Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	36.0KB
Покупки	1
Дата загрузки	15 Декабрь 2023
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Ta’lim global muammo sifatida

muammolar kelajakda odamlar uchun jiddiy, ehtimol qaytarib bo'lmaydigan
oqibatlarga olib kelishi mumkin. Muayyan qiyinchilik shundaki, muammolardan
birini hal qilish boshqalarning unga ta'sirini hisobga olish zarurligini taxmin qiladi.
Globalizmning yetakchi nazariyotchilaridan biri A.Peccei ta'kidlaganidek,
insoniyat oldida turgan muammolar "ulkan ahtapotning tentaklari singari bir-biri
bilan to'qnashdi, butun sayyorani chulg'ab oldi ... hal qilinmagan muammolar soni
ko'paymoqda, ular murakkablashmoqda, ularning o'zaro yechimi tobora chalkashib
ketmoqda".
O'qish va rivojlanish o'rtasidagi munosabatlar muammosi rivojlanish
psixologiyasining markaziy mavzularidan biridir. Ushbu muammoning yechimi
savollarga javob berishga imkon beradi: insonning ijtimoiy muhiti uning
rivojlanishiga qay darajada ta'sir qiladi? Barcha o'rganish bolani rivojlantiradimi?
Berilgan savollarga berilgan javoblarga qarab, yosh avlodga ta'lim berish,
shuningdek psixologik diagnostika va tuzatish amaliyoti tashkil etiladi. An'anaga
ko'ra, o'z vaqtida o'rganish va rivojlanish jarayonlari o'rtasidagi bog'liqlik
muammosini hal qilishda bir nechta yondashuvlar mavjud.
Birinchi yondashuv: o'rganish va rivojlantirish mustaqil jarayonlardir.
Ta'lim - bu bolaning aqliy rivojlanishiga faol ta'sir o'tkaza olmaydigan tashqi
jarayon. Bolani o'rgatish imkoniyati paydo bo'lishidan oldin, ba'zi aqliy
funktsiyalar yetuk bo'lishi kerak. Shuning uchun, taraqqiyot o'rganishdan oldin
bo'ladi va o'rganish shunchaki rivojlanish ustiga quriladi. Ushbu yondashuv bilan
rivojlanish nuqsonlarini tuzatish , bolaning faoliyati va boshqalar haqidagi savollar
o'chiriladi.
Ikkinchi yondashuv: o'rganish rivojlanish bilan bir xildir. Bola individual
tajriba orttiradi va u voyaga yetganda o'rganadi. Bunday yondashuv bilan inson
o'zi o'sib-ulg'aygan madaniy muhitga to'liq bog'liq bo'lib, unga kattalar uchun zarur
bo'lgan hamma narsani o'rgatish mumkin. Rivojlanish va o'rganish bir-biriga
o'xshash jarayonlardir. Bolaning pozitsiyasi passivdir; u o'quv jarayonida shaxsan
ishtirok etishi mumkin emas, chunki bu ob'ekt emas, balki o'rganish sub'ekti.
Uchinchi yondashuv: o'rganish rivojlanishdan oldinroq boradi va uni davom

iqtisodiyotga innovatsiyalar tatbiqini sekinlantiruvchi yana bir omildir.
O’zbekistonda ta'lim sifatini nazorat qilish Davlat test markazi qoshidagi maxsus
boshqarmaga yuklatilgan edi. Ammo ushbu boshqarma tomonidan o’quv yurtlarini
attestatsiya va akkreditatsiyalash muddatlari kechikishi , attestatsiyadan o’tmagan
o’quv yurtlarida rahbarlarga intizomiy choralar ko’rilmagani, o’quv yurtlarining
moddiy bazasi va professor-o’qituvchilar salohiyati haqida chuqur xulosalar
chiqarilmagani, o’quv yurtlaridagi ahvol oshqora muhokama etilmagani sababli
davlat tomonidan ta'lim-tarbiya sifatiga qo’yilayotgan talablar bajarilishida
sustkashlikka olib keldi. Bundan tashqari, ushbu boshqarmaning talabalar qabulini
amalga oshiruvchi Markaz qoshida bo’lishligi ham xolisona xulosalar chiqarishga
halaqit berardi. Shuning uchun prezident Sh. Mirziyoyevning 2017 yil 20 apreldagi
farmoniga asosan ta'lim sifatini nazorat etadigan Davlat inspeksiyasi Vazirlar
Mahkamasi qoshida tashkil etildi.
O’zbekistonda ta'lim tizimini boshqarishda ham qator kamchiliklar mavjud.
Ta'lim sohasini boshqarishni bitta vazirlikka yuklatish vaqti keldi. AQSh va
Rossiya kabi mamlakatlar tajribasi buni ko’rsatib turibdi. Ta'lim muassasalari
boshqaruvini takomillashtirish, ularning mustaqilligini kuchaytirish uchun rektor,
prorektorlarni tayinlashda o’quv yurti jamoasi fikrini hisobga olish, rahbariyatning
5 yil ishidan so’ng faoliyatlarini baholash kerak. O’tgan 20 yil davomida o’quv
dasturlari, o’quv rejalari va baholash tizimining juda tez o’zgarishi ta'lim sifatining
pasayishiga olib keldi. Kollej va oliy o’quv yurtlari talabalarining paxta terimiga,
obodonlashtirishga jalb qilinishi, qishqi ta'tillarning cho’zilib ketishi ham ta'lim
jarayoniga salbiy ta'sir etmoqda. Oliy o’quv yurtlari bitiruvchilarining bilimi va
malakasi sifatidan 33 foiz firma rahbarlari qanoatlangan bo’lsa, 36 foizi norozi
ekanligini bildirgan. Bu xususda, oliy o’quv yurtlari bitiruvchilarining ancha qismi
(turli mutaxassisliklar bo’yicha 30–50 foizgacha) o’z yo’nalishi bo’yicha
ishlamayotganini ko’rsatish joiz
Yuqorida aytib o’tilgan fikrlardan anglashiladiki, ta’lim inson uchun asosiy
predmetlardan biri bo’lishi lozim. O’zimizning davlatchiligimizdan kelib chiqib
aytadigan bo’lsam, biz mamlakatimizni rivojlantirmoqchi bo’lsak, albatta, birinchi

