiz va Boysun tumanlarining agroiqtisodiy
salohiyati ancha past. Boshqa mintaqalarda bo’lganidek, Surxondaryo viloyatida
ham fermerchilik rivojlanib bormoqda.
Mulkchilikning ushbu shakli, xususan, paxtachilik, bog’dorchilik va
boshqa sohalarda keng tarqalgan. Viloyatda jami fermer xo’jaliklari soni 5155
ta,ularga biriktirilgan yer maydoni 731 ming ga, band bo’lgan aholi soni 105 ming
kishi. Demak, o’rtacha bir fermer xo’jaligiga 142 ga yer va 20,4 kishidan ishchi
to’g’ri keladi. Ko’rinib turibdiki, bu mintaqada fermer xo’jaliklarining yer
21

yaqin. Umuman olganda, Boysun, Sariosiyo, Sherobod Va Qumqo’rg’on tumanlari
birgalikda 12,6 ming kv.km yoki viloyat maydonining 62,6 foizni egallaydi.
Surxondaryo O’zbekistonning eng janubida, Amudaryoning o’ng
qirg’og’ida, Hisor tog’ining janubiy etaklarida joylashgan. O’zbekiston
Respublikasi doirasida u shimolda Qashqadaryo viloyati bilan, geosiyosiy
miqyosida esa g’arbda Turkmaniston, sharqda Tojikiston va janubda Afg’oniston
davlatlari bilan chegaradosh. Mamlakatimizda faqat Toshkent va Surxondaryo
viloyatlari 3 tadan davlatlar bilan tutash, biroq bunday siyosiy geografik o’rin,
geosiyosiy vaziyat Surxondaryo viloyati uchun o’zgacha xususiyat kasb etadi.
6

eng ko’pi Oltinsoyda (14 ta), Denovda va Angorda (11 tadan), Qumqo’rgon va
Muzrabotda (10 tadan) kuzatiladi. 2018 yilda viloyatning urbanizatsiya darajasi
35,4%ni tashkil
etgan. Viloyat urbanistik tarkibi ham iqtisodiyotning tarmoqlar va hududiy
tarkibiga
mos holda yaxshi rivojlanmagan. Termizda 145,1 ming aholi bor, ikkinchi shahar -
Denovda 88,1 ming nafar - Sherobod, Boysun, Jarqo’rg’on, Sho’rchining har
birida 20-30 ming kishidan aholi yashaydi. Qolgan yuzdan ortiq shahar joylar
kichik va mayda sinflarga mansub.Qishloq aholi punktlari 865 ta, o’rtacha har bir
qishloqka 1750 kishidan to’g’ri keladi. Bu raqam cho’l xududida joylashgan
Navoiy va Buxoro
viloyatlari, Qoraqalpog’iston Respublikasidan katta, intensiv dehqonchilik
rivojlangan voha va vodiylardan (masalan, Farg’ona vodiysi viloyatlari) ozroq.
Demak, Surxondaryoda o’rtacha kattalikdagi qishloqlar ko’p. Tog’li hudud
hisoblangan Surxondaryo viloyatida qishloq aholi punktlari balandlik mintaqalari
bo’yicha turlicha taqsimlangan.
Jumladan, Angor, Jarqo’rg’on, Muzrabot, Termiz va Qiziriq tumanlari
qishloqlarining barchasi dengiz sathidan 500 metrgacha bo’lgan balandlikda
joylashgan. Boysun, Sariosiyo va Uzun tumanlarida esa bunday gipsometrik
masofada birorta qishloqlar yo’q, ularning aksariyati tog’oldi hududlarida
o’rnashgan. Faqat Oltinsoy tumanining qishloq aholi manzilgoxlari turli balandlik
mintaqalaridan o’rin olgan.
Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2023- yil 1- aprel holatiga viloyatda doimiy
aholi soni 2821,9 ming kishini tashkil qildi va yil boshidan 15,5 ming kishiga yoki
0,6 foizga ko‘paydi. Shundan, 1022,3 ming kishi – shahar joylarida (jami aholi
sonining 36,2 %) va 1799,6 ming kishi – qishloq joylarida (63,8 %) tashkil etdi.
1-Jadval
Surxondaryo viloyatining hududlari bo‘yicha doimiy aholi soni
12

