Suvaysh kanali tarixi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	633.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

104 Sotish

Suvaysh kanali tarixi

Sotib olish

“SUVAYSH KANALI TARIXI”
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 2-4
I bob. Suvaysh kanalining tarixi, kanal uchun kurash va geografik
ahamiyati ……………………..……………………………………………………………………………………………………… 5-14
II bob. Suvaysh kanalining siyosiy o rni, ahamiyati va bugungi kundagiʻ
geostartegik ahamiyati …………………………………………………………………………………………………. 15-30
Xulosa ................................................. …………………………………………………………………………… ............................... 31-32
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati
ʻ ……………….……… ...................................................... 33
Ilovalar …………………………………………………………………………………………………………………...…………. 34-36
1

KIRISH
O zbekiston mustaqillikka erishgach, o zbek davlatchiligi tarixiga kattaʻ ʻ
e’tibor qaratila boshlandi. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
ʻ
1998-yil 27-iyuldagi “O zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
ʻ
faoliyatini takomillashtirish to g risida”gi qarori o zbek davlatchiligi tarixida
ʻ ʻ ʻ
muhim iz qoldirdi. O zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.
ʻ
Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida
bildirgan fikrlari o zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining
ʻ
yaratilishiga g oyaviy asos bo lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga
ʻ ʻ
tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan.
O zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o zlikni anglash
ʻ ʻ
tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati
ʻ
darajasiga ko tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, sub
ʻ е ktiv fikrlarga
yo l qo ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m
ʻ ʻ е vasi bo lgan xulosalargina ʻ
bizga to g ri yo l ko rsatadi”
ʻ ʻ ʻ ʻ 1
- deb takidlaydi. O zbekiston Respublikasi ʻ
Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo lining ijodkori va
ʻ
rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil
yetib, bu yo nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo ydilar. Ushbu
ʻ ʻ
vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini
boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan
yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va
yurtparvarlik g oyalarini yanada chuqurroq singdirish
ʻ va teran anglatishdan
iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy va rang-
barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon sivilizatsiyasi
o choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi mahalliy
ʻ
xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo lib o tgan. Har bir davlatchilik
ʻ ʻ
hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o chmas iz qoldirgan olimu
ʻ
fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki, bugungi xalqlar ular
1
Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.
ʼ ʼ - B.136
2

bilan xaqli ravishda faxrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi bilan tarixn chuqur
o rganila boshlandi. Shu jumladan jahon davlatchiligi tarixidagi Misr davlatiningʻ
Suvaysh kanali ham. Bu kanal haqida ham izlanishlar olib borildi. Lekin afsuski
uniing jahon tarixidagi o rni tog risida ma’lumotlar kam uchraydi. Mustamlakachi
ʻ ʻ
davlatlar bosqinchilik bilan ko plab ichki hududlarni egallashga muvaffaq bo ldilar
ʻ ʻ
va bu bilan ko plab xalqlarni va ularning tarixini bevosita o zaro daxldorligiga
ʻ ʻ
katta hissa qo shdilar. Va albatta bu holat Misrdagi bir qator xalqlar yashash
ʻ
sharoitlariga ta’sir etdi. Bu esa keyinchalik u yerda yashayotgan xalqlar hayotida
katta o zgarishlarga olib keldi desak mubolag a bo lmaydi.
ʻ ʻ ʻ Suvaysh kanali orqali
Misr davlatinin o sha
ʻ davri qoldirgan moddiy va madaniy boyliklar va yodgorliklar
tarixda muhim iz qoldirdi hamda bugungi qimmatli arxeologik va etnologik
kuzatuvlar uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda. Xitoy davlatining birinchi jahon
urushidagi davri jahon tarixida chuqur iz qoldirgan davrlardan biridir.
Mavzuning dolzarbligi. Suvaysh kanali jahon davlatchiligi tarixida chuqur iz
qoldirgan. Bu kanal katta hududlarni egallagan. Uning yordami bilan Misr jahon
davlatchiligi va tarixida katta o rin tutganiga hech qanday shak-shubha yo q. Biroq
ʻ ʻ
bu davr haqida yangi ma’lumotlar deyarli yo q hisobi. Bugungi kunda ham bu
ʻ
tarixiy davlatga hali ham jiddiy yetibor berilmayapti. Natijada esa bu haqida
ma’lumotlar o ta darajada kam.
ʻ Bu mavzu bugungi kunda ilmiy tadqiq qilish kerak
bo lgan mavzulardan biridir Bu mavzu
ʻ yanada chuqur tadqiqotlarga muhtoj. Ana
shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini tushunish mumkin.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi . Ushbu kurs ishining maqsadi Suvaysh
kanali va Misr davlatining jahon tarixidagi o rnini yanada kengroq ochib berish.
ʻ
Bu davlat haqida ma’lumotlar juda kam. shu tufayli bu davr va shaxsga doir
ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o rganib
ʻ
mohiyatini yanada oydinlashtirish. Bu mavzuga oid mavjud ma’lumotlardagi
noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish.
3

Mavzuning o rganilganlik darajasi.ʻ Suvaysh kanali bugungi kungacha
olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi
ʻ
vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib
borilayapti. O tgan asrlarda ham bu davrga doir hech qanday ilmiy izlanishlar olib
ʻ
borilmagan. Olib borilgan bo lsa ham ko zga ko rinadigan darajasda emas yoki
ʻ ʻ ʻ
oxirigachga yetmagan. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa boshlanmasdanoq tugatilgan.
Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa
voqealar singari jiddiy chuqurroq e’tibor berilayapti. Natijada esa Suvaysh kanali
haqida ma’lumotlar bazasi oshdi. Xsusan A.Xolberg va SH.Charlzning “ Suvaysh
kanali: uning tarixi va diplomatik ahamiyati ” , V.Karabellning “ Suvaysh kanalining
yaratilishi ” asarlari orqali bu mavzuni churroq anglash mumkin. Shuningdek,
Britaniyaning BBC nashri va boshqa bir qator tarixiy arxivlarida hamda Britaniya
va yevropa ensiklopedik asarlari orqali ham bu mavzu yaxshi o rganilgan.
ʻ
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Kurs ishining davriy chegarasi XIX
asr boshi - XX oxirida Suvaysh kanalining qurilishi rivojlanishi va uning ijtimoiy –
iqtisodiy va siyosiy ahamiyatini o rganib tahlil qilishdan iborat.
ʻ
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro yxat
ʻ i va ilovadan iborat.
4

I BOB. SUVAYSH KANALINING TARIXI, KANAL UCHUN KURASH
VA GEOGRAFIK AHAMIYATI
Suvaysh kanali - Misrdagi sun’iy dengiz sathidagi suv yo li bo lib, O rta yerʻ ʻ ʻ
dengizini Suvaysh Istmusi orqali Qizil dengiz bilan bog laydi va Afrika va Osiyoni
ʻ
ajratadi. Uzunligi 193,30 km (120,11 mil) kanal Yevropa va Osiyo o rtasidagi
ʻ
mashhur savdo yo li hisoblanadi. 1858-yilda Ferdinand de Lesseps kanalni qurish
ʻ
uchun Suvaysh kanali kompaniyasini tuzdi. Kanalning qurilishi 1859-yildan 1869-
yilgacha davom etdi. Kanal rasman 1869-yil 17-noyabrda ochildi. U kemalarga
Shimoliy Atlantika va Shimoliy Hind okeanlari o rtasida O rta yer dengizi va Qizil
ʻ ʻ
dengiz orqali Janubiy Atlantika va janubiy Hind okeanlaridan qochib, to g ridan-
ʻ ʻ
to g ri yo nalishni taklif qiladi. va Arab dengizidan Londongacha bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
masofani taxminan 8,900 kilometrga (5,500 milya) yoki 20 tugun (37 km/soat; 23
milya) tezlikda 10 kungacha, 24 tugun (44 km/soat; 28 milya) tezlikda 8 kunga
qisqartirish. Kanal Port Saidning shimoliy chekkasidan Suvaysh shahridagi Port
Tevfikning janubiy oxirigacha cho zilgan. 2021-yilda 20 600 dan ortiq kemalar
ʻ
kanal orqali o tdi (kuniga o rtacha 56 ta). Asl kanalda Balla aylanma yo li va
ʻ ʻ ʻ
Buyuk Achchiq ko lda o tish joylari bo lgan bir qatorli suv yo li mavjud edi. Alois
ʻ ʻ ʻ ʻ
Negrelli rejalariga ko ra, unda dengiz suvi bemalol oqib o tadigan qulflash
ʻ ʻ
tizimlari yo q edi. Umuman olganda, Achchiq ko llarning shimolidagi kanaldagi
ʻ ʻ
suv qishda shimolga, yozda janubga oqadi. Ko llarning janubida, oqim
ʻ
Suvayshdagi suv oqimi bilan o zgaradi. Kanal Misr hukumatining mulki edi, lekin
ʻ
Yevropa aksiyadorlari, asosan, ingliz va Fransuzlar, 1956-yil iyuligacha, prezident
Gamal Abdel Nosir uni milliylashtirilgunga qadar boshqargan konsession
kompaniyaga egalik qilishgan - bu voqea oktyabr-noyabr oylarida Suvaysh
inqiroziga olib kelgan. Kanal Misrning davlatga qarashli Suvaysh kanali
ma muriyati (SCA) tomonidan boshqariladi va xizmat ko rsatadi. Konstantinopol
ʼ ʻ
konventsiyasiga ko ra, u “urush paytida ham, tinchlik davrida ham, har qanday
ʻ
savdo yoki urush kemalarida, bayroqdan farq qilmasdan” ishlatilishi mumkin.
Shunga qaramay, kanal muhim harbiy strategik rol o ynadi. dengiz qisqa va
ʻ
5

bo g ish nuqtasi sifatida. O rta yer dengizi va Qizil dengizda (Misr va Isroil)ʻ ʻ ʻ
qirg oq chizig i va bazalariga ega bo lgan dengiz kuchlari Suvaysh kanaliga
ʻ ʻ ʻ
alohida qiziqish bildirmoqda. 1967-yil 5-iyunda Olti kunlik urush boshida Misr
Suvaysh kanalini yopib qo yganidan so ng, kanal aniq sakkiz yil davomida yopiq
ʻ ʻ
qoldi va 1975-yil 5-iyunda qayta ochildi.
Misr hukumati kanalning tranzit vaqtini tezlashtirish uchun Ballah aylanma
yo lini 35 km (22 milya) ga kengaytirish va kengaytirish maqsadida 2014-yilda
ʻ
qurilish ishlarini boshlagan. Kengayish Suvaysh kanalining o tkazish qobiliyatini
ʻ
deyarli ikki baravar oshirish, y a’ni kuniga 49 tadan 97 tagacha kemani tashkil
etishni nazarda tutgan. Qiymati 59,4 milliard LE (9 milliard AQSh dollari) bo lgan
ʻ
ushbu loyiha faqat Misr yuridik va jismoniy shaxslariga byerilgan foizli
investitsiya syertifikatlari bilan moliyalashtirildi. Suvaysh kanali ma muriyati
ʼ
2016-yilda yangi yon kanalni rasman ochdi. Suvaysh kanalining sharqiy
yo nalishining shimoliy tomonida joylashgan bu yon kanal Sharqiy terminalga
ʻ
kemalarni qo yish va terminaldan tushirish uchun xizmat qiladi. Sharqiy
ʻ
konteynyer terminali kanalning o zida joylashganligi sababli, yangi yon kanal
ʻ
qurilishidan oldin konvoy harakatlanayotganda kemalarni terminalga qo yish yoki
ʻ
tushirish mumkin emas edi. Nil daryosidan Qizil dengizga sayohatni osonlashtirish
uchun qadimgi g arbiy-sharqiy kanallar qurilgan. Bitta kichikroq kanal Senusret II
ʻ
yoki Ramses II homiyligida qurilgan deb ishoniladi. Yana bir kanal, ehtimol,
birinchisining bir qismini o z ichiga olgan bo lsa kerak.
ʻ ʻ 1
Nexo II hukmronligi
davrida qurilgan, ammo yagona to liq ishlaydigan kanal Doro I tomonidan ishlab
ʻ
chiqilgan va qurib bitkazilgan. XX asrda Timsah ko lidan Balla ko llarigacha
ʻ ʻ
cho zilgan keyingi Doro I kanalining shimolga cho zilgan qismi topildi. Bu
ʻ ʻ
Misrning O rta Qirolligiga tegishli bo lib, uning yo nalishi bo ylab qadimiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
joylarning sanalari ekstrapolyatsiya qilingan. 2
Miloddan avvalgi 1470-yilda
Xatshepsut boshchiligidagi Punt ekspeditsiyasining relyeflarida Puntdan qaytgan
ekspeditsiya kuchlarini olib ketayotgan dengiz kemalari tasvirlangan. Bu Qizil
1
Pudni, Jon. Suvaysh; De Lesseps kanali. Nyu-York: Praeger, 1969. – P.26.
2
Garrison, Ervan G. Muhandislik va texnologiya tarixi: badiiy usullar. 1989. – B.68.
6