ular orqali ta’limga jamoatchilikning adolatli, tahliliy munosabatini shakllantirish
kerak bo’ladi. Buning uchun ta’lim tizimidagi gazeta va jurnallar faoliyatini isloh
qilish, agar buning imkoni bo’lmasa yoki kechiksa ijtimoiy-ommaviy saytlar,
blogerlar ko’magiga tayanish kerak. Nima bo’lganda ham xalq ta’limi tizimi
faoliyati xalq uchun ochiqlanishi zarur.
O`ZBEKISTONDA TA`LIM VA ISLOH QILISH
Ta’lim tor mahnoda o’qitish tushunchasini anglatadi. Lekin u faqat turli
o’quv yurtlarida o’qitish jarayoni emas, balki oila, ishlab chiqarish va shu kabi
sohalarda ham mahlumot o’zlashtirish jarayonidir. Ta’lim ilm berish va
tarbiyalashni o’ziga qamrab olib, respublikaning aql zakovat va ilm borasidagi
kuch-quvvatini rivojlantirish, jamiyat, oila va davlat oldidagi o’z mashuliyatini
anglaydigan har jihatdan barkamol erkin shaxsni shakllantirish maqsadini
ko’zlaydi. SHuning uchun ham u ustuvor soha hisoblanadi. Ta’lim faoliyati o’z
tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi: a) mahlum bir tajriba va amaliy faoliyat
turini muvaffaqqiyat bilan tashkil qilish uchun olamning zarur xususiyatlari
haqidagi axborotlarni o’zlashtirish (bu jarayonning mahsuloti bilimlardir); b) mana
shu faoliyat turlarini yuzaga keltiradigan usul va vositalarni o’zlashtirish (bu
jarayonlarning mahsuloti malakalardan iborat bo’ladi); v) ko’zlangan maqsad va
berilgan masala shartiga mos ravishda to’g’ri yo’l va usul tanlash hamda nazorat
qilish uchun ko’rsatilgan axborotlardan foydalanish usullarini egallash (bu
jarayonning mahsuli – malakadan iborat bo’ladi). Insonning mahlum bilim,
ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishida ongli maqsad bilan boshqariladigan
barcha harakatlari ta’lim bilan bog’liq bo’ladi. Ta’limning mohiyati, maqsadi va
mazmuni jamiyatning madaniy taraqqiyoti, fantexnikasining rivojlanganligi, ishlab
chiqarish texnologiyalarining amalga joriy etish darajasi kabilar bilan belgilanadi.
Ijtimoiy munosabatlar, umumiy mahlumotga bo’lgan talab va ehtiyoj, kishilarning
kasbiy tayyorgarligiga, ta’lim haqidagi g’oyalarga qarab kishilik jamiyatining turli
davr (bosqich)larida ta’limning mohiyati, maqsadi, mazmuni tashkil etish shakllari,
amalga oshirish metodlari va vositalari o’zgarib, takomillashib boradi. Ta’lim
mohiyatiga ko’ra bu jarayonda ishtirok etuvchilarning o’zaro hamkorlikdagi

navbatda ta’lim tizimimizga katta ahamiyat berishimiz lozim. Bizda ta’lim tizimi
bor, lekin u bizga yakunda nima beryapti, shuni rahbariyatimiz ko’rib chiqishi
kerak.Kerak bo’lsa dunyoning ta’lim sifati rivojlangan davlatlardan mutaxassislar
jalb qilinishi, talabalarning zamonaviy-amaliy ko’nikmalarini shaklllantirish , quyi
ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, bolalarni yoshlikdan ta’lim olishga qiziqishini
ta’minlash - ustuvor masalalardan biri deb bilaman. Ko’pchilik odamlar ta’lim
tizimini tahlil qilar ekan, eng avvalo maktablardagi poraxo’rlik, majburiy mehnat,
majburiy obuna, o’qituvchilarning o’quvchilardan pul yig’ishi, darslarga
bee’tiborlik kabi kamchiliklarni ko’rsatishadi. Ammo, mana necha yildirki,
muammolarni qancha gapirmaylik, kurashmaylik, ular bartaraf etilayotgani yo’q.
Nega?..Chunki biz muammolarni keltirib chiqarayotgan asosiy sabablarni
o’rganayotganimiz yo’q. Balki oqibatlarni tahlil qilishga berilib ketganmiz. Ba’zan
esa muammoning tagiga yetish uchun chekka bir qishloq maktabining rahbari yoki
o’qituvchisini topib olib, uni yomonlashga tushamiz. Go’yoki bu muammo boshqa
joyda yo’g’u, shu maktabdagina paydo bo’lganday. Agar biror jamoada biron illat
paydo bo’lsa-yu, boshqa joylarda uchramasa, uning sababi shu joydan axtariladi.
Ammo shunday illatlar bir nechta shunday jamoada, boshqa hududlardagi o’xshash
sotsial guruhlarda ham kuzatilsa, demak uning sabablari tizimning boshqaruvi va
tashkil etilishi bilan bog’liq bo’ladi. Shunday ekan, bu muammolarni keltirib
chiqarayotgan sabablarni kompleks tarzda ilmiy o’rganish, tahlil qilish, xulosalash
va bartaraf etish uchun choralar ishlab chiqish kerak bo’ladi. Xo’sh, tizimdagi
muammolarning kelib chiqishida eng asosiy sabab bo’layotgan muammolar
nimadan iborat? Kadrlar muammosi tizimdagi kadrlar salohiyatini yaxshilash eng
dolzarb vazifadir. Zero, har qanday ijtimoiy faoliyat ravnaqi yoki tanazzuli
kadrlarning salohiyati bilan bog’liqdir. Shu paytgacha xalq ta’limi tizimida barcha
muammolarni keltirib chiqarayotgan kadrlar masalasi tom ma’noda isloh qilingani
yo’q.
SAVODSIZLIK OQIBATLARI
Aslida barcha sohalardagi eng asosiy muammolarni uquvsiz va bilimsiz
kadrlar keltirib chiqarayapti. Kadrlarni esa «mansabsotar» kadrlar bo’limlari

tayinlash bilan boshlansa, tizim o’zgaradi. Bugungi kunda ularni rahbarlikka olib
kelish osonlashdi. Chunki ular yoqtirmaydigan majburiy mehnat, turli noqonuniy
yig’imlarga chek qo’yildi. O’qituvchidan faqat sifatli ta’lim so’ralsa, ular
rahbarlikka rozi bo’lishadi. Buning uchun aniq, puxta o’ylangan, tizimli va
davomli konsepsiya ishlab chiqish va amalga oshirish zarur bo’ladi.
O’qituvchilarning kasbiy faoliyatini yaxshilash muammosi Ta’lim tizimini isloh
qilishning yana bir dolzarb vazifasi o’qituvchilarning kasbiy faoliyatini yaxshilash
bilan bog’liqdir. Kasbiy faoliyatni yaxshilash uchun esa ularning malakasini
oshirish zurur. Ammo malaka qanday oshiriladi?
Shu paytgacha kuzatganimiz malaka oshirish institutlari faoliyati amalda talabga
javob bermadi. Shu sababli malaka oshirish tizimi oliy ta’lim muassasalari
tarkibiga o’tkazildi. Xo’sh, nima o’zgardi? Deyarli hech narsa! O’sha malaka
oshirish institutlaridagi pedagogik jamoa yana o’z o’rnida qoldi. Yana o’sha eski
tanish qiyofalar darrov til topib olishdi. «Men malaka oshirishga kelmayman,
evaziga seni siylayman, sen esa qarashib yuborasan» deb nomlangan eski
ssenariyga o’zgarishlar kiritilmadi. Aksincha, o’qituvchi faoliyatini baholaydigan
qandaydir test-co’rov tizimi joriy etilib, o’qituvchilar malaka oshirish o’rniga xalq
ta’limi bo’limlaridan maqtov yorliqlari va natijalarni sotib olishi ko’paydi.
Nima qilmoq kerak? Bu borada ham aniq islohotlar o’tkazilishi zurur.
Chunki sifatli dars bera olmayotgan o’qituvchi, maktabning o’quv jarayonini
tushunmaydigan direktor, ta’lim tizimining ilmiy soha ekanligini his qila
olmaydigan tuman, viloyat xalq ta’limi mutasaddilari, vazirlik idoralari rahbarlari
uchun malaka oshirish juda ham kerak. Buning uchun eng avvalo o’qituvchilarning
AKT bilan ishlash ko’nikmasini rivojlantirish zarur. Afsuski, bu borada shu
paytgacha deyarli hech bir ish qilinmadi. Mutaxassislar sobiq sovet davridagi
yoppasiga savodxonlikni tugatish tamoyilini qo’llashdi shekilli, AKT savodxonligi
bo’yicha o’qishlar faqat hisobotlarda yaxshi bo’ldi. Yolg’on ma’lumotlarga tayanib
xulosalar qilindi. Ammo AKT bilan ishlash , internetdan foydalanish layoqati har
bir shaxsning individual qiziqishlari doirasida shakllanishiga e’tibor qaratilmadi.
Endilikda asosiy tayanch kompetensiyalarining ikkitasi: axborotlar bilan ishlash va

jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini aniqlovchi muhim omildir. Shuning
uchun ko’pchilik mamlakatlarda ta'limni rivojlantirish istiqboli eng asosiy
masalalardan biriga aylanmoqda. O’zbekistonning bugungi kuni uchun
iqtisodiyotning innovatsiyalarga asoslangan rivojlanishini ta'minlash vazifasi
turmoqda. Shuning uchun O’zbekistonda ta'lim tizimidagi islohotlar
iqtisodiyotdagi yangi o’zgarishlar paydo bo’lishi bilan chambarchas bog’liq bo’lib
qolmoqda. O’zbekiston ta'lim tizimida keyingi 20 yilda qator o’zgarishlar amalga
oshirildi. Shu bilan birga O’zbekiston ta'lim tizimida yaqin vaqtda yechimini
kutayotgan muammolar mavjud. Masalan, O’zbekistonda talabalik yoshidagi
aholining oliy ta'lim bilan qamrab olinishi darajasi 9 foiz bo’lib, bu Markaziy
Osiyoda va jahon miqyosida ancha past ko’rsatgichdir. O’zbekiston oliy ta'lim
tizimi 67 o’quv yurtidan iborat. Ularda 2015/16 o’quv yilida jami 253 ming talaba
ta'lim olishgan. Rejalashtirishning markazlashgan tizimi oliy o’quv yurtlariga
talabalar qabuli miqdorini ham, ular ta'lim yo’nalishlarini ham belgilaydi. Oliy
ta'limga davlat g’aznasidan moliyalashtirish mamlakatimiz yalpi ichki
mahsulotining atigi 0,4 foizini tashkil etadi. Bu jahonda eng past ko’rsatgichlardan
biridir. O’zbekistonda davlat byudjyetidan har bir talabaga to’g’ri keluvchi xarajat
Rossiyaga nisbatan 2 marta, Turkiyaga nisban 3 marta, Malayziyaga nisbatan 7
marta kam. 2000 yildan beri oliy ta'limni moliyalashtirishning umumiy miqdorida
davlat g’aznasidan xarajatlar 60 foizdan 35 foizacha kamaydi. Davlat xarajatlari
kamayishi bilan oliy o’quv yurtlari ko’proq ta'lim uchun to’lovlar hisobiga
moliyalashtirishga o’tmoqda. O’zbekistonda oliy ta'limni xususiy moliyalash
darajasi (60 foiz) AQShga nisbatan (57 foiz) va Buyuk Britaniyaga nisbatan (52
foiz) ham yuqori. Aholi daromadlari yuqori bo’lgan mamlakatlar orasida oliy
ta'limni xususiy moliyalashtirish o’rtacha 29 foizni tashkil etadi. O’zbekistonda
oliy ta'limni xususiy moliyalashtirish hajmining oshishi nafaqat to’lov-kontrakt
asosida qabul qilingan talabalar soni oshishi bilan, balki ta'lim uchun to’lovlar
miqdorining ko’payishi bilan ham bog’liq. O’zbekiston aholisining daromadlari
ham keyingi yillarda oshgani holda, kontrakt to’lovi miqdori tezroq oshdi.
Natijada, mamlakat oliy o’quv yurtlariga jamiyatning boy qatlamlari oilalari

farzandlari kirishi ulushi oshmoqda. O’zbekiston oliy ta'limi tizimida
xarajatlarning joriy taqsimoti ham oliy ta'lim sifati yuqoriroq bo’lgan
mamlakatlarga mos kelmaydi. Talabalarga beriladigan stipendiyalar ulushi haddan
ko’p (oliy o’quv yurtlari byudjyetining deyarli 40 foizi). Iqtisodiy hamkorlik va
tarraqiyot tashkilotiga kiruvchi mamlakatlarda bu ko’rsatgich 10 foizni tashkil
etadi. Oliy ta'limni moliyalashtirishdagi ushbu kamchiliklar oliy ta'lim
muassasalari moddiy texnika bazasining nochor ahvolga tushishiga sabab bo’ldi.
Boz ustiga, O’zbekiston oliy ta'limi tizimida ilmiy darajali o’qituvchilar miqdori
20 yil ichida 52 foizdan 35 foizgacha kamaydi. 2014/15 o’quv yilida har 100
talabaga kompyuterlar soni 13 ta, Internetdan foydalanib dars o’tayotgan
o’qituvchilar soni 35 foizni tashkil etdi. Bir necha yil oldin ko’pchilik oliy o’quv
yurtlarining nafaqa yoshiga yetgan professor-o’qituvchilarini lavozimidan olinib,
stavkalari kamaytirilgandan so’ng, ba'zi kafedralarga mudir sifatida fan nomzodi
ilmiy darajasiga ega bo’lgan mutaxassisni topish ham muammo bo’ldi. Bu keyingi
25 yilda oliy ta'limdan keyingi bosqichga ham yetarli e'tibor berilmagani va ilmiy
darajali olimlarning migratsiyasi natijasidir.
Oliy ta'limni isloh qilish O’zbekistonning fuqarolik va iqtisodiy taraqqiyoti
uchun zarur. Mamlakat taraqqiyotining hozirgi holati yuqori malakali
mutaxassislarga talabni kuchaytirmoqda. Holbuki, O’zbekistonda faqat bazaviy
malakaga ega bo’lgan ishchilar ko’pchilikni tashkil etmoqda. Agar 2008 yilda
o’zbek tadbirkorlari orasida o’tkazilgan so’rovda ularning 73 foizi biznesni olib
borishdagi to’siqlar sifatida ishchilarning bilim darajasi va malakalari
yetishmasligini ko’rsatgan bo’lsa, 2013 yilda Jahon banki hisobotini tayyorlashda
o’tkazilgan so’rovlarda sanoat firmalarining 49 foiz rahbarlari oliy ma'lumotli
malakali mutaxassislarni topishda qiyinchiliklar borligini ko’rsatishgan. Oliy o’quv
yurtlari bitiruvchilarining bilimi va malakasi sifatidan 33 foiz firma rahbarlari
qanoatlangan bo’lsa, 36 foizi norozi ekanligini bildirgan. Bu xususda, oliy o’quv
yurtlari bitiruvchilarining ancha qismi (turli mutaxassisliklar bo’yicha 30–
50foizgacha) o’z yo’nalishi bo’yicha ishlamayotganini ko’rsatish mumkin. Ish
beruvchilar, sanoat va oliy o’quv yurtlari orasidagi o’zaro aloqaning bo’shligi

