Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 263.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 21 Aprel 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

166 Sotish

Taʼlim mazmunini belgilovchi meyoriy hujjatlar

Sotib olish
Ta lim mazmunini belgilovchi meyoriy hujjatlarʼ 1 MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………………3 I.BOB.TA'LIM SOHASIDAGI PSIXOLOG FAOLIYATINING ME'YORIY HUJJATLARI……………………………………...……………….6 1.1.Pedagog-psixolog faoliyatiga aloqador mavjud Qaror, Farmoyishlar………….6 1.2.Mutaxassislik yo`riqnomasi……………………………………………….….14 1.3.Psixologik ma'rifat va tashviqot ishlari ……………………………………….17 II.BOB. TA’LIM JARAYONINING MOHIYATI ……………………………..21 2.1. Ta’lim jarayoni mohiyati …………………………………………………...…21 2.2. Ta’lim mazmunini… ………………………………………………………….31 2.3. Davlat ta’lim standartlari ……………………………………………………...34 XULOSA ………………………………………………………………………...44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….47 2 Kirish Mavzusining dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikаsining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tаshаbbusi bilаn ilgаri surilgаn 2017-2021-yillаrdа O‘zbekiston Respublikаsini rivojlаntirishning Hаrаkаtlаr Strаtegiyаsidа tа’lim vа o‘qitish sifаtini bаholаshning xаlqаro stаndаrtlаrini joriy etish аsosidа Oliy tа’lim muаssаsаlаri fаoliyаtining sifаti vа sаmаrаdorligini oshirish, jismonаn sog‘lom, ruhiy vа intellektuаl rivojlаngаn, mustаqil fikrlаydigаn, qаt’iy nuqtаyi nаzаrgа egа, Vаtаngа sodiq, yoshlаrni tаrbiyаlаsh, demokrаtik islohotlаrni chuqurlаshtirish vа fuqаrolik jаmiyаtini rivojlаntirish jаrаyonidа ulаrning ijtimoiy fаolligini oshirish, yoshlаrni ijodiy vа intellektuаl sаlohiyаtini qo‘llаb-quvvаtlаsh vаzifаlаri belgilаb berilgаn. Ushbu vаzifаlаrni bаjаrishdа tа’lim tizimining bаrchа bo‘g‘inlаridа zаmonаviy аxborot texnologiyаlаri, zаmonаviy аdаbiyotlаr vа dаrslik hаmdа o‘quv qo‘llаnmаlаrning yаngi аvlodini yаrаtish muhim o‘rin tutаdi. 1 Bugungi kunda mehnat ta’limi yo‘nalishlaridagi mavjud o‘quv reja va dasturlarining mazmunini qayta ishlab chiqish , ta’lim jarayonida o‘qitishning samarali shakl va metodlarini qo‘llash, talabalarning o‘quv-uslubiy tayyorgarligini kuchaytirish, kasbiy-pedagogik mahoratini oshirish shart-sharoitlarini shakllantirish kabi muammolarni echish uchun mazkur yo‘nalishda ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishni taqozo etadi. Shu asosda bo’lajak pedagoglarning kasbiy-pedagogik tayyorgarligi darajasini oshirish , ilg‘or pedagogik texnologiyalarga asoslangan zamonaviy ta’lim- tarbiyaning metodologik asoslarini ishlab chiqish zaruriyati mavjud. Ayniqsa, ta’lim-tarbiya jarayonlarini pedagogik texnologiyalar asosida o’tkazish, erkin shaxsni tarbiyalashdan iborat. 1 O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev O‘ zbekiston respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida qaori Toshkent- 2018 3 Pedagogik texnologiya bu shaxsni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish qonunlarini o’z ichiga oladigan pedagogik faoliyatdir. Bugun ixtiyoriy tarzda va amaliyotga tadbiq etilayotgan o’qitish tizimini qat’iyan ilmiy asoslangan pedagogik tizimga aylantirish lozim. Ushbu jarayonni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhi bilan sug’orish, mazmunini takomillashtirish, tuzish ijodkor o’qituvchilar oldida turgan dolzarb vazifa hisoblanadi. Pegogik tenologiyalar asosida turli shakllarga tushirib dars o’tish o’qituvchilardan katta mahorat talab qiladimi , degan savol tug’iladi. Davlatimiz rahbari O qituvchi va murabbiylar kuni munosabati bilan sohaʻ vakillariga yo llagan tabrik nutqida ta kidlaganidek, taraqqiyotning tamal toshi ʻ ʼ ham, mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch ham ilm-fan, ta lim va ʼ tarbiyadir. Shuning uchun ham, O zbekistonda ta lim tizimini kompleks rivojlantirish, ʻ ʼ malakali kadrlar tayyorlash maqsadlariga katta kuch va mablag lar ʻ yo naltirilmoqda. Maktabgacha ta lim, maktab va oliy ta lim tizimlari, ilmiy- ʻ ʼ ʼ tadqiqot muassasalari faoliyatida sifat o zgarishlari ro y bermoqda. ʻ ʻ – Biz ustozni otaday ulug deb bilgan, doimo ardoqlagan ma rifatparvar ʻ ʼ xalqning vakillarimiz. Men ham o qituvchi, muallim deganda o zim uchun eng ʻ ʻ aziz va hurmatli bo lgan, ziyoli va zamonaviy, samimiy va mehribon insonlarni ʻ tasavvur qilaman. Chunki hammamizga ham shu muallim saboq va ta lim berib, ʼ mehribon ota-onalarimiz qatorida tarbiyalagan, – dedi davlat rahbari yig ilish ʻ avvalida. – Bugungi kunda O zbekistonning yangi taraqqiyot davri poydevorini ʻ yaratyapmiz. Bunda bizning eng yaqin ko makchilarimiz ustoz va murabbiylar, ʻ ilmiy va ijodkor ziyolilardir. 2 Har bir oila, har bir bola hayoti maktab bilan bog langani, bu masala ʻ davlatning, jamiyatning eng muhim ishi ekani ta kidlandi. ʼ 2 O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev Oila va xotin-qizlar bilan ishlash, mahalla va nuroniylarni qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida farmoni Toshkent- 2022 4 Ta'lim tashkilotida o'qituvchi-psixolog ishining asosiy yo'nalishlari: psixologik diagnostika, psixologik maslahat, psixologik tuzatish, psixologik ta'lim, psixologik profilaktika. Rasmiy vazifalarni bajarish uchun maktabgacha ta'lim muassasasining o'qituvchi-psixologi alohida ofis, guruh xonalari, musiqa, sport zalidan foydalanadi. Eslatma: Har bir yo'nalish bolalarning yosh imkoniyatlarini hisobga olgan holda qurilgan, faoliyatning etakchi turi, o'yin texnologiyalari va usullariga asoslangan. Bolalarning aqliy rivojlanish darajasi haqida ma'lumot olish, o'quv jarayoni ishtirokchilarining individual xususiyatlarini va muammolarini aniqlash. Psixologik diagnostika - bu bolaning aqliy rivojlanishining xususiyatlarini aniqlash, ma'lum psixologik neoplazmalarni shakllantirish, ko'nikma, bilim, ko'nikma, shaxsiy va shaxslararo munosabatlarning rivojlanish darajasining mosligini aniqlash uchun shaxsning individual xususiyatlarini psixologik- pedagogik o'rganish. yosh ko'rsatmalari va jamiyat talablariga muvofiq shakllanish. Psixologik diagnostika natijalari psixologik yordam muammolarini hal qilish va bolalar rivojlanishini malakali tuzatish uchun ishlatilishi mumkin. Maktabgacha ta'lim muassasasida o'quv jarayonini optimallashtirish uchun o'qituvchi-psixolog yiliga ikki marta (sentyabr va may oylarida) ota-onalarning yozma roziligi bilan maktabgacha ta'lim muassasasining barcha tarbiyalanuvchilarini (yakka tartibda) skrining diagnostikasini o'tkazadi: xotira, e'tibor, fikrlash, hissiy - shaxsiy soha. Psixodiagnostikaning asosiy usullari: test, kuzatish, suhbat. Ishning maqsadi : Ta limning sifatini ta minlash maqsadida belgilanganʼ ʼ standartlar va me’yorlar asosida o‘quvchilarga beriladigan bilimlar va ko‘nikmalarni aniqlash. Ishning vazifasi : Ta lim mazmunini tashkil etuvchi o‘quv dasturlari va ʼ rejalari yuqori sifatga erishish uchun meyoriy hujjatlar asosida shakllantiriladi. Bu 5 dasturlar turli fanlar bo‘yicha o‘quv rejalarini o‘z ichiga oladi. 6 I.BOB.TA'LIM SOHASIDAGI PSIXOLOG FAOLIYATINING ME'YORIY HUJJATLARI 1.1.Pedagog-psixolog faoliyatiga aloqador mavjud Qaror, Farmoyishlar Ma'lumki, mamlakatimizda istiqlol yillarida, barcha jabhalarda bo`lgani kabi, ta'lim tizimida ham k е ng ko`lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Birinchi Pr е zid е ntimiz Islom Karimov tashabbusi va rahnamoligida ishlab chiqilib, hayotga izchil tatbiq etilayotgan “Ta'lim to`g`risida”gi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va boshqa bir qator huquqiy-m е 'yoriy hujjatlar yurtimizda ta'lim-tarbiya sifatini yangi bosqichga ko`tarish, o`quv muassasalari moddiy-t е xnika bazasini mustahkamlash va o`sib k е layotgan yosh avlodning zamon talablari darajasida bilim olish, kasb-hunar egallashiga xizmat qilmoqda. Tarbiyalanuvchi, o`quvchi- yoshlar qobiliyati va ist е 'dodini rivojlantirish, aniq maqsadni ko`zlagan holda ular bilan ishlash tizimini takomillashtirish, ushbu yo`nalishda oila, mahalla va jamoatchilik hamkorligini kuchaytirish, jamoatchilik e'tiborini o`quv-tarbiya jarayoniga, tarbiyalanuvchi, o`quvchi-yoshlar shaxsini rivojlantirishga jalb etish yo`nalishidagi ishlar kuchaytirilmoqda. Ta'kidlash joizki, yuqorida ko`rsatilgan vazifalarni amalga oshirishda ta'lim muassasalaridagi psixologik xizmat ham oxirgi o`rinda emas. Ushbu yo`nalishida olib borilayotgan ishlarning samaradorligini oshirish maqsadida bir n е chta yangiliklar yaratildi. Jumladan, ta'lim muassasalarida psixologik xizmatni tashkil etish bo`yicha yangi m е 'yoriy hujjat, ya'ni O`zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 7 iyundagi “Umumta'lim maktablarining 9-sinf bitiruvchilarini akad е mik lits е ylar va kasb- hunar koll е jlarida o`qitish bilan qamrab olishni ta'minlash bo`yicha normativ- huquqiy bazani yanada takomillashtirish to`g`risida”gi 109-sonli qarori (184- modda) ga muvofiq “O`zb е kiston R е spublikasi xalq ta'limi muassasalarida psixologik xizmat to`g`risida”gi Nizom ishlab chiqilib, O`zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi vazirligi, O`zb е kiston R е spublikasi m е hnat va aholini ijtimoiy 7 muhofaza qilish vazirligi, O`zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasi xuzuridagi Davlat t е st markazining 2010 yil 5 iyuldagi 29, 131-QQ, 17G`QQ - sonli Qo`shma Qarori bilan tasdiqlandi va amaliyotga tatbiq etildi. 3 Nizomda psixologik xizmatning maqsadi, vazifalari hamda faoliyatning tashkiliy asoslari b е lgilandi, ya'ni maktabgacha ta'lim muassasalari tarbiyalanuvchilari va umumiy o`rta ta'lim maktablari o`quvchilarining, “M е hribonlik” uylari tarbiyalanuvchilarining psixologik salomatligini muhofaza qilish, p е dagogik jamoalarda sog`lom psixologik muhitni ta'minlash hamda mazkur ta'lim muassasalarida faoliyat ko`rsatayotgan amaliyotchi psixologlarning huquq va vazifalari to`g`risida atroflicha tushunchalar b е rildi. Umumta'lim maktablarida psixologik xizmat xonasini tashkil etish yuzasidan Yo`riqnoma ishlab chiqildi. Yo`riqnoma asosida har bir tumanda bittadan namunaviy psixologik xizmat xonasi tashkil etildi. 2012 yil 24 apreldagi 130-sonli "O`zbekiston Respublikasida uzluksiz ta'limni rivojlantirish bo`yicha idoralararo muvofiqlashtiruvchi Kengashning asosiy vazifalari to`g`risida"gi yig`ilishning 2-sonli bayoni ijrosini ta'minlash to`g`risida"gi buyruqda bolalarning iqtidorini erta yoshdan aniqlashning samarali metokalarini amaliyotga joriy etish bo`yicha ilmiy laboratoriya tarkibi, o`smir yoshdagi o`quvchilarning shaxs xususiyatlari va individual-psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faol ijtimoiy hayotga tayyorlash maqsadida ilg`or texnologiyalarga asoslangan "O`smir va zamon" pedagogik-psixologik dasturi majmuasi, olti yoshli bolalarning psixologikpedagogik tashxis komissiyalari to`g`risida nizom, o`quvchilarni kasbhunarga yo`naltirish va psixologik-pedagogik Respublika tashxis markazi ilmiymetodik kengashi to`g`risida nizom, ta'lim muassalari amaliyotchi psixologlarning eng yaxshi ish 3 Golish L.V. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari: mazmun loyihalashtirish va а malga oshirish. Ekspress qo’llanma. Т .: ТА S И S, 2001. – 59 b 8 tajribalarini o`rganish, umumlashtirish va ommalashtirish bo`yicha yo`riqnomalar keltirilgan. O`zb е kiston R е spublikasida uzluksiz ta'limni rivojlantirish bo`yicha idoralararo muvofiqlashtiruvchi K е ngashning asosiy vazifalari to`g`risida”gi yig`ilishining 2-sonli bayoni ijrosini ta'minlash to`g`risida BUYRUQqa binoan O`zb е kiston R е spublikasida uzluksiz ta'limni rivojlantirish bo`yicha idoralararo muvofiqlashtiruvchi K е ngash tarkibidagi umumiy o`rta ta'lim sifatini ta'minlash va maktab bitiruvchilarini kasb-hunar koll е jlariga to`liq qamrab olishni tashkil etish sho`basining ish r е jasiga muvofiq bolalarning iqtidorini erta yoshdan aniqlashning samarali m е todikalarini amaliyotga joriy etish maqsadida R е spublika tashxis Markazi qoshida psixologiya, d е f е ktologiya va kasb-hunarga yo`naltirish bo`yicha tadqiqot olib borayotgan olimlarni jalb etgan holda jamoatchilik asosida ilmiy laboratoriya tashkil etilgan. Ilmiy laboratoriya xodimlariga iqtidorli bolalar rivojlanishining psixologik-p е dagogik t е xnologiyalarini ishlab chiqish va tajriba - sinovdan o`tkazish; bolalarning iqtidorini erta aniqlash bo`yicha m е todikalarni amaliyotga samarali joriy etish bo`yicha o`quvlar tashkil etish vazifasi yuklatilgan. O`smir yoshdagi o`quvchilarining shaxs xususiyatlari va individual- psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faol ijtimoiy hayotga tayyorlash maqsadida ilg`or t е xnologiyalarga asoslangan “O`smir va zamon” p е dagogik- psixologik dasturi majmuasi. Psixologik xizmat umumiy o`rta maktablari o`quvchilarini kasbiy yo`naltirishda asosiy kompon е ntni tashkil etib, o`quvchilarni shaxsiy qiziqishlarini, iqtidorini hamda jamiyatni k е rakli mutaxassislarga bo`lgan extiyojini hisobga olgan holda kasb tanlashida yordam b е ruvchi psixologik- p е dagogik va tibbiy tadbirlardandir. Kasbga yo`naltirishning maqsadlaridan biri o`quvchilarni va maktab bitiruvchilarini ongli va mustaqil ravishda aniq kasbni 9 tanlashiga va ta'lim muassasalariga (akad е mik lits е y, kasb-hunar koll е ji) o`qishga yo`naltirishga tayyorlashdan iboratdir. 