dengiz va Nil o rtasida kema qatnovi aloqasi mavjudligini ko rsatadi. Vadiʻ ʻ
Gavasisdagi so nggi qazishmalar Misrning dengiz savdosi Qizil dengizdan
ʻ
boshlanganligini va kanalga ehtiyoj sezmaganligini ko rsatishi mumkin. Dalillar
ʻ
uning yeramizdan avvalgi XIII asrda Ramses II davrida mavjud bo lganligini
ʻ
ko rsatadi. Suvaysh kanalining janubiy oxiri Suvaysh ko rfazida, Qizil dengizning
ʻ ʻ
shimoliy uchida. Miloddan avvalgi II ming yillik Jeyms Genri Breasted ma’lum
bo lgan eng qadimgi kanal qurish urinishini Asvan yaqinidagi birinchi kataraktani
ʻ
Misrning oltinchi sulolasi va uning tugashi Misrning O n ikkinchi sulolasi Senusret
ʻ
III davriga bog laydi. Afsonaviy Sesostris (ehtimol, fir’avn Senusret II yoki
ʻ
Misrning o n ikkinchi sulolasining Senusret III Nil daryosini Qizil dengiz bilan
ʻ
birlashtirgan Fir’avnlar kanalini (miloddan avvalgi 1897-1839) qurgan bo lishi
ʻ
mumkin, yeramizdan avvalgi 1848-yilda suv toshqini mavsumida suzish mumkin
bo lgan, Nil daryosi deltasining sharqidagi Wadi Tumilat nomli quruq daryo
ʻ
vodiysiga olib boradigan sug orish kanali qurilganida. (Qadimda Qizil dengiz
ʻ
shimolga Achchiq ko llar va Timsahgacha yetib borgani aytiladi). Aristotel
ʻ
(miloddan avvalgi 384-322) o zining “Meteorologiya” asarida shunday yozgan:
ʻ
Ularning shohlaridan biri unga kanal yasamoqchi bo ldi (chunki butun mintaqa
ʻ
kemalar uchun qulay bo lib qolsa, ular uchun unchalik katta foyda yo q edi;
ʻ ʻ
Aytishlaricha, Sesostris qadimgi qirollardan birinchi bo lib harakat qilgan), lekin u
ʻ
dengiz quruqlikdan baland ekanligini aniqladi. Dengiz daryo suviga aralashib, uni
buzmasligi uchun avval u, keyin Doro kanal qurishni to xtatdilar. Strabon Sesostris
ʻ
kanal qurishni boshlaganini yozgan va Pliniy Eldyer shunday deb yozgan: Undan
keyin Tyro qabilasi va Daney porti keladi, Misr shohi Sesostris undan Nil daryosi
Delta deb ataladigan joyga oqib o tadigan joyga kema kanalini o tkazish niyatida
ʻ ʻ
edi; bu 100 kilometrdan ortiq masofa. Keyinchalik Fors shohi Doro ham xuddi
shunday fikrga keldi va yana Ptolemey II 30 metr kengligida, 9 metr chuqurligida
va 55 kilometr uzunlikdagi Achchiq daryosigacha bo lgan xandaq yasadi.
ʻ
Qadimgi Misrning Bubastis, Ramesses va Pitom shaharlari orqali o tuvchi
ʻ
qadimiy g arbiy-sharqiy kanal qoldiqlari 1799-yilda Napoleon Bonapart va uning
ʻ
7

muhandislari va kartograflari tomonidan topilgan. Yunon tarixchisi Gerodotning
tarixiga ko ra, miloddan avvalgi 600-yillarda Nexo II Bubastis va Gyeroopolisʻ
o rtasidagi Tumilat vodisi orqali g arbiy-sharqiy kanal qazishni o z zimmasiga
ʻ ʻ ʻ
olgan va, ehtimol, uni Hyeroopolit ko rfazi va Qizil ko rfazgacha davom ettirgan.
ʻ ʻ
Nima bo lishidan qat iy nazar, Necho o z loyihasini hech qachon tugatmagani
ʻ ʻ ʻ
haqida xabar byerilgan. Gerodotga bu tashabbusda 120 000 kishi halok bo lganligi
ʻ
aytilgan, ammo bu raqam, shubhasiz, bo rttirilgan. Pliniy Eldyerning so zlariga
ʻ ʻ
ko ra, Nechoning kanalga cho zilgan uzunligi taxminan 92 kilometrni tashkil
ʻ ʻ
etgan. Bubastis va Buyuk Achchiq ko l o rtasidagi umumiy masofaga teng bo lib,
ʻ ʻ ʻ
vodiylar orqali o tish imkonini byeradi. Gerodot aytgan uzunlik, 1000 dan ortiq
ʻ
stadiya (y a’ni, 183 kilometr yoki 114 milya) o sha paytdagi Nil va Qizil dengiz
ʻ
orasidagi butun masofani o z ichiga oladi. Nechoning o limi bilan ish to xtatildi.
ʻ ʻ ʻ
Gerodotning aytishicha, loyihadan voz kechish sababi, uning muvaffaqiyatli
yakunlanishidan boshqalar foyda ko rishi haqida orakuldan olingan ogohlantirish
ʻ
sabab bo lgan.
ʻ Nexoning Navuxadnazar II bilan urushi, ehtimol, kanalning davom
etishiga to sqinlik qilgan. Necho loyihasini Qadimgi Misrni o zidan oldingi
ʻ ʻ
Kambiz II bosib olgandan keyin uni boshqargan forslik Doro I yakunlagan.
Ehtimol, Doro davrida Misrning Shaluf shahri yaqinida Gyeroopolit ko rfazi va
ʻ
Qizil dengiz o rtasida tabiiy suv yo li bo lgan bo lishi mumkin yoki Shaluf, Buyuk
ʻ ʻ ʻ ʻ
Achchiq ko lning janubida joylashgan loy bilan shu qadar to silgan ediki, Doro
ʻ ʻ
navigatsiyaga bir marta ruxsat berish uchun uni tozalashi kerak edi. Gerodotning
yozishicha, Doro kanali yetarlicha keng ediki, ikki trirema eshkak eshkaklari bilan
bir-biridan o ta oladi va to rt kun o tishi kerak edi. Doro o z yutug ini Nil
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qirg og ida o rnatgan bir qancha granit stelalari bilan, shu jumladan Kabret
ʻ ʻ ʻ
yaqinida va yana birini Suvayshdan bir necha kilometr shimolda yodga oldi.
Buyuk Doro Suvaysh bitiklarida shunday deyilgan: Shoh Doro aytadi: “Men
forsman, Forsdan jo nab Misrni zabt etdim. Men bu kanalni Misrda oqib o tadigan
ʻ ʻ
Nil daryosidan Forsdan boshlanadigan dengizgacha qazishni buyurdim. Shuning
uchun, men buyurganimdek, bu kanal qazilgach, kemalar, men niyat qilganimdek,
Misrdan bu kanal orqali Forsga yo l oldi”. Kanal Nil daryosidan Bubastisda chiqib
ʻ
8

ketdi. Pitomdagi ustundagi yozuv yeramizdan avvalgi 270 yoki 269-yillarda
Ptolemey II Filadelf tomonidan yana qayta ochilganligi qayd etilgan. Arsinoeda
Ptolemey Qizil dengizning Gyeroopolit ko rfazida shlyuzlar bilan kemaʻ
harakatlanuvchi qulf qurdi, bu kemalarning o tishiga imkon berdi, lekin Qizil
ʻ
dengizdagi sho r suvning kanaldagi chuchuk suv bilan aralashishiga yo l
ʻ ʻ
qo ymadi. XIX asrning ikkinchi yarmida fransuz kartograflari Timsah ko lining
ʻ ʻ
sharqiy tomonidan o tgan va Buyuk Achchiq ko lning shimoliy chekkasida
ʻ ʻ
tugaydigan qadimiy shimoliy-janubiy kanal qoldiqlarini topdilar. Bu Doro I
tomonidan qurilgan kanal ekanligi isbotlangan, chunki uning qurilishi xotirasiga
bag ishlangan stela saytida topilgan. Bu qadimiy, ikkinchi kanal bir vaqtlar
ʻ
shimoldan Timsah ko liga cho zilganida Qizil dengiz qirg og i bo ylab o tgan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishi mumkin.
ʻ
VIII asrga kelib, Eski Qohira va Qizil dengiz o rtasida kema qatnovi mumkin
ʻ
bo lgan kanal mavjud edi, biroq uning qurilishiga kim buyruq byerganligi haqida
ʻ
ma lumotlar turlicha bo ladi – Trayan yoki Amr ibn al-Os yoki Umar Xabar
ʼ ʻ
qilinishicha, bu kanal Eski Qohirada Nil daryosi bilan tutashgan va zamonaviy
Suvaysh yaqinida tugagan. Irlandiyalik rohib Dikuil (VIII asr oxirida tug ilgan)
ʻ
tomonidan yozilgan “De Mensura Orbis Tyerrae” geografiyasi risolasida
Muqaddas zaminga ziyorat paytida Nil daryosidan Qizil dengizgacha bo lgan
ʻ
kanalda suzib o tgan boshqa rohib Fidelis bilan suhbat haqida hikoya qilinadi.
ʻ
Abbosiylar xalifasi al-Mansur 767-yilda bu kanalni yopib qo yishni buyurgani
ʻ
aytiladi. Al-Hakim bi-Amr Alloh Qohiradan Qizil dengizga o tish yo lini
ʻ ʻ
ta’mirlagani da’vo qilinadi, lekin qisqa vaqt ichida, taxminan milodiy 1000-yilda,
chunki u tez orada “qum bilan bo g ilib qolgan”. Biroq, bu kanalning bir qismi
ʻ ʻ
Nilning yillik suv toshqinlari paytida hamon to ldirishda davom etdi. 1488-yilda
ʻ
Bartolomeu Diasning Afrika janubiga muvaffaqiyatli navigatsiyasi Hindiston va
Spice orollariga to g ridan-to g ri dengiz savdo yo lini ochdi va O rta yer dengizi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
savdo balansini abadiy o zgartirdi. Yangi tartibdagi eng ko zga ko ringan
ʻ ʻ ʻ
yutqazganlardan biri, sobiq vositachilar sifatida, Venetsiyaning sobiq ziravorlar
9