ettiradi. Ushbu yondashuv rivojlanishning madaniy-tarixiy nazariyasiga xosdir.
Rivojlanish va o'rganish tasodifiy bo'lmagan jarayonlar sifatida qaraladi, ular
orasida murakkab, hayotni o'zgartiruvchi o'zaro bog'liqlik mavjud. Ushbu
yondashuv bilan o'rganish bola va kattalar o'rtasidagi aloqa va hamkorlik deb
tushuniladi, bu davrda kattalar bolaga ob'ektiv dunyoni va u bilan o'zaro
aloqalarning ma'nosini kashf etishga yordam beradi. Ta'lim - bu bola rivojlanishini
muntazam ravishda tashkil etish va rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlaridan
biridir. Bu o'qishdan tashqari imkonsiz bo'lgan jarayonlarning rivojlanishini
rag'batlantiradi. Ta'limning asosiy roli - bu bolaning o'z xatti-harakatlarini
o'zlashtirishi uchun imkoniyat yaratishdir. Bugungi kunda savodxonlik yoki uning
yetishmasligi inson hayotining barcha sohalariga ta'sir qiladi. Dunyodagi eng
keskin va ommalashgan muammo bu nutq va yozuv savodxonligi muammosi.
Kamroq o'rganilgan, ammo dolzarb bo'lib qolgan moliyaviy, huquqiy, kompyuter,
axborot, ekologik, geografik va siyosiy savodxonlik masalalari. Shu bilan birga,
olimlar ta'kidlaganidek, savodsizlikning har qanday turi bitta ta'rifga to'g'ri keladi -
bu har qanday ma'lumotni bilmaslik, bu sohada ko'nikma va qobiliyatlarning
ytishmasligi.Albatta, hamma narsani bilish mumkin emas, shu bilan birga, u yoki
bu masalada odamning savodsizligi oqibatlari nafaqat "biron bir narsaning
yaxshiroq sifatiga to'sqinlik qilishi yoki maqsadga erishilmasligi" mumkin
emas, balki favqulodda vaziyatlar , sog'lig'i yoki hatto inson hayotining yo'qolishiga
olib kelishi mumkin. ... shu munosabat bilan hayot xavfsizligi sohasidagi
savodsizlik masalalari eng dolzarb bo'lib qolmoqda. Shuni ta'kidlash kerakki,
zamonaviy jamiyat sharoitida odamlarning atrof-muhit bilan - sanoat, tabiiy,
maishiy - o'zaro ta'sirining xavfsizligi darajasi pasaymoqda. Mening fikrimcha,
odamlarni va atrof-muhitni salbiy omillar ta'siridan himoya qilish muammosini hal
qilish kerak. Shu sababli, ushbu mavzudagi muhim jihat inson xavfsizligi
madaniyatini shakllantirishdir va yana shuni ta’kidlashni xohlardimki, savodsizlik
oqibatida inson o’z huquq va majburiyatlarini bilmaslik alomatidir. Bu nafaqat,
insonning o’zining muammosidir, balki mavzuda qayd etib o’tilganidek butun
dunyoning global muammosidir. Hozirgi zamonda insonlarning bilimi va malakasi

Xulosa
Bu vazifalarni amalga oshirish orqali malakali mutaxassislarni tayyorlashda
xorij tajribalaridan samarali foydalanish, uning asosida o’quv mashg’ulotini tashkil
etishga ta’lim muassasalarida yangicha yondashuvlarni ishlab chiqish zarur.
Chunki, o’quv mashg’uloti jarayoni pedagogik ijodkorlikning asosiy maydoni
bo’lib, uni tashkil qilish va boshqarishga to’g’ri, innovasion yondashuv ta’lim
oluvchilarni bilim olishga, mustaqillikka, ijodkorlikka, tashabbuskorlikka,
hamkorlikda ishlashga, kasbiy kompetensiyalarni chuqurlashtirish orqali ta’lim
sifatiga e’tibor berishga jalb qiladi. Ta’lim sifatini oshirishdagi mavjud kamchilik
va muammolarni bartaraf etish, bu yo’ldagi maqsad va vazifalarni aniq belgilash,
buning uchun jahonda tan olingan tajribalardan foydalanish, axborot
texnologiyalarini pedagogik texnologiyalar bilan uyg’unlashgan holda qo’llash
bo’lajak mutaxassis kadrlarning kasbiy tayyorgarlik sifatini yaxshilashga xizmat
qiladi, bu jarayon samaradorligini oshiradi. Ta’lim maqsadlarini oydinlashtirish,
o’qitish va o’zlashtirish jarayonlarida qo’llaniladigan turli texnologiya va
usullardan foydalanish, mazmunga e’tiborni qaratish ta’lim muassasalari
faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirishga olib keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

DUNYO HAMJAMIYATIDAGI ENG YETAKCHI GLOBAL
MUAMMO
Bugungi kunda o’quv muassasalarini bitirib chiqayotgan o’quvchi va
talabalarda mustaqil fikrlash layoqati to’la rivojlangan, deb bo’lmaydi. Ularda ilm-
fan yutuqlariga, amaliyotga tayangan yechimlar qabul qilish uchun malaka va
bilim yetarli emas. Shu bois maktab, kollej va akademik litseylarni bitirgan
yoshlarimizning ko’pchiligi mustaqil hayotda o’z o’rnini topa olmayapti. Sir emas,
akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari bitiruvchilarining taxminan 10 foizigina
oliy o’quv yurtlariga birinchi yili o’qishga kirmoqda, xolos. Shu bois qo’shimcha
ta’lim — repetitor xizmatiga katta ehtiyoj mavjud. Ta’lim muassasalari o’quv
jarayonini tashkil etishda yetarlicha mustaqillikka ega emas, ular mehnat
bozorining o’zgaruvchan sharoitlariga yaxshi moslashmagan. Ta’lim muassasalari
va ishlab chiqarish tashkilotlarining malakali kadrlarni tayyorlash, ish bilan
ta’minlash jarayonidagi hamkorligi qoniqarli deb bo’lmaydi. Davlat ta’lim
standartlarini ishlab chiqish va joriy etish ishlari ta’lim muassasalari va ishlab
chiqarish tashkilotlari, ish beruvchilar bilan birgalikda keng muhokama
qilinmaydi. Tizimdagi o’qituvchi-pedagoglar katta qismining bilim va kasbiy
salohiyati pastligi jiddiy muammo bo’lib qolmoqda, malakali, bilimdon, bozor
talablariga mos pedagog kadrlarga ehtiyoj katta. Ta’lim va ishlab chiqarish
sohalarining samarali hamkorligini ta’minlash, tayyorlanayotgan kadrlarning
bilimi sifatiga nisbatan korxonalar va tashkilotlarning buyurtmalarini shakllantirish
mexanizmlarini ishlab chiqish ham dolzarb masala sanaladi. Uzluksiz ta’lim va
kadrlar tayyorlash tizimiga byudjetdan tashqari mablag’lar, shu jumladan, chet el
investitsiyalarini jalb etish mexanizmlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish
lozim. Kadrlar tayyorlash tizimini mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyoti
istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, texnika va texnologiyalarning zamonaviy
yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish talab etilmoqda. O’zbekiston
sharoitida oliy ta’limda ta’lim sifatini ta’minlashga nazoratning «Davlat, jamoat
tashkilotlari va kadrlar buyurtmachilari» nazorati va «Tashqi baholash» (DTM
tomonidan) ishlari samarali faoliyat olib bormoqda, deya olmaymiz.

1. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga
bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq / Sh.M.
Mirziyoyev. - Toshkent: O’zbekiston, 2016. — 56 b.
2. Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir rahbar ʼ
faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda
ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar
Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M.
ʼ
Mirziyoyev. — Toshkent: O’zbekiston, 2017. — 104 b.
3. Pedagogika. (Ma ruzalar matni. Prof. N. G`aybullayev taxriri ostida). T.
ʼ
„Universitet “. 1999.
4. O’zbekiston Respublikasining „Ta lim to’grisida “gi Qonuni. T, 1997.
ʼ
5. O’zbekiston Respublikasi „Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi “. T, 1997.
6. O’zbek pedagogikasi tarixi. (Ko’llanma. prof. A. Zunnunov taxriri ostida). T.
„O’qituvchi “. 1997.
7. Pedagogika. (Qo’llanma. A Munavvarov taxriri ostida) T. O’qituvchi. 1996.
8. Pedagogika. (Qo’llanma. prof. A. Ilina taxriri ostida). M. 1984.
9. Ochilov M. Universitetlar tizimida pedagog xodimlar tayyorlash muammolari.
Ta lim va tarbiya “jurnali. 1997. 5-6 son.
ʼ

buzilishi va korrupsiyalashuviga katta ta’sir ko’rsatdi. Ularning ko’pchiligi ikki
ishni muvofiqlashtirish uchun urinar, ish vaqtida ishni tashlab ketar yoki darslarni
ma’lum kunlarga qo’yib berishni so’rashar, ba’zilari esa oylikni direktorga berib
«menga staj bo’lsa bo’ldi, pul kerakmas» deyishar edi. Yuqoridagi omillar sabab
keyingi bosqichda maktab rahbarlarining ham nufuzi oshib bordi. Endi maktab
direktorligini egallash uchun pora berish boshlandi. Tabiiyki, yana o’sha toifa,
ya’ni oldi-berdini eplaydiganlar direktorlik kursisiga o’tira boshladi. Ilmli, axloqni
ustun qo’yadigan vijdonli rahbarlar esa boshqa sohaga ketdi yoki oddiy
o’qituvchilikka qayta boshladi. Ayrimlar esa zamonga moslashib olishdi. Bunda
bosh-qosh bo’lgan kadrlar bo’limlari kalamushlari vakant o’rinlarga rahbar
tayinlashda «xufiya» hujjat tayyorlashga o’tib olishdi. Ya’ni bo’sh o’rinlar
to’g’risida ommaviy axborot vositalarida yoki idoradagi maxsus afishalarda e’lon
berish butunlay to’xtab qoldi.
Xalq ta’limi tizimida rahbar kadrlar inqirozi boshlandi. Ma’lumki, 2005 yilga kelib
Vazirlar Mahkamasining «Xalq ta’limi xodimlari mehnatiga haq to’lashning
takomillashtirilgan tizimini tasdiqlash to’g’risida»gi 275-qarori qabul qilindi.
Ko’pchilik qaror mazmuni bilan tanishib chiqqach, endi mehnatga haq to’lash
tizimi yaxshilanadi deb o’ylagan edi. Chunki qarorga tegishli «Umumta’lim
muassasalarining o’rnak ko’rsatgan xodimlarini rag’batlantirishning direktor
jamg’armasi to’g’risidagi nizom»da ma’lum bir demokratik tamoyillar olg’a
surilgan edi. Ammo bunday bo’lmadi. Jamg’armaning «direktor jamg’armasi» deb
atalishi yana direktorlarning nufuzini oshirdi xolos. Vijdonini uyg’otmadi. Direktor
fondidan ustamalar nizomda ko’rsatilganidek demokratik va xolislik tamoyillari
asosida emas (vijdonan ishlaydigan , olimpiada va bilimlar bellashuvlarida
yutuqlarga ega bo’lgan o’qituvchilar bundan mustasno), direktor bilan ustamani
«arra» qilishga rozi bo’lganlarga berila boshladi. Savol tug’iladi: nahotki natija
ko’rsatmagan o’qituvchiga ustama tayinlash mumkin bo’lsa? Albatta, direktor
hech bir asossiz nobop o’qituvchiga ustama belgilay olmaydi. Ammo o’sha
natijani qalbakilashtirish mumkin. Tuman xalq ta’limi bo’limi tomonidan soxta
faxriy yorliqlar, DTS bo’limlaridan soxta natijalar pulga sotib olinib «arrachi»larga

Xususan, «Davlat, jamoat tashkilotlari va kadrlar buyurtmachilari» nazoratining
aynan, jamoat tashkilotlari va kadrlar buyurtmachilari» qismi bo’yicha faoliyati
sezilarli darajada emas. Ta’lim sifatini ta’minlash uchun oliy ta’lim muassasalari
faoliyatini baholashda jamoatchilik va kadrlar buyurtmachilarining zamonaviy
qarashlari va yondashuvlarini yanada takomillashtirishni talab etadi. Yevropaning
rivojlangan davlatlari ta’lim tizimida qabul qilingan «Jamoatchilik va kadrlar
buyurtmachilari» tamoyillaridan keng foydalanish ham yaxshi samara beradi.
Xalqaro standartlar, zamonaviy ilm-fan yutuqlarini inobatga olgan holda, o’quv
dasturlari, darsliklar va o’quv qo’llanmalari, o’qitish uslubiyatini muntazam
takomillashtirish, ta’limning barcha bosqichlarida tabiiy-ilmiy va muhandislik
fanlarini o’qitishning amaliy tizimini joriy etish, o’qitishning barcha bosqichlarida
xorijiy tillarni o’rganishni kengaytirish lozim. Shu bilan birga, pedagog va
olimlarning xalqaro mehnat bozori sharoitlariga moslashishini ta’minlash muhim
ahamiyatga ega. Oliy o’quv yurtlarida kadrlar tayyorlash, ta’lim tizimini isloh
qilishning jahonda tan olingan, tajribada isbotlangan 4 ta modeli mavjud. Bular
AQSh, Frantsiya, Germaniya va Yaponiya modellaridir. Ular, garchi, umumiy
qoida va yo’nalishlar bo’yicha bir-biriga yaqin bo’lsa-da, lekin ushbu
mamlakatlarning hozirgi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy holati, milliy xususiyatlari
hamda fuqarolarning yashash sharoitidan kelib chiqib, farq qiladi.
Osiyo, Yevropa va AQShning rivojlangan mamlakatlar safidan o’rin
olishida ushbu mamlakatlar universitetlarida zamonaviy ilm-fan, texnika,
texnologiyalar yutuqlarining qo’llanishi asosiy rol o’ynagan. Ularning fan, texnika-
texnologiyalar sohasida boshqa davlatlardan tezda o’zib ketganligining sababi
shundaki, avvalo, ushbu mamlakatlarda erkin va ijodiy fikr qadrlanadi. Har bir
insonga noyob iste’dod egasi deb qaraladi.