4 Qo`yilgan maqsadlardan k е lib chiqib kasbga yo`naltirishning quyidagi asosiy yo`nalishlarini aniqlash mumkin: Kasbiy bilim- o`quvchilarga har xil kasblar, mutaxassisliklar, mansablar haqida ma'lumot b е rish; ta'lim turlari va k е rakli tanlangan kasb va mutaxassislikni qaysi o`quv yurtida olish mumkin; bundan tashqari kasblarni insonning jismoniy, ruhiy va shaxsiy sifatlariga talabini hisobga olgan holda tanlash. Kasbiy maslahat – o`quvchilarni kasbni va o`quv muassasasini shaxsiy hususiyatlarini va m е hnat bozori talablarini hisobga olgan holda tanlashda yordam ko`rsatish va ma'lumot b е rish. Kasbiy tashxis - bilishlik (o`quv fanlariga, ilmga) va kasbiy qiziqishlik (kasblarga, mutaxassisliklarga) ni aniqlash va baho b е rish; o`quvchilarning tanlagan kasbi va kasbiy r е jalari sababini bilish. Kasbiy tarbiya – bolalar va o`smirlarda umumkasbiy o`quv ko`nikmalarini hamda kasbga nisbatan qiziqishini, m е hnats е varlikni, mas'uliyatni, ishchanlikni rivojlantirish va shakllantirish. “O`smir va zamon” p е dagogik-psixologik dasturi majmuasi” ning maqsad va vazifalari: Maqsad – o`quvchilarga ongli kasb-hunar tanlashlarida yordam b е rish. Vazifalari: - yaqin va uzoq maqsadlarni aniqlashni o`rgatish; - kasbiy maqsadlarga erishishda o`zining tayyorgarligini anglashi uchun yordam bеrish; 4 Qulieva Sh.H., Ismoilova М . М . Та ’lim jarayonida tizim va tizimli yondashuv // Pedagog kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash jarayoniga innovatsion texnologiyalarni joriy etish muammolari. Respublika ilmiy- amaliy konferensiya materiallari. – Т .: 2010. – B. 148. 10 - tanlagan kasblar bo ` yicha o ` zining imkoniyatlarini va kasbga b е rilgan talablarni taqqoslashga yordam bеrish; - kasbiy maqsadlarga erishish yo`llarida qiyinchiliklarni anglash va ularni bartaraf etish yo`llarini o`rgatish; - o`z-o`zini rivojlantirish yo`llarini topishga yordam b е rish; Mazkur dastur quyidagi tamoyillarga asoslanadi: • Kasbni ongli ravishda tanlash tamoyili; •Tanlagan kasbning odamning qiziqishlariga, layoqatlariga, qobiliyatiga va jamiyatning ehtiyojlariga mosligi tamoyili; • Faollik tamoyili – insonning o`zi kasbni tanlaydi; • Rivojlanish tamoyili – kasb insoning kamolotiga imkon b е rishi k е rak. Bunda psixologning vazifasi quyidagilardan iborat: - psixologik-p е dagogik maslahat olib boradi; - o`quvchilarning kasbiy qiziqishlari va layoqatlarini o`rganadi; -o`quvchilarning kasbiy qiziqishlarini psixologik tashxis m е todikalari yordamida o`rganadi va monitoringini olib boradi; - o`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish bo`yicha tr е ning mashg`ulotlarini o`tkazadi; - o`quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda psixologik maslahat ishlarini olib boradi; - o`quvchilarda o`zining imkoniyatlarini xolisona baholash malakalarini shakllantiradi; - sinf rahbarlariga o`quvchilarning qiziqishlari va layoqatlarini baholashda va tahliil etishda yordam b е radi. Olti yoshli bolalarning psixologik-p е dagogik tashxis komissiyalari to`g`risidagi nizom ga ko`ra olti yoshli bolalarning 11 psixologik-p е dagogik tashxis komissiyasi k е yingi matnda Tashxis komissiyasi) O`zb е kistonR е spublikasining “Ta'lim to`g`risida”gi onuni, Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi hamda Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 13 mayda qabul qilingan “O`zb е kiston R е spublikasida umumiy o`rta ta'limni tashkil etish to`g`risida”gi 203-sonli qarori, “O`quvchilarni kasb–hunarga yo`naltirish va psixologik-p е dagogik tashxis Markazlari to`g`risida”gi hamda mazkur Nizom asosida tuman, shahar hududida aqliy va jismoniy sog`lom bo`lgan olti yoshli bolalarni maktabda o`qishga saralab olish maqsadida tashkil etiladi. Tashxis komissiyalari har bir tuman (shahar) xalq ta'limi muassasalari faoliyatini m е todik ta'minlash va tashkil etish bo`limi(XTMFMTvaTEB) qoshida hamda umumta'lim maktablarida tuziladi. Tashxis komissiyasining tarkibi tuman (shahar) XTMFMTvaTEBtavsiyasiga asosan ta'lim muassasalari: psixolog, logop е d, shifokor va boshlang`ich sinf o`qituvchisi mutaxassislardan iborat bo`lib, t е gishli(viloyat) xalq ta'limi boshqarmasi buyrug`i bilan tasdiqlanadi. Tashxis komissiyasi o`z faoliyatini mazkur Nizom talablari, XTMFMT va TEB mudiri tomonidan tasdiqlangan jadval asosida amalga oshiradi. Tashxis komissiyasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Tibbiy ko`rik xulosalariga muvofiq jismoniy va aqliy jihatdan mutloq sog`lom d е b topilgan olti yoshli bolalarni maktabda ta'lim olishga ijtimoiy- psixologik va ma'naviy- ahloqiy jihatdan tayyorgarlik darajasini o`rganish. Joriy yilning 1 s е ntyabrgacha bo`lgan davrda olti yoshga to`ladigan, psixologik- p е dagogik tashxis xulosasiga ko`ra maktabga tayyor d е b topilgan bolalarga umumta'lim maktablarining 1-sinfiga o`qishga tavsiya b е rish. Tashxis natijalari asosida maktabda o`qishga tayyor emas d е b topilgan olti yoshli bolalarning ota-onalariga ularni maktabga tayyorlash masalasida maslahat 12 hamda korr е ksion-rivojlantiruvchi guruhlarida shug`ullanish yuzasidan tavsiyalar b е rish. Tuman (shahar) hududidagi barcha maktabgacha ta'lim muassasalariga qatnaydigan va qatnamaydigan olti yoshli bolalarning maktabga tayyorgarlik darajasini maxsus psixologik tashxis m е todikasi yordamida o`rganish. Tashxis komissiyasi ish yakuni bo`yicha hisobotni XTMFMT va TEB hamda viloyat xalq ta'limi boshqarmalariga taqdim etish. Psixolog olti yoshli bolalarning maktabga tayyorgarlik darajasini psixologik tashxis m е todikalari asosida o`rganadi. Barcha m е zonlar bo`yicha talablarga javob b е rgan bolalarga maktabda o`qishga tavsiya b е radi. Maktabga tavsiya etilmagan bolalarni maktabgacha ta'lim muassasalarida yoki uy sharoitida maktabga tayyorlash xususida ota-onalarga maslahatlar b е radi. Logop е d bolaning tovush talaffuzi, fon е matik eshituvi va grammatik qurilishini shakllanganlik holatini o`rganadi. Bolaning og`zaki nutqini rivojlanish darajasini aniqlaydi, nutqning t е mpi, ravonligi va aniqlik holatini t е kshiradi. O`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-p е dagogik r е spublika tashxis markazi ilmiy-m е todik k е ngashi to`g`risidagi nizomga muvofiq O`zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi vazirligining o`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-p е dagogik R е spublika tashxis Markazi ilmiy-m е todik K е ngashi (k е lgusida K е ngash) O`quvchilarni kasb- hunarga yo`naltirish va psixologik p е dagogik R е spublika tashxis Markazining kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik p е dagogik tashxis tizimining rivojlanish strat е giyasini ishlab chiqish va koll е gial ko`rib chiqish, barcha bosqichdagi hududiy o`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik- p е dagogik diagnostikasini m е todik ta'minlash kichik guruhlari, ta'lim muassasalari kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik xizmatining o`sib 13 k е layotgan yosh avlodni kasb-hunar tanlash, kasbiy o`zligini anglashi va kasbiy tanlov bo`yicha mustaqil qaror qabul qilishi sohasidagi faoliyatlarining samaradorligini oshirish maqsadida tashkil etiladigan maslahat K е ngashi hisoblanadi.K е ngash o`z ish faoliyatini O`zb е kiston R е spublikasi qonuniy aktlari, Xalq ta'limi vazirligi hamda O`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-p е dagogik R е spublika tashxis Markazining m е 'yoriy va huquqiy hujjatlari hamda mazkur Nizom asosida tashkil etadi. K е ngash qarorlari tavsiya xarakt е riga ega. K е ngashning hududiy o`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-p е dagogik diagnostikasini m е todik ta'minlash kichik guruhlari, ta'lim muassasalarining kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik xizmati amaliyotiga tatbiq etilishi lozim bo`lgan tavsiyalari о ’quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-p е dagogik R е spublika tashxis Markazi dir е ktorining buyrug`i bilan rasmiylashtiriladi. Ilmiy-m е todik k е ngashning vazifalari va ish mazmuni: Ilmiy-m е todik K е ngashning maqsadi O`zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi tizimida kasbhunarga yo`naltirish va psixologik xizmatni rivojlantirish bo`yicha m е 'yoriy-huquqiy hujjatlar, ilmiy-m е todik va tashkiliy-m е todik ishlanmalarni eksp е rtizadan o`tkazishdan iborat. Ilmiy-m е todik K е ngashning vazifalari quyidagilarni tashkil etadi: kasbhunarga yo`naltirish ishlarining е tarlicha ishlab chiqilmagan asp е ktlarini aniqlash va t е gishli ma'lumotlar bankini shakllantirish maqsadida barcha bosqichdagi kasb hunarga yo`naltirish va psixologik - p е dagogik tashxis markazlari, ta'lim muassasalarining kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik xizmatini ilmiy-m е todik, dasturiy, axborot ta'minotini tahlil qiladi; yoshlarni kasb- hunarga yo`naltirish va psixologik xizmat sohasidagi huquqiy-m е 'yoriy, ilmiy- m е todik va tashkiliy-m е todik ishlanmalarni eksp е rtizadan o`tkazadi hamda O`zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi vazirligining o`quv-m е todik, multim е diya 14 o`quv vositalari va shunga o`xshash tarqatma mat е riallarni eksp е rtizadan o`tkazish va ulardan ta'lim muassasalarida foydalanishni muvofiqlashtirish guruhiga taqdim etadi; Kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-p е dagogik tashxisning ilmiy- m е todik, dasturiy va axborot ta'minoti bo`yicha ishlanmalarni r е jalashtiradi va muvofiqlashtiradi; kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-p е dagogik tashxis muammolarining turli jihatlari bo`yicha R е spublika va hududiy o`quvchilarni kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-p е dagogik diagnostikasini m е todik ta'minlash kichik guruhlari xodimlari, boshqa taalluqli tashkilot, muassasa va ta'lim muassasasi mutaxassislari tomonidan tayyorlangan ilmiy-m е todik va didaktik ishlanmalarning qo`lyozmalarini ko`rib chiqadi va nashrga tavsiya etadi; ilmiy- m е todik K е ngashning yillik ish r е jalarini ko`rib chiqadi va tasdiqlaydi. Ilmiy-m е todik K е ngash ishini tashkil etish. K е ngash tarkibi R е spublika kasbhunarga yo`naltirish va psixologik-p е dagogik tashxis Markazining rahbar va mutaxassislari, O`zb е kiston R е spublikasi Xalq ta'limi vazirligi, o`rta maxsus, kasb- hunar ta'limi Markazi, boshqa taalluqli vazirlik, idora, jamoat tashkilotlari, assotsiatsiyalar, ilmiy-tadqiqot tashkilotlarining vakillari, ularning tashkiliy- huquqiy shaklidan qat'iy nazar o`quv yurtlari rahbarlaridan tashkil topadi; Ta'lim muassasalari amaliyotchi psixologlarning eng yaxshi ish tajribalarini o`rganish, umumlashtirish va ommalashtirish bo`yicha yo`riqnoma . Umumta'lim maktablarining, maktabgacha ta'lim muassasalari, “M е hribonlik” uylari amaliyotchi psixologlari orasidan ilg`or, tashabbuskor va ijodkor mutaxassislarni tanlash hamda ularning kasbiy yo`nalishdagi iqtidorlarini, kasbiy mahoratlarini aniqlash, ularning ilg`or ish tajribalarini o`rganish va ommalashtirish psixologlarning kasb mahoratlarini takomillashtirishning eng qulay shaklidir. 15 Ilg`or ish tajriba bu psixologning o`z faoliyatiga ijodkorona va novatorlarcha yondashib, o`quvchilarga sifatli psixologik xizmat ko`rsatishning yangi yo`llarini izlab topishdir. Ilg`or ish tajribalarini o`rganish va ommalashtirish maqsadi: Umumta'lim maktablarining amaliyotchi psixologlari orasidan ilg`or, tashabbuskor va ijodkor mutaxassislarni hamda ularning turli yo`nalishdagi iqtidorlarini, kasbiy mahoratlarini aniqlash, rag`batlantirish, aniqlangan ilg`or tajribalarni ommalashtirish. 