savdo markazi edi. Umidsizlikka tushib qolgan Venedik rahbarlari Qizil dengiz va
Nil o rtasida suv yo li qazishni o ylashdi - Suvaysh kanalini deyarli 400 yil kutganʻ ʻ ʻ
holda - hashamatli savdoni yana o z eshiklariga olib kelish uchun. Ammo bu orzu
ʻ
bo lib qoldi. Misrning hukmron Mameluklar bilan muzokaralarga kirishganiga
ʻ
qaramay, Venetsiyaning kanal qurish rejasi 1517-yilda Sulton Salim I
boshchiligidagi Usmonlilar Misrni bosib olishi bilan tezda barham topdi. Qizil
dengiz ba’zi tarixchilarning fikricha, asrlar davomida asta-sekin chekinib, uning
qirg oq chizig i Timsah ko li va Buyuk Achchiq ko ldan asta-sekin janubga qarab
ʻ ʻ ʻ ʻ
uzoqlashgan. 1
Nil loyining doimiy to planishi bilan bir qatorda, Ptolemey kanaliga
ʻ
texnik xizmat ko rsatish va ta’mirlash har o tgan asrda tobora og irlashdi.
ʻ ʻ ʻ
Ptolemey kanali qurilganidan ikki yuz yil o tgach, Kleopatraning g arbiy-sharqiy
ʻ ʻ
suv yo li yo q edi, chunki Ptolemeyning g arbiy-sharqiy kanalini oziqlantirgan
ʻ ʻ ʻ
Nilning Pelusiak tarmog i o sha vaqtga kelib kamayib ketgan edi. Miloddan
ʻ ʻ
avvalgi 31-yilda Mark Antoniy va Kleopatraning Oktavianga qarshi urushi paytida
u o z floti bilan Misrdan qochishga urinib, kemalarni O rta yer dengizidan ko tarib,
ʻ ʻ ʻ
yer dengizi bo ylab sudrab o tishga harakat qilgan.
ʻ ʻ
Suvayshdan Qizil dengizgacha Keyin, Plutarxning so zlariga ko ra, Petra
ʻ ʻ
arablari bu kemalarning birinchi to lqiniga hujum qilib, yoqib yuborgan va
ʻ
Kleopatra bu harakatdan voz kechgan. Ammo zamonaviy tarixchilar uning
kemalari Malichus I ning dushman kuchlari tomonidan yoqib yuborilganligini
ta’kidlashadi. 1798-yil oxirida Misr va Suriyadagi Fransuz kampaniyasi paytida
Napoleon qadimgi suv yo lining qoldiqlarini topishga qiziqish bildirgan. Bu
ʻ
arxeologlar, olimlar, kartograflar va muhandislarning Misr shimolini o rganishi
ʻ
bilan yakunlandi. Ularning topilmalari, “Tavsif de l’Egypte”da qayd etilgan, Qizil
dengizdan shimolga, so ngra g arbiy Nilga cho zilgan qadimiy kanalning kashf
ʻ ʻ ʻ
etilishi tasvirlangan batafsil xaritalarni o z ichiga oladi. Keyinchalik, 1804-yilda
ʻ
Fransiya impyeratori bo lgan Napoleon O rta yer dengizini Qizil dengiz bilan
ʻ ʻ
bog lash uchun shimoldan janubga kanal qurish haqida o yladi. Ammo bu rejadan
ʻ ʻ
voz kechildi, chunki unda suv yo lining ishlashi uchun qulflar kerak, qurilishi
ʻ
1
Oster, Uwe (2006) Le fabuleux destin des inventions: le canal de Suez . – B.155.
10

qimmat va vaqt talab qiladi, degan noto g ri xulosaga keldi. Qulflarga bo lganʻ ʻ ʻ
ehtiyojga ishonish Qizil dengiz O rta yer dengizidan 8,5 m (28 fut) balandroq
ʻ
degan noto g ri e’tiqodga asoslangan edi. Bu Napoleonning Misr ekspeditsiyasi
ʻ ʻ
paytida urush paytida olingan parcha-parcha tadqiqot o lchovlaridan foydalanish
ʻ
natijasi edi. 1861-yil oxirlarida Napoleon tomonidan Bubastisdan Qizil
dengizgacha kashf etilgan qatnovchi qadimiy yo l haligacha suvni Kassassingacha
ʻ
uzoq sharqqa olib borardi. Dengiz sathining taxminiy farqi natijasida yuzaga
kelishi mumkin bo lgan qurilish muammolariga qaramay, sharqqa qisqaroq yo l
ʻ ʻ
topish g oyasi saqlanib qoldi. 1830-yilda genyeral Frensis Chesni Britaniya
ʻ
hukumatiga balandlikda farq yo qligi va Suvaysh kanalini qurish mumkinligi
ʻ
haqida hisobot taqdim etdi, ammo uning hisobotiga boshqa e’tibor byerilmadi.
Leytenant Vaghorn Misr orqali Hindistonga pochta va yo lovchilarni olib o tuvchi
ʻ ʻ
o zining “Yer usti yo li” ni yaratdi. Misrning fransuz tadqiqotchisi Linant de
ʻ ʻ
Bellefonds Misr jamoat ishlarining bosh muhandisi bo ldi. Oddiy vazifalaridan
ʻ
tashqari, u Suvaysh Istmusini o rganib chiqdi va Suvaysh kanali uchun rejalar
ʻ
tuzdi. Fransiyalik Sen-Simonchilar kanalga qiziqish bildirishdi va 1833--yilda
Bartelemi Prospyer Enfantin Muhammad Alining e’tiborini kanalga qaratishga
harakat qildi, ammo muvaffaqiyatga yerisha olmadi. Italiya-Avstriya temir yo l
ʻ
kashshofi Alois Negrelli bu g oyaga 1836-yilda qiziqib qoldi.
ʻ
1846-yilda Prospyer Enfantinning Canal de Suez jamiyati bir qator
mutaxassislarni, jumladan Robyert Stivenson, Negrelli va Pol-Adrien Burdaluni
(Linant de Bellefonds yordami bilan) Suvaysh kanalining fiziologik
imkoniyatlarini o rganish uchun taklif qildi. Burdaluning istmusni o rganishi ikki
ʻ ʻ
dengiz o rtasida balandlikda amaliy farq yo qligining birinchi umumiy qabul
ʻ ʻ
qilingan dalili bo ldi. Biroq, Britaniya hamma uchun ochiq kanal Hindiston
ʻ
savdosiga xalaqit berishi mumkinligidan qo rqdi va shuning uchun Iskandariyadan
ʻ
Qohira orqali Suvayshga poezdda ulanishni afzal ko rdi, oxir-oqibat Stivenson
ʻ
qurgan. 1854 va 1856-yillarda Ferdinand de Lesseps Misr va Sudan Xediviyasi
Said Poshodan barcha xalqlarning kemalari uchun ochiq kanal qurish uchun
11

kompaniya yaratish uchun imtiyoz oldi. Kompaniya kanal ochilgan kundan
boshlab 99 yil davomida foydalanishi kerak edi. De Lesseps Said bilan 1830-
yillarda Fransuz diplomati bo lgan paytda o rnatgan do stona munosabatlaridanʻ ʻ ʻ
foydalangan. Imtiyozlarda ko rsatilganidek, de Lesseps Suvaysh isthmusini teshish
ʻ
bo yicha Xalqaro komissiyani (Commission Intyernationale pour le pyercement de
ʻ
l’isthme de Suez) 7 mamlakatdan kelgan 13 ekspyertdan iborat bo lgan, jumladan,
ʻ
keyinchalik prezidenti Jon Robinson MakKlinni chaqirdi. Londondagi Qurilish
muhandislari instituti va yana Negrelli, Linant de Bellefonds tomonidan ishlab
chiqilgan rejalarni o rganish va kanalning fizibilitesi va eng yaxshi yo nalishi
ʻ ʻ
bo yicha maslahat berish. Misrda olib borilgan so rovlar va tahlillar hamda
ʻ ʻ
Negrellining ko plab g oyalari ustun bo lgan kanalning turli jihatlari bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ
Parijdagi munozaralardan so ng komissiya 1856-yil dekabrida bir ovozdan hisobot
ʻ
tayyorladi, unda rejalar va profillar bilan to liq kanalning batafsil tavsifi
ʻ
ko rsatilgan.
ʻ Suvaysh kanali kompaniyasi (Compagnie Universelle du canal
maritime de Suez) 1858-yil 15-dekabrda tashkil topgan. Britaniya hukumati bu
loyihaga boshidanoq uning yakuniga qadar qarshilik qilgan edi. Keyp yo lini ham,
ʻ
Hindiston va Uzoq Sharqqa quruqlikdagi yo lni ham nazorat qilgan inglizlar, kanal
ʻ
ularning savdo va dengiz ustunligini buzishi mumkinligini hisobga olib, status-
kvoni qo llab-quvvatladilar. 1850-yillarning o rtalarida lord Palmyerston,
ʻ ʻ
loyihaning eng ashaddiy dushmani, o z qarshiligi ortidagi asl maqsadni tan oldi:
ʻ
Britaniyaning savdo va dengiz munosabatlari yangi yo l ochilishi bilan barbod
ʻ
bo lib, barcha xalqlar uchun ochiq bo ladi va shu tariqa o z mamlakatini bunday
ʻ ʻ ʻ
imkoniyatlardan mahrum qiladi. 1
Loyihaga qarshi diplomatik harakatlardan biri
bo lsa-da, u davom etganda, u kanal qurilishida
ʻ majburiy mehnat dan
foydalanishni ma’qullamadi. Loyihada beixtiyor mehnat to xtadi va noib korvni
ʻ
qoralab, loyihani to xtatdi. Xalqaro fikr dastlab shubha bilan qaradi va Suvaysh
ʻ
kanali kompaniyasining aksiyalari xorijda yaxshi sotilmadi. Buyuk Britaniya,
Avstriya va Rossiya sezilarli miqdordagi aksiyalarni sotib olmagan. Kattaui bank
oilasining yordami va Fransiya Rotshildlar uyi xodimi Jeyms de Rotshild bilan
1
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Toshkent-2014. – B.122.
12

munosabatlari Fransiyada va Yevropaning boshqa qismlarida muvaffaqiyatli ilgari
surildi. Fransiyaning barcha aksiyalari tezda Fransiyada sotildi. Zamonaviy
britaniyalik skeptik “Bir narsa aniqki... bizning mahalliy savdogarlar
hamjamiyatimiz bu ulkan ishga umuman e’tibor byermayapti va kanalning
kvitansiyalari o z faoliyatini tiklash uchun yetarli bo lishi mumkinligiga shubhaʻ ʻ
qilish qonuniydir. Bu har qanday holatda ham katta kemalar uchun qulay yo lga
ʻ
aylanmaydi. Bo lajak Port Said qirg og ida ish 1859-yil 25-aprelda boshlandi.
ʻ ʻ ʻ
Qazish ishlari taxminan 10 yil davom etdi, kanalni qazish uchun 1864-yilgacha
majburiy mehnat (korvée) ishlatildi. Ba’zi manbalar ma’lum bir davrda kanalda 30
000 dan ortiq odam ishlaganligini, turli mamlakatlardan 1,5 milliondan ortiq odam
ishlaganini va o n minglab ishchilar halok bo lganini, ularning aksariyati vabo va
ʻ ʻ
shunga o xshash epidemiyalar. O lganlar soni bo yicha hisob-kitoblar juda xilma-
ʻ ʻ ʻ
xil bo lib, Gamal Abdel Nosir 1956-yil 26-iyuldagi nutqida kanalni
ʻ
milliylashtirishdan keyin 120 000 kishining o lganini va kompaniyaning bosh
ʻ
shifokori 1866-yilda har ming kishiga 2,49 o limdan ko p bo lmaganini aytdi.
ʻ ʻ ʻ
11 yil davomida yiliga 50 000 ishchi xodimning saxiy farazlari bilan ushbu
hisob-kitoblarni ikki baravar oshirish konsyervativ hisob-kitoblarga ko ra 3,000
ʻ
dan kam o limga olib keladi. O sha paytdagi cheklangan ma’lumotlarga ko proq
ʻ ʻ ʻ
tayanadigan bo lsak, bu raqam 1000 dan kam bo lar edi. Suvaysh kanali
ʻ ʻ
kompaniyasi ishga tushirilgandan boshlab, 1925-yilgacha kanal bo ylab o z
ʻ ʻ
faoliyatiga xizmat qilish uchun bir qator kompaniya shaharchalarini qurdi. Ularga
portlar va ularning ob ektlari, shuningdek, irqi yoki millati bo yicha ajratilgan
ʻ ʻ
xodimlar uchun turar joy kiradi. Bular Port Said (1869) va Port Fuad (1925) O rta
ʻ
yer dengizi bo ylab kanalning shimoliy kirish qismida, Ismoiliya (1862) Timsah
ʻ
ko lining o rtasi va shimolida va kanalning Qizil dengizdagi janubiy kirish
ʻ ʻ
qismidagi Tvefik porti (1867) edi. Kanal 1869-yil noyabr oyida Fransiya nazorati
ostida ochildi. Ochilish marosimi 15-noyabr kuni kechqurun Port-Saidda
yoritgichlar, ferverklar va Misr va Sudanning Xediv Ismoil Poshoning yaxtasida
ziyofat bilan boshlandi. Ertasi kuni ertalab qirollik mehmonlari kelishdi:
13