TA`LIM OLISH GLOBALLASHUVI
Globallashuv jarayonida mamlakatimiz barqaror taraqqiyotini ta’minlashda
ilm-fan, yangi texnika-texnologiyalar rivoji muhim rol o’ynaydi. Quvonarlisi
shuki, mamlakatimiz rahbariyati ushbu sohalarga katta e’tibor qaratmoqda.
Kelgusida ham rivojlangan mamlakatlar tajribalari chuqur o’rganilib,
mamlakatimizga xos xususiyatlar, qadriyatlar, sharoitlar inobatga olingan holda
kadrlar tayyorlash tizimini tubdan modernizatsiya qilishimiz lozim. Hozir oliy va
o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan malaka oshirish, chet el professorlarini
O’zbekistonga olib kelib ma’ruza o’qitish, bakalavr va magistr dasturlarini
rivojlangan mamlakatlardagi o’quv dasturlariga yaqinlashtirish ishlari olib
borilmoqda. Ularning darsliklari, o’quv standartlari tajriba sifatida qo’llanilmoqda.
Bu albatta, yaxshi tashabbus va shu sohadagi ishlarni yanada rivojlantirishimiz
lozim. Oliy ta’lim muassasalarida ta’limni rivojlantirish, ta’lim sifatini ta’minlash
va nazorat qilish borasida xorijiy mamlakatlar (Yaponiya, Germaniya, Angliya,
Frantsiya, Shvetsiya, AQSh) ning tajribalari O’zbekiston oliy ta’lim tizimidagi
holatlar bilan qiyosiy tahlil qilinishi lozim. Bu o’rinda ilg’or mamlakatlarning oliy
o’quv dargohlari bilan xalqaro ilmiy-pedagogik aloqalarni rivojlantirish, xalqaro
ta’lim dasturlarida ishtirok etish, xalqaro loyiha va dasturlarda qatnashish uchun
buyurtmalar berish, mamlakat ilm-fanining xalqaro ilmiy hamjamiyatga
qo’shilishini faollashtirish maqsadida olimlar va pedagoglar bilan o’zaro fikr
almashinuv jarayonini kuchaytirish lozim. Ko’plab mamlakatlarning
universitetlarida xalqaro dasturlar, grantlar sohibi sifatida taklif bilan qatnashib,
ma’ruzalar qilganman. Chet ellardagi ko’plab iste’dodli o’zbek yosh olimlarini
taniyman. Ular bugungi kunda Osiyo, Yevropa, AQSh universitetlarida
magistraturani tugatib, ilmiy ishlarini davom ettirib, fan doktorlari bo’lib, o’sha
mamlakat universitetlarida, ilmiy-tekshirish institutlarida samarali faoliyat
ko’rsatishmoqda. O’zbekistonning salohiyatini jahonga tanishtirishmoqda. Ular
bilan har qancha faxrlansak arziydi. Birgina Vashingtondagi Xalqaro oziq-ovqat
ilmiy tekshirish instituti (IFPRI)dan kelgan uch nafar yosh fan doktori mazmunli
ma’ruzalar qilishdi va konferentsiya raisligini ham olib borishdi. AQSh, Yevropa

Ta’lim global muammo sifatida

REJA:
1. Dunyo hamjamiyatidagi eng yetakchi global muammo
2. Ta’lim olish globallashuvi
3. Savodsizlik oqibatlari
4. O’zbekistonda ta’lim va isloh qilish
5. Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

faoliyatlarining natijasidir. Ta’lim jarayonida shaxsning dunyoqarashi, qobiliyati,
fazilat (xislat)lari o’zgaradi. Ta’lim jarayonida kishilik jamiyatining ijtimoiy-
tarixiy tajribalari tahsil oluvchilar tomonidan o’zlashtiriladi va shu yo’l bilan u
avlodlar orasidagi mahnaviy-madaniy, ijtimoiy, ijtimoiy vorislikni taminlaydi.
Ta’limning metodologik asosini dealektik bilish nazariyasi tashkil etadi.
KASBIY PEDAGOGIKA – umumiy pedagogikaning bir sohasi bo’lib, u
tarbiya, ta’lim, o’qitish haqida qator nazariy va amaliy mahlumotlar beradi. Kasbiy
pedagogika sanoat, ishlab chiqarish va mehnat pedagogikasining masalalari bilan
shug’ullanadi. Kasb-hunar ta’limi pedagogikasi bir necha bo’limlariga bo’linib, bu
bo’limlarda kasbiy pedagogikaning asoslari va muhim malasalalarini, yahni kasb-
hunar ta’limi yo’nalishlari, mehnat pedagogikasi, kasb-hunar didaktikasi kabi
masalalarni qamrab oladi. SHuningdek ularda kasb-hunar tarbiyasining ijtimoiy
psixologik shartsharoitlari, kasb-hunar ta’limi nazariyasi va kasb-hunar ta’limi
huquqi o’rganiladi.
KASB TA’LIM TEXNOLOGIYaSI - butun o’qitish va o’qish jarayonini
ishlab chiqish, amalga oshirish va baholashning tizimi usuli bo’lib, u maqsadga
erishishga yo’naltirilgan holda insonlarning o’rganish qobiliyati va ular o’rtasida
muloqot to’g’risidagi tadqiqotlar natijasiga hamda ta’lim jarayonini yanada
samarali tashkillashtirishning jonli, jonsiz vositalari bilan shug’ullanishga
asoslanadi. DIDAKTIKA – grekcha didaskien so’zidan olingan bo’lib, o’qitaman,
o’qishni o’tgataman mahnolarini anglatadi. Shunga ko’ra didaktika – bu o’qitish
nazariyasidir. Didaktika ukitish jarayonining shakllari, metodlari, tamoyillari,
mazmuni, vazifasi va maksadlarini ishlab chikadi.

