Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 53.5KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 31 Mart 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Suv xo'jaligi

Sotuvchi

Jo'ni Zarifov

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2024

2 Sotish

Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GEOLOGIYA FANLARI UNIVERSITETI “_______________________________” FAKULTETI “________________________________” KAFEDRASI __________________________________________________________________ ______“____________________________________________” fanidan KURS ISHI Mavzu: Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish Bajardi: ________________ Qabul qildi: ______________ Tоshkеnt - 20 24 1 REJA: I – BOB. SUV RESURSLARINI O’RGANISHNING NAZARIY VA AMALIY MASALALARI I.1. Suv resurslarining tabiiy va antropogen omillar ta`sirida sarflanishi I.2. Suv resurslari haqida ilmiy masalalar II – BOB. SUV RESURSLARINI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY, EKOLOGIK VA HUQUQIY ASOSLARI 2.1. Suv resurslarini foydalanishning huquqiy asoslari 2.2. Suv ta’minotining yopiq va ochiq tizimlari 2.3. Suv resurslarini muhofaza qilish chora tadbirlari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Suv resurslaridan optimal darajada foydalanishda ilmfan yutuqlariga tayanish zarur. O‘zbekiston o‘z rivojlanish yo‘lida bir necha masalani maqsad qilib qo‘yаr ekan, suv muammolariga yechim topish ularning ichida hаm eng birinchi o‘rindа turadiganlaridan deyish mumkin. Chunki o‘lkamiz qurg‘oqchil hududlar qatoriga kirib, qishloq xo‘jаligi bilan shug‘ullanishdа katta salohiyatga, layoqatga ega, tabiiyki, bu suvsiz amalga oshmaydi. Bu yerlarning unumdor qismi sug‘oriladigаn yerlarga to‘g‘ri keladi. Ulаr esa hozirda eskicha sug‘orish usulida sug‘orib kelinmoqda. Yo‘qotishlarni raqаmlarda аytadigan bo‘lsam, daryodan olinayotgan suvning taxminan 50-60 foizi dalaga, o‘simlikka yetib borgunchа bug‘lanish yo‘q bo‘lib ketаdi. Ikkinchi tomondаn, mintaqаdagi suvning chegаralangani va odаm soni muntazam o‘sishi natijаsida suvdan foydаlanish hozirgidek davom etаdigan bo‘lsa, muammo ko‘lami yanada kattalashib ketadi. Buning uchun suv muammolаriga ilmiy jihаtdan yondashib, uning natijalarini hayotimizgа joriy qilish lozim. Suv resurslаridan optimal darajada foydalanishimiz kerаk. Bu muammolаrni yechishdа ilm-fanni ishlatmаs ekanmiz, suvdan eskicha usulda foydalanishdаn yiroqqa ketа olmaymiz. O’zbekistonning ekologik xavfsizligi nuqtai nazaridan qaraganda, suv zaxiralarining, shu jumladan er usti va er osti suvlarining keskin taqchilligi xamda ifloslanganligi katta tashvish tug’dirmoqda. Respublikaning daryolari, kanallari, suv omborlari va xatto er osti suvlari ham xar taraflama inson faoliyati ta‘siriga uchramoqda. Sug’oriladigan hududlarda suv tabiatning bebaho in’omidir. Butun xayot suv bilan borlik. Zotan, suv tamom bo’lgan joyda xayot ham tugaydi. Shunday bo’lsada, Markaziy Osiyoda suv zaxiralari juda cheklangan. Yiliga 78 kub kilometr suv keltiradigan Amudaryo va 36 kub kilometr suv keltiradigan Sirdaryo asosiy suv manbalaridir. 3 Suv zaxiralarining sifati eng mudim muammolardan biridir. 60-yillardan boshlab Markaziy Osiyoda yangi erlar keng ko’lamda o’zlashtirildi. Sanoat, chorvachilik komplekslari ekstensiv rivojlantirildi. Urbanizatsiya kuchaydi. Kollektor-zovur tizimlari qurildi hamda daryo suvlari sug’orish uchun muttasil yuqori hajmlarda olindi. Shu bois havza- lardagi suvning sifati tobora yomonlasha bordi. Daryo suvlarining ifloslanishi ekologiya-gigiena va sanitariya- epidemiologiya vaziyatini, ayniqsa, daryolarning quyi oqimlarida yomonlashtirmoqda. Ikkinchi tomondan, daryo suvlari tarkibida tuzlarning mavjudligi Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va boshqa daryolarning deltalarida tuproqning sho’rlanishini kuchaytirmoqda. Bu esa qo’shimcha melioratsiya ishlarini amalga oshirishda, zovur tizimlarini barpo etish va tuproq sho’rini yuvishda yaqqol sezilmoqda. O’zbekiston va qo’shni mintaqalar sharoitida aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta‘minlash alohida adamiyat kasb etmoqda. Aholi punktlarini odatdagi vodoprovod suvi bilan ta‘minlash ko’rsatkichi respublikada fakat keyingi besh yillikning o’zida taxminan 1,5 baravar ortdi. Shunga qaramay, ushbu muammo dolzarbligicha qolmoqda. Ichimlik suv ta‘minoti manbalarining ifloslanishi respublikada, ayniqsa, Orol bo’yida kasallikka chalinishning yuqori darajasiga sabab bo’lmoqda. 4 I – BOB. SUV RESURSLARINI O’RGANISHNING NAZARIY VA AMALIY MASALALARI 1.1. Suv resurslarining tabiiy va antropogen omillar ta`sirida sarflanishi Suv resurslaridan samarali foydalanish uchun ularning qaysi yo’llar bilan sarflanishini bilish zarur. Ma‘lumki, suv resurslari ikki yo’l bilan tabiiy va inson xo’jalik faoliyati, ya‘ni antropogen omillar ta‘sirida sarflanadi. Suv resurslarining tabiiy sarflanishi quyidagi yo’llar bilan ro’y beradi: daryolar o’zanidan, ko’llar kosasidan bo’ladigan shimilish ko’rinishida, suv yuzasidan bo’ladigan bug‘lanish, namsevar yovvoyi o’simliklar tanasidan transpiratsiya yo’li bilan bug‘lanish, daryoda suv toshgan davrda uning ma‘lum bir qismining qayirda qolishi va hokazolar. Davlat Gidrologiya instituti ma‘lumotlariga ko’ra o’tgan asrning 70 yillarida daryo oqimining tabiiy sarflanishi Sirdaryo va Amudaryo havzalarida mos ravishda yiliga o’rtacha 1,7 va 3,3 km3 ni tashkil etgan. Tabiiy sarflanish miqdori daryoning suvliligiga bog’liq, ya‘ni daryoda suv qancha ko’p bo’lsa, sarflanish ham shuncha katta miqdorda kuzatiladi. Suv resurslarining insonning xo’jalik faoliyati, ya‘ni antropogen omillar ta‘sirida sarflanishi ularning irrigatsiya, maishiy kommunal va sanoat tarmoqlarida ishlatilishi bilan bog’liq. Suv resurslarining antropogen omillar ta‘sirida sarflanish jarayoni yaxshi o’rganilmagan. Afsuski, bu muammoning yechimi ustida olib borilayotgan tadqiqotlar hozirgi kunda ham talab darajasida emas. O’lkamiz sharoitida suv resurslarining katta qismi 90 foizdan ortiqrog’i irrigatsiya maqsadlarida sarflanadi. Bu sarflanish ekin maydonlari, suv omborlari, sug’orish kanallari, kollektor zovurlar yuzasidan bo’ladigan bug‘lanish dan, yangi o’zlashtirilgan yerlardagi, yangi qurilgan suv omborlaridagi, kollektor zovurlardagi suvning akkumulyatsiyasidan, tabiiy botiqlarda qaytarma suvlarning yig’ilishidan va hokazolardan iborat bo’ladi. 5 Bug‘lanish hisobiga bo’ladigan sarflanishning barcha turlari doimiy jarayondir. Hisoblashlarning