impyerator Frans Iosif imperator yaxtasida fransuz impyeratori Yevgeniy, Prussiya
valiahd shahzodasi va Gessen shahzodasi Lui. Boshqa xalqaro mehmonlar orasida
amyerikalik tabiat tarixchisi H.V.Harkness ham bor edi. Peshindan keyin
kanalning musulmon va nasroniy marosimlari, sohilda yonma-yon qurilgan
vaqtinchalik masjid va chyerkovi bilan barakalari bor edi. Kechqurun yana
yoritgichlar va otashinlar otildi. 17-noyabr kuni ertalab kanalga L’Aigle
boshchiligidagi kemalar korteji kirib keldi. Keyingi kemalar orasida Jorj Nares
boshchiligidagi HMS Newport ham bor edi, u bir necha oydan so ng Admiraltyʻ
nomidan kanalni o rgandi. Nyuport kanal bilan bog liq ba’zi muammolarni
ʻ ʻ
ko rsatadigan voqeaga aralashdi. Ochilish vaqtida kanal qismlarining chuqurligi v
ʻ
a’da qilingan darajada katta emasligi va kanalning eng chuqur qismi har doim ham
aniq bo lmasligi, bu esa yerga ulanish xavfiga olib kelishi haqidagi takliflar bor
ʻ
edi. O tishning birinchi kuni Port Saiddan 76 kilometr (41 nmi) janubda joylashgan
ʻ
Timsah ko lida tugadi. Fransiyaning ‘‘Peluse’’ kemasi kiravyerishda langar
ʻ
qoldirdi, keyin aylanib, yerga tushdi, kema va uning kemasi ko lga kirish yo lini
ʻ ʻ
to sib qo ydi. Ertasi kuni ertalab Peluse toza bo lgunga qadar quyidagi kemalar
ʻ ʻ ʻ
kanalning o zida langar qo yishlari kerak edi, bu ularning Ismoiliyadagi o sha
ʻ ʻ ʻ
tungi bayramga qo shilishini qiyinlashtirdi. Nyuportdan tashqari: Nares zondlash
ʻ
uchun qayiq yubordi va ko lga kirish uchun Péluse atrofida manevr qila oldi va u
ʻ
yerda tunash uchun langar qildi. Ertasi kuni Ismoiliya ko proq bayramlarga,
ʻ
jumladan, harbiylarning ‘‘o tmishdagi marshi’’, yorug lik chiroqlari va otashinlar
ʻ ʻ
va Gubyernator saroyidagi balga sahna bo ldi. Karvon 19-noyabr kuni ertalab
ʻ
Suvayshga safarning qolgan qismi uchun yana yo lga chiqdi. Suvayshdan keyin
ʻ
ishtirokchilarning ko pchiligi Qohiraga, so ngra bayram uchun yangi yo l qurilgan
ʻ ʻ ʻ
Piramidalarga yo l olishdi.
ʻ
14

II BOB. SUVAYSH KANALINING SIYOSIY O RNI, AHAMIYATI VAʻ
BUGUNGI KUNDAGI GEOSTARTEGIK AHAMIYATI
Garchi ko plab texnik, siyosiy va moliyaviy muammolar bartaraf etilgan
ʻ
bo lsa-da, yakuniy xarajat dastlabki bahodan ikki baravar ko p edi. Xediv,
ʻ ʻ
xususan, Buyuk Britaniya va Fransiya kreditorlari tomonidan qo yilgan dastlabki
ʻ
shartlarni engib o tishga muvaffaq bo ldi, bu loyiha uchun ko plab xalqaro qo llab-
ʻ ʻ ʻ ʻ
quvvatlashni ta’minlashda chuqur aloqalari bebaho bo lgan Sursok oilasining
ʻ
yordamiga murojaat qildi. Ochilishdan keyin Suvaysh kanali kompaniyasi
moliyaviy qiyinchiliklarga duch keldi. Qolgan ishlar faqat 1871-yilda yakunlandi
va birinchi ikki-yilda transport kutilganidan past edi. Shuning uchun De Lesseps
ikkinchi konsessiyada (tonneau de capacité) eslatib o tilgan sof tonna turini nafaqat
ʻ
Britaniyada savdogar tomonidan kiritilgan “Moorsom tizimi ning nazariy sof
tonnajini emas, balki kemaning yuk tashish hajmini ham anglatish orqali
daromadlarni oshirishga harakat qildi. 1854-yilda Yuk tashish to g risidagi qonun.
ʻ ʻ
Keyingi tijorat va diplomatik faoliyatlar natijasida Xalqaro Konstantinopol
komissiyasi aniq tonnaj turini o rnatdi va 1873-yil 18-dekabrdagi protokolida
ʻ
tariflar masalasini hal qildi. Bu Suvaysh kanalining aniq tonaji va Suvaysh
kanalining maxsus tonnaj syertifikatining kelib chiqishi bo lib, ikkalasi ham
ʻ
bugungi kungacha qo llanilmoqda. Kanal jahon savdosiga darhol va keskin ta’sir
ʻ
ko rsatdi. Olti oy oldin qurib bitkazilgan Amyerika transkontinental temir yo li
ʻ ʻ
bilan birgalikda u dunyoni rekord vaqt ichida aylanib o tishga imkon berdi. Bu
ʻ
Afrikaning Yevropa mustamlakachiligini kuchaytirishda muhim rol o ynadi.
ʻ
Kanalning qurilishi 1873-yilda Buyuk Britaniyada vahima paydo bo lishining
ʻ
sabablaridan biri edi, chunki Uzoq Sharqdan kelgan tovarlar shu paytgacha
yelkanli kemalarda Yaxshi Umid burni atrofida olib kelingan va Britaniya
omborlarida saqlangan. Bank qarzlarini to lay olmaslik Said poshoning vorisi
ʻ
Ismoil Poshoni 1875-yilda kanaldagi 44% ulushini 432 million funt styerlingdan
456 million funt styerlingga (540 million dollardan 570 dollargacha) sotishga
majbur qildi. million) 2019-yilda Buyuk Britaniya hukumatiga. Fransiyalik
15

aksiyadorlar hali ham ko pchilikni o z qo liga olishdi. Mahalliy tartibsizliklarʻ ʻ ʻ
inglizlarning 1882-yilda bostirib kirishiga va to liq nazoratni o z qo liga olishiga
ʻ ʻ ʻ
sabab bo ldi, garchi nominal Misr Usmonli impyeriyasining bir qismi bo lib qoldi.
ʻ ʻ
1883-yildan 1907-yilgacha Britaniya vaqili Evelin Baring, Kromyerning 1-grafi
bo lib, u hukumatni qayta tashkil etgan va modyernizatsiya qilgan, qo zg olon va
ʻ ʻ ʻ
korruptsiyani bostirgan va shu tariqa kanalda harakatlanishni osonlashtirgan.
Ayniqsa, Yevropaning O rta yer dengizi mamlakatlari Suvaysh kanalidan
ʻ
iqtisodiy foyda ko rdilar, chunki ular hozirda Shimoliy va G arbiy Yevropaning
ʻ ʻ
Buyuk Britaniya, Gollandiya yoki Germaniya kabi dengiz savdosi bilan
shug ullanuvchi mamlakatlariga qaraganda Osiyo va Sharqiy Afrika bilan tezroq
ʻ
aloqaga ega edilar. 1
O rta yer dengizidagi eng katta foyda oluvchi Avstriya-
ʻ
Vengriya bo lib, u kanalni rejalashtirish va qurishda ishtirok etgan. Avstriyaning
ʻ
eng yirik dengiz savdo kompaniyasi Österreychischer Lloyd kanal qurib
bo lingandan so ng tez kengayishni boshdan kechirdi, shuningdek, Avstriyaning
ʻ ʻ
o sha paytdagi port shahri Trieste ham. Kompaniya Compagnie Universelle du
ʻ
Canal de Suez kompaniyasining hamkori edi, uning vitse-prezidenti Lloyd
asoschisi Pasquale Revoltella edi. 1900-yilda Suvaysh kanali kompaniyasi
tomonidan kanalni kengaytirish va chuqurlashtirishda qaysi kema yordam berishini
aniqlash uchun chuqur qazish bo yicha sinov o tkazildi. Chuqur qazishda sinovdan
ʻ ʻ
o tgan kemalardan biri Avstraliyaning Kvinslend hukumatiga qarashli The
ʻ
Gerkules kemasi edi. Gerkules granit va ohaktosh konlarini chuqurlashtirdi, ammo
sinov oxirida Gerkules Suvaysh kanalini chuqurlashtirish uchun ishlatilmasligi
aniqlandi. 2
Kema 1901-yilning yanvarida Avstraliyaning Brisben shahriga
qaytarildi. 1888-yildagi Konstantinopol konventsiyasi kanalni Xediv Tevfiqning
iltimosiga ko ra o z hukmronligiga qarshi Urabi qo zg olonini bostirish uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ
Misr va Sudanni bosib olgan inglizlar himoyasi ostidagi neytral hudud deb e lon
ʼ
qildi. Qo zg olon 1879--yildan 1882-yilgacha davom etdi. Inglizlar strategik
ʻ ʻ
1
Britannica (2007) "Suvaysh kanali", Britannica yangi ensiklopediyasi.
2
D.A. Suvayshning sharqiy va g'arbiy qismi: Tarixda Suvaysh kanali, 1854-1956. – B.89.
16

muhim o tish joyini 1915-yilda, Birinchi jahon urushi paytida Usmonlilarning yirikʻ
hujumidan himoya qildilar. 1936-yilgi Angliya-Misr shartnomasiga binoan Buyuk
Britaniya kanal ustidan nazoratni saqlab qoldi. Ikkinchi jahon urushi boshlanishi
bilan kanal yana strategik ahamiyatga ega bo ldi. Italiya Germaniyaning uni qo lga
ʻ ʻ
olishga urinishlari Shimoliy Afrika kampaniyasi paytida qaytarildi, bu kanalning
eksa tashishlari uchun yopiq bo lishini ta’minladi. 1951-yilda Misr Buyuk
ʻ
Britaniya bilan 1936-yilgi shartnomani rad etdi. 1954-yil oktyabr oyida Buyuk
Britaniya o z qo shinlarini kanal zonasidan olib chiqishga oldindan rozi bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Misrning Sovet Ittifoqiga nisbatan tashabbusi tufayli Buyuk Britaniya ham,
Qo shma Shtatlar ham Asvan to g oni qurilishini moliyaviy qo llab-quvvatlash v
ʻ ʻ ʻ ʻ
a’dasidan voz kechdilar. Misr prezidenti Gamal Abdel Nosir 1956-yil 26-iyulda
kanalni milliylashtirib, uni Suvaysh kanali ma muriyatiga o tkazib, to g on
ʼ ʻ ʻ ʻ
loyihasini kanaldan tushgan daromaddan moliyalash niyatida deb javob berdi.
Kanal milliylashtirilgan kunning o zida Nosir ham Isroilning barcha kemalari
ʻ
uchun Tiran bo g ozini yopib qo ydi. Bu Buyuk Britaniya, Fransiya va Isroil
ʻ ʻ ʻ
Misrga bostirib kirgan Suvaysh inqiroziga olib keldi. Sevr protokoli bo yicha
ʻ
oldindan kelishilgan urush rejalariga ko ra, Isroil 29-oktyabrda Sinay yarim oroliga
ʻ
bostirib kirdi, bu esa Misrni ularni harbiy harakatlarga jalb qilishga majbur qildi va
Angliya-Fransiya hamkorligining natijasi bo lgan jangni Yaqin Sharqdagi
ʻ
barqarorlikka tahdid deb e’lon qilishga imkon berdi. va urushga kiring - rasmiy
ravishda ikki kuchni ajratish uchun, lekin aslida Kanalni qaytarib olish va Nosir
hukumatini ag darish uchun. Kanada tashqi ishlar bo yicha Davlat kotibi Lestyer
ʻ ʻ
B.Pirson inglizlarni halokatli harakat deb hisoblagan narsadan qutqarish va urushni
to xtatish uchun kanalga kirishni ta’minlash uchun birinchi BMT tinchlikparvar
ʻ
kuchlarini yaratishni taklif qildi. hammasi va Isroilning Sinay yarim orolidan
chiqib ketishi. 1956-yil 4-noyabrda Birlashgan Millatlar Tashqilotidagi ko pchilik
ʻ
Pirsonning tinchlikparvar rezolyutsiyasiga ovoz berdi, bu rezolyutsiyaga ko ra,
ʻ
BMT tinchlikparvar kuchlariga Misr va Isroil ularning chiqib ketishiga rozi
bo lmasa, Sinayda qolish majburiyatini yukladi. Qo shma Shtatlar bu taklifni
ʻ ʻ
qo llab-quvvatladi va Britaniya hukumatiga styerlingni sotish orqali bosim
ʻ
17