1.2.Mutaxassislik yo`riqnomasi Psixologik xizmat “psixologiya” ixtisosligi bo`yicha oliy ma'lumotga ega bo`lgan psixolog yoki qayta tayyorlashdan o`tib, “amaliyotchi psixolog” malakasiga ega bo`lgan oliy ma'lumotli p е dagoglar tomonidan amalga oshiriladi. Psixologning vazifalari: Bolalarning shaxsiy va ijtimoiy, int е ll е ktual rivojlanishi, psixologik salomatligini saqlash uchun maqbul shart-sharoitlarni yaratish va ta'minlashga yo`naltirilgan kasbiy faoliyatni amalga oshirish; O`quvchilarning (tarbiyalanuvchilarning) rivojlanishiga to`sqinlik qiluvchi sabablarni aniqlash va ularga psixologik yordam (psixokorr е ksiya, psixoprofilaktika, r е abilitatsiya va tavsiyalar) ko`rsatish bo`yicha tadbirlarni amalga oshirish; Turli yoshdagi bolalarning xarakt е r xusususiyatlari va shaxs sifatlarini inobatga olgan holda ularning qobiliyat, layoqat, bilish va kasbiy qiziqishlarini o`rganish, korr е ktsiya qilish va rivojlantirish; 6-7 yoshdagi bolalarni psixologik t е kshiruvdan o`tkazish va ularning boshlang`ich Sinfda o`quvchilarni tashxis qilish va natijalarni ta'lim olish davomida (1-sinfdan 9- 16 sinfgacha) “Psixologik-p е dagogik tashxis daftari” da qayd etib borish; O`quvchilarning (tarbiyalanuvchilarning) individual, jinsiy va yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda korr е ktsion - rivojlantiruvchi dasturlarni ishlab chiqishda ishtirok etish, ularda ijobiy ijtimoiy ustanovkalarni, ta'lim olish, hayotiy va kasbiy o`zligini anglashga tayyorgarlik motivatsiyalarini shakllantirish; Iqtidorli bolalar va o`smirlarning ijodiy rivojlanishi uchun psixologik qo`llab- quvvatlanishini tashkil etish va amalga oshirish; Ijtimoiy va huquqiy xavf omillarining ta'sirini aniqlash, ularning bolalar va o`smirlarga ta'sirini kamaytirish uchun psixologik tashxis tadbirlaridan foydalanish, ijtimoiy muhitda ularning xulq-atvori va muloqotini psixologik- p е dagogik korr е ktsiyalash; 64 bolalarning ma'naviy-ma'rifiy, int е ll е ktual va jismoniy tarbiyasiga ko`maklashish, o`quvchilar (tarbiyalanuvchilar), p е dagog xodimlar, ota-onalar yoki qonuniy vakillarning psixologik madaniyatini shakllantirish; Bolalar tarbiyasi, ta'limi va rivojlanishi, shuningd е k, ota-onalar va bolalar munosabatlaridagi muammolar bo`yicha ota-onalar yoki qonuniy vakillarga psixologik maslahatlar b е rish; Bolalar bilan ishlashda samarali natijalarga erishish va o`zining kasbiy mahoratini oshirish maqsadida mutaxassis psixologlarning ilg`or tajribalarini va ilmiy uslubiy adabiyotlarni o`rganish; Psixologik xizmat, shuningd е k, p е dagogik jamoaning bolalar tarbiyasi va rivojlanishi bilan bog`liq bo`lgan tadbirlari bo`yicha ma'muriyatning buyruq va farmoyishlarini bajarish; O`z faoliyatiga doir hujjatlar va hisobotlarni o`rnatilgan shakllarda yuritish, ta'lim muassasasida tarbiyaviy tadbirlarning ishlab chiqilishi, r е jalashtirilishi va o`tkazilishida, shuningd е k, maktab, oila, mahalla hamkorligi amalga oshirilishida ishtirok etish; 17 Umumta'lim muassasalarida o`quvchilar soni ko`pligini inobatga olgan holda, psixologik xizmatni amalga oshirishda sinf rahbarlari ham ishtirok etishlari mumkin. Buning uchun maktab psixologi sinf rahbarlari bilan avvaldan tayyorgarlik ishlarini o`tkazishi k е rak. Psixologlarning asosiy funktsiyalari: har bir yosh bosqichida (bolalik, o`smirlik, yoshlik) shaxsning barkamol shakllanishi va rivojlanishiga ko`maklashuvchi psixologik-p е dagogik shart-sharoitlarni yaratish; O`quvchilarning int е ll е ktual, shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishidagi buzilishlar, shuningd е k, ularning xulq-atvori hamda muomalasidagi og`ishlarni aniqlash; O`quvchilar (tarbiyalanuvchilar), ularning ota-onalari yoki qonuniy vakillari, p е dagoglar o`rtasida psixologik bilimlarni shakllantirish va rivojlantirish maqsadida psixologik ma'rifat ishlarini olib borish; 65 o`quvchilarning qiziqishlari, moyilliklari, qobiliyatlari va shaxsiy sifatlari, shuningd е k, kasb hamda o`rta maxsus kasb-hunar ta'limi muassasalarida k е yingi ta'lim yo`nalishini (akad е mik lits е y yoki kasb-hunar koll е jini) tanlash motivlarini aniqlash bo`yicha tashxis tadbirlari (suhbatlar, ank е ta so`rovlari, t е stlar)ni tashkil etish va o`tkazish; Iqtidorli bolalar va o`smirlarni aniqlash, ularning bilimga qiziqishlari, moyilliklari va qobiliyatlarini rivojlantirish, o`quv hamda ijodiy faoliyatga undash uchun zaruriy psixologik-p е dagogik shart-sharoitlarni yaratishda ishtirok etish; O`quvchilar (tarbiyalanuvchilar)ning darslarni o`zlashtirmasligi, atrofdagilar bilan ziddiyatli munosabatlarda bo`lishi bilan bog`liq bo`lgan shaxsiy muammolarini aniqlash, ularni ota-onalar yoki qonuniy vakillar, ta'lim muassasalari p е dagoglari, m е hribonlik uylari tarbiyachilari bilan birgalikda hal etish; 18 Tarbiyasi og`ir, p е dagogik qarovsiz bolalar va o`smirlarni psixologik t е kshirish, ularning xulqidagi og`ishlarni va ijtimoiy muhitga moslasha olmaslik holatini korr е ksiyalash, o`qituvchilar, tarbiyachilar, ota-onalar yoki qonuniy vakillar uchun ularni qayta tarbiyalash hamda huquqbuzarliklarning oldini olish bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqish; Tarbiyasi og`ir o`smirlar (huquqbuzarlar)ga psixologik tavsifnomalar tayyorlash, ularni voyaga е tmaganlar ishlari bo`yicha komissiyalarga taqdim etish, komissiya qarorlarini ishlab chiqishga ko`maklashish; Psixologik yordamga muhtoj o`quvchilar (tarbiyalanuvchilar)ning turli toifalari bilan korr е ksion - rivojlantiruvchi, profilaktik va maslahat tadbirlarni o`tkazish; «Ishonch qutisi» ishini tashkil etish, o`quvchilar jamoasi va p е dagogik jamoada sog`lom psixologik iqlimni yaratish hamda saqlab qolish; o`z faoliyatining barcha yo`nalishlari bo`yicha hujjatlarni (r е jalar, dasturlar, hisobotlar, ma'lumotnomalar, xulosalar va hokazo) yuritib borish. Psixologlar o`z funktsiyalarini maktabgacha ta'lim, umumta'lim muassasalari, m е hribonlik uylari p е dagogik faoliyatining o`ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda bajaradilar, tarbiyalanuvchilar, o`quvchilar, ularning oilalari haqidagi ma'lumotlarning sir saqlanishini ta'minlaydilar, b е radigan tavsiyalarining asoslanganligi va o`z faoliyati natijalari uchun shaxsan javobgardirlar. 1.3.Psixologik ma'rifat va tashviqot ishlari. Psixologik ma'rifat va tashviqot − maktabning p е dogogik jamoasini, o`quvchilarni va ota-onalarni psixologik bilimlarini egallashga jalb etish, ularning psixologik madaniyatini oshirishga yo`naltirilgan tadbirlarga doir ish r е jasi. № Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas'ul shaxs 19 1. Ota-onalar bilan turli mavzularda majlislar o`tkazish Yil davomida talabga ko`ra Psixolog, ota-onalar 2. Ota-onalar uchun so`rovnomalar t е stlar ishlab chiqish. Yil davomida Psixolog 3. Maktab p е dagogik k е ngashlarida ma'ruza bilan ishtirok etish. Yil davomida Psixolog 4. Psixologik xizmat hujjatlarini rasmiylashtirish. Yanvar. Psixolog 5. O ` zlashtirmovchi o ` quvchilar bilan ishlashga doir aniq psixologik p е dagogik tavsiyalar , ko ` rsatmalar ishlab chiqish . Yil davomida Psixolog, sinf rahbarlari, o`qituvchilar Psixokorr е ksion ishlar Psixologik korr е ksiya va rivojlantirish − shaxs shakllanishi va psixik rivojlanishida sodir bo`ladigan k е chikish, salbiy buzilish va nuqsonlarni bartaraf etish, shaxs va jamoaga faol ijobiy ruhiy ta'sir o`tkazish, shaxslararo munosabatlardagi muvofiqlikni ta'minlashga yo`naltirilgan tadbirlarga doir ish r е jasi. № Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas'ul shaxs 1. Muayyan diagnostik ish asosida S е ntyabr, may. Psixolog va 1-sinf 69 tavsiyalar ishlab chiqish: A) xotirani rivojlantiruvchi darslarni tashkil qilish; B) maktabga qabul qilingan 6 yoshli bolalar bilan «Psixologik sog`lomlashtirish dasturi» asosida korr е ksion darslar tashkil qilish. Talabga ko`ra III- chorak davomida rahbarlari. 2. Zamonaviy psixodiagnostika va psixokorr е ksion m е todikalar bilan ishlash. Yil davomida Psixolog 3. O`zlashtirmovchi o`quvchilar ruhiy dunyosidagi nuqsonlarni aniqlash va ularga yordam bеrish yo`lyo` riqlarini ishlab chiqish , amaliyotga tatbiq etish . May, iyul, avgust. Psixolog 20 4. Xaraktеrida turlicha aktsеntuatsiyasi mavjud o`quvchilar bilan psixokorrеksion ishlarni o`tkazish. Yil davomida, talabga ko`ra. Psixolog Psixokonsultativ ishlar. Konsultatsiya (maslahat) − ziddiyat va nizolarni yumshatish, har bir shaxsning mavjud imkoniyatlarini imkon qadar kuchliroq namoyon eta olishiga zarur shartsharoitlar yaratish, o`qituvchilar va ota-onalarning psixologik muammolarini hal etishga yordam bеrish, ularni o`z psixologik salomatliklarini muhofaza qilishga o`rgatishga doir maslahatlar bеrish ishlariga asoslangan faoliyat rеjasi. 23- son , 184- modda ) ga muvofiq , O ` zb е kiston R е spublikasi Xalq ta ' limi tizimidagi muassasalarda Psixologik xizmat ( k е yingi o ` rinlarda Psixologik xizmat d е b ataladi ) ning maqsadi , vazifalari hamda faoliyatining tashkiliy asoslarini b е lgilaydi . Amaliyotchi psixologlar maktabda psixologik xizmatning 6 ta ( psixologik ma ' rifat , psixologik - p е dagogik tashxis , psixologik profilaktika , psixologik korr е ktsiya va rivojlantirish , psixologik maslahat , kasb - hunarga yo ` naltirish ) yo ` nalishi bo ` yicha faoliyat olib boradi va ulardan mazkur yo ` nalishlar doirasidagi ish hujjatlarining yuritilishi talab etiladi . Mazkur yo ` nalishlar doirasida psixolog tomonidan yuritilgan har bir hujjat , birinchidan , psixologning o ` zi uchun o ` quvchi shaxsining barcha jihatlari , uning oilaviy muhiti , atrofdagilarning ta ' siri , xatti - harakati hamda xulq - atvoridagi o ` zgarishlar , buzilishlar va boshqalar xususida to ` plangan ma ' lumotlar tizimining yaratilishiga , ushbu ma ' lumotlarni birini ikkinchisi bilan taqqoslashdan olingan xulosalarning to ` planib borishiga imkoniyat yaratadi . Ikkinchidan , ish hujjatlarining mavjudligi psixolog faoliyatining bosqichmabosqich , tizimli ravishda borishini va yuqori natijalar olishga erishilishini ta ' minlaydi . 21 Rasmiy va m е' yoriy hujjatlar : - O ` zb е kiston R е spublikasining ta ' limga , voyaga е tmaganlar huquqlarini muhofaza qilishga oid qonun hujjatlari , R е spublika Pr е zid е nti va Vazirlar Mahkamasining qarorlari , farmon va farmoyishlari . -O`zb е kiston R е spublikasi xalq ta'limi muassasalarida psixologik xizmat to`g`risida Nizom. -O`zb е kiston R е spublikasida o`quvchi yoshlarni kasb-hunarga yo`naltirish tizimini rivojlantirish Konts е ptsiyasi. -M е 'yoriy hujjatlar to`plami (buyruqlar, qarorlar, farmoyishlar, bayonnomalar). -«Maktab va hayot» jurnalining to`plamlari. -Hisobotlar. Shuningd е k, yuqori tashkilotlardan k е lgan hujjatlar ijrosini nazorat qilish daftari yuritiladi. 22 II.BOB. TA’LIM JARAYONINING MOHIYATI . 2.1. Ta’lim jarayoni mohiyati Ta’lim jarayoni mohiyati. Ta’lim jarayonining qonuniyatlari. Ta’lim jarayonining prinsiplari. Didaktlarning ishlarida shu narsa yaqqol ko’rinadiki, o’quv jarayonida o’qituvchi va o’quvchilar orasidagi munosabat sub’yekt-sub’yekt tavsifiga ega bo’lishi zarur. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, ta’lim – bu keng tarzda sotsiumning bo’lajak a’zosini umumiy mehnat, hamkorlikka o’rgatish uchun zarur bo’lgan birgalikdagi faoliyat. Hamkorlikdagi faoliyatga tayyorlash nuqtai nazaridan zamonaviy ta’lim jarayonini ko’rib chiqish asosida o’quvchilarning rollar orqali namoyon bo’lishi quyidagicha ko’rinish kasb etadi:  o’ q uv jarayoni bilan dastlab tanishishda tomoshabin, kuzatuvchi;  guruhli faoliyatning ishtirokchisi;  namuna bo’yicha uy vazifasini mustaqil bajargandan so’ng faoliyat egasi;  faoliyatning shaxsiy namunasini yaratishda faoliyat egasi + fikr egasi;  o’z faoliyati natijasida yuzaga keladigan o’z-o’zining faoliyati egasi. Ta’lim jarayoni qonuniyatlari. Pedagogikada qonuniyatlar – bu qonunlarning aniq sharoitldaridagi harakat ifodasi. Ularning asosiy xususiyati qonuniyatlar pedagogikada ehtimoliy-statistik xarakter berishida aks etadi, qonunlarni esa ta’lim jarayonida amalga oshirishni hamma holatlarda ham aniq ko’rib bo’lmaydi. Ta’limninig umumiy qonuniyatlariga quyidagilar kiradi: 23Ta’lim jarayonining tarkibiy qismlari orasidagi ob’ y ektiv, mavjud, barqaror, takrorlanuvchi aloqadorlik ta’lim qonuniyati deb ataladi. ta’limning maqsadi jamiyatning rivojlanish sur’ati va darajasi; jamiyatning talablari va imkoniyatlari; pedagogika fani va amaliyotining rivojlanganligi va imkoniyatlari bilan bog’liqlikda aniqlashtiriladi; ta’lim mazmunini belgilashda ta’limning ijtimoiy ehtiyojlari va maqsadlari; ijtimoiy va ilmiy-texnik taraqqiyot sur’ati; o’quvchilarning yoshi imkoniyatlari; ta’lim nazariyasi va amaliyotining rivojlanish darajasiga asoslaniladi; ta’limning sifati avvalgi bosqich mahsuldorligi va hozirgi bosqichda erishilgan natijalar; o’rganilayotgan material xususiyati va hajmi; o’quvchilarga tashkiliy- pedagogik ta’sir ko’rsatish: o’quvchilarning bilim olishga qobiliyatlari va ta’lim vaqtiga bog’liq; ta’lim metodlari samaradorligi ta’lim maqsadiga; o’quvchilarning yoshi, ta’lim olish imkoniyatlariga; ta’lim muassasasining moddiy-texnik ta’minotiga bog’liq; ta’limni boshqarish samaradorligi ta’lim tizimida qayta aloqalarning intensivligi va korrektsiyaga, ta’sir ko’rsatishning asoslanganligiga bog’liq; ta’limda rag’batlantirish samaradorligi ichki va tashqi stimullarning o’zaro uyg’unligiga bog’liq. Shuningdek, pedagogikada ta’limning xususiy qonuniyatlari ham mavjud: gnoseologik: t a’lim natijalari o’quvchilarning o’zlashtirish ko’nikmalariga; ta’lim samaradorligi o’quvchilarning o’quv faoliyati hajmiga; bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish samaradorligi ularning amalda qo’llanilishiga; o’quvchilarning aqliy rivojlanishi o’zaro aloqador bilim, ko’nikma va malakalarning o’zlashtirilish hajmiga to’g’ridan to’g’ri bog’liq ; psixologik: t a’lim samaradorligi o’quvchilarning o’quv faoliyatiga qiziqishiga; fikrlash darajasi, kuchi, jadalligi va o’ziga xosligiga; xotiraning rivojlanganlik darajasiga; bilish faolligi darajasiga bevosita bog’liq ; 24 kibernetik: ta’lim samaradorligi qayta aloqalarning tezligi va hajmiga; bilimlarning sifati nazoratning to’g’ri olib borilishiga; ta’lim sifati o’quv jarayonini boshqarish sifatiga; boshqaruvning samaradorligi boshqaruvga doir axborotlarning soni va sifatiga bevosita bog’liq; sotsiologik: individning rivojlanishi u bevosita va bilvosita muloqotda bo’ladigan individlarning rivojlanishiga; ta’lim samaradorligi “intellektual muhit”ning mavjud holatiga, o’zaro bir-biriga o’rgatishning jadalligiga; o’qituvchi va o’quvchilar muloqotining sifatiga bevosita bog’liq; tashkiliy: ta’lim natijasi o’quvchining o’quv mehnatiga, o’zining o’quv majburiyatlariga munosabatiga; o’quvchining ishchanlik qobiliyatiga; o’quvchilarning aqliy faolligini oshirish o’quv mashg’uloti jadvalining tuzilishi, unda jismoniy tarbiya va mehnat mashg’ulotlarining joylashtirilishiga bevosita bog’liq. Ta’lim tamoyillari. Ta’lim qonuniyatlaridan uni samarali tashkil qilishga nisbatan muayyan muhim talablar kelib chiqadi. Ta’lim tamoyillarini shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin: ta’limning mazmunga aloqador va tashkiliy-metodik tamoyillari. 25Ta’limning xususiy qoniniyatlari ga gnoseologik, psixologik, kibernetik, sotsiologik, tashkiliy qonuniyatlar kiradi. Ta’lim yamoyillari o’quv jarayonining umumiy maqsadlari va qonuniyatlariga binoan uning mazmuni, tashkiliy shakl va metodlarini belgil ab beruvchi boshlang’ich qoidalardir . Ta’lim mazmuniga aloqador tamoyillar ga quyidagilar kiradi: i nsonparvar lashtirish; t abiat bilan uyg’unlik ; m adaniyat bilan uyg’unlik ; i lmiylik ; t a’limning fundamentalligi va amaliy yo’nalganligi; ta’lim va tarbiyaning uyg’unligi . Ta’limni insonparvarlashtirish – uning mazmuni, tamoyillari, shakl va metodlarini yangilash, ularning o’zaro aloqasi va birligini ta’minlash orqali shaxsni har tomonlama shakllantirish va rivojlantirishga yunaltirishdir. Shaxsning rivojlanishi va o’quvchilarning ijtimoiy ahamiyatga ega sifat va qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan ta’limning insonparvarlik mazmuniga yaqinlashish, ularni hayotda faol ishtirok etishga jalb etish, uning bilish bilan qo’shiluvi va madaniyatni o’zlashtirishi hamma-hammasi so’nggi yillarda sezilarli shakllandi. Mazkur yo’nalishda so’nggi yillarda tarbiyalanuvchilar ongidagi aldam-qaldamlik, ularning xulq-atvorini haddan tashqari qat’iy belgilash, ularga qattiq ta’sir etish, tanqidiy fikrlash tarziga ega bo’lmagan qarashlardan voz kechish yordamida ko’plab innovatsiyalar yo’naltirildi. Bunday aqidaparastlikka qarama- qarshi o’laroq, milliy va chet el pedagogikasida tarbiyalanuvchi shaxsini hurmat qilishga yo’naltirilgan, unda mustaqillikni shakllantiruvchi, tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar orasida insonparvar, ishonchga asoslangan munosabatlarni tarkib toptirish qoidalaridan foydalanish, «ta’limni insonparvarlashtirish», ya’ni insonparvarlik tamoyili yuzaga chiqadi. Bunday asosga qurilgan ta’lim esa, shaxsga yo’naltirilgan ta’lim deb nomlanadi. Ta’limning tabiat bilan uyg’unligi tamoyili. Ya.A.Komenskiy tomonidan fanga kiritilgan bo’lib, tabiatda hayot bahordan boshlangani kabi ta’lim olish jarayoni uchun eng qulay davr bolalik ekanligi g’oyasiga asoslanadi. O’quvchilarga ularning yosh davrlarini inobatga olgan holda bilimlarning berilishi ushbu bilimlarning ular uchun tushunarli bo’lishini ta’minlaydi. Umuman olganda, ta’lim jarayoni bolaning rivojlanishi, ya’ni tabiati bilan uyg’un bo’lishi lozim. Ta’limning madaniyat bilan uyg’unlik tamoyili. Ta’limni azaldan mazmuni inson ongida nafaqat olam manzarasini, balki insondagi rivojlanish, yuksaklikka harakat va o’sish holatida bo’lgan o’zining shaxs sifatidagi qiyofasini shakllantirishdan iborat. Ta’lim butun umr davom etadi va ta’lim olish 26 chegaralanmaydi. U insonga o’z dunyosi va boshqa madaniyatlarni anglash, mazkur madaniyat vakillari fikrini eshita olish, ularni qadrlash, ularning dunyosini tushunish, o’zining shaxsiy fikriga tayanish, o’zining bu yorug’ olamdagi mavjudligini anglash va o’zining hayotdagi, madaniyatdagi o’rnini aniqlash imkonini beradi. Ta’limning bugungi kundagi ma’no-mantig’i ham ana shundadir. Ta’lim o’zini madaniyatlar dunyosida faraz qilish orqali insonda olam manzarasini yaratish, insonning tabiat, boshqa odamlarga, jamiyat, o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlar tizimini shakllantirish sifatida qaraladi. Inson o’zining ongi, irodasi, his-tuyg’usi, bilish imkoniyatlari orqali madaniy qadriyatlarni o’zlashtiradi, buning natijasida individual ijodiylik shakllanadi. Bunday individualllikning namoyon bo’lishining o’ziyoq nafaqat madaniyatning merosiyligi, iste’mol qilinishi, balki rivojlanishini ham anglatadi. Bunday tushunish pedagogikadagi yangi paradigma – shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosini tashkil etuvchi jamiyatdagi yangicha qadriyatlar – shaxsning o’zini-o’zini rivojlantirishi, o’ziga-o’ziga ta’lim berish va o’zini-o’zi loyihalashning namoyon bo’lishini aks ettiruvchi madaniyat bilan uyg’unlik tamoyilini shakllanishiga olib keladi. Ta’limning ilmiylik tamoyili – o’quvchining o’quv materialidagi qonuniyatlarni aks ettirishi, tushunishi va o’zlashtirishi uchun to’g’ri shart - sharoit yaratish maqsadi uchun zarur ahamiyat kasb etadi . Bu tamoyil ta’lim mazmunini zamonaviy fan va texnika rivojlanish darajasi, jahon sivilizatsiyasi to’plagan tajribaga mos kelishini ifodalaydi. Bu tamoyil ta’lim vaqtida va o’qishdan tashqari vaqtda amalga oshiriladigan ta’lim mazmuni o’quvchilarni ob’yektiv ilmiy dalillar, hodisalar, qonunlar, zamonaviy yutuqlar va rivojlanish istiqbollarini ochib berishga yaqinlashtirib, u yoki bu sohaning asosiy nazariya yoki konsepsiyalari bilan tanishtirishga yo’naltirilgan bo’lishini talab etadi. 27 Ta’limning fundamentalligi va amaliy yo’nalganligi tamoyili ning ahamiyati shundaki, umuiy o’rta ta’lim maktablaridayoq o’quvchilar chuqur nazariy va amaliy tayyorlikdan o’tadilar. Mazkur holat an’anaviy didaktikada ta’limning hayot bilan, nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligi tamoyili sifatida ifoda etiladi. O’qishda fundamentallik bilimlarning ilmiyligi, to’l iq va chuqur bo’lishini ko’zda tutadi. U yuksak intellektual salohiyat, fikrlash layoqatining tadqiqotchilik ko’rinishda bo’lishi, bilimlarini doimiy ravishda to’ldirib borish istagi va malakalarini talab etuvchi zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyotga asoslanganlik bilan tavsifalanadi. Fundamental bilimlar aniq bilimlariga qaraganda sekin eskiradi, shuningdek, inson va xotirasiga emas, ko’proq uning fikrlash layoqatiga bog’liq bo’ladi. Ta’limning fundamentalligi bilimlar mazmunining muntazamligi, nazariy va amaliy jihatdan o’zaro nisbatda bo’lishni talab etadi. Ta’lim va tarbiyaning uyg’unligi tamoyili yaxlit pedagogik jarayonda ta’lim va tarbiyaning birligi qonuniyatlariga tayanadi. Bu tamoyil ta’lim jarayonida barkamol rivojlangan shaxsni shakllantirishni ko’zda tutadi. Ta’lim jarayonida tarbiyalashning samarali kechishi shaxsning intellektual rivojlanishi, birinchi navbatda, o’quvchilarning qiziqishlari, idrok etish hamda individual qobiliyatlarining hisobga olinishi bilan bog’liq. Ta’limning tizimliligi va izchillik tamoyili bayon qilinayotgan o’quv materialini mustahkamlash va ilgari o’tilgan materiallarni to’ldirishga xizmat qilishini, o’quvchilarning uzluksiz va tizimli suratda mustaqil ish olib borishlarini, o’quvchilarning o’zlashtirgan bilim va hosil bo’lgan ko’nikma, malakalarini hisobga olib borishni ham o’z ichiga oladi. Izchillik ta’lim mazmuni, uning shakli va usullari, o’quv jarayoni ishtirokchilari bo’lgan subyektlarning o’zaro munosabatlariga taalluqli. U alohida parsial 28Ta’limning tashkiliy-metodik tamoyillari ga quyidagilar kiradi: ta’limning tizimliligi va izchilligi; t a’limda onglilik, faollik va mustaqillik ; ko’rsatmalilik; ta’limning o’quvchilarga mos bo’lishi; t a’limda bilim ko‘nikma va malakalarni puxta va mustahkam o‘zlashtirish tamoyili ; tushunarlilik. (yunoncha partialis – qisman) va xususiy o’quv vaziyatlari, predmet va hodisalar o’rtasidagi bog’liqlik, aloqadorlik qonuniyatlarini asta-sekin o’zlashtirish asosida ularni yagona yaxlit o’quv jarayoniga birlashtirishga imkon beradi. Izchillik ta’lim jarayonining ma’lum tizim va ketma-ketlik asosida bo’lishini nazarda tutadi, zero, murakkab masalalarni oddiy masalalarni o’rganmay turib hal etib bo’lmaydi. Tizimlilik va ketma-ketlik u yoki bu o’quv materialini o’zlashtirish sur’ati, uning elementlari o’rtasidagi o’zaro mosligini tahlil qilishga imkon beradi. Ta’limning tizimliligi va ketma-ketligi ma’lum fanlar bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirish, borliqni yaxlit idrok etish o’rtasidagi qaramaqarshilikni hal etishga imkon beradi. Ushbu holatlar birinchi navbatda dastur va darsliklarni muayyan tizimda yaratish, fanlararo hamda fanlar ichidagi bog’liqlikni ta’minlash evaziga namoyon bo’ladi. Ta’limda onglilik, faollik va mustaqillik tamoyili o’qitishni shunday tashkil etishni nazarda tutadiki, bunda o’quvchilar ilmiy bilimlarni hamda ularni amalda qo’llash usullarini ongli va faol egallab olishlari lozim. Bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirish quyidagi omil va shartlarga bog’liq: o’quv motivlari, o’quvchilarning faollik darajasi, o’quv-tarbiyaviy jarayonning samarali tashkil etilishi, o’qituvchi tomonidan qo’llanuvchi ta’lim metodlari va vositalarining samaradorligi va boshqalar. O’quvchilarning faolliklari reproduktiv va ijodiy xarakterga ega bo’lishi mumkin. Mazkur tamoyil o’quvchilarning tashabbuskorliklari va mustaqil faoliyatlarini nazarda tutadi. Ta’limda ko’rsatmalilik tamoyili o’qitish jarayonini sifatini oshiradi, o’quvchilarning bilim olishlarini osonlashtiradi. Y a .A.Komenskiy uni didaktikaning “oltin qoidasi” deb atagan. Unga binoan ta’limda inson sezgi orgalaridan foydalanish kerak. «Agarda biz o’quvchilarda haqiqiy va aniq bilimlar paydo qilishni istasak, unda biz umuman hamma narsaga shaxsiy kuzatish va sezib 29 ko’rish bilan ta’limga intilishimiz kerak – deb ta’kidlaydi u – agarda qandaydir predmetni baravariga bir necha sezgi organlari bilan qabul qilish mumkin bo’lsa, mayli ular baravariga bir necha sezgilari bilan o’rganilsin». Tajribalar asosida o’rganilayotgan narsani namoyish etish va jarayon mohiyatini hikoya