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
____________ DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI
____-BOSQICH ______-GURUH TALABASI
_____________________________________ NING
O`ZBEKISTON GEOGRAFIYASI FANIDAN “Surxondaryo
viloyatining iqtisodiy-geografik tavsifi ”
MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
Topshirdi: ______________
Qabul qildi: ______________
1

4-Rasm.Qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi mahsulotlari (ko‘rsatilgan xizmatlarning)
Ishlab chiqarish hajmi hududlar kesimida
Manba: (surxonstat.uz)
Xo‘jaliklar toifalari bo‘yicha tahlillar qishloq xo‘jaligi mahsulotlari umumiy
hajmining 84,2 foizi dehqon va tomorqa xo‘jaliklariga, 10,2 foizi fermer
xo‘jaliklariga va 5,6 foizi qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi
tashkilotlarga to‘g‘ri kelmoqda.
Dehqonchilik. 2023- yil yanvar-martida dehqonchilik mahsulotlarini ishlab
chiqarish hajmi 572,2 mlrd. so‘mni yoki 2022- yilning shu davriga nisbatan 94,6
foizni tashkil qildi. Ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining umumiy
hajmida dehqonchilik mahsulotlarining ulushi 18,1 foizni tashkil etdi. Xo‘jaliklar
toifalari bo‘yicha tahlillar qishloq xo‘jaligi mahsulotlar umumiy hajmining 48,6
foizi dehqon va tomorqa xo‘jaliklariga, 32,4 foizi fermer xo‘jaliklariga va 19,0
foizi qishloq xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlarga to‘g‘ri keladi.
Hosil yig‘imi. 2023- yil yanvar-mart oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar
tomonidan 560 tonna kartoshka (95,1 foiz), 22841 tonna sabzavot (94,0 foiz) va 6
tonna meva (1,7 foiz) yetishtirildi.
2-Jadval
2023- yil yanvar-mart oylarida ishlab chiqarilgan
asosiy turdagi chorvachilik mahsulotlari
23

Muzrabot, Qumqo’rg’on, Jarqo’rg’on va Denov, o’rtacha ko’rsatkichlarga Qiziriq
hamda Sariosiyo va past ko’rsatkichli hududlarga Angor, Boysun va Uzun
tumanlari kiradi.
Aholi zichligi viloyat bo’yicha bir kv km maydonga o’rtacha 127,9 kishi
bo’lib, u Boysun tumanidagi 31 kishidan Denov tumanidagi 520 kishigacha
farqlanadi.(2018y) Aholi geografiyasini asosan Surxon daryosi (viloyat nomi ham
Surxondaryo) va unga parallel o’tgan temir hamda avtomobil yo’llari belgilab
beradi. Aholi joylashuvi, eng avvalo, yangi o’zlashtirilgan Surxon - Sherobod
massivida, qadimdan qishloq xo’jaligi rivojlangan hududlarda zich, tog’ va tog’oldi
hududlarida esa u nisbatan siyrak (masalan, Boysun yoki Sariosiyo tumanlari).
Bunday tez sur’atlarda aholining o’sishiga tabiiy ko’payish hal qiluvchi ta’sir
ko’rsatadi. Surxon vodiysi Qashqadaryo viloyati bilan birgalikda respublikamizda
so’nggi yillarda kuzatilayotgan tug’ilish va tabiiy ko’payish ko’rsatkichlarining
pasayib borish jarayoni bilan bog’liq demografik “to’lqinning” eng so’nggi
pallasida turadi. Boshqacha qilib aytganda, respublikamiz poytaxti Toshkent shahri
va Toshkent viloyatida boshlangan bu jarayon asta-sekinlik bilan ayni shu
mintaqada poyoniga yetadi, so’nib boradi. Binobarin, Surxondaryo va
Qashqadaryo viloyatlari O’zbekiston Respublikasi demografik rivojlanishining
hozirgi holatini ko’p jihatdan belgilab beradi.
Bir yilda tug’ilganlar soni 50-55 ming kishiga barobar. Ta’kidlash joizki, bu
yerda ham tug’ilish va tabiiy ko’payish tobora pasayib bormoqda. Mazkur jarayon
respublikamizning barcha mintaqalariga xos demografik vaziyatdir. Biroq,
Surxondaryoda tug’ilish ko’rsatkichlari kamayib borayotgan bo’lsa-da, u hamon
mamlakat miqyosida eng yuqori. 2008 yilda viloyatda tug’ilish 25,8 promille
bo’lgan holda, u 2013-yilda 24,6 promilleni tashkil qilgan; o’lganlar, mos ravishda,
3,9 va 4,1 %o, tabiiy ko’payish - 21,9 va 20,5 %o bo’lgan. Tug’ilish koeffitsienti,
xususan, Boysun, Uzun, Qiziriq, Termiz, Sho’rchi va Sariosiyo tumanlarida yuqori,
qolgan tumanlarda esa o’rtacha yoki undan pastroq. 2018-yilda viloyatda har ming
aholiga tug’ilish koeffitsienti 26,9 promilleni, o’lim koeffitsienti 4,2 promille,
tabiiy o’sish koeffitsienti 22,7 promilleni tashkil etgan.
10