ko’rsatishicha bug‘lanishning eng katta miqdori ekin maydonlariga to’g’ri keladi. Kuzatish ma‘lumotlariga ko’ra bug‘lanishning bu turi umumiy yo’qotilgan qiymatga nisbatan Sirdaryo havzasida 46 63 foiz oralig’ida, Amudaryo havzasida esa 30 36 foiz atrofidadir. Har ikki havzada 60 yillar boshida bu miqdor yiliga 28,3 km3 bo’lgan bo’lsa, 70 yillar oxiriga kelib yiliga 47,2 km3 ga yetdi. Sug‘orishning ilg‘or usullari yomg’irlatib sug’orish, jo’yaklarga ma‘lum miqdorda suv berish kabilarni qo’llash bilan bu yo’nalishda ijobiy natijalarga erishish mumkin. Dalalarni ixotalash ham ekin maydonlaridan bo’ladigan samarasiz bug‘lanishni kamaytiradi. Suv omborlari yuzasidan bo’ladigan bug‘lanish miqdori ham o’lkamiz sharoitida ancha katta qiymatlarda kuzatiladi. Bunga dalil sifatida A.M.Nikitin tomonidan aniqlangan va oldingi mavzularda qayd etilgan ma‘lumotlarni eslash kifoyadir. Ma‘lum miqdordagi suv resurslari sug’orish kanallari yuzasidan bug‘lanishga sarflanadi. V.A.Duxovniy va S.L.Mirkinlarning hisoblashlaricha, o’lkamizda kanallar yuzasidan bo’ladigan bug‘lanish irrigatsiya maqsadlarida olinadigan umumiy suv miqdoriga nisbatan 1 foizdan ortmaydi. Lekin, yirik kanallarda uning qiymati sezilarli darajada ortadi. Masalan, P.M.Lurening kuzatishicha Qoraqum kanalida bug‘‘lanishning bu turi umumiy olinadigan suvga nisbatan 2,9 foizni tashkil etadi. Suv resurslarining juda katta qismi daryolar va kollektor zovurlar suvlarining tabiiy botiqlarga oqizilishi tufayli yo’qotilmoqda. Masalan, Arnasoy ko’llar tizimi 1969 yilda Sirdaryo toshqin suvining bir qismini (20 km3 ga yaqin) shu joydagi tabiiy botiqlikka oqizilishi natijasida paydo bo’ldi. Hozirgi kunda Arnasoydagi suv hajmi 20 km3 dan ortiq bo’lib, har yili unga 2 km3 hajmdagi kollektor zovurlar suvlari hamda shu miqdorga yaqin Sirdaryo suvi kelib qo’shilmoqda. 6 O’tgan asrning 60 yillarida quyi Amudaryo zonasida yangi yerlarni o’zlashtirish natijasida Sariqamish ko’li, Amu Buxoro kanali zonasidagi yerlarni o’zlashtirish natijasida Dengizko’l, Porsonko’l, Qoraqir ko’llari, 70 yillarning o’rtalariga kelib Qarshi cho’llarini o’zlashtirish natijasida esa Sultontog’ ko’li paydo bo’ldi. Umuman 15 yil ichida (1965 1980 yillar) Amudaryo havzasida tabiiy botiqliklarga yig’ilayotgan suv miqdori yiliga 2 km3 dan 6 km3 ga yetdi. F.E.Rubinova ma‘lumotlariga ko’ra 70 yillarning oxiriga kelib bu miqdor umumiy 10 yo’qotilgan suvga nisbatan Sirdaryo havzasida 6,0 foizni, Amudaryo havzasida esa 10,8 foizni tashkil etdi. Yangi o’zlashtirilgan yerlarni sug’orishda suvning bir qismi tuproq g’ovaklarida to’planish akkumulyatsiya ko’rinishida yo’qotiladi. Yirik sug’orish massivlarida bu miqdor ancha katta bo’ladi. Masalan, Mirzacho’lni o’zlashtirish davomida tuproqdagi g’ovaklarni to’ldirishga 7,6 km3 suv yoki boshqacha qilib aytganda shu massivga umumiy olingan suvning 15 foizi sarf bo’lgan. Yetarli darajada va unumli ishlaydigan kollektor zovur tarmoqlariga ega bo’lganimizdagina yuqoridagi sarfni kamaytirish mumkin. Suv resurslarining bir qismi suv omborlarini to’ldirishga ham sarf bo’ladi. Shuni ta‘kidlab o’tish lozimki, suv omborlarining foydali (boshqarib turiladigan) hajmini to’ldirishga bo’ladigan sarf vaqtinchali bo’lsa (ya‘ni istalgan vaqtda undan foydalanish imkoni bor), foydasiz (o’lik) hajmini to’ldirishga ketgan suvdan foydalanishda esa bunday imkoniyat mavjud emas. Masalan, 60 yillarning ikkinchi yarmida Sirdaryo havzasida suv omborlarini to’ldirish uchun yiliga qo’shimcha 1 km3 suv sarflangan bo’lsa, 70 yillarning oxirida uning qiymati 2,45 km3 ga yetdi yoki umumiy yo’qotilgan suvga nisbatan 3,5 foizdan 7,4 foizga ortdi. Bunday sarflanish birinchi holda Chordara suv ombori hisobiga bo’lsa, ikkinchisida esa Andijon, To’xtag’ul suv omborlari tufayli bo’ldi. Norak, To’dako’l, Tolimarjon va boshqa suv omborlarini to’ldirish uchun Amudaryo havzasida sarflangan suv miqdori yiliga 1,5 km3 ni yoki umumiy yo’qotilgan 7 suvga nisbatan 2,9 foizni tashkil etdi. Keyingi yillarda yirik suv omborlari qurilishi natijasida, sarflanishning bu turi yana ham ortib ketdi. Suv resurslarining yuqorida keltirilgan sarflanish turlaridan tashqari hisobga olish imkoni bo’lmagan ko’rinishlari ham mavjud. Ular hisobga olinmagan ekin maydonlaridan bo’ladigan bug‘lanish, kanallar atrofida yer osti suvlari linzasining hosil bo’lishi, kanallar trassasi bo’ylab o’zanning buzilishi va filtratsiya (shimilish) natijasida ko’llar vujudga kelishi kabilardan iborat. Ye.N.Minaevaning aniqlashicha, faqat Qoraqum kanalining o’zidagina, uni 20 yil ekspluatatsiya qilish davomida, 21,7 km3 hajmdagi suv yer osti suvlari linzasi hosil bo’lishiga sarf bo’lgan. Xuddi shu ko’rinishdagi sarflanish Amu Buxoro kanali zonasida 2,4 km3 ni, Sirdaryo havzasida esa 8 km3 ni tashkil etdi. Umuman, hisobga olinmagan antropogen omillar ta‘siridagi yo’qotish DGI ma‘lumotiga ko’ra 70 yillarda Sirdaryo va Amudaryo havzasida, mos ravishda, yiliga 4,3 km3 va 15,5 km3 ga teng bo’lgan. Ko’rinib turibdiki, suv resurslarining samarasiz sarflanishi ham juda kattadir. F.E.Rubinova ma‘lumotlariga asoslanib, quyidagi xulosaga kelish mumkin: 20 yil (1960 1980 yillar) davomida irrigatsiya maqsadlarida sarflangan umumiy suv miqdori Sirdaryo havzasida yiliga 14,2 km3 dan 26,1 km3 yetgan bo’lsa, Amudaryo havzasida 15,6 km3 dan 34,2 km3 ga ortdi, boshqacha qilib aytganda har 1000 gektar yer hisobiga Sirdaryo havzasida 19,4 mln.m 3 ni, 11 Amudaryo havzasida esa 20,5 mln.m 3 ni tashkil etdi. Hozirgi kunda ham asosiy ekin turi hisoblangan har gektar paxta maydonini sug’orish uchun bir mavsumda o’rtacha 8 - 10 ming m 3 suv me‘yor sifatida qabul qilinishini hisobga olsak, yuqoridagi raqamlar undan ikki marta katta ekanligini ko’ramiz. Bu esa o’lkamiz suv boyliklaridan samarali foydalanishning asosiy rezervidir. 