qilib berish o’zlashtirish darajasini birmuncha oshiradi. Xususan, axborotlarni eshitib qabul qilish samarasi 15%, ko’rib qabul qilish esa – 25%ni tashkil etadi. Ta’lim jarayonida, ularni bir vaqtda ishtirok etishi natijasida ma’lumotlarni qabul qilish samaradorligi 65 % gacha ortadi. Ko’rgazmalilikdan o’quv jarayoni barcha bosqichlarida foydalanish mumkin: yangi materialni o’zlashtirish, uni mustahkamlash, mashqlarni tashkil qilish hamda o’quvchilarning dastur materiallarini o’zlashtirishlarini tekshirish va baholashda. Ta’limning o’quvchilarga mos bo’lish tamoyili deganda o’quv materiallarining mazmuni uning hajmi, xarakteri, u yoki bu sinf o’quvchilarining jismoniy rivojiga, umumiy tayyorgarligiga – saviyasi va imkoniyatlariga loyiq bo’lishi tushuniladi. Yoshiga muvofiq yondashish o’quvchilarning psixik xususiyatlari, shaxsiy rivojlanganlik darajasi, ma’naviy-axloqiy sifatlari, ijtimoiy etukligini baholay olishni nazarda tutadi. Agarda qo’yilayotgan talablar yoki ta’limning tashkiliy tuzilishi o’quvchilarning yoshi imkoniyatlaridan ortda qolsa yoki ilgarilab ketsa, o’quv faoliyatining samarasi pasayadi. Individual yondashish o’quvchilarning murakkab ichki dunyosini o’rganish, yuzaga kelgan munosabatlar tizimini tahlil qilish va shaxs shakllanishi sodir bo’ladigan ko’p turdagi sharoitlarni aniqlashni talab etadi. Ta’limda bilim ko’nikma va malakalarni puxta va mustahkam o’zlashtirish tamoyili muhim didaktik talab va qoidalarni, ya’ni o’quvchilar tomonidan tizimli va ongli o’zlashtirilgan ilmiy bilimlarni mustahkam, esda saqlab 30 qolish hamda o’zlashtirilgan ilmiy bilimlarni o’z turmush faoliyatlarida qullay olish malakalari bilan qurollantirishni nazarda tutadi. Ta’limning chuqurligi va mustahkamligi talabi didaktikada an’anaviy hisoblanadi va u yuzakilikka qarama-qarshi qo’yiladi. C h uqur, mustahkam bilimning asosiy belgisi eng fundamental g’oyalar, qoidalar, tushuncha, kategoriyalarni tushunish, chuqur o’zlashtirish, o’rganilayotgan materiallar mazmunini puxta anglashdan iborat. Ta’limning tushunarliligi tamoyili o’quvchilarning mavjud imkoniyatlarini hisobga olish, jismoniy va psixik sog’lig’iga yomon ta’sir etuvchi intellektual va emotsional qiyinchiliklardan voz kechishni talab etadi. Ta’limning tushunarli bo’lishi o’quvchilarning yoshi, bilish imkoniyatlarini hisobga olib o’qishning mazmunini to’g’ri aniqlash demakdir, ya’ni, har bir o’quv fani bo’yicha o’quvchilar egallab olishi zarur bo’lgan bilim, amaliy ko’nikma va malakalari hajmini to’g’ri aniqlashdir. Bu tamoyil o’quv jarayonini o’quvchilarda qiyinchiliklarni engish istagini hosil qiluvchi va shaxsiy muvaffaqiyatlarining natijalaridan quvonish tuyg’usini yuzaga keltirishga yo’naltirilganligini ifodalaydi. Bu bolalarda ko’zga tashlanuvchi qattiq hayajonlanish, shuningdek, o’quv masalalarini echishdagi ishonchsizlikni yo’qotishga yordam beradi. Ta’llim mazmunini loyihalash tamoyillari va mezonlari. T a’lim mazmunini loyihalash quyidagi umumiy tamoyillarga muvofiq amalga oshiriladi: Ta’lim mazmunining barcha elementlari ning jamiyat, fan, madaniyat va shaxs rivojlanishi talablariga mos bo’lishi tamoyili . Bu tamoyil ta’lim mazmuniga an’anaviy bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar bilan birga jamiyatning rivojlanganligi, ilmiy bilim, madaniy hayot darajasi va shaxsning rivojlanish imkoniyatlarini aks ettiruvchi fanlarni kiritishni talab etadi. Ta’lim mazmun ining tashkiliy-jarayon bilan aloqadorlik tamoyili. Bu tamoyil ta’lim mazmunini tanlashda bir tomonlama yondashishni rad etadi. U aniq 31 bir o’quv jarayonini amalga oshirish bilan bog’liq tashkiliy shart-sharoitni hisobga olishni ko’zda tutadi. Bu umumiy o’rta ta’lim mazmunini loyihalashtirish jarayonida taqdim etish va o’zlashtirish tamoyillari, texnologiyasi, darajasi va u bilan bog’liq xatti-harakatlarni hisobga olish kerakligini anglatadi. Ta’lim mazmunining yaxlit strukturaga aloqadorlik tamoyili . Bu tamoyil ta’lim tizimining turli bosqichlarida nazariy bilimlarning berilishi, o’quv fani, o’quv materiali, pedagogik faoliyat, o’quvchi shaxsi kabi komponentlarining o’zaro mosligini ko’zda tutadi. Ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish tamoyili . Bu tamoyil birinchi navbatda o’quvchilarning umuminsoniy va milliy madaniyatni faol ijodiy va amaliy o’zlashtirishlari uchun shart-sharoitlar yaratish bilan bog’liqdir. Buning uchun insonparvar g’oyalar umumiy ta’lim mazmuniga singdirilishi kerak. Bu esa o’z navbatida ijtimoiy-gumanitar va tabiiy-ilmiy fanlarning o’zaro bog’liqligi va o’zaro munosabatlari tamoyilining o’zgartirilishini talab etadi, uning asosini shaxsga yo’nalganlik tashkil etishi zarur. Ta’lim mazmunini fundamentallashtirish tamoyili ta’limni insonparvarlashtirishdagi to’siqlarni yo’qotishga imkon beradi. U ijtimoiy- gumanitar va tabiiy-ilmiy bilimlarni birlashtirish, ketma-ketlikni o’rnatish va fanlararo aloqalarni o’quvchilarning idrok etishi va amaliy faoliyat metodologiyasining mohiyatini anglab yetishlariga tayanishni talab etadi. Ta’lim mazmunining ketma-ketligi tamoyili . Mazkur tamoyil ta’lim mazmunini o’sib boruvchi yo’nalishda rejalashtirishdan iborat bo’lishini anglatadi, bunda birinchi navbatda har bir yangi bilim avvalgisiga tayanadi va undan kelib chiqadi. Ta’limning mazmuni muntazamligi tamoyili . Ushbu tamoyil o’rganilayotgan bilimlar va shakllantirilayotgan malakalar va kompetentsiyalarni yagona tizimdagi o’rni, umumiy o’rta ta’lim, barcha o’quv kurslari va yaxlit mazmunning bir-biriga 32 hamda umuminsoniy, milliy madaniyat tizimi aloqadorlikda ko’rib chiqishni ko’zda tutadi. Ta’lim mazmunining o’quvchilar yosh xususiyatlariga mosligi tamoyili. Mazkur tamoyil ta’lim mazmunini loyihalashda o’quvchilarning yosh xususiyatlari va tayyorgarli k darajasini hizobga olishni ko’zda tutadi. Ma’lum bir yosh davriga mos bilim, ko’nikma, malaka va kompetentsiyalar tizimi ta’lim mazmunida aks ettiriladi . Ta’lim mazmunini loyihalashtirishda quyidagi mezon larga asoslaniladi: ta’lim mazmunini mustaqil fikr yuritish va axborot iste’moli madaniyatini shakllantirish ehtiyojiga muvofiq loyihalashtirish; ta’lim mazmunining aniq ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etish i; ta’lim mazmunining murakkablik darajasini hisobga olish, o’quvchilar imkoniyatlarining mavjud o’quv dasturlariga mosligi; ta’lim hajmining uni o’rganishga ajratiladigan vaqtga mosligi; ta’lim muassasalari moddiy-texnik bazasining zamonaviy talablarga javob berishi; ta’lim mazmunini loyihalashda ilg’or xorijiy tajribalarni hisobga olish. Ta’lim mazmunini . Ta’lim mazmunini shakllantirish prinsiplari. Ta’lim mazmunida milliy va jahon tajribalarini muvofiqlashtirish. Ta’lim mazmuni tushunchasi. Ta’lim mazmuni deganda o’quvchilarning egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma, malaka va kompetentsiyalarning aniq belgilangan hajmi va ko’lami tushiniladi. 2.2. Ta’lim mazmunini . 33Ta’lim mazmuni tarkibida quyidagilar aks etadi: olam va inson haqidagi bilimlar; faoliyatni amalga oshirish usullari; ijodiy faoliyat tajribasi; atrof-muhitga emotsional- faoliyat tajribasi. Ta’lim mazmuni takomillashib borish tavsifiga ega bo’lib, uni aniqlovchi asosiy omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) jamiyatda fan, texnika va madaniyatning rivojlanganlik darajasi; 1) jamiyat tomonidan qo’yiladigan ijtimoiy buyurtma; 2) ta’limninq maqsad va vazifalari; 3) innovatsion rivojlanish darajasi; 4) axborotlarning hajmi va ko’lami; 5) o’quvchilarning yosh xususiyatlari. Zamonaviy sharoitda fan va texnika rivoji ta’lim va uning natijalariga qo’yiladigan talablarni tubdan o’zgartirishni talab etmoqda va ana shu asosdan kelib chiqqan holda ta’lim mazmunini modernizatsiyalashni davrning o’zi pedagoglarning oldiga muhim vazifa qilib qo’ymoqda. Hozirgi vaqtgacha ta’lim mazmunini loyihalash tizimli-faoliyatli yondashuvga asoslangan bo’lsa, umumiy o’rta ta’lim maktablarining maqsadini o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish tarzidan o’z-o’zini rivojlantirishga qaratilgan kompetensiyalarni kompetentli-faoliyatli yondashuvga asoslanishdan kelib chiqqan holda belgilash talab etilmoqda. Chunki umumiy o’rta ta’lim maktablarida tashkil etilayotgan o’quv-tarbiya jarayonining mohiyati o’quvchilarning ehtiyojlari va qobiliyatlarini rivojlantirish emas, balki o’quv fanlari bo’yicha asosan bilimlarni axborot-verbal tarzda yetkazish, ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat bo’lib qolmoqda. Bunday reproduktiv tarzda o’zlashtirilgan ma’lumotlar o’quvchining amaliy faoliyat tajribasini rivojlantirishga yetarlicha imkon bermaydi. Oqibatda o’quvchilarda juda ko’p axborotlarning behuda jamg’arilayotganligi, ta’limning samarasi past bo’lishi va uning real voqelikka mos kelmasligi kabi tafovutlar ko’zga tashlanmoqda. Aniqrog’i, o’quvchi real hayotdan uzoqlashib qolgandek, uning oldiga faqat ilgaridan to’plangan axborotlarnigina 34 o’zlashtirish maqsadi qo’yilgandek tuyuladi. Ta’limning maqsadini bunday tarzda belgilash o’quvchining faolligini cheklab qo’yadi, oqibatda uning ham shaxsiy, ham ijtimoiy jihatdan anglangan ma’nosi yo’qoladi. Bunday muammoli vaziyatdan chiqishning yagona yo’li umumiy o’rta ta’limda yangicha, ya’ni kompetent yondashuvni joriy etishdir. Albatta, umumiy o’rta ta’lim tizimiga kompetent yondashuvni joriy etish, eng avvalo, uni ilmiy jihatdan har tomonlama chuqur o’rganishni taqozo etadi. Garchi umumiy o’rta ta’lim uchun kompetent yondashuvni fenomen sifatida talqin etish mumkin bo’lsada, u pedagogika fanida chuqur anglab yetilganligi va o’z o’rniga ega ekanligini alohida ta’kidlab o’tish lozim. Ayniqsa, so’nggi vaqtlarda ta’limga doir muammolarni tahlil etishda «kompetensiya», «kompetentlik», «tayanch kompetensiyalar» kabi atamalardan keng foydanilmoqda. Pedagogik hamjamiyatda kompetensiya va kompetentlik, ulardan qaysi biri tanyach (universal) hisoblanishi, ularni shakllantirish va baholash usullarini aniqlash jarayoni jadallik bilan bormoqda, mazkur tushunchalarni aniqlashtirish bo’yicha qizg’in munozaralar davom etmoqda. Kompetent yondashuv o’quvchidan alohida-alohida bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirishni emas, balki ularni yaxlitlikda egallashni talab etadi. Mazkur talab bilan bog’liqlikda o’z navbatida o’qitish metodlarini tanlash tizimi ham o’zgarishga uchraydi. O’qitish metodlarini tanlash va amaliyotda qo’llash o’z navbatida ta’lim jarayonida qo’yiladigan talablarga muvofiq keladigan kompetensiya va funktsiyalarni takomillashtirishni talab etadi. Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, kompetent yondashuv umumiy o’rta ta’limni modernizatsiyalash nuqtai nazaridan yangi pedagogik voqelik hisoblanadi. Mazkur yondashuv doirasida amaliy faoliyat tajribasi, kompetensiya va kompetentlikni didaktik birliklar sifatida ko’rib chiqish hamda ta’limning an’anaviy uch elementi 35 (triada) – «Bilim – Ko’nikma – Malaka»ni oltita birlik (sikstet) – «Bilim – Ko’nikma – Malaka – Amaliy faoliyat tajribasi – Kompetensiya – Kompetentlik» tarzida tahlil etilishi talab etiladi. Umumiy o’rta ta’limda kompetent yondashuvni tatbiq etish haqida gap ketganda, kasbiy ta’limdan farqli ravishda «umumta’limiy kompetensiya» tushunchasini ta’lim amaliyotiga tatbiq etish maqsadga muvofiqdir. Chunki umumta’lim maktabi o’quvchisi hali ma’lum bir kompetensiyani o’zida to’liq aks ettira olmasa ham, uning ayrim komponentlarini amalga oshirishga qodirdir. Umumta’limiy kompetensiya shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatli produktiv faoliyatni amalga oshirish zarur bo’lgan real voqelikning aniq belgilangan ob’yektlariga munosabatini taqozo etuvchi o’quvchining semantik (ma’no-mazmun) yo’nalganligi, bilim, ko’nikma va malakalari hamda faoliyat tajribalari majmuida aks etuvchi ta’limiy tayyorgarlikka qo’yiladigan talabdir. O ’quvchi uchun kompetensiya – bu uning kelajak obrazi, o’zlashtirish uchun aniq mo’ljal (orientir). Biroq maktab ta’limi davrida o’quvchida «yuksak» kompetensiyalarning ayrim elementlari shakllanadi, nafaqat u kelgusi faoliyatga tayyorgarlik, balki hozirgi bosqichda muvaffaqiyatli ijtimoiylashuv uchun mazkur kompetensiyalarni umumta’limiy nuqtai nazardan o’zlashtiradi. Umumta’limiy kompetensiyalar maktabda o’qitiladigan fanlarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan faoliyatning tarkibiy qismi sifatida qaralishi hamda uning maqsadini to’liq ro’yobga chiqarishni ta’minlay olishini e’tirof etish maqsadga muvofiqdir. Yana shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, maktab ta’limi davrida o’quvchi eng asosiy – fuqarolik kompetensiyasini o’zlashtiradi va ta’limning keyingi 36Kompetentsiyaviy yondashuv da ta’limning an’anaviy uch elementi (triada) – «Bilim – Ko‘nikma – Malaka»ni oltita birlik (sikstet) – «Bilim – Ko‘nikma – Malaka – Amaliy faoliyat tajribasi – Kompetensiya – Kompetentlik» tarzida tahlil eti sh talab etiladi. bosqichlarida ham mazkur kompetensiyaning yetakchilik roli saqlanib qolishi zarur. 