o tkazdi, bu esa uning qadrsizlanishiga olib keladi. Shundan so ng Britaniya o tʻ ʻ ʻ
ochishni to xtatishga chaqirdi va keyinroq yil oxirigacha qo shinlarini olib
ʻ ʻ
chiqishga rozi bo ldi. Keyinchalik Pirson tinchlik bo yicha Nobel mukofotiga
ʻ ʻ
sazovor bo ldi. Nosirning buyrug i bilan cho kib ketgan kemalarning shikastlanishi
ʻ ʻ ʻ
va cho kib ketishi natijasida kanal 1957-yil apreligacha yopildi va u BMT yordami
ʻ
bilan tozalandi. Kanalning erkin harakatlanishini va Sinay yarim orolida tinchlikni
ta’minlash uchun BMT kuchlari tashkil etildi.
1967-yilgi urushdan oldin Misr 1949-yilda va 1956-yil Suvaysh inqirozi
paytida kanalni ochishdan bosh tortgan holda mudofaa chorasi sifatida Isroil
kemalari uchun kanalni bir necha bor yopgan edi. Misr BMT Xavfsizlik
Kengashining 1949 va 1951- yillardagi rezolyutsiyalariga qaramay, 1949-yildagi
sulh bitimi bilan harbiy harakatlar tugatilganini da’vo qilgan holda shunday qildi.
1967-yil 16-mayda Nosir UNEF tinchlikparvar kuchlarini Sinay yarim orolidan,
jumladan, Suvaysh kanali hududidan olib chiqishga buyruq byerganida, Misr
qo shinlari ularning o rnini egallash uchun Sinayga yuborildi. Isroil o sha yilning
ʻ ʻ ʻ
21-mayida Nosirning Tiran bo g ozini Isroil savdosi uchun yopish haqidagi
ʻ ʻ
buyrug iga norozilik bildirdi. Bu Isroilning Eylat porti va Qizil dengiz o rtasidagi
ʻ ʻ
yuk tashishlarini to xtatdi. 1967-yilgi Olti kunlik urushdan so ng Isroil qo shinlari
ʻ ʻ ʻ
Sinay yarim orolini, jumladan Suvaysh kanalining butun sharqiy qirg og ini bosib
ʻ ʻ
oldi. Keyingi yillarda Misr va Isroil o rtasidagi ziddiyat kuchaydi va 1969-yil
ʻ
martidan 1970-yil avgustigacha Misrning o sha paytdagi prezidenti Gamal Abdel
ʻ
Nosir mojaro paytida Isroil tomonidan bosib olingan hududlarni qaytarib olishga
urinib ko rgani uchun urush boshlandi. Janglar 1970-yilda Nosir vafotidan keyin
ʻ
to xtadi. Bu to qnashuvdan so ng hududning taqsimlanishida o zgarishlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lmadi, lekin asosiy keskinliklar davom etdi. Isroilliklarning kanaldan
ʻ
foydalanishiga ruxsat berishni istamagan Misr, Olti kunlik urush boshlanganidan
so ng darhol barcha kemalar uchun kanalni yopib qo ygan blokadani o rnatdi.
ʻ ʻ ʻ
Kanal sakkiz yil davomida to silgan edi. Bu voqeani kutmagan edi va natijada
ʻ
“Sariq flot” nomi bilan tanilgan o n besh yuk kemasi kanalda qolib ketdi va 1975-
ʻ
18

yilda qayta ochilgunga qadar u yerda qoldi. 1973-yil 6-oktabrda, Yom Kippur
urushi paytida, kanal Badr opyeratsiyasiga sahna bo lib, Misr harbiylari Suvayshʻ
kanali orqali Isroil tomonidan bosib olingan Sinay yarim oroliga o tdi. Bu
ʻ
to qnashuvning ko plab qoldiqlari kanal chetlarida ko rinib turibdi. Misrga
ʻ ʻ ʻ
xayrixoh bo lgan arab neft eksportchilari OPEKni xom neft narxini taxminan 17
ʻ
foizga oshirishga undadi va oxir-oqibat AQSh va Isroilning boshqa ittifoqchilariga
qarshi embargo qo ydi. Yom Kippur urushidan keyin Qo shma Shtatlar Nimbus
ʻ ʻ
Moon opyeratsiyasini boshladi. USS Inchon (LPH-12) amfibiya hujum kemasi 12
ta RH-53D mina tozalash vyertolyotlari bilan kanalga jo natildi. Ular 1974-yil may
ʻ
va dekabr oylari orasida kanalni qisman tozaladilar. Kanalni tozalash ishlari
tugallangach, kanal va uning ko llari minalardan tozalangan deb hisoblangan.
ʻ
Keyin kanal Misr prezidenti Anvar Sadat tomonidan 1975-yilda Port Saidga
shimolga yo l olgan birinchi karvonni olib borgan Misr esminetsi bortida qayta
ʻ
ochildi. Uning yonida Eron valiahd shahzodasi Rizo Pahlaviy turardi. UNEF
mandati 1979-yilda tugadi. Qo shma Shtatlar, Isroil, Misr va boshqalarning 1979-
ʻ
yilgi Misr-Isroil tinchlik shartnomasiga muvofiq Isroil va Misr o rtasidagi
ʻ
tinchlikni saqlashda BMT rolini kengaytirishga qaratilgan sa’y-harakatlariga
qaramay, Suriya iltimosiga ko ra, BMT Xavfsizlik Kengashida Sovet Ittifoqi veto
ʻ
qo yganligi sababli mandat uzaytirilishi mumkin emas edi. Shunga ko ra, Sinayda
ʻ ʻ
yangi kuzatuvchi kuchlari bo yicha muzokaralar Isroilning bosqichma-bosqich
ʻ
chiqib ketishi bilan muvofiqlashtirilgan holda 1981-yilda Sinayda joylashgan Ko p
ʻ
millatli kuchlar va kuzatuvchilarni (MFO) ishlab chiqardi. MFO Amyerika
Qo shma Shtatlari, Isroil, Misr va boshqa davlatlar o rtasidagi kelishuvlarga
ʻ ʻ
muvofiq faol bo lib qolmoqda. 2014-yilda, Misr prezidenti lavozimiga
ʻ
kirishganidan bir necha oy o tgach, Abdulfattoh as-Sisi Ballah aylanma yo lini eni
ʻ ʻ
61 metrdan (200 fut) eni 312 metrga (1024 fut) 35 kilometr (22 milya)gacha
kengaytirishni buyurdi. Loyiha Yangi Suvaysh kanali deb ataldi, chunki u
kemalarga kanal bo ylab bir vaqtning o zida ikkala yo nalishda ham o tish
ʻ ʻ ʻ ʻ
imkonini byeradi.
19

Loyiha qiymati 59,4 milliard LE (9 milliard AQSH dollari) dan ortiqni tashkil
etdi va bir yil ichida yakunlandi. Sisi 2015-yil 6-avgustdagi marosimda
kengaytirilgan kanalni biznes uchun ochiq deb e’lon qildi. Voqea boshlanganda,
ko plab iqtisodchilar va savdo mutaxassislari, agar tez hal qilinmasa, to siqningʻ ʻ
oqibatlarini sharhlab, Suvayshning jahon savdosi uchun qanchalik muhimligini
ta’kidladilar; Hodisa, kanal orqali o tishi rejalashtirilgan mahsulotlar tufayli jahon
ʻ
iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir ko rsatishi mumkin edi. Bu tovarlar orasida neftni
ʻ
tashish eng ko p zarar ko rdi, chunki ularning ko p qismi o z manziliga etib
ʻ ʻ ʻ ʻ
borishning boshqa yo li bilan to sib qo yilgan. Yevropa va Amyerika bozoriga
ʻ ʻ ʻ
ishora qilib, bir nechta dengiz ekspyertlari savdoga keskin ta’sir ko rsatishi
ʻ
haqidagi bashoratga qarshi chiqishdi va IHS Markitning enyergiya bozorlari
tahlilchisi Marshall Stivzning so zlariga ko ra, bu “haqiqatan ham xom neft uchun
ʻ ʻ
muhim tranzit yo li emas” va Boston Consulting Group vaqili Kamil Egloff va
ʻ
ta’minotning muqobil manbalariga ko ra, “mavjud zahiralar mavjud”, transport
ʻ
harakati faqat sekinlashganini va bu faqat mavjud tanqisligi bo lgan tarmoqlarga
ʻ
(masalan, yarimo tkazgich sanoati) ta’sir qilishi mumkinligini ta’kidladi. Xalqaro
ʻ
dengiz palatasi (ICS) hisob-kitoblariga ko ra, Suvaysh kanali orqali har kuni 3
ʻ
milliard dollargacha bo lgan yuk o tadi. To siq butun dunyo bo ylab yuk tashish
ʻ ʻ ʻ ʻ
jadvaliga ta’sir qilishi aytilgan. Yuk tashish kompaniyalari, shuningdek, o z
ʻ
kemalarini Umid burni atrofida uzoqroq yo nalish bo ylab yo naltirishni o ylashdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Buni amalga oshirgan birinchi konteynyer kemasi Ever Givenning singlisi Ever
Greet edi. Kema 29-mart kuni qayta suzildi. Bir necha soat ichida yuk tashish
qayta tiklanib, sekin-asta 450 ga yaqin kemaning orqada qolgan qismini bartaraf
etdi. Ever Given tuzalib ketganidan so ng kanaldan muvaffaqiyatli o tgan birinchi
ʻ ʻ
kema Gonkongda joylashgan YM Wish yuk kemasi edi. 1
2021-yilning 2-aprelida
Misrning Suvaysh kanali ma muriyati raisi Usama Rabiy kanalning tiqilib qolishi
ʼ
oqibatida yetkazilgan zarar taxminan 1 milliard dollarga yetishi mumkinligini
aytdi. Rabi, shuningdek, Suvaysh kanalida navigatsiya qayta tiklanganidan so ng,
ʻ
31-mart kuni tushlik holatiga ko ra, 285 ta yuk kemasi kanal orqali muammosiz
ʻ
1
Pudni, Jon. Suvaysh; De Lesseps kanali. Nyu-York: Praeger, 1969. P.33.
20

o tganligini aniqladi. Uning so zlariga ko ra, kanal orqali o tishni kutayotganʻ ʻ ʻ ʻ
qolgan 175 ta yuk tashuvchining hammasi 2 aprelgacha o tib ketadi. Hodisadan
ʻ
so ng Misr hukumati kanalning torroq qismlarini kengaytirishlarini e’lon qildi.
ʻ
2021-yil 9-sentabrda kanal MV Coral Crystal tomonidan yana qisqa muddatga
to sib qo yildi. Biroq, bu kema 15 daqiqa ichida ozod qilindi va boshqa
ʻ ʻ
konvoylarga minimal darajada to sqinlik qildi. Dengizdan kanalga
ʻ
yaqinlashayotgan kemalar Port Said yaqinidagi Fairway Buoydan 15 dengiz mili
(28 kilometr) uzoqlikda bo lganda bandargohni radiostantsiya qilishlari kutiladi.
ʻ
Kanal tekisligi sababli qulflarga ega emas va dengiz sathining har bir uchi
orasidagi kichik farq yuk tashish uchun ahamiyatsiz. Journal of Coastal Research
jurnalida 2012-yilda chop etilgan maqolaga ko ra, kanalning dengizga chiqish
ʻ
eshiklari yo qligi sababli, uchlaridagi portlar O rta yer dengizi va Qizil dengizdan
ʻ ʻ
to satdan sunami ta’siriga duchor bo ladi. Al-Kantara yaqinidagi aylanib o tish
ʻ ʻ ʻ
joylarida va Buyuk Achchiq ko lda bitta yuk tashish yo li mavjud. Odatdagi kunda
ʻ ʻ
kanal bo ylab uchta konvoy o tadi, ikkitasi janubga va bittasi shimolga. O tish
ʻ ʻ ʻ
taxminan 8 tugun (15 km/soat, 9 milya) tezlikda 11 dan 16 soatgacha davom etadi.
Past tezlik kemalarning uyg onishi natijasida qirg oqlarning yeroziyasini oldini
ʻ ʻ
olishga yordam byeradi. 1955-yilga kelib Yevropa neftining 2/3 qismi kanal orqali
o tgan. Jahon dengiz savdosining 8% ga yaqini kanal orqali amalga oshiriladi.
ʻ
2008-yilda kanal orqali 21 415 ta kema o tdi va tushumlar 5,381 milliard dollarni
ʻ
tashkil etdi, har bir kemaning o rtacha narxi 251 000 dollarni tashkil etdi. 2008-yil
ʻ
1-yanvarda Suvaysh kanali ma’muriyati (SCA) boshqaruv kengashi tomonidan
kemalar tranzitini tashkil etish uchun qabul qilingan Navigatsiyaning yangi
qoidalari kuchga kirdi. Eng muhim tuzatishlar orasida 19 metr (62 fut) suv oqimiga
ega kemalarning o tishiga ruxsat berish, ruxsat etilgan kenglikni 32 metrdan 40
ʻ
metrga (105 dan 131 futgacha) oshirish (yaxshilash opyeratsiyalaridan keyin) va
tashqaridan uchuvchilardan foydalangan kemalarga jarima solish kiradi.
Tuzatishlar xavfli yuklar (masalan, radioaktiv yoki yonuvchan matyeriallar)
yuklangan kemalarga, agar ular xalqaro konventsiyalarda ko zda tutilgan so nggi
ʻ ʻ
tuzatishlarga muvofiq bo lsa, o tish imkonini byeradi. SCA tranzit paytida eng
ʻ ʻ
21