Yuqorida Ta’kidlanganidek, viloyatda farmatsevtika resurslari, ya’ni turli xil
dorivor O’simliklar ko’p. Ular asosan tog’ va tog’oldi hududlarda o’sadi.
17

maydonlari, ayniqsa, Farg’ona vodiysi va Xorazm viloyatiga qaraganda, ancha
katta. Bu viloyatning tabiiy sharoiti va qishloq xo’jaligiga ixtisoslashuviga
bog’liq.Fermer xo’jaliklarining asosiy ko’rsatkichlariga joylarning tabiiy sharoiti
va xo’jalikning ixtisoslashuvi katta ta’sir ko’rsatadi.
2023- yil yanvar-martida ishlab chiqarilgan (ko‘rsatilgan xizmatlar)
umumiy hajmi 3 274,4 mlrd. So‘mni yoki 2022- yilning shu davriga nisbatan 102,9
foizni, shu jumladan, Dehqonchilik va chorvachilikda, ovchilik va bu sohalarda
ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi3 205,3 mlrd. So‘mni, o‘rmon xo‘jaliklarida 63,5 mlrd.
So‘mni (101,9 foiz), baliqchilik Xo‘jaliklarida 5,6 mlrd. So‘mni (114,9 foiz)
tashkil qildi.
22

Quyidagicha ifodalanadi
Manba:(surxonstat.uz)
Yakka tartibdagi tadbirkorlarning avtomobil transportida yuk aylanmasi 2022-
yil Yanvar-martga nisbatan 5,6 foizga ko‘paydi va 97,9 mln. tn-km.ni tashkil qildi.
Yuk Aylanmasining umumiy hajmida xususiy yuk tashuvchilarning ulushi 67,8
foizni tashkil etdi. (2022- yil yanvar-martda 67,6 foiz).
Yo‘lovchi tashish. 2023- yil yanvar-martda barcha transport turlari tomonidan
57,5 mln. kishi tashilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2022- yilning shu davriga nisbatan
102,6 foizni tashkil qildi. Yo‘lovchi tashish aylanmasi ushbu davrda 101,2 foizni
tashkil qilib, 1 325,0 mln. yo‘lovchi-km. ni tashkil qildi. Xususiy yo‘lovchi
tashuvchilar avtomobil transportida yo‘lovchi aylanmasi 2022- yil yanvar-martga
nisbatan 1,5 foizga ko‘paydi va 1 114,0 mln. yo‘lovchi-km.ni tashkil qildi.
Yo‘lovchi aylanmasining umumiy hajmida xususiy yo‘lovchi tashuvchilarning
ulushi 84,1 foizni tashkil etdi (2022- yil yanvar-martida 83,8 foiz).
27