8 1.2 . Suv resurslari haqida ilmiy masalalar Suv yer yuzasida hayot mavjudligining asosiy shartlaridan biridir. Lekin, hozirgi kunda, tabiatdagi barcha suvlardan bevosita foydalanib bo’lmaydi. Shu bilan birga "suv resurslari" tushunchasini barcha suvlarning sinonimi deb tushunmaslik kerak. Haqiqatan ham bu kategoriya faqatgina tabiatga xos bo’lmay, balki ijtimoiy tarixiy va iqtisodiy bosqichlarda o’zgarib turadi. Hozirgi taraqqiyot bosqichida suv resurslari tabiatdagi barcha chuchuk va o’rtacha minerallashgan, tabiiy holda yoki sun‘iy ravishda chuchuklashtirilgan, tozalangan suvlardan iborat bo’lib, ayni paytda xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida ishlatilayotgan va ishlatilishi mumkin bo’lgan suv manbalari yig’indisidir. Hajmi, miqdori, hosil bo’lish va joylashish o’rniga bog’liq holda suv manbalari mahalliy, regional va global suv resurslariga bo’linadi. Xalqaro bitimlarga asosan esa milliy, davlatlararo va umumiy (umuminsoniy) suv resurslari bir biridan farqlanadi. Suv qayta tiklanadigan tabiiy resurslar qatoriga kiradi. Lekin buning uchun, birinchidan, daryolar, muzliklar, yer osti suvlari zahirasi asrlar davomida o’zgarmas bo’lishi va, ikkinchidan, insonning xo’jalik faoliyati ta‘sirida tabiiy suvlarning ifloslanishi darajasi ularning sifat jihatdan o’z o’zini qayta tiklash imkoniyatidan katta bo’lmasligi kerak. O’lkamizdagi suv resurslarining asosiy manbalari daryolar, soylar, buloqlar, suv omborlari, ko’llardagi tabiiy toza suvlardan hamda yer ostida joylashgan chuchuk va o’rtacha minerallashgan suvlardan iborat. Bularga qo’shimcha ravishda muz osti va muz ko’llari 6 suvlarini, termal (issiq) yer osti suvlarini, tozalangan (ikkilamchi) suvlarni, oqava suvlarining bir qismini, atmosfera yog’inlarini va tuproqdagi namlikni kiritish mumkin. [503-513] Dunyoni chuchuk suv resurslari 1200 km3 ga teng bulgan bir vaqtdagi davrlar suvi xajmi tabiatda suvning aylanishi tufayli yiliga 40000 km3 ga yaqin xajmda yangilanadi yoki daryolar o‘zanidagi suvlar miqdoriga nisbatan 33 marta 9 ortiq suv xajmida. Bu chuchuk suvlar yer shari axolisini, xayvonot va usimlik dunyosini xamda tuproq namligini ta‘minlovchi manbadir. Qutb muzliklaridan (O = 3000 km3 ) va daryolarni chetlab o‘tuvchi yer osti suv oqimi (Eosti = 2400 km3 )dan tashqari. Ko‘rinib turibdiki maydon birligiga tug‘ri keladigan (okim kalinligi bo‘yicha) suv resurslariga boy qit‘a Janubiy Amerikadir. Uning yer usti va yer osti suvi oqimlari Yevropa qit‘asining suv oqimiga nisbatan 2 marta katta bo‘lib suv resurslari bo‘yicha 2 chi o‘rinni egallaydi. Undan keyin tartib bo‘yicha Osiyo, Shimoliy Amerika va Afrika turadi. Daryo oqimining eng kichik ta‘minlanganlik miqdori Avstraliyadadir. Dunyoning qaysi qismida va xududning maydoniga bog‘lik xolda. Suv oqim kanoli bo‘yicha (tulik va yer osti) Osiyo qit‘asining suv resurslari birinchi o‘rinni egallaydi. Qolgan qit‘alar suv resurslari miqdori bo‘yicha quyidagi tartibda joylashganlar: Shimoliy Amerika, Afrika, Yevropa va Avstraliya okean follari bilan. Quruqlikni suv balansi tug‘risida tulik tasavvurga ega bo‘lish uchun Grenlandiya, Kanada Arxipelagi va Antarktida qutb qoplama muzliklaridan (quruqlikni 16 mln.km2 yeki 11% maydonini egallagan) okeanga oqib tushayotgan suv oqim miqdorini ko‘rish kerak. Quruqlikdan dunyo okeaniga oqib kelayotgan daryo oqimi miqdori xaqida. Tulik tasavvurga ega bo‘lish uchun qutb muzliklaridan oqib kelayotgan suv oqimini xam xisobga olish zarur. V.M.Kotlyakov okeanga oqib kelayotgan muz va suv oqimlarini miqdorini 3000 km3 /y ekanligini xisoblangan. Bundan tashqari daryolarni chetlab o‘tib oqib keladigan yer osti suv oqimlarini miqdorini Zekser I. va boshq. 2400 km3 /y teng ekanligini hisoblaganlar. Shunday qilib, dunyo okeaniga kelib tushayotgan 38830 km3 /yilga teng daryolar suv oqimi yana 5400 km3 /yilga oshirilishi kerak, ana shunda dunyo okeaniga oqib tushayotgan umumiy suv oqim miqdori 44230 km3 /yilni teng bo‘ladi, hamda quruqlik ichkarisidagi yopiq viloyatlar suv oqimi bilan birga umumiy suv oqimi 45060 km3 /yilni tashkil qiladi. 10 Gidrosferaning xilma-xil turli xususiyatlari va o‘ziga hosliligi orasida uning xarakatdaligini aloxida ta‘kidlash zarurdir. Gidrosfera o‘ta xarakatchan va jo‘shqindir. Bu tabiatdagi suvlarni aylanma xarakatining asosi ulkan jarayon bo‘lib u bilan suv resurslarini tabiiy chuchuklanishi, quruqlikda suvlarni taqsimlanishi va joylashishi xamda axolini, xayvonot va o‘simlik dunyosini suv bilan ta‘minlanishi bog‘liqdir. Tabiatdagi suvlarni aylanma xarakati bilan yemirilish jarayonlari va Yerni relefini shakllanishi bog‘liqdir tabiatda suvni aylanma xarakati quyidagicha ro‘y beradi. Quruqlik va dunyo okeanidan Quyosh nuri ta‘sirida bug‘‘lanib atmomferani namlik bilan to‘ldiradi. Mutaxassislarni xisoblari bo‘yicha Quyoshdan kelayotgan issiklikni 55% suvni bug‘‘latishga sarf bo‘lar ekan. Atmosfera xavosidagi suv bug‘lari xaroratni pasayishi xisobiga kondensatsiyalanib (suyuq xolatga o‘tib) Yerga (quruqlik va dunyo okeani yuzasiga) yomgir va qor sifatida yog‘adi. Qor va yomg`ir suvlarini bir qismi tuproqqa shimiladi va qolgan qismi yer usti oqimini shakllantiradi. Bu suvlar qiyaliklardan oqib tushib soylarni paydo qiladi va keng tarqalgan soylar bo‘yicha ular daryolarga kelib quyiladi. Bu faqat daryo oqimining bir qismi ya‘ni yer usti toshqin suvlaridir. Daryolar tuproq qatlamidan chuquroqdagi qatlamlarga shimilib o‘tib shakllangan yer osti suvlari xisobiga xam ta‘minlanadilar. Yer osti suvining eng faol xarakat qiluvchi qismi buloqlar ko‘rinishda yer yuzasiga sizib chiqadi yoki daryolarga oqib tushadi. Ko‘p xollarda daryolar yer osti suvlari bilan doimiy ta‘minlanadilar. Dengizlari ko‘llar xuddi okeanlar kabi faqatgina atmosfera yog‘inlari xisobigagina emas balki oqib kelayotgan daryo suvlari xisobiga xam ta‘minlanadilar. Shunday qilib okeanlardan va quruqlik ichkarisidagi xavzalardan doimiy bug‘lanadigan suvlar uzluksiz to‘ldirilib turilishi yuz beradi. Tuproq qatlamidagi suvlar asosan bug‘lanib va o‘simliklar orqali transperatsiyaga sarflanib atmosfera xavosini suv bug‘lari bilan boyitadi xamda bir kismi yer osti suvlarini ta‘minlaydi. [366-367] Tabiatdagi suvlarni aylanma harakati sxemasi ana shunday. Suvni aylanma xarakatini eng muxim xossasi uni litosfera, atmosfera va biosfera bilan o‘zaro bog‘lanib gidrosferani barcha qismilarini: okean, daryolar, tuproq namligi, yer osti 11 suvlarini va atmosfera bug‘larini bir qilib 8 boglashidir. Aylanma xarakat tufayli gidrosferani uzuluvchanlik (diskretlik) karaktush uz kuchini yuqotadi. Yerning barcha suvlari nafaqat paydo bo‘lishi jixatidan balki doimiy aylanma xarakat ta‘sirida yagonadir. Aloxida ta‘kidlash zarurki suv resurslaridan turli xil xo‘jalik va madaniy maksadlarda foydalanishlar ham suvlarni aylanma xarakat jarayonida amalga oshiriladi. Tabiatdagi suvni aylanma xarakati ikkita mustaqil jarayonlar ta‘sirida bo‘ladi: ulardan birinchisi - gidrosferani suvini to‘ldiruvchi manba - mantiya suvini degazatsiyasi. Bu jarayon juda sekin yuz berib milliard yillardan beri davom etmoqda. Bu jarayonni intensivligi xaqidagi ma‘lumotlar yetarli emas. Suvni aylanma xarakatini ikkinchi jarayoni birinchisiga