yuqori darajadagi xavfsizlikka yerishish uchun kanal bo ylab o tayotgan harbiyʻ ʻ
kemalarga yordam berish uchun zarur bo lgan tirgaklar sonini belgilash huquqiga
ʻ
ega. Iqtisodiy jihatdan Suvaysh kanali qurilishi tugallangandan so ng, birinchi
ʻ
navbatda, Buyuk Britaniya yoki Germaniya kabi Shimoliy va G arbiy Yevropa
ʻ
dengiz savdosi davlatlari bilan solishtirganda Yaqin va Uzoq Sharq bilan ancha tez
aloqaga ega bo lgan O rta yer dengizi mamlakatlarining dengiz savdo vakolatlariga
ʻ ʻ
foyda keltirdi. O sha paytda Markaziy Yevropaga to g ridan-to g ri bog langan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Triestening asosiy Gabsburg savdo porti meteorik yuksalishni boshdan kechirdi. 1
XIX asrda Brindisi va Triestdan Bombeyga taxminiy paroxod sayohati uchun
tejalgan vaqt 37 kun, Genuyadan 32 kun, Marseldan 31 kun, Bordo, Livyerpul,
London, Amstyerdam va Gamburgdan 24 kun edi. O sha paytda tashiladigan
ʻ
tovarlar qimmat kanal tarifiga dosh byera oladimi yoki yo qligini ham o ylab
ʻ ʻ
ko rish kerak edi.
ʻ
Bu O rta yer dengizi portlarining Markaziy va Sharqiy Yevropaga
ʻ
quruqlikdagi yo llari bilan tez o sishiga olib keldi. Yuk tashish kompaniyalarining
ʻ ʻ
bugungi ma’lumotlariga ko ra, Suvaysh kanali orqali Singapurdan Rotterdamgacha
ʻ
bo lgan yo nalish Afrika atrofidagi yo lga nisbatan 6000 kilometrga (3,700 milya)
ʻ ʻ ʻ
va shu tariqa to qqiz kunga qisqaradi. Natijada, Osiyo va Yevropa o rtasidagi
ʻ ʻ
layner xizmatlari ushbu qisqaroq yo nalish tufayli 44 foiz CO
ʻ 2
(karbonat angidrid)
tejaydi. Sharqiy Afrika va O rta yer dengizi mintaqasi o rtasidagi aloqada Suvaysh
ʻ ʻ
kanali shunga mos ravishda muhim rol o ynaydi. XX asrda ikki jahon urushi va
ʻ
Suvaysh kanali inqirozi tufayli Suvaysh kanali orqali savdo bir necha marta to xtab
ʻ
qoldi. Ko pgina savdo oqimlari O rta yer dengizi portlaridan Gamburg va
ʻ ʻ
Rotterdam kabi Shimoliy Yevropa terminallari tomon yo naltirildi. Faqat Sovuq
ʻ
urush tugagandan so ng, Yevropa iqtisodiy integratsiyasining o sishi, CO
ʻ ʻ 2
emissiyasini ko rib chiqish va Xitoy Ipak yo li tashabbusi, Pirey va Triest kabi
ʻ ʻ
O rta yer dengizi portlari yana o sish va investitsiyalar markazida Kanalning
ʻ ʻ
ochilishi O rta yer dengizi va Qizil dengiz o rtasida birinchi tuzli suv o tishini
ʻ ʻ ʻ
yaratdi. Qizil dengiz sharqiy O rta yer dengizidan taxminan 1,2 m (4 fut)
ʻ
1
Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 1999. B-197
22

balandroq bo lsa-da, O rta yer dengizi va Achchiq ko llardagi kanalning o rtasiʻ ʻ ʻ ʻ
orasidagi oqim qishda shimolga, yozda janubga oqib o tadi. Achchiq ko llarning
ʻ ʻ
hozirgi janubida to lqinli bo lib, Suvayshdagi suv oqimiga qarab o zgarib turadi.
ʻ ʻ ʻ
Achchiq ko llar, o ta sho r tabiiy ko llar bo lib, ko p o n yillar davomida Qizil
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dengiz turlarining O rta yer dengiziga migratsiyasini to sib qo ygan, ammo
ʻ ʻ ʻ
ko llarning sho rligi Qizil dengiz bilan asta-sekin tenglashgani sababli, migratsiya
ʻ ʻ
to sig i olib tashlandi, o simliklar va hayvonlar. Qizil dengizdan sharqiy O rta yer
ʻ ʻ ʻ ʻ
dengizini mustamlaka qila boshladilar. Qizil dengiz, odatda, O rta yer dengiziga
ʻ
qaraganda sho rroq va ozuqa moddalariga kamroq boy, shuning uchun yeritrea
ʻ
turlari ko pincha O rta yer dengizining “yumshoq” sharqiy muhitida yaxshi
ʻ ʻ
ishlaydi. Aksincha, juda oz sonli O rta yer dengizi turlari Qizil dengizning
ʻ
“qattiqroq” sharoitlariga joylasha olgan. Kanal bo ylab janubdan shimolga
ʻ
o tuvchi dominant migratsiya o tish joyi ko pincha Lesseps migratsiyasi
ʻ ʻ ʻ
(Ferdinand de Lesseps nomidan) yoki “Eritrey istilosi” deb ataladi. Yaqinda Misr
hukumati tomonidan kanalning markaziy qismida ikki tomonlama harakatlanishga
imkon byeruvchi va nihoyat 2015-yilda amalga oshirilgan yirik kanal kengaytmasi
qurilishi Qizil dengiz turlarining kelishini kuchaytiradi, deb qo rqqan dengiz
ʻ
biologlarida xavotir uyg otdi. O rta yer dengizida. Hind-Tinch okeanidan ekzotik
ʻ ʻ
turlar va 1880-yillardan byeri kanal orqali O rta yer dengiziga kiritilgan O rta yer
ʻ ʻ
dengizi ekotizimining muhim tarkibiy qismiga aylandi. Ular allaqachon uning
ekologiyasiga ta’sir qilib, ba’zi mahalliy va endemik turlarga xavf tug dirmoqda.
ʻ
Kanal teshilganidan byeri O rta yer dengizida Qizil dengizdan mingdan ortiq turlar
ʻ
- planktonlar, dengiz o tlari, umurtqasizlar, baliqlar qayd etilgan va boshqa ko plab
ʻ ʻ
turlari aniq kuzatiladi. Natijada biologik xilma-xillikning o zgarishi inson
ʻ
xotirasida misli ko rilmagan va tezlashmoqda: Yaqinda O rta yer dengizi ilmiy
ʻ ʻ
komissiyasi tomonidan olib borilgan uzoq muddatli havzalar o rtasidagi tadqiqot
ʻ
ushbu asrning birinchi yigirma yilida Hind okeanidan ko proq ekzotik baliq
ʻ
turlariga yerishganligini hujjatlashtirdi. O rta yer dengizi butun XX asrga
ʻ
qaraganda. Tarixiy jihatdan, kanal qurilishi boshlanishidan oldin Nil deltasidan
Wadi Tumilat bo ylab kelajakdagi kanalga, janubiy tarmog i Suvayshga va
ʻ ʻ
23

shimoliy tarmog i Port Saidga olib boradigan Shirin suv kanali deb nomlanganʻ
kichik chuchuk suv kanali kesilgan. 1863-yilda qurib bitkazilgan bular avvaliga
kanal qurish uchun avval qurg oqchil hududga chuchuk suv keltirdi va keyinchalik
ʻ
qishloq xo jaligi va kanal bo yidagi aholi punktlarining rivojlanishiga yordam
ʻ ʻ
berdi. Biroq, 1968-yilda ishga tushirilgan Nil bo ylab Asvan baland to g onining
ʻ ʻ ʻ
qurilishi chuchuk suv oqimini sezilarli darajada kamaytirdi va Nil deltasining
sharqiy O rta yer dengiziga kiradigan barcha tabiiy ozuqa moddalariga boy loyni
ʻ
kesib tashladi. Afrika va Osiyo qit’alari o rtasidagi yagona quruqlikdagi ko prik
ʻ ʻ
bo lgan Suvaysh Istmusi nisbatan yaqinda geologik kelib chiqishi hisoblanadi.
ʻ
Ikkala qit’a ham bir vaqtlar yagona katta qit’a massasini tashkil qilgan, ammo
paleogen va neogen davrlarida (taxminan 66-2,6 million yil oldin) Qizil dengiz va
Aqaba ko rfazining katta yoriq tuzilmalari, Qizil dengizning ochilishi va
ʻ
keyinchalik cho kishi bilan rivojlandi.
ʻ
Suvaysh ko rfazi va Aqaba ko rfazigacha. Keyingi to rtlamchi davrda
ʻ ʻ ʻ
(taxminan so nggi 2,6 million yil ichida) dengiz sathining sezilarli tebranishi sodir
ʻ
bo ldi, bu oxir-oqibat shimolga kengayib, past tekislikdagi ochiq qirg oq
ʻ ʻ
tekisligigacha cho zilgan pastda joylashgan istmusning paydo bo lishiga olib keldi.
ʻ ʻ
U yerda Nil deltasi bir vaqtlar sharqqa cho zilgan - mo l-ko l yog ingarchilik
ʻ ʻ ʻ ʻ
davrlari pleystotsen davriga to g ri kelgan (2 588 000-11 700 yil oldin) va ikkita
ʻ ʻ
daryo qo llari yoki distributorlari ilgari shimoliy istmusni kesib o tgan, bir novda
ʻ ʻ
O rta yer dengiziga etib kelgan. Topografik jihatdan Suvaysh Istmusi bir xil emas.
ʻ
Uchta sayoz suv bilan to ldirilgan chuqurliklar mavjud: Manzala ko li, Timsah
ʻ ʻ
ko li va Achchiq ko llar, Achchiq ko llar katta va kichik deb ajratilgan bo lsa-da,
ʻ ʻ ʻ ʻ
bir doimiy suv qatlamini hosil qiladi. Istmusning janubida bir qancha chidamli
ohaktosh va gips chiziqlari o ralgan va yana bir muhim xususiyat Timsah ko lidan
ʻ ʻ
janubi-g arbga Nilning o rta deltasi va Qohiraga olib boradigan tor vodiydir.
ʻ ʻ
Istmus dengiz cho kindilari, mo l-ko l yog ingarchilikning dastlabki davrlarida
ʻ ʻ ʻ ʻ
to plangan yirikroq qumlar va shag allardan, Nil alluviyasidan (ayniqsa shimolda)
ʻ ʻ
va shamoldan esgan qumlardan iborat. 1869-yilda birinchi marta ochilganda, kanal
24