2.3. Surxondaryo viloyatining qishloq xo`jaligining rivojlanish va
ixtisoslashuvi
Surxondaryo viloyati qulay agroiqlimiy sharoitlarga ega. Vegetatsiya davri
uzoq, ijobiy haroratlar yig’indisi 55000-59000 ni tashkil qiladi. Shu Bois, bu yerda
turli xil issiqsevar subtropik mevalar yetishtiriladi. Bu borada mintaqa
Respublikamizda alohida ajralib turadi. Vohada anjir, anor, bodom, pista,
yong’oq ,uzum, xurmo, limon kabi mevalar, har xil ko’katlar ko’plab yetishtiriladi.
Dastlab Xurmo mamlakatimizning asosan shu hududida yetishtirilgan bo’lsa,
hozirgi kunda Uning geografiyasi kengaydi, boshqa viloyatlarni ham qamrab oldi
(yangiliklarning Diffuzion tarqalishi ro’y berdi).
So’nggi yillarda sifatli ingichka tolali paxta Respublikamizda faqat shu
yerda yetishtiriladi, biroq uning maydoni va hosili Kamayib bormoqda.2013-yil
yakunlariga qaraganda, jami qishloq xo’jalik Mahsulotlarining 57,7 foizini
dehqonchilik bergan; fermer xo’jaliklarining hissasi 31,7 % bo’lgan. Qishloq
xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning umumiy maydoni 1175,5 ming ga yoki
viloyat jami maydonining yarmi. Yerdan qishloq xo’jaligida Foydalanish
koeffitsienti, ayniqsa Uzun, Sariosiyo kabi tog’li hududlarda joylashgan
Tumanlarda past; Uzun tumanida u 40,7, Sariosiyoda esa 38,5 % ga teng.
Shuningdek, bu ko’rsatkich Termiz tumanida ham katta emas-31,3 %.
Intensiv Asosda qishloq xo’jaligi, aniqrogi, - sug’orma dehqonchilik
viloyatning pasttekislik Hududlarida joylashgan yangi o’zlashtirilgan yerlarda olib
boriladi.Jami ekin maydoni 281,6 ming ga, sug’oriladigan yerlar 241,7 ming ga.
Bu Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 23,9 foizi demakdir.
Mazkur Ko’rsatkich Qiziriq, Angor tumanlarida yuqori, Boysun va
Qumqo’rg’onda esa eng Past. 2012-yilda 308 ming gektar yerga turli xil ekinlar
ekilgan. Donli ekinlardan Bug’doy, sholi, makkajo’xori ekiladi. Ularning umumiy
maydoni – 118 ming ga, Yalpi hosil 632 ming tonna, o’rtacha hosildorlik – 53,8
s/ga. Bu ko’rsatkichlar 2009-yilga qaraganda birmuncha past. Bug’doy 114 ming
gektar maydonga ekilgan, Qisman u tog’li hududlarda lalmikor yerlarda ham
19

4-Jadval
Manba(surxonstat.uz)
2023- yilning yanvar-mart oylari yakuni bilan viloyatning tashqi savdo
aylanmasi (matnda TSA) 75 406,4 ming AQSH dollariga yetdi va 2022- yilning
yanvar-mart Oylariga nisbatan 30 432,3 ming AQSH dollariga yoki 28,8 % ga
kamaydi.
MDH davlatlarining tashqi savdo aylanmasi hajmi 2022- yilning shu davriga
Nisbatan 6 792,3 ming AQSH dollariga oshdi va 2022- yilning yanvar-mart
oylarida 41,5 foizga tashkil etdi.
Mamlakatning eksport salohiyatini oshirish, eksportyorlarni davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlash, eksportbop mahsulotlar nomenklaturasini
kengaytirish maqsadida amalga Oshirilgan islohotlar natijasida Surxondaryo
viloyatida eksportyorlar soni 165 taga yetdi va ular Tomonidan 43 801,7 ming
28

II.BOB. NAVOIY VILOYATI AHOLISINING HUDUDIY JOYLASHISHI
VA IQTISODIYOTI RIVOJLANISHINING IQTISODIY-GEOGRAFIK
JIHATLARI
2.1.Aholisi va mehnat resurslari.
Surxondaryo viloyati aholisining o’sish sur’ati so’nggi yillarda, Qashqadaryo
bilan birgalikda, mamlakatimizda eng yuqori. Hozirgi kunda viloyat o’zining
demografik salohiyati bo’yicha respublikamizda yettinchi o’rinda turadi. 1989-
yilda, ya’ni so’nggi marta o’tkazilgan aholi ro’yxati bo’yicha, u 1253,8 ming
kishiga teng bo’lgan bo’lsa, 2014-yilda bu raqamlar nisbati 1,7 martaga, 2018yilga
nisbatan 2 martaga ko’paygan. Garchi demografik rivojlanish sur’ati so’nggi
yillarda biroz pasaygan bo’lsa-da, u respublikamizda eng yuqori.
Aholi sonining bunday o’sishi yangi ish o’rinlarini ko’paytirish, xalq
iste’mol
mollarini ko’proq ishlab chiqarishni zarur qilib qo’yadi. Tumanlar miqyosida eng
ko’p aholi Denov tumanida (385,3 ming kishi, 2018-y.) yashaydi. U
mamlakatimizning Asaka, Urgut, Shahrisabz, Yakkabog’ tumanlari singari eng
ko’p aholi soniga ega bo’lgan birlamchi ma’muriy birliklardan hisoblanadi.
Umuman olganda, 1989-2018-yillarda aholi sonining o’rtacha yillik ko’payish
sur’ati yuqori bo’lgan qishloq tumanlariga Sho’rchi, Sherobod, Termiz, Oltinsoy,
9