nisbatan bir necha barobar jadalroq bo‘lib uni sikli faellarni almashinish ya‘ni bir yil bilan chegaralanadi. Xozirgi zamon tabiatdagi suvni jadal aylanma xarakati bilan deyarli xamma gidrologik jarayonlar bog‘liqdir, shu jumladan suv resurslarini tabiiy yangilanib turishi va chuchuklanishi uchun o‘ta muxim bo‘lgan jarayonlar ham. Suv - barcha tirik mavjudodlarni eng muxim elementi ekanligini aloxida ta‘kidlash zarur. Suv balansi - bu tabiatdagi suvlarni aylanma xarakatini va uni aloxida ismlarini miqdoriy ifodasidir. Yerni suv balansini umuman va uni aloxida katta qismlarini ta‘riflash uchun tenglamalar tizimi qo‘llaniladi. Respublikamizda suv resurslari cheklangan bo‘lishiga qaramasdan, uni tejashga kam e’tibor berilayapti, natijada suvning ko‘p qismi bekorga sarf bo‘lmoqda. Deyarli barcha iste’molchilar doimiy ravishda me’yordan ko‘p suv olishga harakat qiladilar. Bu esa ekin maydonlarida er osti suvlari sathining ko‘tarilishiga, erlarning qayta sho‘rlanishiga olib kelmoqda. O‘z navbatida sho‘rni yuvish uchun yana katta miqdorda suv sarflanib, natijada sug‘oriladigan erlarda hosil bo‘ladigan qaytarma suvlar miqdori ham ortmoqda. SHundan ko‘rinib turibdiki, sug‘orishda suvni tejashning katta imkoniyatlari mavjud. Bunga, avvalo, kanallar o‘zanini betonlash, nov (lotok)lardan foydalanish yo‘li bilan sug‘orish tarmoqlarining foydali ish koeffitsientini oshirish, hamda sug‘orishning ilg‘or usullarini qo‘llash bilangina erishish mumkin. 12 Suv resurslarini kamayishdan saqlashning asosiy rezervlaridan yana biri sug‘orishda qaytarma suvlardan unumli foydalanishdir. Respublikada bu suvlar asosan ekin maydonlaridan, sanoat korxonalaridan va maishiy- kommunal tarmoqlardan qaytgan suvlardan tashkil topgan bo‘ladi. 1956-1980 yillar mobaynida tabiiy botiqlarga oqizilgan qaytarma suvlar hajmi 77,1 km3 ni tashkil etgan. Keyingi yillarda daryolar, ko‘llar, suv omborlarining suvi unga sanoat va shaharlar oqava suvlarining, ekin maydonlarida hosil bo‘ladigan qaytarma suvlarning qo‘shilishi natijasida keskin yomonlashib ketdi. Bu jarayon ayni paytda quyidagi sabablarga bog‘liq holda yanada jadallashmoqda va xavfli tus olmoqda. 1. Shahar xo‘jaligining va sanoatning, ayniqsa, uning ximiya va metallurgiya tarmoqlarining suvga bo‘lgan talabi ortmoqda, va tabiiy suvlar ifloslanishining manbai bo‘lgan oqava suvlar ham ko‘paymoqda. 2. Oqava suvlarni daryo va ko‘llarga oqizish tabiiy suv manbalaridan foydalanishning bir turi deb qaraldi. Ayniqsa, daryolar ifloslangan oqava suvlarni yo‘q qilishda o‘ziga xos tabiiy inshoot deb qabul qilindi. Ko‘pchilik hollarda suvni sun’iy tozalash inshootlarini qurish tugallanmay turib, sanoat ob’ektlari ishga tushirib yuborilmoqda. 3. Oqava suvlarni sun’iy tozalashning hozirgi kundagi imkoniyatlariga ortiqcha baho berilayapti. 4. Ayrim mutaxassislar, olimlar tomonidan "tabiiy suvlar ifloslanishining yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan me’yori" degan noto‘g‘ri nuqtai-nazar ishlatilmoqda. Hozirgi kunda "bu yo‘nalish suvning iflosla-nishini chegaralaydi", deb qarash o‘zini oqlamaganligi hammaga ma’lum bo‘lib qoldi. 5. Tabiiy suv manbalariga ekin maydonlaridan chiqqan suvlarning oqizilishidir. 6.Suv tejamkor usullardan foydalanmasdan sug‘orishni tashkil etish. Hozirgi kunda Respublikamizda eng dolzarb masalalardan biri suvni sifat jihatdan muhofaza qilishdir. Bu muammoni hal etishda ko‘pchilik olimlar 13 qaytarma va oqava suvlarni tozalashni asosiy yo‘l deb qaramoqdalar. Lekin, bu yo‘l juda murakkab bo‘lib, qimmatga tushadi. Ikkinchidan, eng takomillashgan sun’iy tozalash inshootlari ham suvni to‘la tozalashga imkon bermaydi. Suvni 80- 90 foizi tozalash etarli darajada takomillashgan deb qabul qilinadi. Bu holda 10-20 foiz o‘ta chidamli ifloslantiruvchi moddalar yana suv tarkibida qoladi. 14 II – BOB. SUV RESURSLARINI MUHOFAZA QILISHNING ILMIY, EKOLOGIK VA HUQUQIY ASOSLARI 2.1. Suv resurslarini foydalanishning huquqiy asoslari Suv resurslarini ifloslanishdan, bulg’anishdan va miqdorining kamayib ketishidan muhofaza qilishning ekologik asosi bo’lib, suvni ekologik tizimning ajralmas tarkibiy qismi ekanligi, ya‘ni yerdagi hayotning mavjudligini ta‘minlovchi omil ekanligi- dir. Tabiat yaxlit tizimining ajralmas qismi boMgan suvning ifloslanishi, bulg’anishi, hattoki zaharlanishi va miqdorining kamayib ketishi bu tizimdagi salbiy jarayonlami yuzaga kelishining, biologik muvozanatni hamda undagi modda va energiya almashi- nuvining buzilishini, o’simlik va hayvonot dunyosiga va jumladan, inson salomatligiga salbiy ta‘sir ko’rsatishini yuzaga keltiradi. Shunday holatni yuzaga kelishning oldini olish ekotizimdagi optimal tabiiy sharoitning buzilishiga yo’l qo’ymaydi hamda biosferaning evolutsion rivojlanishini ta‘minlaydi. Shuning uchun suv resurslarini ifloslanishdan, bulg’anishdan va miqdorini kamayib ketishdan muhofaza qilishning ekologik asosi, uni optimal tabiiy muvozanatini ta‘minlash muhim ahamiyatga egadir. Tabiatdagi barcha hodisalar va jinslarlar o’zaro bog’liq va bir- biriga aloqador bo’lib, doimo o’zgaruvchan (dinamik) muvozanat holatda bo’ladi. Dialektik materializmning bu nizomi suv resurslariga ham to’g’ridan-to’g’ri tegishlidir, chunki tabiatdagi barcha suvlar (havodagi suv bug‘Mari, daryo, ko’l, dengiz, okean suvlari va yer osti suvlari) yagona o’zaro bogMangan va o’zgaruvchan (dina- mik) muvozanatdadir. Tabiatning bu obektiv qonunini buyuk rus olimi akademik V.I. Vernadskiy kashf etib, 1920—1930-yillarda o’z asarida «Tabiatdagi bu muvozanatning buzilishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi va suv resurslaridan foydalanish qoidasi tabiatdagi barcha suvlarning birlik qonunidan kelib chiqib va uni hisobga olgan holdagi konsepsiyaga asoslanishi kerak, chunki manbadan har qanday miqdorda suvni olib ishlatilishi tabiatdagi muvoza- natga 15 ta‘sir ko’rsatib, ma‘lum darajadagi miqdor va sifat o’zgari- shiga olib keladi», degan g’oyani ilgari surgan. Bu g’oyadan ana shunday salbiy o’zgarishni minimallashtirish ustida boradi yoki bu holatni sezilarsiz darajada bo’lishini amalga oshirish imko- niyati bo’lmasa, unda bu holatni bartaraf qilishning yuqori sama- radorlik tadbirlari belgilanadi. Bu maqsadga faqat tabiatdagi mu- vozanatni tushunib yetgandagina erishish mumkin. Suv resurslarini muhofaza qilish, undan turli maqsadlarda oqilona foydalanish jarayonida uzluksiz ravishda amalga oshirilishi kerak. Buni amalga oshirish masalasi suv resurslarining ifloslanishini va miqdorining kamayishini