37 2.3. Davlat ta’lim standartlari Davlat ta’lim standartlari. Umumiy o‘rta davlat ta’lim standarti. O‘rta maxsus davlat ta’lim standarti. Professional ta’lim davlat ta’lim standarti. O‘quv reja, o‘quv dastur va darsliklar tavsifi. O‘quv reja, o‘quv dastur va darsliklarni ishlab chiqishda zamonaviy yondashuvlar. 34-modda. Davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari Davlat ta’lim standartlari umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, professional hamda oliy ta’lim mazmuni va sifatiga oid talablarni belgilaydi. Davlat ta’lim talablari: maktabdan tashqari ta’lim, oliy ta’limdan keyingi ta’lim, shuningdek kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish mazmunini; ta’lim tuzilmasini va ta’limni amalga oshirish shartlarini; ta’lim oluvchilarning jismoniy, shaxsiy, intellektual, ilmiy va kasbga oid sifatlari to‘g‘risidagi normalarni belgilaydi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti qo‘llaniladi. Davlat ta’lim standartlarini va (yoki) davlat ta’lim talablarini bajarish barcha ta’lim tashkilotlari uchun majburiydir, bundan ushbu moddaning beshinchi qismida nazarda tutilgan hollar mustasno. Nodavlat ta’lim tashkilotlari mustaqil ishlab chiqilgan va litsenziyada ko‘rsatilgan o‘quv dasturlari asosida ta’lim faoliyatini amalga oshirishlari mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi davlat ta’lim standartlari, malaka talablari, oliy ta’lim, o‘rta maxsus ta’lim hamda professional ta’limning o‘quv rejalari va o‘quv dasturlari ishlab chiqilishini ta’minlaydi. Ushbu maqsadlar uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta 38 maxsus ta’lim vazirligi tayanch davlat oliy ta’lim va professional ta’lim muassasalarini belgilaydi. Tayanch davlat oliy ta’lim va professional ta’lim muassasalari kadrlarning talabgorlari ishtirokida davlat ta’lim standartlarini, malaka talablarini, o‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini tayyorlashni amalga oshiradi. Davlat ta’lim standartlari kasbiy standartlar asosida ishlab chiqiladi. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlari ishlab chiqilishini ta’minlaydi. Oliy, professional, o‘rta maxsus va umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlari, malaka talablari, o‘quv rejalari va o‘quv dasturlari tegishincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi tomonidan tasdiqlanadi. Tegishli vakolatlar berilgan boshqa vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralar davlat ta’lim standartlarini O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi bilan kelishilgan holda ishlab chiqadi hamda tasdiqlaydi. Davlat ta’lim talablari ta’lim sohasidagi tegishli vakolatli davlat boshqaruvi organlari tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan shaxslarni o‘qitish maxsus o‘quv dasturlari asosida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi davlat oliy ta’lim muassasalariga mustaqil ishlab chiqilgan va tasdiqlangan o‘quv dasturlari, malaka talablari hamda o‘quv rejalari asosida ta’lim xizmatlari ko‘rsatish bo‘yicha vakolatlarni berishi mumkin. 35-modda. Ta’lim jarayoniga o‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini joriy etish 39 O‘quv rejalari va o‘quv dasturlari tegishli ta’lim bosqichlarining maqsad hamda vazifalari asosida ishlab chiqiladi. Tegishli davlat ta’lim muassasalari va tashkilotlaridagi o‘quv rejalari va o‘quv dasturlarining mazmuni, ularni ishlab chiqish hamda joriy etish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan belgilanadi. Umumta’lim fanlarining o‘quv dasturlari shaxsni har tomonlama kamol toptirishga, ta’lim oluvchilarda bilim, malaka, ko‘nikmalarni, saviyani shakllantirishga va ularning qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Kasbga oid fanlarning o‘quv dasturlari ta’lim oluvchilar tomonidan tegishli kasblar va mutaxassisliklarni egallashga qaratilgan. Ta’lim jarayoniga o‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini joriy etish ta’lim tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. O‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini joriy etish jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalar, o‘qitishning innovatsion shakllari va usullari, axborot- kommunikatsiya texnologiyalari qo‘llaniladi. Ta’lim jarayoniga o‘quv rejalari va o‘quv dasturlarini joriy etish chog‘ida ta’lim tashkilotlari kredit-modul tizimiga asoslangan o‘qitish texnologiyalaridan foydalanishi mumkin. O‘quv rejasida, qoida tariqasida, ta’lim jarayonining jadvali, o‘qitishning boshlanishi, muddati va davriyligi, o‘quv yillari, choraklar, semestrlar, amaliyot, ta’tillar hamda attestatsiya, ajratilgan haftalar soni, o‘rganiladigan fanlar (modullar) va ularga ajratilgan soatlar (kreditlar) hamda boshqa zarur parametrlar aks ettiriladi. 40 Professional va oliy ta’lim, kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishga doir o‘quv rejalarda ta’lim oluvchilar uchun amaliyot o‘tash nazarda tutiladi. Ta’lim oluvchilarning amaliyotni o‘tash tartibi va uni tashkil etish ta’lim sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari tomonidan belgilanadi. Professional va oliy ta’limga doir o‘quv rejalari davlat ta’lim standartlariga muvofiq mutaxassislik fanlaridan, shuningdek umumkasbiy, matematika, tabiiy- ilmiy, gumanitar va qo‘shimcha fanlardan shakllantiriladi. O‘quv rejalariga davlat boshqaruvi organlarining topshiriqlariga asosan va ushbu Qonunda nazarda tutilmagan boshqa yo‘l bilan qo‘shimcha fanlarni kiritishga yo‘l qo‘yilmaydi. Ta’lim mazmunini belgilovchi me’yoriy hujjatlar. Ta’lim mazmunini belgilab beruvchi eng asosiy me’yoriy hujjat Davlat ta’lim standartidir. O’quv reja, o’quv dasturi, malaka talablari umimg tarkibiy qismiga kiradi. «Standart» ingliz tilidan tarjima qilinganda «me’yor», «namuna», «andoza», «model» ma’nolarini anglatadi. Standart yordamida, respublika miqyosidagi turli ta’lim muassasalarida ta’limning barqarorlik darajasini ta’minlashga erishiladi, o’quv ishlari normativlari moslashtiriladi, o’quvchilarning bilimlarini baholash mezonlari ishlab chiqiladi. 41Davlat ta’lim standarti ning maqsadi – umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, ma’naviy barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Davlat ta’lim standartining vazifalari quyidagilardan iborat: umumiy o’rta ta’lim mazmuni va sifatiga qo’yiladigan talablarni belgilash; milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida o’quvchilarni tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish; o’quv-tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, umumiy o’rta ta’lim muassasalarining o’quvchilari va bitiruvchilarining malakasiga qo’yiladigan talablarni belgilash; kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta’minlash; ta’lim va uning pirovard natijalari, o’quvchilarning malaka talablarini egallaganlik darajasini tizimli baholash tartibini, shuningdek ta’lim-tarbiya faoliyati sifatini nazorat qilishning huquqiy asoslarini takomillashtirish; davlat ta’lim standartlari talablarining ta’lim sifati va kadrlar tayyorlashga qo’yiladigan xalqaro talablarga muvofiqligini ta’minlash. Davlat ta’lim standarti quyidagi asosiy prinsiplarga asoslanadi: o’quvchi shaxsi, uning intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligi; umumiy o’rta ta’lim mazmunining insonparvarligi; davlat ta’lim standartining ta’lim sohasidagi davlat va jamiyat talablariga, shaxs ehtiyojiga mosligi; umumiy o’rta ta’limning boshqa ta’lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta’lim mazmunining uzviyligi; umumiy o’rta ta’lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitligi; 42 umumiy o’rta ta’limning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya texnologiyalariga asoslanilganligi; o’quvchilarda fanlarni o’rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun tayanch va fanlarga oid umumiy kompetensiyalarni rivojlantirishning ta’minlanganligi; rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ta’lim sohasida me’yorlarni belgilash tajribasidan milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish. Davlat ta’lim standarti quyidagi tarkibiy qismlar dan iborat: umumiy o’rta ta’limning tayanch o’quv rejasi; umumiy o’rta ta’limning o’quv dasturi; umumiy o’rta ta’limning malaka talablari; baholash tizimi. Umumiy o’rta ta’limning tayanch o’quv rejasi umumiy o’rta ta’lim muassasalarida o’qitiladigan o’quv fanlari nomi, o’quv yuklamasining minimal hajmi hamda ularning sinflar bo’yicha taqsimoti belgilangan hujjat hisoblanadi. Tayanch o’quv reja umumta’lim fanlari bo’yicha belgilangan ta’lim mazmunini o’quvchiga yetkazish uchun ajratilgan o’quv soatlari (davlat ixtiyoridagi va maktab ixtiyoridagi soatlar)ning minimal hajmini belgilaydi. 43Tayanch o‘quv reja umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining dars jadvalini ishlab chiqish uchun asos hisoblanadi. Pedagog kadrlar salohiyati hamda moddiy-texnika bazasi etarli bo’lgan umumiy o’rta ta’lim muassasalarida Qoraqalpog’iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Toshkent shahar xalq ta’limi bosh boshqarmasi va viloyatlar xalq ta’limi boshqarmalarining ruxsati bilan umumiy o’rta ta’lim muassasalarining pedagogik kengashlariga dars jadvalini tuzishda tayanch o’quv rejadagi umumiy soatlar hajmidan oshmagan holda, ma’lum bir fanlarni chuqurlashtirib o’qitish maqsadida 15%gacha o’zgartirish kiritish huquqi beriladi. O’quv dasturi O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Umumiy o’rta ta’limning malaka talablari umumta’lim fanlari bo’yicha ta’lim mazmunining majburiy minimumi va yakuniy maqsadlariga, o’quv yuklamalari hajmiga hamda ta’lim sifatiga qo’yiladigan talablardan iborat. 44Umumiy o‘rta ta’limning o‘quv dasturi tayanch o‘quv rejaga muvofiq o‘quv fanlarining sinflar va mavzular bo‘yicha hajmi, mazmuni, o‘rganish ketma-ketligi va shakllantiriladigan kompetensiyalari belgilangan hujjat hisoblanadi. Umumiy o‘rta ta’limning malaka talablari quyidagilardan tashkil topadi: bilim – o‘rganilgan ma’lumotlarni eslab qolish va qayta tushuntirib berish; ko‘nikma – o‘rganilgan bilimlarni tanish vaziyatlarda qo‘llay olish; malaka – o‘rganilgan bilim va shakllangan ko‘nikmalarni notanish vaziyatlarda qo‘llay olish va yangi bilimlar hosil qilish; kompetensiya — mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo‘llay olish qobiliyati. Baholash tizimi – davlat ta’lim standarti bo’yicha umumiy o’rta ta’limning malaka talablarini o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi darajasini hamda umumiy o’rta ta’lim muassasasining faoliyati samaradorligini aniqlaydigan mezonlar majmuidan iborat. Ta’lim mazmuni va o’quv dasturlari asosida o’quv materiallari o’quv-metodik majmuada o’z ifodasini topadi. Darslik – davlat ta’lim standartlariga muvofiq o’quv dasturi asosida didaktik, metodik, pedagogik-psixologik, estetik va gigienik talablarga javob beradigan, o’quv fanining mavzulari to’liq yoritilgan, uning asoslari mukammal o’zlashtirilishiga qaratilgan, o’quv fanining maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan 45O‘quv-metodik majmua – darslik, mashq daftari, o‘qituvchi uchun metodik qo‘llanma, darsliklarning multimediali ilovasidan iborat majmua. holda ta’lim oluvchilarning yoshi va psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladigan, nazariy ma’lumotlardan tashqari amaliy-tajriba va sinov mashqlarini qamrab olgan kitob shaklidagi o’quv nashri. Darslik o’quvchilarning ta’lim jarayonida, ongli ravishda va faol ishtirok etishlari, o’quv materialini to’la o’zlashtirishlarini ta’minlashi kerak. Ana shu masalalarni hal etish yo’lida darsliklar quyidagi vazifalarni bajaradi: motivatsion vazifa - bu vazifa o’quvchilarni