“Surxondon mahsulotlari” va “Shurchidon mahsulotlari”da ishlab chiqariladi.
Viloyatda neft konlari Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda ishga tushirilgan.
Ushbu sanoat tarmog’ining asosiy markazi - Jarqo’rg’on shahri. Qazib olinadigan
neft va neft mahsulotlari bilan birgalikda, 300-350 ming tonnaga yaqin. Ko’mir
qazib olish ham biroz oshgan. Hozirgi vaqtda yiliga 200 ming tonnadan ortiqrok
ko’mir qazib olinadi. Ta’kidlash joizki, respublikamizda sifatli toshko’mirni faqat
shu viloyat yetkazib beradi. Neft va ko’mir sanoati negizida Xavdok, Kokaydi,
Lalmikor, Sharg’un kabi “resurs” shaharchalar tashkil topgan. So’nggi yillarda
qurilish materiallari sanoati ham rivojlanib bormoqda. Termiz va qishloq tumanlari
markazlarining ko’pchiligida g’isht zavodlari bor.
2014-yilda 14,4 ming t tozalangan o’simlik yog’i (2010-yilda 17,9), 3,3
ming t sovun olingan (Denov shahri). Sanoat geografiyasida Sho’rchi va Denov
shaharlari oldinda; ularning har biriga viloyat sanoat mahsulotining 12-14 foizi
to’g’ri keladi. Eng yetakchi sanoat markazi esa Jarqo’rg’on bo’lib, u viloyat yalpi
sanoat mahsulotining 1/5 qismini beradi (2000 y. - 16,4 %), uning yirik korxonasi
“Surxonteks” qo’shma korxonasi hisoblanadi. Sherobodning ulushi 7,1 %, viloyat
markazi Termiz esa atigi 9,9 % sanoat mahsulotini beradi. Bu bilan u O’zbekiston
Viloyatlari markazlari orasida alohida ajralib turadi. Shahar sanoat salohiyatining
Pastligi, eng avvalo, uning geografik o’rni bilan bog’liq.
Oltinsoy va Boysun Tumanining ko’rsatkichlari esa o’ta past. 2018 yilda
viloyat sanoat korxonalarida jami 10 696,5 tonna ip kalava, 21 426,7 Ming
kv.m.gazlamalar, 8 346,7 ming kv.m tayyor ip gazlamalar, 39,7 ming juft Chulki
paypoq, 39,7 ming juft paypoq, 4,0 ming juft poyabzal, 87,7 mln kVt/ soat Elektr-
energiya, 56,4 tonna tonna qog’oz va karton, 111,0 mln dona qurilish G’ishtlari
ishlab chiqarilgan.
Xalq iste’mol mollarini ishlab chiqarishda ham geografik manzara shunga
O’xshash; bu borada Denov va Sho’rchi shaharlari yetakchi mavqega ega
(birgalikda 59,8 %). Mazkur shaharlarda yog’, un, vino-aroq kabi iste’mol mollari
ishlab Chiqariladi. Past ko’rsatkichlar Qizirik, Oltinsoy va Angor tumanlarida qayd
etiladi. Real holat aholi jon boshiga hisoblaganda yaqqol ko’zga tashlanadi.
16

Manba:(surxonstat.uz)
Chorvachilik. 2023- yil yanvar-martida chorvachilik mahsulotlarini ishlab
chiqarish Hajmi 2 589,0 mlrd. So‘mni yoki 2022- yilning shu davriga nisbatan
104,3 foizni tashkil qildi. Ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining
umumiy xajmida chorvachilik Mahsulotlarining ulushi 81,9 foizni tashkil
etdi.2023- yil yanvar-martida barcha toifadagi xo‘jaliklarda tirik vazn hisobida36,9
ming tonna go‘sht (2022 yil yanvar-martiga nisbatan 4,7 foizga ko‘p), 144,8 ming
tonnaSut (3,4 foizga ko‘p), 109,2 mln. Dona tuxum (2,3 foizga ko‘p) ishlab
chiqarildi.
24