chuqurligi atigi 8 metr (26 fut), pastki qismida eni 22 metr (72 fut) va yuzasida eni
61 dan 91 metrgacha (200 dan 300 fut) iborat bo lgan kanaldan iborat edi.ʻ
Kemalarning bir-biridan o tishi uchun har 8-10 km (5-6 milya) dan o tish joylari
ʻ ʻ
qurilgan. Qurilish 74 million kub metr (97 million kub yard) cho kindilarni qazish
ʻ
va chuqurlashtirishni o z ichiga oldi. 1870-1884-yillar oralig ida kanalning torligi
ʻ ʻ
va burilishlari tufayli 3000 ga yaqin kemalar to xtatildi. Asosiy yaxshilanishlar
ʻ
1876-yilda boshlangan va ketma-ket kengaytirish va chuqurlashtirishdan so ng,
ʻ
1960-yillarga kelib kanalning qirg oqlari bo ylab 10 metr (33 fut) chuqurlikda va
ʻ ʻ
kanalning chuqurligi 12 metrni tashkil etgan holda, kamida 55 metr (179 fut)
kengligi bor edi. (40 fut) past suv oqimida. Shuningdek, o sha davrda o tish joylari
ʻ ʻ
sezilarli darajada kengaytirildi va yangi ko rfazlar qurildi, Achchiq ko llar va Al-
ʻ ʻ
Ballohda aylanma yo llar amalga oshirildi, ayniqsa, yeroziya, tankyer kabi
ʻ
hududlarda qirg oqlarni himoya qilish uchun tosh yoki tsement qoplamalari va
ʻ
po lat qoziqlar deyarli to liq bajarildi.
ʻ ʻ 1
Timsah ko lida ankrajlar chuqurlashtirildi ʻ
va kemalarni konvoyda birlashtirishni osonlashtirish uchun Port Saidda yangi
to shaklar qazildi. 1964-yilda yanada kengayish bo yicha tuzilgan rejalar 1967-yil
ʻ ʻ
iyun oyida bo lib o tgan arab-isroil urushi tufayli amalga oshirildi, bunda kanal
ʻ ʻ
to sib qo yildi. Kanal 1975-yil iyunigacha ishlamay qoldi, keyin u qayta ochildi va
ʻ ʻ
obodonlashtirish ishlari qayta boshlandi. 2015-yilda Misr hukumati kanalni
yangilash va uning quvvatini sezilarli darajada oshirish bo yicha qariyb 8.5
ʻ
milliard dollarlik loyihani yakunladi. Dastlabki uzunligi 164 km (102 milya) ga
deyarli 29 km (18 milya) qo shildi. 1945-yildagi 984 000 ta eng yuqori cho qqidan
ʻ ʻ
yo lovchi tashish samolyotlarning raqobati tufayli juda kam sonli darajaga
ʻ
kamaydi. Kanallar tashishning keyingi qisqarishi Avstraliya savdosining
Yevropadan Yaponiya va Sharqiy Osiyoga o tishi natijasida yuzaga keldi. Biroq,
ʻ
Rossiya, Janubiy Yevropa va Jazoirdagi neftni qayta ishlash zavodlaridan, asosan,
Hindistonga neftning bir oz harakati davom etdi va quruq yuklarni, jumladan, don,
rudalar va metallarni jo natish ko paydi. Eng yangi xususiyat bu kanal bo ylab
ʻ ʻ ʻ
konteynyer trafigining o sishi bo lib, asosan Qizil dengiz va Fors ko rfazining
ʻ ʻ ʻ
1
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Toshkent -2014. – B.128.
25

yuqori tiqilinch portlari uchun mo ljallangan. Shimolga yo naltiriladigan asosiyʻ ʻ
yuklar xom neft va neft mahsulotlari, ko mir, rudalar va metallar, ishlab
ʻ
chiqarilgan metallar, shuningdek, yog och, yog li va yog li o simliklar va don
ʻ ʻ ʻ ʻ
mahsulotlaridan iborat. Janubga yo l harakati tsement, o g itlar, tayyor metallar,
ʻ ʻ ʻ
don mahsulotlari va bo sh neft tankyerlaridan iborat. Kanalning qurilishi
ʻ
Suvayshdan tashqari, deyarli hech kim yashamaydigan qurg oqchil hududda aholi
ʻ
punktlarining ko payishiga olib keldi. 28 000 gektardan ortiq (70 000 akr) ekin
ʻ
maydonlari va umumiy aholining qariyb 8 foizi qishloq xo jaligi bilan
ʻ
shug ullangan, taxminan 10 000 ga yaqin turli o lchamdagi savdo va sanoat
ʻ ʻ
faoliyati bilan shug ullangan. 1967-yildagi Suvaysh inqirozi davrida aholining
ʻ
deyarli barchasi evakuatsiya qilingan, aholi punktlarining aksariyati keyingi
urushlarda jiddiy shikastlangan yoki vayron qilingan. 1975-yilda kanalning qayta
ochilishi bilan bu hududni rekonstruksiya qilish boshlandi va aholining aksariyati
1978-yilga kelib qaytib keldi. 1975-yilda Port Said bojxona zonasiga aylantirildi
va soliqdan xoli sanoat zonalari tashkil etildi. Sug orish, maishiy va sanoat
ʻ
ehtiyojlari uchun suv Al-Ismoiliya kanali orqali Nil daryosi orqali etkazib beriladi.
G arbiy sohilda 1967-yilgacha bo lgan ikki yo l bor. Paromlar asosan to rtta yer
ʻ ʻ ʻ ʻ
osti o tish yo llari bilan almashtirildi: Suvaysh shimolida, Timsah ko lining
ʻ ʻ ʻ
janubida va shimolida va Al-Kantarada. Bu oxirgi yo l sharqiy qirg oq bo ylab
ʻ ʻ ʻ
Bur-Fuodga, ikkinchisi esa Sinay orqali sharqqa qarab Isroilga o tadi. Sharqiy
ʻ
qirg oqdagi yangi yo llar sharqqa tomon Xutmiya, Giddi va Mitla dovonlariga
ʻ ʻ
o tib, markaziy Sinayga chiqish imkonini byeradi. Kanalning g arbiy tomonidagi
ʻ ʻ
temir yo l 1970-yillarda qayta tiklangan.
ʻ
1980-yilda Misrni Shamol-Sina gubyernatorligi (muhofaza) bilan
bog laydigan Ahmad Hamdi yo l tunneli ochildi. Tunnelning taxminan 1,6 km (1
ʻ ʻ
milya) kanalning o zi ostidan o tadi. 2014-yilgi kengaytirish loyihasi doirasida
ʻ ʻ
Misr hukumati 2019-yilning may oyida ochilgan kanal ostidan o tuvchi
ʻ
qo shimcha tunnellarni qurdi. Kengaytirish loyihasi, shuningdek, atrofdagi
ʻ
hududda qo shimcha transport infratuzilmasini rivojlantirishni ham o z ichiga
ʻ ʻ
26

oladi, 1,6 million gektarga yaqin maydonni qayta tiklashga qaratilgan (ya’ni 4
million akr) ekin ekish uchun yer va kanal bo ylab keng tarqalgan erkin savdoʻ
zonasini rivojlantirishni rejalashtirmoqda. Mintaqadagi birinchi kanal miloddan
avvalgi 1850-yillarda, Nil deltasining sharqidagi quruq daryo vodiysi bo lgan
ʻ
Wadi Tumelat (Al-Tumaylat) da suv toshqini davrida suzish mumkin bo lgan
ʻ
sug orish kanali qurilganida qazilgan deb taxmin qilinadi. Fir’avnlar kanali deb
ʻ
nomlanuvchi bu kanal Ptolemeylar tomonidan Achchiq ko llar orqali Qizil
ʻ
dengizgacha cho zilgan. Timsah ko li hududidan shimolga bir qo l Nilning sobiq
ʻ ʻ ʻ
shoxiga etib kelganga o xshaydi. Rimliklar davrida kengaytirilgan (uni Trayan
ʻ
kanali deb atagan), Vizantiyaliklar tomonidan e’tiborsiz qoldirilgan va ilk arablar
tomonidan qayta ochilgan bu kanal yeramizning 775-yilda harbiy sabablarga ko ra
ʻ
Abbosiy xalifalar tomonidan ataylab to ldirilgan.
ʻ 1
Umuman olganda, bu
o zgarishlarning sababi O rta yer dengiziga o tishni ta’minlashdan ko ra, delta
ʻ ʻ ʻ ʻ
yerlaridan Qizil dengizga savdoni osonlashtirish edi. XV asrda venetsiyaliklar va
XVII-XVIII asrlarda Fransuzlar istmus orqali kanal qilish imkoniyati haqida fikr
yuritdilar. U yerdagi kanal o z davlatlarining kemalariga to g ridan-to g ri O rta
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yer dengizidan Hind okeaniga suzib borish imkonini byeradi va shu tariqa Sharqiy
Hindiston savdosining monopoliyasini birinchi bo lib portugallar, so ngra
ʻ ʻ
gollandiyaliklar va nihoyat, Gollandiyaliklar yutib olishlari mumkin edi. Ingliz,
ularning barchasi Yaxshi Umid burni atrofidagi marshrutdan foydalangan. 2
Bu
sxemalar barbod bo ldi. Fransiya Misrni bosib olgandan keyingina (1798-1801)
ʻ
birinchi so rov istmus bo ylab o tkazildi. Napoleon qadimiy kanal qoldiqlarini
ʻ ʻ ʻ
shaxsan o rgangan. Uning aloqa liniyalari bo yicha bosh muhandisi J.M.Le Pyer
ʻ ʻ
Qizil dengiz sathi O rta yer dengizi sathidan 10 metr (33 fut) yuqori ekanligini va
ʻ
shuning uchun qulflar kerak bo lishini noto g ri hisoblab chiqdi.
ʻ ʻ ʻ
Fransuz geodeziyachilari ishlagan noqulay sharoitlarni va ikki dengiz
sathining nomutanosibligiga bo lgan ishonchni hisobga olsak, xato oqlanishi
ʻ
mumkin edi va Le Pyerning xulosasi kanal loyihalarining keyingi mualliflari
1
Garrison, Ervan G. (1999) Texnika va texnologiya tarixi. – B.78.
2
Hiks, Jeffri. "Disraeli, Derbi va Suvaysh kanali, 1875. – B.56.
27

tomonidan tanqidsiz qabul qilindi. 1834-yilda va 1846-yilda kanal bo yichaʻ
tadqiqotlar yana o tkazildi. 1854-yilda Ferdinand de Lesseps Misr noibi (xediv) S
ʻ
a’id Poshodan kanal qurish uchun imtiyoz aktini oldi va 1856-yilda ikkinchi hujjat
Suvayshga topshirildi. Kanal kompaniyasi (Compagnie Universelle du Canal
Maritime de Suez) ish tugaganidan keyin 99 yil davomida dengiz kanalini
boshqarish huquqiga ega. Qurilish 1859-yilda boshlangan va ko zda tutilgan 6 yil
ʻ
o rniga 10 yil davom etgan. 1865-yildagi vabo epidemiyasi va erta mehnat
ʻ
muammolari - bularning barchasi opyeratsiyalarni sekinlashtirdi. Dastlabki loyiha
janubiy tarmog i (hozir Al-Suvays al-Hulva kanali deb ataladi) Wadi Tumelat
ʻ
bo ylab deltadan kichik kanalni (Al-Ismoiliya) kesish edi. Bu boshqa qurg oqchil
ʻ ʻ
hududda ichimlik suvi bilan ta’minlangan va 1863-yilda qurib bitkazilgan. Dastlab,
qazish ishlari qo lda terim va savat bilan amalga oshirilgan, dehqonlar majburiy
ʻ
mehnat sifatida jalb qilingan. Keyinchalik, Yevropalik ishchilar tomonidan
boshqariladigan burg ulash mashinalari va bug li kuraklar o z zimmasiga oldi va
ʻ ʻ ʻ
chuqur qazish quruq qazishdan ko ra arzonroq ekanligi isbotlanganligi sababli, yer
ʻ
sun’iy ravishda suv bosdi va imkon qadar chuqurlashtirildi. Tog jinslari qatlamlari
ʻ
uchrashadigan bir nechta joylardan tashqari, butun kanal qum yoki allyuvium
orqali o tgan. 1869-yil avgustda suv yo li qurib bitkazildi va 17-noyabrda rasmiy
ʻ ʻ
marosim bilan ochildi. Suvaysh kanali kompaniyasi Misr aksiyadorlik jamiyati
sifatida tashkil etilgan va bosh ofisi Parijda joylashgan edi. Buyuk Britaniyaning
dastlabki rasmiy sovuqqonligiga, hatto dushmanligiga qaramay, Lesseps xalqaro
ishtirok etishdan xavotirda edi va aksiyalarni keng taklif qildi. Biroq, faqat
Fransuzlar javob berib, aksiyalarning 52 foizini sotib olishdi, qolganlarning 44
foizini Sa id posho egallagan. Birinchi direktorlar kengashi tarkibiga 14 mamlakat
ʼ
vaqillari kirdi. 1875-yilda moliyaviy muammolar yangi noib Ismoil Poshoni (bosh
vazir Benjamin Disraeli tashabbusi bilan) darhol Britaniya hukumati tomonidan
sotib olingan xoldingini sotishga majbur qildi. O sha yilga qadar aksiyalar har biri
ʻ
500 frankdan past bo lgan. Britaniya sotib olishi bilan (har biri 568 frankdan)
ʻ
barqaror qadrlash sodir bo ldi va 1900-yilda 3600 frankdan oshdi. Dastlab sof
ʻ
foydaning 15 foizini ajratgan Misr, keyinchalik bu foizdan voz kechdi va
28