qayd etish va aybdor- larni huquqiy choralar bilan 52 jazolashdan iborat bo’libgina qolmasdan, balki tabiatdan foydalanish, jumladan, suv resurslaridan foydalanish, tabiiy hodisalarning qonuniyatlarini aniqlash asosi- da, suv resurslarining ifloslanishiga, miqdorining kamayishiga va behuda sarflanishiga olib keladigan tabiiy va sun‘iy sabablarni va omillarning o’rnatilishi asosida amalga oshirilishidadir. Shundan kelib chiqqan holda, suv resurslarini muhofaza qilish, uni shakl- Ianish jarayonidan boshlanib, shakllangan obektdagi (er osti va yer usti) suv miqdorlarini va sifatini muhofaza qilishning texnik tadbirlarini ishlab chiqishdan iborat bolishi kerak. Yuqorida keltirilganlardan kelib chiqqan holda, suv resurslarini muhofaza qilish deb, suv resurslarining tabiiy va sun‘iy omillar ta‘sirida ifloslanishi, bulg’anishi va miqdorining kamayib ketishini hamda suvning behuda va befoyda sarfini bartaraf qi- lishga qaratilgan ilmiy asoslangan huquqiy, tashkiliy, ijtimoiy, texnikaviy va iqtisodiy tadbirlar tizimiga aytiladi. Tabiat qonuniyatlarini o’rganish asosida suv resurslarini muhofaza qilish vazifasiga quyidagilar kiradi: 1. Suv resurslarining ifloslanishini, uni shakllanish jarayonida oldini olish chora-tadbirlarini uzluksiz ravishda amalga oshirish, ya‘ni atmosfera havosi va tuproq qatlamining ifloslanishini oldini olish chora-tadbirlarini to’liq miqyosda amalga oshirish. 16 2. Suvni ifloslantiruvchi o’choqlarining paydo bo’lishini oldini oluvchi profilaktik tadbirlarni o’z vaqtida amalga oshirish. 3. Suvdan oqilona foydalanish nuqtayi nazaridan undan foydalanishni to’g’ri rejalashtirish. Bularni amalga oshirish uchun albatta, ilmiy asos va yagona qat‘iy siyosat bo’lishi shart. Arid iqlimli mintaqada suv resurslaridan oqilona foydala- nishning yagona qat‘iy siyosati bo’lib suvning har tomchisi hisobga olingan bo’lsa, ilmiy asosi - tabiatdagi (er usti, yer osti va atmosfera yog’in) suvlarning birlik qonunidir. Suv resurslarini muhofaza qilishning huquqiy samaradorligini oshirishni ta‘minlash ko’p jihatdan bu ishni amalga oshirishning huquqiy asosiga O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, bu masalaga jiddiy e‘tibor qaratila boshlandi. Tabiatni va jumladan, suv resurslarini muhofaza qilishning huquqiy asosini yaratishga va uni takomillashtirishga katta e‘tibor berilayapti. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ikkita moddasi ana shu masalaga bag‘ishlangan, jumladan: 55-modda. Yer, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi asosida bir qator qonunlar va me‘yoriy hujjatlar majmuasi tayyorlangan: «Suv va suvdan foydalanish», «Tabiatni muhofaza qilish»qonunlari va bir qator me‘yoriy hujjatlar shular jumlasidandir. «Suv va suvdan foydalanish» Qonunida suvni muhofaza qilish masalasiga alohida e‘tibor qaratilgan. Masalan, qonunning XIX bobida oqindi suvlami oqizish uchun suv obektlaridan foydalanish masalasi keltirilgan bo’lib, uning quyidagi modda- sida chiqindi-oqova su^ar 8 risida ma lumot berilgan. 73- modda. Oqindi suvlarni oqizish uchun suv obektlaridan foydalanishga ruxsat beruvchi idoralar. Sanoat, kommunal-mai- shiy, zovur suvlarini va boshqa 17 oqindi suvlarni oqizish uchun suv obektlaridan foydalanishga qonunlarga muvofiq hamda tabiatni muhofaza qilish, suv xo’jaligi organlarining davlat sanitariya nazorati, qonunchilik nazorati davlat organlari geologiya va mineral resurslar organlari bilan kelishib bergan ruxsatiga binoan yo’l qo’yilishi mumkin. Ruxsat suv obektlaridan oqindi suvlarni oqizish uchun foydalanish zarurati va imikoniyatlarini asoslab beruvchi hujjatlariga binoan beriladi, deyilgan. 74- modda. Suv obektlariga oqindi suvlarni oqizishga yo’l qo’yish shartlari. Suv obektlariga oqindi suvlarni oqizishga suv obekti tar- kibidagi ifloslovchi nioddalarning belgilab qo’yilgan me‘yor- lardan oshib ketishiga yo`l qo’ymaslik sharti bilan va suvdan foydalanuvchi bunday oqindi suvlarni tabiatni muhofaza qilish va sanitariya nazorati organlari tomonidan belgilab qo’yilgan darajaga yetkazib tozalab berish sharti bilangina yo’l qo’yiladi. Agar mazkur talablar buzilayotgan bo‘lsa, tabiatni muhofaza qilish va sanitariya nazorati organlari oqindi suvlarni oqizishni cheklab, to’xtatib yoki taqiqlab qo’yishlari, hattoki ayrim sanoat qurilmalarini, sexlar, korxonalar, tashkilotlar, muassasalarning faoliyatini to’xtatib qo’yishlari lozim. Aholining sog‘lig‘iga xatarli hollarda, oqindi suvlarni oqizish to’xtatilib hattoki, ishlab chi- qarish obektlaridan va boshqa obektlardan foydalanish to’xtatib qo’yilishi lozim, deyilgan. Qonunning XXIV bobida suvni muhofaza qilish masalalari keltirilgan bo’lib, uning quyidagi moddasida suvni muhofaza qilish vazifalari keltirilgan. 97- modda. Suvni inuhofaza qilish vazifalari. Hamma suvlar (suv obektlari) aholi sogMigiga zarar yetkazishi, shuningdek, baliq zaxlralarining kamayishi, suv ta‘minoti sharoitining yomonlashishi hamda suvning fizikaviy, kimyoviy va biologik xossalari pasayishi, suvning tabiiy tozalanish xususiyatining kamayishi, suvning gidrologik va gidrogeologik rejimini buzilishi natijasida kelib chiqadigan boshqa ko’ngilsiz hodisalarga olib kelishi hollaridan muhofaza qilinishi kerak, deyilgan. 18 Suv resurslarini muhofaza qilish bosqichma-bosqich profilaktik ravishda amalga oshirilishi shart. Tabiatdagi yer usti (daryo, ko’l, dengiz va atmosferadagi suv bug‘‘lari), yer osti va atmosfera yog’in suvlari-tabiatdagi barcha (er usti, yer osti va atmosfera yog’in) suvlarning birlik qonunidir (akad. V.I. Vernadskiyning tabiatning obektiv qonuni). Demak, barcha yer usti va yer osti suvlarining asosiy manbai atmosfera yog’in suvlaridir. Oxirgi 10-20 yillar davomida atmosfera havosining haddan tashqari ifloslanganligi va zaharlangan ligi (turli chiqindilar, changlar, tutunlar, qurum va boshq.) tufayli turli erigan moddalarga to’yingan, deyarli «kislotali yomg’irlar» hisobiga shakllanayotgan yer usti va yer osti suvlari, yog’in yer yuzasiga kelib tushmasdan, bu bosqichda ma‘lum darajada ifloslangan suv mavjud bo’lib, shakllanishning keyingi bosqichi yer yuzasi bo’ylab jilg’a va soylarni tashkil etishida yoki yer ostiga shimilishida tuproqdagi turli eriydigan moddalar va iflosliklarga to’yinib yanada ifloslanmoqda. Ana shunday jarayonda shakllangan yer usti va yer osti suvlari obektlariga kelib quyilayotgan turli oqova (kommunal- ro’zg’or, sanoat, chorvachilik majmualari va fermalari, sug’oriladigan yerlardan chiqarilayotgan zovur tashlama) suvlar ta‘sirida