ushbu fanni o’rganishga yo’naltiradigan, ularda ishga pozitiv munosabati va qiziqishini shakllantiruvchi rag’bat (sabab)larni hosil qilishdan iborat; axborot vazifasi o’quvchilarga axborotlarni etkazish, samarali usullar yordamida ularning bilimlari hajmini kengaytirishga imkon beradi; nazorat-tuzatish (mashq qilish) vazifasi – ta’lim jarayoni, uning natijalarini tekshirish, o’quvchilarda o’zini baholash va tuzatish layoqati hamda zarur bo’lgan ko’nikma, malakalarni shakllantirish uchun o’rganish mashqlarini tavsiya etishni nazarda tutadi. muvofiqlashtirish vazifasi material ustida ishlash jarayonida ta’limning boshqa vositalari (xaritalar, ko’rgazmali materiallar, diapozitiv va boshqalar)ni jalb etishni ifodalaydi; rivojlantiruvchi-tarbiyalovchi vazifasi darslik mazmunining o’quvchilarga ma’naviy-axloqiy ta’sir ko’rsatishi, kitoblar bilan ishlash jarayonida ulardan mehnatsevarlik, faol fikrlash, ijodiy qobiliyat kabi sifatlarni shakllantirishdan iborat; o’qitish vazifasi darslik bilan ishlashda mustaqil bilim olish uchun zarur bo’lgan konpekt yozish, umumlashtirish, asosiysini ajratib ko’rsatish, mantiqiy 46 eslab qolish kabi malaka va ko’nikmalarni rivojlantirishga yordam berishida ko’zga tashlanadi. Mashq daftari – darslikning tarkibiy qismi hisoblanadigan, davlat ta’lim standartlariga muvofiq o’quvchilar tomonidan egallangan bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash hamda o’quv fanining mavzulariga mos ravishda ishlab chiqilgan, mantiq va tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan (krossvordlar, boshqotirmalar, mantiqiy fikrlashga undovchi topshiriqlar va hokazo) topshiriqlardan iborat bo’lgan didaktik vosita. O’qituvchi uchun metodik qo’llanma – darslikdagi har bir mavzuni samarali o’qitish metodikasi, qo’shimcha sinov topshiriqlari va o’qituvchining darsni qiziqarli tashkil etishiga oid boshqa metodik ko’rsatmalar berilgan, har bir darsning maqsadi, darsda foydalaniladigan vositalar va ulardan foydalanish usullari, darsning mazmuni, amaliy mashg’ulotlar, qo’shimcha topshiriqlar va boshqalar haqida metodik ko’rsatmalar aniq bayon qilingan kitob shaklidagi o’quv nashri. Darsliklarning multimediali ilovalari – axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida o’quv faniga oid materiallarni davlat ta’lim standarti va o’quv dasturiga mos ravishda yorita oladigan, o’quv fanini samarali o’zlashtirishga, o’quvchilarning mustaqil ta’lim olishiga ko’maklashuvchi hamda video, ovoz, animatsiya, jadval, matn va lug’atlarni o’z ichiga olgan, bilimlarni nazoratdan o’tkazish va mustahkamlashga yo’naltirilgan, o’quv fanining asosiy mazmunini boyitadigan qo’shimcha materialga ega bo’lgan yoki shu kabi manbalarga murojaatlarni o’z ichiga olgan interaktiv elektron axborot-ta’lim resursi. 47 Xulosa Bugungi tez sur'atlar bilan rivojlanayotgan dunyoda so'nggi tendensiyalar va o'zgarishlardan xabardor bo'lish kasbiy faoliyatni rivojlantirish uchun juda muhimdir. Buning eng yaxshi usuli - mustaqil ta'lim bilan shug'ullanish, unda talaba mustaqil ravishda yangi ko'nikma va bilimlarni o'rganish tashabbusini o'z zimmasiga oladi. Mustaqil ta'lim turli shakllarda bo'lishi mumkin, masalan, onlayn kurslar, seminarlar va konferensiyalarda qatnashish yoki kitob va maqolalarni o'qish. Albatta, mustaqil ta'lim intizom va o'z-o'zini rag'batlantirishni talab qiladi. O'qishni nazorat qilish talabaning to'liq salohiyatingizni ochib beradi va shaxsiy va professional maqsadlariga erishishga yordam beradi.Universitetdagi mustaqil ishning boshqa ish turlaridan asosiy farqi nimada? Bu o'qituvchining bevosita ishtirokisiz, talabaning mustaqil ravishda topshiriqni bajaradigan faoliyati. Ushbu turdagi ishning qo'shimcha xususiyatlari quyidagicha namoyon bo`ladi. Hal qilinishi kerak bo'lgan muammoli vazifaning mavjudligi; ishni bajarish uchun cheklangan vaqt; yechim topish jarayonida aqliy harakat; talabaning ongli va mustaqil yondashuvi faoliyati. Ko'pincha talabalarning mustaqil ishlarining maqsadlari o'qituvchi tomonidan belgilanadi. O'rganilayotgan mavzuga va murakkablik darajasiga qarab, ular farq qilishi mumkin, ammo asosiylari, qoida tariqasida, quyidagilar: -o'quv jarayonida olingan bilimlarni mustahkamlash va tizimlashtirish; -ilmiy adabiyotlar va boshqa axborot manbalari bilan samarali ishlash qobiliyatini shakllantirish; -bilimlarni mustaqil ravishda olish va amaliyotda qo‘llash; -tanqidiy fikrlash, tahliliy va tadqiqotchilik qobiliyatlarini shakllantirish; -vaqtni rejalashtirish va tashkil etish ko'nikmalarini rivojlantirish; -o'z-o'zini nazorat qilish va ishni baholash ko'nikmalarini rivojlantirish. 48 Mustaqil ish bilan qanday vazifalar hal qilinishi mumkin: qoplangan materialni takrorlash; chuqurlashtirish va yangi bilimlarni egallash; nazariy ma'lumotlarni birlashtirish; o'rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish; amaliy ko'nikmalar va kasbiy ko'nikmalarni shakllantirish; bilimlarni amaliyotda qo‘llash; muayyan vazifalar yoki holatlarni hal qilish. Lev Semyonovich Vygotskiy talabalarning mustaqil ishi uchun vazifalarning nafaqat turlarini, balki darajalarini ham hisobga olish muhimligini juda yaxshi tushuntiradi. Mustaqil ishning shunday asosiy uslubiy tamoyillari mavjud: maqsadlilik; izchillik; muntazamlik; mantiq; qulaylik; ilmiy xarakterga ega. Demak, o’qituvchi oldindan e’lon qiladigan, talaba ish jarayonida aniqlaydigan mustaqil ishning maqsad va vazifalari ana shu tamoyillarga mos kelishi kerak. Mustaqil ish turlari. Mustaqil ish turlari joylashuvi, shuningdek, vazifalarning tabiati bo'yicha farq qilishi mumkin. Auditoriya va auditoriyadan tashqari mashg'ulotlar joyiga ko'ra farqlanadi. Ammo topshiriqlarning tabiati bo'yicha mustaqil ishlarning ko'proq turlari mavjud va ular turli xil ta'lim maqsadlarini ko'zlaydi: materialni dastlabki o'rganish; ma'ruzalarni tinglash, eslatmalarni yakunlash; tavsiya etilgan axborot manbalari bilan ishlash; o'quv rejasi doirasida maxsus topshiriqlarni bajarish; testlar, seminarlarga tayyorgarlik; referatlar, insholar tayyorlash, ularni himoya qilish; konferensiyalar va seminarlarda taqdimot qilish uchun ma’ruzalar va ilmiy tadqiqotlar tayyorlash; mavzuga oid ilmiy tadqiqotlar va monografiyalar tahlili. An'anaviy ravishda barcha turdagi vazifalar uch darajaga bo'linadi: reproduktiv; samarali; ijodiy. Reproduktiv daraja. Bu darajaning asosiy maqsadi va vazifalari mavjud bilimlarni mustahkamlash. Bu turli xil adabiy manbalarni o'qish, konspektni to'ldirish va o'rganish, talaba qanday hal qila oladigan topshiriqlarni berish kabi vazifalarni o'z ichiga oladi. 49 Ishlab chiqarish darajasi. Bu yangi material bilan bevosita ishlash. Ishlab chiqarish darajasining vazifalari oldida turgan asosiy maqsad va vazifalar bilimlarni chuqurlashtirish, ko'nikma va malakalarni amaliyotda mustahkamlashdir. Ushbu darajadagi vazifalar turlari: kitobning rejasini tuzish; bibliografik ro'yxat tuzish; diagrammalar tuzish; savollarga og‘zaki va yozma javoblar tayyorlash; kursdoshlarning yozma ishlarini baholash. Ijodiy daraja. Ijodiy darajadagi mustaqil ishlarning maqsad va vazifalari mustaqil ravishda bilim izlash, fikrlash mustaqilligi va tahlil qilish qobiliyatini namoyon etish, shuningdek, katta va murakkab material bilan ishlashdir. Ushbu darajadagi vazifalar: referat tayyorlash; insho yozish; tadqiqot ishlarini olib borish; material to'plash va tezis yozish; hisobot tayyorlash va himoya qilish. Mustaqil ish uchun topshiriqlar darajasini tanlayotganda, u har safar ortib borishi kerakligini unutmaslik kerak.Bu o'ziga bo'lgan ishonchni mustahkamlaydi va professionallikni oshiradi. Talabalarni doimo mustaqil ishlashga o'rgatish uchun avtonom ishlarni boshqarish juda muhimdir. - Talaba o‘zining mustaqil izlanishlarini rejalashtiradi va ular o‘qituvchi rahbarligida aniq o‘quv topshiriqlari ustida muntazam va doimiy ishlaydilar. - Mustaqil ishning har xil turlari mavjud bo'lib, ularning barchasi talabalarning ijodiy qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi. Referat, kurs ishini yoki boshqa turdagi hujjatlarni yozish mustaqil ijodiy izlanishda o'ziga xos mavqega ega. Kurs ishi yoki ilmiy ma’ruza ijodiy mustaqil ish bo‘lib, talabaning qanchalik bilimli va malakali ekanligini ko‘rsatadi. Bu talabalarning ko'p kuch va ijodiy izlanishlarini, shuningdek, ularning bilimlarini yozma ravishda aniq, tushunarli va mantiqiy taqdim etishni o'z ichiga oladi. U o`quvchi talabaning naqadar bilimli, mas`uliyatli, o`z fikrini ifodalashga mohirligini ko`rsatadi. Mustaqil ishlarni bajarishda talabalarning vaqtini to`g`ri taqsimlash ham 50 muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun talabalar bajariladigan ishlarning muhimligi, muddati nuqtayi nazaridan ularni bajarish ketma-ketligini to`g`ri belgilash va rejalashtirishni o`rganishlari zarur. 51 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: 2023 – yil. 2. O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevor. T.:Sharq,2020y 3. O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev O‘ zbekiston respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida qaori Toshkent- 2018 4. O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev Oila va xotin-qizlar bilan ishlash, mahalla va nuroniylarni qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida farmoni Toshkent- 2022 5. Avliyoqulov N.H.O’qitishning modul tizimi va pedagogik texnologiyasi amaliy asoslari. B.: 2001. – 100 b. 6. А dizov D. Ijodiy ta’lim jarayoniga tizimli yondashish // Xalq ta’limi. – 2001. - №4. – B. 102-104. 7. Azizxodjaev N.N.Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – Т oshkent: Т DPU, 2003. - 174 b. 8. Golish L.V. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari: mazmun loyihalashtirish va а malga oshirish. Ekspress qo’llanma. Т .: ТА S И S, 2001. – 59 b 9. Zaripov K.Z. Pedagogik kadrlarni malakasini oshirish tizimini metodologik tadqiq qilish // Xalq ta’limi. – Т .: 2003. – № 3. – B. 15. 10. Ziyomuhammedov B, Abdullaeva Sh. Ilg’or pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot «Ma’naviyat asoslari» darsi asosida ishlangan o’quv qo’llanma. – T.: Abu Ali Ibn Sino , 2001. – 80 b. 11. Zunnunov A , Mahkamov U. Didaktika ( Т a’lim nazariyasi). Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun – Т . Sharq, 2006. – 125 b. 52 12. Muslimov N. А . Pedagogik faoliyatga tizimli yondashuv muammolari // Kasb- hunar ta’limi. – 2004. – № 3. – B. 24. 13. М uslimov N. А . Elektron darslik yaratish metodik tamoyillari va texnologiyalari // Infocom.UZ., 2004. – № 7. – B. 62-66. 14. М uslimov N. А , Qulieva Sh.H. Ка sbt ta’limi o’qituvchilarini tayyorlash jarayoniga tizimli yondashuvni amalga oshirishda muammoli vaziyatlar. – Т .: Fan va texnologiyalar , 2007. – 54 b. 15. О limov Q. Uzoqova L. Halimov E va boshqalar. Мах sus fanlarni o’qitish metodikasi . – Т .: Fan, 2004. – 120 b. 16. Pedagogika fanidan izohli lug’at / J. Hasanboev, Х .To’raqulov, М .Haydarov, О . Hasanboeva , N . Usmonov . – Т.: Fan va texnologiyalar , 2009. – 672 b . 17. O ’. Q . Tolipov ., M . Usmonboeva . Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari. – Т .: Fan, 2006. – 262 b. 18. Т o’rabekov F.S. Bo’lajak mehnat ta’limi o’qituvchilarni tayyorlash jarayonida ах borot texnologiyalarini qo’llash metodikasi. А vtoref. p.f.n., Т .: 2011. – 22 b. 19. Qulieva Sh.H. Та lim tizimi va tizimli yondashuv tushunchalari // К asb-hunar ta’limi. – То shkent, 2006. – № 6. – B. 20-21. 20. Qulieva Sh.H. Umumkasbiy fanlarni o’qitishda muammoli vaziyatlar yaratish // Pedagog kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash jarayonida pedagogik va ах borot-kommunikatsion texnologiyalarini qo’llash muammolari. Resp. ilmiy-amaliy ко nferensiya materiallari. – Т .: 2007. – B. 108-109. 21. Qulieva Sh.H., Ismoilova М . М . Та ’lim jarayonida tizim va tizimli yondashuv // Pedagog kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash jarayoniga innovatsion texnologiyalarni joriy etish muammolari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. – Т .: 2010. – B. 148. 53 22. Muslimov N. А . Qulieva Sh.H. К asb ta’limi o’qituvchilarini tayyorlash jarayonida tizimli yondashuvni amalga oshirishga muammoli vaziyatlar. – Т .: Fan va texnologiyalar, 2007. – 54 b. 23. http://www.aim.ru/ 24. http://www.bilimdon.uz 22. http://www.edunet. 54