o’zini o’zi rivojlantirish kompetensiyalarini shakllantirishga e’tibor berish kerak
bo’ladi. Unda: media manbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olish, saralash,
qayta ishlash, saqlash, ulardan samarali foydalana olish, ularning xavfsizligini
ta’minlash, mediamadaniyatga ega bo’lish layoqatini shakllantirish, o’qituvchining
ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlanishi, kamolotga intilishi, hayot
davomida mustaqil o’qib-o’rganishi, kognitivlik ko’nikmalarini va hayotiy
tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borishi, o’z xatti-harakatini muqobil
baholashi va mustaqil qaror qabul qila olish ko’nikmalarini egallashi nazarda
tutiladi.
Eng asosiysi esa o’qituvchilar malakasini oshirishda eskicha uslublardan voz
kechish, zamonaviy o’qituvchi qiyofasini shakllantirish zarur. Ta’lim tizimida
rahbarlar va o’qituvchilar faoliyatini ochiqlash zarur. Agar shu paytgacha
tizimdagi muammolarni yoritmoqchi bo’lsangiz Xalq ta’limi vazirligining o’zi
qarshi chiqar, rahbarlarda har qanday tanqidiy maqolaga qarshi reaksiya mavjud
edi. Ijtimoiy saytlarda e’lon qilingan har qanday tanqidiy maqolaga vazirlikning
xurujlari boshlanar edi. O’tgan yili dars ishlanmalari tanlovidagi
ko’chirmakashliklar haqidagi maqolaning ommaviy saytlardan yo’qolib qolishi,
shaxsan men yozgan «Fan olimpiadalaridagi nohaqliklar»nomli maqolamni
«Ufq.uz», «Xabar.uz» saytlaridan olib tashlash uchun qilingan harakatlar bunga
misol bo’ladi. Balki bu borada faqat xalq ta’limi tizimini ayblash kerak emasdir,
chunki yigirma besh yil davomida muammolarni oshkor qilmaslik va yopiq hal
qilish amaliyoti hamma sohalarda ham kuzatildi. Ammo nima bo’lganda ham xalq
ta’limi tizimida bu amaliyotning asoratlari ko’proq iz qoldirdi. Rahbarlarda vijdon
oldida hisob berish, eldan uyalish hissi yo’qolib bordi. Bir rahbar jiddiy aybi uchun
ishdan olinsa-da , tez orada yanada yaxshiroq lavozimga tayinlanaverdi. Chunki
uning ayblari ommaga oshkor qilinmadi. Shunday ekan, ommaviy axborot
vositalari tomonidan ta’lim tizimi faoliyati keng yoritilishi, rahbarlarning ayblari,
nafaqat rahbarlar, balki o’qituvchilarning ham nojo’ya qiliqlari, nopedagogik xatti-
harakatlari ommaviy tarzda muhokama qilinishi zarur. Shuningdek ochiq darslarni
ko’paytirish, ularga jamoat tashkilotlari vakillarini, jurnalistlarni jalb qilish hamda

ustama belgilana boshlandi. Keyingi yillarda o’qituvchilar orasida bu borada
e’tirozlar ko’payib ketdi. «Nega u ustama oladi, men olmayman?» degan haqli
savollar berildi. Ammo islohotlar shunday kechsa, natijalar sotilsa, nima qilish
mumkin? Qolaversa, primitiv boshqaruvga asoslangan va uquvsiz kadrlar bilan
to’lgan tizimda adolat o’rnatish mumkinmi? Nima qilmoq kerak? Tizimni
yangilash uchun eng avvalo chuqur o’ylangan va ilmiy asoslangan konsepsiya
ishlab chiqish zarur. Agar mendan taklif so’rashsa, hech ikkilanmay ishni kadrlarni
almashtirishdan boshlashni va Ta’limni ilmlilarga olib berish konsepsiyasini taklif
qilgan bo’lar edim.
Hech ko’rganmisiz yaxshi agronomlarsiz qishloq xo’jaligi, yaxshi injenerlarsiz
sanoat rivojlanganini? Xuddi shunday ta’lim ham olimlar, bilimli o’qituvchilarsiz
rivojlanmaydi. Bugun o’qituvchilar orasida savodxonlikni muhokama qilish noyob
hodisaga aylangan. O’qituvchilardan diktant olinganda natijalar shuni ko’rsatdiki,
ayrim fan o’qituvchilari umuman savodxonlikka ega emas. Oddiy imlo qoidalarini
bilmaydi. Tasavvur qiling, hatto ona tili va adabiyot o’qituvchilari ham diktant
yoza olmayapti. Maktablardagi o’quv-tarbiya jarayonlari uchun mas’ul
o’rinbosarlarning aksariyati maktab ta’limini tashkil etish me’yorlari haqida
tushunchaga ega emas. O’qituvchilar bilan ishlash, ularning pedagogik faoliyatini
boshqarish layoqati yo’q. Chunki tizimda yangi rahbarlarga ko’mak berish uchun
xolis menejmentlik yordami shakllantirilmagan. Ko’pchilik o’rinbosarlar direktor
bilan til topisha olgani yoki darsi kamligi uchun shu lavozimni egallagan. Shunday
bo’lsa-da, hamon maktablarda bilimli, jonkuyar o’qituvchilar bor. Maktabni,
universitetni a’lo baholar bilan bitirgan, axloqan barqaror, bolalikdan o’qituvchilik
kasbini sevib, shu sohani ongli ravishda tanlagan o’qituvchilar ham juda ko’p.
Respublikamizning hamma maktablarida o’nlab topiladi. Ammo ular rahbarlikni
xohlamaydilar. Balki xohlar , ammo rahbarlari botib turgan korrupsiya botqog’iga
kirgisi kelmaydi. Bilimli o’qituvchilarning ko’pchiligi o’quvchi bilan ishlab natija
ko’rsatishga, harakat qilib ustama olishga intilishadi. Ayrimlari esa maktablardan
nomiga staj uchun dars olib, repetitorlik bilan shug’ullanadi. Ularni rahbarlikka
qo’yish kerak. Agar tizimdagi islohotlar o’sha bilimli o’qituvchilarni rahbarlikka

mamlakatlari keyingi yillarda universitetlariga, ilmiy markazlariga jahonning
barcha mamlakatlaridan talantli yosh olimlarni turli grantlar va dasturlar asosida
taklif qilib, ularning ilmiy salohiyatidan foydalanib, o’z mamlakatlari taraqqiyotini
ta’minlamoqda. Oxirgi yillarda Xitoy, Hindiston, Janubiy Koreya ham turli dastur
va grantlar bilan jahondagi rivojlanayotgan mamlakatlardan iste’dodli yoshlarni
chaqirib olishmoqda. Bular safida o’zbekistonlik yoshlar ham bor. Ayni kunda biz
ham rivojlangan mamlakatlar universitetlarida va ilmiy-tekshirish muassasalarida
faoliyat ko’rsatayotgan o’zbekistonlik iste’dodli yoshlarni mamlakatimizga taklif
qilsak yaxshi bo’lardi. Ular o’z Vataniga kelib, mamlakatimizda ilm-fan, yangi
texnika, texnologiyalar, sanoat, qishloq xo’jaligiga va boshqa sohalar rivojiga hissa
qo’shadigan vaqti keldi. O’ylaymanki, ushbu sa’y-harakatlar jonajon
O’zbekistonimizning juda ko’p sohalarda jadallik bilan olg’a siljishiga,
pirovardida, yurtimiz ravnaqiga va xalqimiz farovonligiga olib keladi.