Ismoilning 176 602 ta aksiyalari sotilgandan keyin 1949 yilgacha direktorlar
kengashida vaqillik qilmasdan qoldi, aslida u direktorlar kengashi a zosi sifatidaʼ
qayta tiklandi va 7 foizini ajratdi. yalpi foyda. O sha yili yangi ish o rinlarining 90
ʻ ʻ
foizi va texnik tayinlanishlarning 80 foizi misrliklarga taklif qilinishi va Canal
kompaniyasi kasalxonalar, maktablar va boshqa qulayliklar bilan ta’minlanishi
haqida kelishib olindi. 1956-yilda, konsessiya muddati tugashiga 13 yil qolganda,
kanal Misr Prezidenti Gamal Abdel Nosir tomonidan milliylashtirilib, Suvaysh
inqirozini keltirib chiqardi. O shandan byeri Misr hukumati o zining Suvaysh
ʻ ʻ
kanali ma’muriyati (SCA) orqali to liq nazoratni amalga oshirdi, garchi asl
ʻ
kompaniya (hozirgi GDF Suez) Fransiyada ko p millatli kommunal xizmatlar
ʻ
kompaniyasi sifatida davom etmoqda. Kanal xalqaro savdoga xizmat qilish va
undan foyda olish uchun qurilgan bo lsa-da, uning xalqaro maqomi ko p yillar
ʻ ʻ
davomida aniqlanmagan. 1888-yilda o sha paytdagi yirik dengiz davlatlari (Buyuk
ʻ
Britaniyadan tashqari) Konstantinopol konventsiyasini imzoladilar, unda kanal
tinchlik va urush davrida barcha xalqlarning kemalari uchun ochiq bo lishi
ʻ
kerakligini e’lon qildi. Bundan tashqari, konventsiya kanal suvlarida dushmanlik
harakatlarini va uning qirg oqlarida istehkomlar qurishni taqiqlagan. Buyuk
ʻ
Britaniya konventsiyani 1904-yilgacha imzolagan. Urush paytida kanaldan xalqaro
foydalanish tarixi 1898-yilgi Ispaniya-Amyerika urushi paytida ispan harbiy
kemalariga o tishni rad etishni va 1905-yilda Rossiya-Yaponiya urushi paytida
ʻ
Rossiya harbiy-dengiz floti eskadroniga, Italiya kemalariga esa Italiya harbiy
kemalariga o tishga ruxsat berishni o z ichiga oladi. 1935-1936-yillarda Efiopiyaga
ʻ ʻ
bostirib kirdi.
Nazariy jihatdan, kanal Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlari paytida barcha
urushayotgan tomonlar uchun ochiq edi, ammo Ittifoqchi kuchlarning dengiz va
harbiy ustunligi kanaldan Germaniya va uning ittifoqchilarining kemalarini tashish
uchun samarali foydalanishni rad etdi. 1949-yilda Isroil va uning arab muxoliflari
o rtasidagi sulhdan so ng, Misr Isroilga va Isroil bilan savdo qiladigan barcha
ʻ ʻ
kemalarga kanaldan foydalanishni rad etdi. Ikki kanalning birinchi yopilishi 1956-
29

1957-yillardagi Suvaysh inqirozi paytida, Isroil Misr kuchlariga hujum qilgandan
so ng, Fransiya va Britaniya qo shinlari kanal zonasining bir qismini egallabʻ ʻ
olgandan keyin sodir bo ldi. O sha blokada paytida bir nechta kemalar kanal ichida
ʻ ʻ
qolib ketgan va shimol tomoni 1957-yil yanvarida qayta ochilgunga qadar chiqib
keta olmadi. Ikkinchi yopilish 1967-yil iyun oyidagi arab-isroil urushi natijasida
sodir bo ldi, bu vaqt va undan keyin kanal voqea joyi bo lgan. Misr va Isroil
ʻ ʻ
o rtasidagi ko plab janglar va bir necha yil davomida ikki qo shin o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
oldingi chiziqni tashkil etdi. Misr kanalning ikkala chetini jismonan to sib qo ydi
ʻ ʻ
va asta-sekin to plangan cho l qumi uchun “Sariq flot” deb nomlanuvchi 15 ta
ʻ ʻ
kema butun urush davomida kanalning Buyuk Achchiq ko lida qolib ketdi.
ʻ
Ankyerli kemalarning xalqaro ekipajlari bir-birlarini qo llab-quvvatlash va
ʻ
do stona munosabatda bo lishdi, garchi 1969-yilga kelib ekipaj a’zolarining
ʻ ʻ
ko pchiligiga ketishga ruxsat byerilgan edi. 1975-yil iyun oyida kanalning qayta
ʻ
ochilishi va 1979-yilda Misr va Isroil o rtasida tinchlik shartnomasi imzolanishi
ʻ
bilan barcha kemalar (jumladan, Isroilda ro yxatdan o tganlar) yana suv yo liga
ʻ ʻ ʻ
kirish imkoniga ega bo ldilar, garchi qamalib qolgan 15 ta kemadan faqat 2 tasi
ʻ
suv yo liga chiqish imkoniga ega bo ldi.
ʻ ʻ
30

XULOSA
Jahon bo ylab savdo qilish uchun tranzit vaqtini sezilarli darajadaʻ
qisqartirishga qo shimcha ravishda, Suvaysh kanali dunyodagi eng muhim suv
ʻ
yo llaridan biri bo lib, dunyo miqyosidagi yuk tashish hajmining 8 foizini qo llab-
ʻ ʻ ʻ
quvvatlaydi va har kuni kanal orqali deyarli 50 ta kemalar o tadi. Tor eni kengligi
ʻ
tufayli kanal jiddiy geografik chokepoint hisoblanadi , chunki bu osonlikcha
bloklanishi va savdo oqimini to xtatishi mumkin. Suvaysh kanali uchun
ʻ
kelajakdagi rejalar katta va ko proq kemalarning bir vaqtning o zida o tishini
ʻ ʻ ʻ
ta’minlash uchun kanalni kengaytirish va chuqurlashtirish bo yicha loyihani o z
ʻ ʻ
ichiga oladi. Suvaysh kanalining so nggi yangilanishi 2015-yilda bo lgan
ʻ ʻ hozirda
mavjud bo lgan quvvati va umumiy uzunligiga etganligi sababli ko plab
ʻ ʻ
tortishuvlarga sabab bo lgan ba’zi kengaytirish ishlari bor. Iqtisodiy ahamiyati
ʻ
asosan ushbu kanal orqali 20.000 mingga yaqin kema o tayotganligi va bu Misrda
ʻ
ishlatilgan to liq suzib yuruvchi kanal ekanligidadir. Buning natijasida butun
ʻ
mintaqa tijorat birjalari tufayli obod bo lgan maskanga aylandi. Bu Yevropa va
ʻ
Janubiy Osiyo o rtasidagi dengiz savdosiga imkon beradi va juda strategik
ʻ
joylashuvga ega kanaldir. Suvaysh kanalini asosan, Angliya va Fransiyaga qarashli
kompaniyalar boshqarib kelgan. 1956-yil 26-iyulda Misr hukumati kanalni
natsionalizatsiya qildi. 2014-yil avgust oyida Misr hukumati kanalning tranzit
vaqtini tezlashtirish uchun Ballo Bypassini 35 kmga kengaytirish va kengaytirish
uchun qurilishni boshladi. Kengayish Suvaysh kanalining quvvatini qariyb ikki
baravar ko paytirishni ko zda tutdi, kuniga 49 dan 97 kemagacha 59,4 milliard
ʻ ʻ
Misr funt sterlingi (taxminan 8 milliard AQSh dollari) miqdorida ushbu loyiha
moliyalashtirildi foizli investitsiya sertifikatlari faqat Misr sub ektlari va jismoniy
ʻ
shaxslariga berildi. “ Yangi Suvaysh kanali ” 2015-yil 6-avgustda bo lib o tgan
ʻ ʻ
marosimda katta shov-shuv bilan ochildi. 2016 - yil 24-fevralda Suvaysh kanali
ma’muriyati yangi yon kanalni rasman ochdi. Suvaysh kanalining sharqiy
kengaytmasining shimoliy tomonida joylashgan ushbu yon kanal, terminaldan
chiqish kemalari va sharsharalar uchun Sharqiy terminalga xizmat qiladi. Sharqiy
31

konteyner terminali Kanalning o zida joylashganligi sababli, yangi kanalʻ
qurilishidan oldin, konvoy ishlayotgan paytda terminalda to xtab turish yoki
ʻ
g ildiraksiz kemalarni o rnatish imkoniyati bo lmagan.
ʻ ʻ ʻ Kanalning ochilishi O rta ʻ
dengiz va Qizil dengiz o rtasida birinchi sho r suv o tishini yaratdi. Qizil dengiz
ʻ ʻ ʻ
sharqiy O rta dengizdan 1,2 m balandroq bo lsa-da
ʻ ʻ oqimida O rta ʻ y er dengizi bilan
kanalning o rtasi
ʻ Achchiq ko llar ʻ qishda shimolga, yozda janubga oqadi. Achchiq
ko llarning hozirgi janubi suv oqimiga qarab o zgarib turadi.
ʻ ʻ Gipersalina tabiiy
ko llar bo lgan Achchiq ko llar, Qizil dengiz turlarining O rta
ʻ ʻ ʻ ʻ y er dengizi bo ylab ʻ
ko chishini o nlab yillar davomida to sib qo ydi, ammo ko llarning sho rligi asta-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sekin Qizil dengiz bilan tenglashganda, ko chish uchun to siq olib tashlandi va
ʻ ʻ
o simliklar va hayvonlar Qizil dengizdan sharqiy O rta
ʻ ʻ y er dengizi ga ko ʻ chib o ʻ ta
boshladi lar . Umuman olib qaraganda, bu kanal asosiy va bugungi dunyo
iqtisodiyotida muhim o rin tutadi.
ʻ
32

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. B-31
ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Britannica (2007) "Suvaysh kanali", Britannica yangi ensiklopediyasi , 15-
nashr, 28 ,
2. D.A. Suvayshning sharqiy va g arbiy qismi: Tarixda Suvaysh kanali, 1854-
ʻ
1956 , stanmdard ilmiy tarixi; P . 870
3. X.Xolberg, V.Charlz. Suvaysh kanali: uning tarixi va diplomatik
ahamiyati (1931), standart ilmiy tarix.
4. Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O qituvchi”.2001.
ʻ B-365
5. Buyuk Britaniya va Suvaysh kanali . London: Chapman va Hall, Limited.
Sanford, Eva Metyus – 1938.
6. Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Toshkent-2014. B-567
7. Pudni, Jon. Suvaysh; De Lesseps kanali. Nyu-York: Praeger, 1969.
8. Suvaysh kanali. Uning o tmishi, hozirgi va kelajagi
ʻ (2-nashr). London,
Nyu-York, Toronto: Oksford universiteti matbuoti.
9. Xidoyatov.G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 1999. B-197
Internet ma’lumotlari:
1.www.Britanica.com
2.www.History.ru
3.www.Info.ru
4.www.Hrono.ru
33

ILOVALAR
1-ilova
Suvaysh kanalining sputnikdan ko rinishiʻ
34

2-ilova
Suvaysh kanalidagi kontenerlar
35

3-ilova
Suvaysh kanalidagi aerodrom
36

Suvaysh kanali tarixi

Sotib olish