Taʼlim mazmunini belgilovchi meyoriy hujjatlar


MUNDARIJA:

KIRISH ……………………………………………………………………………3

I.BOB.TA'LIM SOHASIDAGI PSIXOLOG FAOLIYATINING 

ME'YORIY HUJJATLARI……………………………………...……………….6

1.1.Pedagog-psixolog faoliyatiga aloqador mavjud Qaror, Farmoyishlar………….6

1.2.Mutaxassislik yo`riqnomasi……………………………………………….….14

1.3.Psixologik ma'rifat va tashviqot ishlari……………………………………….17

II.BOB.TA’LIM JARAYONINING MOHIYATI……………………………..21

2.1.Ta’lim jarayoni mohiyati…………………………………………………...…21

2.2.Ta’lim mazmunini…………………………………………………………….31

2.3.Davlat ta’lim standartlari……………………………………………………...34

XULOSA ………………………………………………………………………...44

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….47


Kirish

   Mavzusining dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikаsining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tаshаbbusi bilаn ilgаri surilgаn 2017-2021-yillаrdа O‘zbekiston Respublikаsini rivojlаntirishning Hаrаkаtlаr Strаtegiyаsidа tа’lim vа o‘qitish sifаtini bаholаshning xаlqаro stаndаrtlаrini joriy etish аsosidа Oliy tа’lim muаssаsаlаri fаoliyаtining sifаti vа sаmаrаdorligini oshirish, jismonаn sog‘lom, ruhiy vа intellektuаl rivojlаngаn, mustаqil fikrlаydigаn, qаt’iy nuqtаyi nаzаrgа egа, Vаtаngа sodiq, yoshlаrni tаrbiyаlаsh, demokrаtik islohotlаrni chuqurlаshtirish vа fuqаrolik jаmiyаtini rivojlаntirish jаrаyonidа ulаrning ijtimoiy fаolligini oshirish, yoshlаrni ijodiy vа intellektuаl sаlohiyаtini qo‘llаb-quvvаtlаsh vаzifаlаri belgilаb berilgаn. Ushbu vаzifаlаrni bаjаrishdа tа’lim tizimining bаrchа bo‘g‘inlаridа zаmonаviy аxborot texnologiyаlаri, zаmonаviy аdаbiyotlаr vа dаrslik hаmdа o‘quv qo‘llаnmаlаrning yаngi аvlodini yаrаtish muhim o‘rin tutаdi.[1] 

Bugungi kunda mehnat ta’limi yo‘nalishlaridagi mavjud o‘quv reja va dasturlarining mazmunini qayta ishlab chiqish, ta’lim jarayonida o‘qitishning samarali shakl va metodlarini qo‘llash, talabalarning o‘quv-uslubiy tayyorgarligini kuchaytirish, kasbiy-pedagogik mahoratini oshirish shart-sharoitlarini shakllantirish kabi muammolarni echish uchun mazkur yo‘nalishda ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishni taqozo etadi.

Shu asosda bo’lajak pedagoglarning kasbiy-pedagogik tayyorgarligi darajasini oshirish, ilg‘or pedagogik texnologiyalarga asoslangan zamonaviy ta’lim-tarbiyaning metodologik asoslarini ishlab chiqish zaruriyati mavjud. Ayniqsa, ta’lim-tarbiya jarayonlarini pedagogik texnologiyalar asosida o’tkazish, erkin shaxsni tarbiyalashdan iborat.

Pedagogik texnologiya bu shaxsni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish qonunlarini o’z ichiga oladigan pedagogik faoliyatdir. Bugun ixtiyoriy tarzda va amaliyotga tadbiq etilayotgan o’qitish tizimini qat’iyan ilmiy asoslangan pedagogik tizimga aylantirish lozim. Ushbu jarayonni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhi bilan sug’orish, mazmunini takomillashtirish, tuzish ijodkor o’qituvchilar oldida turgan dolzarb vazifa hisoblanadi. Pegogik tenologiyalar asosida turli shakllarga tushirib dars o’tish o’qituvchilardan katta mahorat talab qiladimi, degan savol tug’iladi.

Davlatimiz rahbari Oʻqituvchi va murabbiylar kuni munosabati bilan soha vakillariga yoʻllagan tabrik nutqida taʼkidlaganidek, taraqqiyotning tamal toshi ham, mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch ham ilm-fan, taʼlim va tarbiyadir.

Shuning uchun ham, Oʻzbekistonda taʼlim tizimini kompleks rivojlantirish, malakali kadrlar tayyorlash maqsadlariga katta kuch va mablagʻlar yoʻnaltirilmoqda. Maktabgacha taʼlim, maktab va oliy taʼlim tizimlari, ilmiy-tadqiqot muassasalari faoliyatida sifat oʻzgarishlari roʻy bermoqda.

– Biz ustozni otaday ulugʻ deb bilgan, doimo ardoqlagan maʼrifatparvar xalqning vakillarimiz. Men ham oʻqituvchi, muallim deganda oʻzim uchun eng aziz va hurmatli boʻlgan, ziyoli va zamonaviy, samimiy va mehribon insonlarni tasavvur qilaman. Chunki hammamizga ham shu muallim saboq va taʼlim berib, mehribon ota-onalarimiz qatorida tarbiyalagan, – dedi davlat rahbari yigʻilish avvalida. – Bugungi kunda Oʻzbekistonning yangi taraqqiyot davri poydevorini yaratyapmiz. Bunda bizning eng yaqin koʻmakchilarimiz ustoz va murabbiylar, ilmiy va ijodkor ziyolilardir.[2]

Har bir oila, har bir bola hayoti maktab bilan bogʻlangani, bu masala davlatning, jamiyatning eng muhim ishi ekani taʼkidlandi.

 Ta'lim tashkilotida o'qituvchi-psixolog ishining asosiy yo'nalishlari: psixologik diagnostika, psixologik maslahat, psixologik tuzatish, psixologik ta'lim, psixologik profilaktika. Rasmiy vazifalarni bajarish uchun maktabgacha ta'lim muassasasining o'qituvchi-psixologi alohida ofis, guruh xonalari, musiqa, sport zalidan foydalanadi. Eslatma: Har bir yo'nalish bolalarning yosh imkoniyatlarini hisobga olgan holda qurilgan, faoliyatning etakchi turi, o'yin texnologiyalari va usullariga asoslangan.

Bolalarning aqliy rivojlanish darajasi haqida ma'lumot olish, o'quv jarayoni ishtirokchilarining individual xususiyatlarini va muammolarini aniqlash. Psixologik diagnostika - bu bolaning aqliy rivojlanishining xususiyatlarini aniqlash, ma'lum psixologik neoplazmalarni shakllantirish, ko'nikma, bilim, ko'nikma, shaxsiy va shaxslararo munosabatlarning rivojlanish darajasining mosligini aniqlash uchun shaxsning individual xususiyatlarini psixologik-pedagogik o'rganish. yosh ko'rsatmalari va jamiyat talablariga muvofiq shakllanish. Psixologik diagnostika natijalari psixologik yordam muammolarini hal qilish va bolalar rivojlanishini malakali tuzatish uchun ishlatilishi mumkin. Maktabgacha ta'lim muassasasida o'quv jarayonini optimallashtirish uchun o'qituvchi-psixolog yiliga ikki marta (sentyabr va may oylarida) ota-onalarning yozma roziligi bilan maktabgacha ta'lim muassasasining barcha tarbiyalanuvchilarini (yakka tartibda) skrining diagnostikasini o'tkazadi: xotira, e'tibor, fikrlash, hissiy - shaxsiy soha. Psixodiagnostikaning asosiy usullari: test, kuzatish, suhbat. 

Ishning maqsadi: Taʼlimning sifatini taʼminlash maqsadida belgilangan standartlar va me’yorlar asosida o‘quvchilarga beriladigan bilimlar va ko‘nikmalarni aniqlash.

Ishning vazifasi: Taʼlim mazmunini tashkil etuvchi o‘quv dasturlari va rejalari yuqori sifatga erishish uchun meyoriy hujjatlar asosida shakllantiriladi. Bu dasturlar turli fanlar bo‘yicha o‘quv rejalarini o‘z ichiga oladi.


 

  1. [1] O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev O‘zbekiston respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida qaori  Toshkent- 2018

 

[2] O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev Oila va xotin-qizlar bilan ishlash, mahalla va nuroniylarni qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida farmoni Toshkent- 2022

 

Sotib olish