bu suvlar yanada kuchliroq ifloslanmoqda, bulg’anmoqda va zaharlanmoqda. Shunday qilib, suv resurslarini ifloslanishdan, bulg’anishdan va zaharlanishdan muhofaza qilish, xuddi tibbiyot sohasidagidek, profilaktik ravishda amalga oshirilishi kerak, ya‘ni ifloslanma- gan, toza, turli maqsadlar uchun yaroqli yer usti va yer osti suvlari shakllanishi uchun birinchi navbatda, atmosfera havosi va tuproqning musaffoligini ta‘minlash zarur. Muhofaza qilishning ikkinchi bosqichida shakllangan yer usti va yer osti suvlarini turli iflos va ayrim hollarda zaharli oqova suvlar bilan ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik muhim ahamiyatga ega. 19 2.2. Suv ta’minotining yopiq va ochiq tizimlari Suv ta’minlash tizimi loyihalanganda avvalambor, iste’molchilarga qancha va qanday sifatda suv berish zarurligi aniqlanadi. Iste’molchilarning turiga ko‘ra suv har xil miqdorda va sifatda uzatiladi. Iste’molchilarni asosan 3 turga bo‘lish mumkin: 1. Aholining maishiy xo‘jalik extiyoji uchun sarflanadigan suvlar; (ichish, ovqat tayyorlash, yuvinish, kir yuvish, turar-joylar tozaligini saqlash, shahar va aholi turar-joylari obodonchiligini saqlash, ko‘chalarga suv sepish, ko‘katlarni sug‘orish, favvoralar uchun suv va h.k.). 2. Sanoat korxonalarida texnologik jarayon uchun sarflanadigan suv (bug‘ xosil qilish, sovitish, mahsulotlarni yuvish, turli mahsulotlarga ishlov berish va boshqalar). 3. Yong‘inni o‘chirish uchun sarflanadigan suv. Bundan tashqari, suv - suv ta’minoti tizimining o‘z ehtiyojlariga sarflanadi (filtrlarni yuvish, suv tarmoqlarini va suv tortib oluvchi inshootlarni yuvish va boshqalar). Suvning sifatiga qo‘yiladigan talablar iste’molchining suvni ishlatish maqsadiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Misol uchun, aholi ichishi uchun sarflanadigan suvlar, avvalambor, sanitariya-gigiena talablariga to‘la javob berishi kerak. Suvda insonlar sog‘ligiga zarar keltiradigan, kasallik tarqatuvchi bakteriyalar bo‘lmasligi, tiniq va hidsiz hamda taomi yaxshi bo‘lishi kerak. Suv ta’minoti tizimini loyihalaganda iste’molchi talab qiladigan suv miqdorini aniqlash muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Aholining maishiy- xo‘jalik extiyoji uchun sarflanadigan suv sarfini bir odamga kun davomida maishiy-xo‘jalik uchun sarflanadigan solishtirma suv sarfini aniqlab, kun davomida aholi sarflaydigan umumiy suv miqdori belgilanadi. Aholi turar-joylarida aholining soni qancha ko‘p bo‘lsa, sarflanadigan suv miqdori ham shuncha ko‘p bo‘ladi. Kun davomida bir odam tomonidan maishiy- xo‘jalik uchun o‘rtacha suv iste’moliga solishtirma suv iste’mol me’yori deyiladi. Solishtirma suv iste’moli bir odam maishiy-xo‘jalik extiyoji uchun uyida 20 sarflaydigan suv miqdori bilan birga ma’muriy-jamoat binolarida iste’mol qiladigan suvlarni ham o‘z ichiga oladi. Ular shahar tumanlaridagi turar-joylarning obodonligi darajasiga bog‘liq, obodonlashtirish darajasi yuqori bo‘lsa, solishtirma suv iste’moli ham yuqori bo‘ladi. Ma’lum bir miqdor suv joyning iqlim sharoitiga ham bog‘liq bo‘ladi. Jazirama issiq iqlimli vaqtda suv iste’moli sovuq iqlimli sharoitga nisbatan ko‘p sarflanadi. Shu bilan birga suv miqdoriga turar-joylarda ko‘p qavatli binolarning joylashganligi ham ta’sir qiladi. Aholi turar-joylarida suv ta’minoti tizimini loyihalanganda bir odam ichish-xo‘jalik extiyoji uchun o‘rtacha kundalik solishtirma suv sarfi QMQ-2.04.02.97 talabiga binoan olinadi. Hisoblanadigan suv tizimlaridagi umumiy kunlik suv sarfi suv iste’molchilari toifasi va soniga qarab aniqlanadi. Ko‘pincha suv ta’minoti obektlarida bitta suv ta’minoti tizimi quriladi, ular turar-joylarga va ma’muriy binolarga xo‘jalik-ichimlik; sanoat korxonalari ishchilariga xo‘jalik-ichimlik va sanitariya extiyojlari uchun; texnologik jarayon (ichimlik suv talab qiladigan sanoat korxonalari) uchun suv uzatadi. Ba’zi bir korxonalarga texnologik jarayon uchun tozalanmagan suvni yuborish mumkin. Umumiy suv ta’minoti tizimi tanlanganda, ular aholi va sanoat korxonalariga ichimlik suv etkazib berish bilan birga ko‘katlarni sug‘orish, yo‘lkalarga suv sepish, shahar va sanoat korxonalaridagi yong‘inni o‘chirish uchun ham suv bilan ta’minlay olishini e’tiborga olish lozim. Ma’lum sharoitlarda shaharda joylashgan sanoat korxonalarining suv sifatiga qo‘yadigan talablariga ko‘ra, bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan bir nechta suv ta’minoti tizimi qurilishi mumkin. Yong‘inni o‘chirish uchun sarflanadigan suv me’yorlari KMK-2 04.02.97 da berilgan. Aholi turar-joyidagi va sanoat korxonasidagi yong‘inni o‘chirish uchun zaxiradagi suv miqdorini aniqlashda yong‘inni o‘chirish muddati uch soat qabul qilinadi. Sanoat korxonalari yong‘inni o‘chirish uchun suv sarfini sanoat korxonasining turiga va sanoat binolarining yong‘inga bardoshlilik darajasiga 21 ko‘ra aniqlanadi. Aholi turar-joylarida yong‘inni o‘chirish uchun sarflanadigan suv sarfi aholi soniga va binolarning qavatlariga ko‘ra aniqlanadi. Yong‘inni o‘chirish uchun sarflanadigan suv me’yorlari QMQ-2 04.02.97 da berilgan. Aholi turar-joyidagi va sanoat korxonasidagi yong‘inni o‘chirish uchun zaxiradagi suv miqdorini aniqlashda yong‘inni o‘chirish muddati uch soat qabul qilinadi. Sanoat korxonalari yong‘inni o‘chirish uchun suv sarfini sanoat korxonasining turiga va sanoat binolarining yong‘inga bardoshlilik darajasiga ko‘ra aniqlanadi. Aholi turar-joylarida yong‘inni o‘chirish uchun sarflanadigan suv sarfi aholi soniga va binolarning qavatlariga ko‘ra aniqlanadi. Kanalizasiya tarmoqlarini qurish, ayniqsa, katta diametrli quvurlarni yotqizish uchun katta mablag‘ talab etiladi. Tarmoqlarning katta-kichikligi oqiziladigan oqava suv miqdoriga, oqava suv miqdori esa, o‘z navbatida, odamlarning soniga bog‘liq. Bundan ko‘rinadiki, kanalizasiyani loyihalashda, avvalambor, aholi soni e’tiborga olinishi kerak. Bunday qiymat-tushunchada kanalizasiya hisobli davrining oxirida shu aholi yashaydigan joydagi odamlar soni shunday tushuniladi. Shaharning har bir mintaqasida aholi zichligi turlicha bo‘ladi, ularning soni binolarning qavati, xususiyatlari va turar-joylarning obodonlik darajasiga bog‘liq. Ko‘pincha aholi zichligi mintaqalar bo‘yicha aniqlanadi. Aholi zichligi deyilganda, bir gektar maydonda yashovchi aholi soni tushuniladi. Ko‘p qavatli turar-joy binolarini tashqi suv ta’minoti tizimlari tarmoqlangan tizim bo‘lib, u misol uchun Xujand kuchasidagi skvajnaga ulangan ulagan joydan 160 mm polietilin kuvurlarda kvartalga