Zamonaviy ta'limning o'rni va muammolari haqida fikr yuritganda,
bugungi dunyodagi ijtimoiy vaziyatga murojaat qilmaslik mumkin emas, chunki
ushbu vaziyatning barcha xususiyatlari bevosita ta'lim tizimida aks etadi.
Zamonaviy dunyo juda ko'p turli xil muammolar bilan ajralib turadi. Bizning
sivilizatsiyamizning eng muhim va "og'riqli" muammolari orasida zamonamizning
global muammolari deb nomlangan narsa alohida o'rin tutadi. Ushbu muammolarni
tushunish "ularni shakllantirish (tarbiyalash) orqali faoliyatni saqlash va yaratish
uchun boshlang'ich nuqtaga aylanadigan" ularni hal qilish yo'llari va usullarini
aniqlashga imkon beradi. Dunyo tubdan o'zgardi. Milliy miqyosda yechim
topadigan insoniyat sivilizatsiyasi uchun deyarli hech qanday muammo yo'q.
Global muammolar bu butun dunyoga va u bilan birga alohida mintaqalarga ta'sir
ko'rsatadigan eng keskin ijtimoiy-tabiiy ziddiyatlarning majmuasidir.
Shuni ta'kidlash kerakki, u yoki bu muammoni global yoki mintaqaviy yoki
mahalliy deb hisoblashga imkon beradigan chegaralar, ba'zi hollarda o'zgaruvchan
va harakatchan. Global muammolar ko'plab odamlarning manfaatlariga ta'sir qiladi
va butun insoniyat taqdiriga ta'sir qilishi mumkin. E’tibor berilmagan global

KIRISH
Ma’rifatparvar olim Abdulla Avloniy bundan yuz yillar avval aytgan:
“Tarbiya biz uchun yo hayot — yo mamot, yo najot — yo halokat, yo saodat —
yo falokat masalasidir”-degan iborasi ayni kunda ham o’z qimmatini yo’qotgan
emas. Darhaqiqat, dunyo bilan bo’ylashishimiz uchun yoshlarimizning ta’lim-
tarbiyasi muhim ahamiyat kasb etadi.
Albatta, mustaqillikning ilk yillaridan boshlab yurtimizda ta’lim tizimini
isloh etishga katta e’tibor qaratildi va bugungi kunga kelib sohada ma’lum
yutuqlarga erishildi. Uzluksiz ta’lim tizimida, xususan, maktabgacha ta’lim,
umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, kadrlar
malakasini oshirish va qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta’lim turlarida katta
o’zgarishlar yuz berdi. Qo’lga kiritilgan yutuqlar o’zimizniki. Ammo globallashuv
davrida jahonda ilm-fan, texnika va texnologiyalar shiddat bilan rivojlanayotganini
aslo ko’zdan qochirib bo’lmaydi. Bu esa o’z navbatida ta’lim, ilm-fan oldiga yangi
talablarni ko’ndalang qo’ymoqda. Ta’lim tizimini muntazam isloh etish,
o’qitishning zamonaviy usul va vositalarini takomillashtirish, ta’lim mazmunini
boyitib borish, demak, bugungi kunning ham dolzarb talabi bo’lib qolaveradi.
Bugun amaldagi ta’lim tizimimiz zamonaviy, rivojlangan davlatlardagi kabi
globallashuv talablariga javob bera olayaptimi? Ta’lim tizimida yechimini
kutayotgan qanday muammolar bor? Kadrlar tayyorlash milliy tizimining
globallashuv jarayonida bozor talablariga to’liq javob bermasligi, ta’lim tizimida
o’quv jarayonining moddiy-texnika va axborot bazasi takomiliga
yetkazilmaganligi, yuksak malakali pedagog kadrlarning yetishmasligi, hozirgi
zamon talablariga mos o’quv-uslubiy va ilmiy adabiyotlar kamligi, fan, ta’lim va
ishlab chiqarish o’rtasida o’zaro aloqaning zaifligi tizimdagi kamchiliklardan
hisoblanadi.

boshliqlari va ularning gumashtasi bo’lgan haromxo’r rahbarlari tanlaydi. Bugun
bu tizim shunchalar maxfiylashib ketganki , deyarli hamma bo’g’inlarning kadrlar
bo’limlarini pismiq, sir boy bermaydigan, olsa ham olmaganday turaveradigan bez
mutaxassislar egallagan. Ta’kidlash kerak, bu kabi xodimlar poraxo’r rahbarlar
uchun ayni muddaodir. Shu o’rinda tizimning eng yaqin tarixiga nazar solsak.
1991 yilga qadar xalq ta’limi tizimida lavozimlar uchun pora berish juda past
darajada bo’lgan. Aksincha, kadrlarni gazetalarda maxsus e’lonlar berib, turli
imtiyozlar va’da qilib ishga taklif etish tizimi mavjud bo’lgan. Ammo mustaqillik
yillarida tizimning o’zgarishi va ro’y bergan ijtimoiy-iqtisodiy inqiroz tufayli
yaxshi kadrlar ta’lim tizimini tashlab keta boshladi (bu holat faqat ta’lim tizimida
emas, barcha sohalarda kuzatildi). Xodimlarga oylik maoshlarining kechiktirilishi,
inflyasiyaning keskin o’sishi o’qituvchilarning ijtimoiy ahvolini butunlay yomon
ahvolga solib qo’ydi (shu davrlarni bir esga olsak: Toshkent shahrida maktab
direktorlari o’qituvchilarni ishda saqlab qola olmagani uchun pedagogika sohasida
o’qiyotgan talabalarni ishga taklif qilishar, ularga bepul oylik chiptalar va’da
qilishardi. Talabalar esa o’sha davrda «Vuzgorodok voqeasi» sabab
stipendiyalarini o’z vaqtida oladigan, bepul tushlik bilan ta’minlangan, yagona
sotsial guruhga aylangan, qolaversa, qo’shimcha ish va tajriba orttirish ham ular
uchun foydadan xoli emasdi).
Oradan yillar o’tib budjet sohasida ishlayotgan xodimlar ish haqlarining oshirilishi,
ta’lim tizimida olib borilgan islohotlar sababli o’qituvchilarga muntazam oylik
to’lash yo’lga qo’yildi. Ish haqi miqdori juda kam bo’lsa-da, budjet tizimidan
boshqa sohalarda muntazam ish haqi to’lanmasligi tufayli ko’proq ish o’rniga ega
bo’lgan ta’lim tizimining nufuzi ancha oshdi. Ayrim o’qituvchilar yana maktabga
qayta boshladi. Shu davr o’qituvchilarni ishga olish uchun pora olishning eng
kuchaygan davri bo’ldi. Bunda eng asosiy omillardan biri tadbirkorlik sohasiga
ketib, ancha-muncha oldi-berdi muomalasiga o’rganib qaytganlarning ta’siri bo’ldi
desak adashmaymiz. Chunki o’sha davrda «qassob-o’qituvchi», «fermer-
o’qituvchi», «do’kondor-o’qituvchi», «dallol-o’qituvchi», «tabib-o’qituvchi»,
hattoki «folbin-o’qituvchi»lar ko’paygan edi. Aynan shular ta’lim tizimining

Ta’lim global muammo sifatida

Купить