to’g’ri xorijiy investitsiya o’zlashtirildi. Prezidentimizning 2021-yil 2-iyundagi
viloyatimizga tashrifi chog’ida ham ko’pgina muammolarga to’xtalib o’tdilar.
Sh.Mirziyoyevning so zlariga ko ra, avval viloyatda elektr energiyasi bilan bog liqʻ ʻ ʻ
muammolar tufayli birorta ham loyihani amalga oshirish mumkin emas edi.
Bugungi kunda vaziyatni to g irlash bo yicha ko plab ishlar olib borilmoqda, shu
ʻ ʻ ʻ ʻ
jumladan, qayta tiklanadigan energiya manbalarini ishga tushirish orqali. Masalan,
Sherobodta quvvati 457 MVt bo lgan quyosh fotoelektr stansiyasi quriladi, u 300
ʻ
mingta xonadonni elektr energiyasi bilan ta minlaydi.Viloyatni suv bilan
ʼ
ta minlash masalasi tubdan hal qilinadi, suvni tejash usullari joriy etilib, suv sarfini
ʼ
50%ga tejashga erishilmoqda.Bundan tashqari, viloyat aholisini uy-joy bilan
ta minlash muammolari amaliy hal qilinmoqda. Bu yil 3,8 ming kvartirali ko p
ʼ ʻ
qavatli uylar quriladi, ulardan deyarli 1,5 mingtasini ehtiyojmand oilalarga ajratish
rejalashtirilgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Mirziyoyev Sh.M. “Milliy taraqqiyot yo`limizni qat`iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko`taramiz” - T.: O`zbekiston, 2017
2.Asanov G., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy
jo’g’rofiyasi. – T.: O’qituvchi, 1994.
2.Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. –
Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 2009.
31

qishloq xo‘jaligining rivojlanishi va ixtisoslashuvi hamda viloyatning transporti va
tashqi iqtisodiy aloqalari kabi vazifalarni qo‘yadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi Kirish, 2 ta bob, 6 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I.BOB.SURXONDARYO VILOYATI TABIATINING ASOSIY
XUSUSIYATLARI
1.1. Surxondaryo viloyatining geografik o`rni, maydoni va
chegaralari
Mamlakatimizning eng janubida joylashgan Surxondaryo viloyati 1941-yil
6-Martda tashkil topgan. Uning maydoni 20,1 ming kv. Km bo’lib, O’zbekiston
Respublikasi jami hududining 4,5 foiziga teng. Viloyatda, 2022yil 1-yanvar
Ma’lumotlari bo’yicha, 2 743,2 ming kishi yoki mamlakat aholisining 7,7 foizi
Istiqomat qiladi. Bundan ko’rinadiki, mintaqaning demografik salohiyati uning
Maydoniga nisbatan 1,6 marta yuqori. Surxondaryo viloyati respublika hududiy
Mehnat taqsimotida o’zining agrosanoat majmuasi, xususan, paxta va g’alla
Yetishtirish, sabzavotchilik, chorvachilik mahsulotlari bilan ajralib turadi.
Shuningdek, bu yerda tog’-kon sanoati (polimetal rudalar, toshko’mir, neft, tuz ),
Qurilish va farmatsevtika sanoati tarmoqlari ham rivojlanib bormoqda. Mintaqa
O’zining qator betakror xususiyatlariga ega. Jumladan, u respublikamizning eng
Janubida, eng tog’li, eng issiq hududida joylashgan.
Viloyatda urbanizatsiya va Sanoatlashuv darajasi eng past, demografik
rivojlanish, ya’ni aholi tabiiy ko’payishi Eng yuqori hududlardan biridir. Ma’muriy
jihatdan Surxondaryo viloyati 13 ta Qishloq tumani, 8 ta shahar va 114 ta
shaharchalardan iborat.
Har bir qishloq Tumaniga o’rtacha 1,44 kv km maydon to’g’ri
keladi.Viloyatning dastlab tashkil Etilgan (1926-yil) qishloq tumanlari Denov,
Sariosiyo, Termiz va Sherobod, eng So’nggisi esa 1992-yilda tarkib topgan
Bandixon tumani sanaladi. Maydoni bo’yicha Eng kattalari – Sariosiyo va Boysun,
eng kichigi Angor (atigi 0,39 ming kv. Km); ular Orasidagi farq 10 barobarga
5

Surxondaryo viloyatining iqtisodiy-geografik tavsifi

Купить