kirgan har ikkita binoga bitta joydan kirgan. Xududdagi birinchi kvartalda 16 ta kup qavatli turar-joy binolari mavjud bunda 240 ta xonadon istiqomat kiladi. Bino vazifasiga (maktab, tura-joy, banya va x.k.) qarab tashqi suv ta’minoti qo‘ydagilarga bo‘linadi: - Suv ta’minoti tizimi va shakli tanlanadi (ichimlik, yonginga karshi, yuqoridan yoki pastdan taksimlanuvchi va x.k.) 22 - Suv ta’minoti tizimining binoga kirish kismi va uning soni, o‘lchagich turi aniqlanadi - Suv o‘chirish jo‘mraklarini tanlanadi va joylashtiriladi. - Suv ta’minoti tarmog‘i har bir sanitar-texnikaviy jihozlariga qadar joylashtirilib chiqiladi. Magistral suv taksimlagich truboprovodlar bino podval kismida, agar bino podvalsiz bo‘lsa maxsus kanallarda yoki tom kismida joylashtirilishi kerak. Vodoprovod stoyaklari oshxona, dush yoki boshqa biron bir sanuzel devorlari bo‘yicha maxsus kanallarda yoki ochik joylashtirishi mumkin. Suv ta’minoti tizimi o‘z ichiga oluvchi barcha jihozlar asbob-uskunalar, truboprovodlar joy-joyiga ko‘yilgach uning aksonometrik sxemasi chiziladi. Suv ta’minoti tarmoqlari gidravlik hisobining asosiy vazifalari: 1. Suv ta’minoti tarmoqlari bo‘yicha oqish mumkin bo‘lgan suv sarfini aniqlash (qxis). 2. Suv ta’minoti tarmoqlari diametrini aniqlash (d). 3. Suv ta’minoti tizimida mavjud bo‘lishi shart bo‘lgan suv bosimini aniqlash (H, m) 23 2.3. Suv resurslarini muhofaza qilish chora tadbirlari Ma‘lumki, suv resurslarini muhofaza qilish ikki yo’nalishda olib boriladi. Birinchisi, miqdoriy jihatdan kamayishdan saqlash bo’lsa, ikkinchisi uning ifloslanish va minerallashish darajasining ortib ketishini oldini olishdir. Hozirgi vaqtda o’lkamizda yuqoridagi har ikki yo’nalish ham juda muhimdir. Respublikamizda suv resurslari cheklangan bo’lishiga qaramasdan, uni tejashga kam e‘tibor berilayapti, natijada suvning ko’p qismi bekorga sarf bo’lmoqda. Deyarli barcha iste‘molchilar doimiy ravishda me‘yordan ko’p suv olishga harakat qiladilar. Bu esa ekin maydonlarida yer osti suvlari sathining ko’tarilishiga, yerlarning qayta sho’rlanishiga olib kelmoqda. O’z navbatida sho’rni yuvish uchun yana katta miqdorda suv sarflanib, natijada sug’oriladigan yerlarda hosil bo’ladigan qaytarma suvlar miqdori ham ortmoqda. Shundan ko’rinib turibdiki, sug’orishda suvni tejashning katta imkoniyatlari mavjud. Bunga, avvalo, kanallar o’zanini betonlash, nov (lotok)lardan foydalanish yo’li bilan sug’orish tarmoqlarining foydali ish koeffitsientini 0,7 0,8 ga yetkazib, hamda yuqorida aytilganidek, sug’orishning ilg’or usullarini qo’llash bilangina erishish mumkin. Suv resurslarini kamayishdan saqlashning asosiy rezervlaridan yana biri sug’orishda qaytarma suvlardan unumli foydalanishdir. Resrublikada bu suvlar asosan ekin maydonlaridan, sanoat korxonalaridan va maishiy kommunal tarmoqlardan qaytgan suvlardan tashkil topgan bo’ladi. F.E.Rubinova ma‘lumotlariga ko’ra 1971 1975 yillarda Farg’ona vodiysida irrigatsiya maqsadlarida yiliga o’rtacha 19 km3 suv sarflangan bo’lsa, hosil bo’lgan qaytarma suvlar 9 km3 ni tashkil etgan. Xuddi shu davr uchun Mirzacho’lda yiliga 6,3 km3 suv olinib, qaytarma suvlar 2,2 km3 ga teng bo’lgan. Amudaryo havzasida esa turli sug’orish massivlarida 1961 1980 yillar mobaynida qaytarma suvlar umumiy olingan suvning 19,2 foizidan 62,6 foizigacha o’zgarib turdi. 70 yillarning oxiriga kelib qaytarma suvlarning potensial qiymati Amudaryo havzasida yiliga 24,1 km3 24 ni (sug’orishga olingan suvning 49,3 foizi), Sirdaryo havzasida esa 15,8 km3 ni tashkil etdi. Afsuski, qaytarma suvlarning juda katta qismi tabiiy botiqlarga oqiziladi, natijada ular Sirdaryo va Amudaryoga kelib qo’shilmaydi. Jadval ma‘lumotlaridan qaytarma suvlarning miqdori keyingi yillarda keskin ortganligi yaqqol ko’rinib turibdi. Umuman, 1956 1980 yillar mobaynida tabiiy botiqlarga oqizilgan qaytarma suvlar hajmi 77,1 km3 ni tashkil etgan. Yuqoridagi misollar suvni miqdoriy kamayishdan muhofaza qilishning muhim istiqbollaridan darak beradi. Shu bilan bir qatorda suvning sifatini muhofaza qilish, ya‘ni tabiiy manbalarga oqava, qaytarma va boshqa turdagi chiqindi suvlarning qo’shilishi natijasida ifloslanishdan saqlash ham juda muhimdir. Keyingi yillarda daryolar, ko’llar, suv omborlarining suvi unga sanoat va shaharlar oqava suvlarining, ekin maydonlarida hosil bo’ladigan qaytarma suvlarning qo’shilishi natijasida keskin yomonlashib ketdi. Bu jarayon ayni paytda quyidagi sabablarga bog’liq holda yanada jadallashmoqda va xavfli tus olmoqda. Birinchidan, shahar xo’jaligining va sanoatning, ayniqsa, uning ximiya va metallurgiya tarmoqlarining suvga bo’lgan talabi yildan yilga ortmoqda, shunga mos ravishda tabiiy suvlar ifloslanishining manbai bo’lgan oqava suvlar ham ko’paymoqda. Ikkinchidan, shu paytgacha oqava suvlarni daryo va ko’llarga oqizish bunday tabiiy suv manbalaridan foydalanishning bir turi deb qaraldi. Ayniqsa, daryolar ifloslangan oqava suvlarni yo’q qilishda o’ziga xos tabiiy inshoot deb qabul qilindi. Oqava suvlar kam va sanoat uncha rivojlanmagan paytda bunday qarash ma‘lum darajada to’g’riday tuyulgan edi. Afsuski, ayrim mutaxassislar - zavod va fabrikalar, korxonalar rahbarlari bu fikrni hozir ham to’g’ri deb qaramoqdalar. Ko’pchilik hollarda suvni sun‘iy tozalash inshootlarini qurish tugallanmay turib, sanoat ob‘ektlari ishga tushirib yuborilmoqda. Bu sohaga ajratilgan kapital mablag’lar sekin o’zlashtirilmoqda. 25 Uchinchidan, oqava suvlarni sun‘iy tozalashning hozirgi kundagi imkoniyatlariga ortiqcha baho berilayapti. O’zbekiston tabiatni muhofaza qilish Davlat komiteti Suv resurslarini muhofaza qilish bo’limining axborotiga ko’ra 80 - yillarning oxirida Respublikamizda 750 ta suv tozalash inshooti mavjud bo’lgan bo’lsa, afsuski, shulardan 225 tasi yaxshi ishlamagan, 104 tasi esa umuman ishlamagan. Natijada 1988 yilda Respublikamizdagi sanoat korxonalarida 384 mln. m 3 oqava suvlar hosil bo’lgan bo’lsa, shuning 11,7 foizi umuman tozalanmay suv manbalariga oqizilgan. Yuqoridagi miqdorga ayrim korxonalar quyidagicha "hissa" qo’shganlar: Chirchiq elektroximiya kombinati 242 mln.m 3 , Toshkent qog’oz kombinati 2,4 mln.m 3 . Birinchisi oqava suvlarni bevosita Chirchiq daryosiga, ikkinchisi esa Qorasuv kanaliga oqizgan. Yuqoridagi kabi salbiy holatlarning oqibati nimalarga olib kelishini quyidagi raqamlarda ko’rish mumkin: M.I.Lvovich ma‘lumotlariga ko’ra 1 m 3 hajmdagi tozalanmagan oqava suv kam deganda 50 60 m 3 toza tabiiy daryo suvini bulg’aydi. Ayniqsa daryolarda kam suvli mejen davrlarida oqava suvlarni ularga oqizish yanada yomon oqibatlarga olib keladi. To’rtinchidan, ayrim mutaxassislar, olimlar tomonidan "tabiiy suvlar ifloslanishining yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan normasi" degan noto‘g‘ri nuqtai - nazar ishlatilmoqda. Hozirgi kunda "bu yo‘nalish suvning ifloslanishini chegaralaydi", deb qarash o’zini oqlamaganligi hammaga ma‘lum bo’lib qoldi. Suv resurslarining sifat jihatdan o’zgarishiga asosiy sabablardan yana biri tabiiy suv manbalariga ekin maydonlaridan chiqqan suvlarning oqizilishidir. Mana shu sabab tufayli, hamda sanoat korxonalari, maishiy kommunal tarmoqlar oqava suvlarining qo’shilishi va ularning ayrimlari havoga chiqarayotgan chiqindilar natijasida o’lkamizdagi tabiiy suv manbalarining minerallashish darajasi, ularda erigan tuz miqdori ortib bormoqda, tobora ifloslanmoqda. Yuqorida keltirilgan ma‘lumotlardan ko’rinib turibdiki, hozirgi kunda Respublikamizda eng dolzarb masalalardan biri suvni sifat jihatdan muhofaza qilishdir. Bu muammoni hal etishda ko’pchilik olimlar qaytarma va oqava suvlarni 26 tozalashni asosiy yo’l deb qaramoqdalar. Lekin, bu yo’l juda murakkab bo’lib, qimmatga tushadi. Ikkinchidan, eng takomillashgan sun‘iy tozalash inshootlari ham suvni to’la tozalashga imkon bermaydi. Suvni 80 90 foiz tozalash yetarli darajada takomillashgan deb qabul qilinadi. Bu holda 10 20 foiz o’ta chidamli ifloslantiruvchi moddalar yana suv tarkibida qoladi. Ular daryo suvini ifloslantiradi. Demak, sun‘iy tozalash asosiy masalani hal qilishning yordamchi usullaridan biridir. O’lkamiz sharoitida foydalaniladigan suv resurslarining asosiy qismi (90 foizdan ortig’i) irrigatsiya maqsadlarida ishlatiladi. Uning qolgan qismidan esa sanoatda hamda maishiy va kommunal maqsadlarda foydalaniladi. Ma‘lumki, yuqoridagi har uch yo’nalish ham yildan yilga ko’proq suv talab qilmoqda va shu sababli o’lkamizda suv muammosi tobora tig’iz bo’lib qolmoqda. Ana shunday sharoitda suvdan tejab tergab foydalanish, uning samarasiz yo’qotilishiga yo’l qo’ymaslik, qaytarma va oqava suvlardan unumli foydalanish, eng muhimi suv manbalarini ifloslanishdan va ortiqcha minerallashuvdan saqlash asosiy vazifa bo’lib qoldi. 27 XULOSA Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, suv manbalarini sifat jihatdan muhofaza qilishning birorta universal usuli yo’q. Asosiy yo’nalish oqova suvlarini kamaytirish yoki umuman to’xtatish bo’lib, u bir qancha yordamchi choralar tufayli amalga oshiriladi. Suvdan foydalanish jarayonida uni muhofaza qilish ularning hammasi uchun xos bo’lgan umumiylikdir. Boshqacha qilib aytganda suv boyliklarini himoya qilish faqat taqiqlashlaru chegaralashlardan iborat emas. Bu yo’lda noto’g’ri yo’nalishlarga tezda chek qo’yish, oldindan tadbirlar belgilash, yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan xatolardan ogohlantirish ham muhimdir. Bitiruv malakaviy ishni tayyorlash jarayonida O’zbekiston va Markaziy Osiyodagidagi suv resurslaridan foydalanish va muhofaza qilishning xuquqiy asoslari ekologik nuqtai nazardan chuqur o’rganildi va ilmiy manbalar, adabiyotlar asosida tahlil qilindi. Suv resurslaridan foydalanish va muhofaza qilishning xuquqiy asoslarini adabiy manbalar asosida ochib berildi. Suv resurslaridan foydalanish va muhofaza qilish xuquqiy tushunchasi va o’ziga xos xususiyatlari o’rganilib, ma‘lumotlar to’plandi. Shuningdek suv manbalaridan foydalanish turlari, foydalanuvchilarning xuquq va majburiyatlari hamda suv resurslaridan foydalanish xuquqini himoya qilishning chora tadbirlari o’rganildi. Suv resurslaridan foydalanish va muhofaza qilishning xuquqiy muhofaza qilish tushunchasi va xususiyatlari, transchegaraviy suv resurslaridan foydalanishni xuquqiy tartibga solish, suv manbalarini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risidagi qonun xujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik haqida to’la ma‘lumotlar berildi. Bitiruv malakaviy ishning natijalaridan universitetlarning Ekologiya va atrof muhit muxofazasi ta‘lim yo’nalishi talabalari, tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, litsey va kollejlar talabalari manba sifatida keng foydalanishlari mumkin. 28 Bizga ma’lumki, butun dunyoda suv resurslaridan mukammal foydalanish va muhofaza qilish muammosi asosiy masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Bu birinchi navbatda aholining o ‘sishi qishloq xo'jaligi va sanoatning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan toza chuchuk suvlarining yetishmasligi hisoblanadi. Ikkinchidan, xususan rivojlanayotgan mamlakatlarning aholi yashash joylarida suv ta’minoti tizimining ta’minlanmaganligi va ishlab chiqarishda asosan tabiiy chuchuk suvlardan foydalanishdir. Kelajakda suvdan unumli foydalanish jarayonlarida ham bu omillar muhim hisoblanadi. Barcha xalq xo‘jaligi tarmoqlarida qo‘llaniladigan texnologiyalar yordamida suvdan maksimal foydalaniladi. Shuning uchun suv resurslaridan mukammal foydalanish va muhofaza qilish masalalarini yechish maqsadida suv resurslaridan foydalanishning mukammal texnika va texnologiyalarini tatbiq etish zarur hisoblanadi, chunki ular aholining suv iste’mol qilish solishtirma me’yorini kamaytirishga imkon beradi. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Ekologiya huquqi. Darslik. / Mas`ul muharrir: M.B. Usmonov. - Toshkent: TDYI, 2006. - 361 b. 2. Ekologicheskoe pravo Respubliki Uzbekistan. Uchebnik dlya studentov, obuchayuщixsya po spetsialnosti «Pravovedenie» // Avtorskiy sostav: Rustamboev M.X., Usmanov M.B., Juraev YU.A. i dr. // Otvetstvennыe redaktorы: Skripnikov N.K., Juraev YU.A. - Tashkent: TGYUI, 2006. - 415 s. 3. Nigmatov A.N. O’zbekiston Respublikasining Ekologiya huquqi. Darslik. - Toshkent: TDYUI, 2004. - 320 b. 4. Fayziev SH.X. Teoreticheskie problemы pravovogo obespecheniya ekologicheskoy politiki Respubliki Uzbekistan: Monografiya. Pod redaksiey M.X. Rustamboeva, M.B. Usmanova. - Tashkent: TGYUI, 2004.- 200 s. 5. Fayziev SH.X. Ekologicheskaya politika gosudarstva: problemы pravovogo obespecheniya. - Tashkent: 2004. - 240 s. 6. Aripov D.U. O’zbekiston Respublikasining ―CHiqindilar to’g’risida gi‖ qonuniga sharh. - Toshkent: TDYUI, 2007. - 89 b. 7. Rajabov N.SH. Ekologik me‘yorlashning huquqiy muammolari: Monografiya. Mas‘ul muharrir M.B. Usmonov.-Toshkent: TDYUI, 2007.-142 b. 8. Xolmo’minov J.T. Ekologiya va qonun. - Toshkent: ―Adolat , 2000. - ‖ 352 b. 30

Suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish

Sotib olish