Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 166.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

111 Продаж

Ta'lim menejmentini  o'qitishda og'zaki metodlaridan foydalanish

Купить
Ta'lim menejmentini o'qitishda og'zaki metodlaridan foydalanish KIRISH .....................................................................................................................3 I BOB O’QITISH METODLARINING TASNIFI. O’QITISH JARAYONIDA QO’LLANILADIGAN METODLARGA QO’YILADIGAN TALABLAR. METODLARNING TURLARI 1.1 O’qitish metodlarining tasnifi.............................................................................5 1.2 Og'zaki ta'limda darslarni tuzish va tayyorlash jarayonida og'zaki metodlardan foydalanish..................................................................................................................9 1.3 O’qitish jarayonida tarbiya metodlaridan foydalanish......................................12 II BOB TA`LIM MUASSASASI MENEJMENTI 2.1 Boshqarishning mohiyati va tuzilishi ..............................................................18 2.2 Og'zaki ta'limni boshqarishda muhim qoidalari va tavsiflar.............................21 2.3 Ta’lim tizimini boshqarishning maqsadi, vazifalari va turlari..........................23 II BOB : OG'ZAKI TA'LIMNING ASOSIY ASOSLARI 3.1 Interaktivlikning o'zining o'rni va ahamiyati...................................................28 3.2 Og'zaki ta'lim jarayonida talabalar bilan munosabatlarni boshqarish uchun zarur vositalar va ko'nikmalar.............................................................................................31 3.3 Og'zaki ta'limni o'qitish jarayonida talabalar uchun maslahat va qo'llanmalar...34 XULOSA ..................................................................................................................37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................38 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Bugungi kunda boshqa sohalar qatorida ta’lim sohasida islohatlar olib borilmoqda shu o’rinda Maktab menejmenti sohasida ham bir qancha ishlar amalga oshirilmoqda, jumladan respublikamizning qatop oliy ta’im muassalari qatorida Xozirgi kunda rivojlangan davlatlarning ta’limi tizimidan andoza oladigan bo’lsak bugungi kunning talabi avvalom bor ta’limni to’g’ri tashkil etish yuritish hisoblanadi, shu sabab instituti tomonidan ushbu ta’lim yo’nalishini kelajakda rivojlantirish hamda qo’shimcha kasb egasi sifatida diplomlar berish ishlari yuzasidan bir qancha ishlar olib borilmoqda. Bularning hammasi jahondagi ta’limi rivojlangan davlatlar qatorida kirish, Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev aytganlaridek ta’lim muassasalari faoliyatini tubdan yaxshilash, eng ilg’or xorijiy tajribani o’rganish, har jihatdan zamonaviy tizim yaratish bugungi kunning talabi, ta’limni rivojlantirmasdan hech bir sohani rivojlantirib bo’lmaydi degan fikrlari negizida qanchalik chuqur ma’no kasb etishi bizga ma’lum, shu nuqtai nazardan eng avvalo ta’lim sohasini, ta’lim sohasida boshqaruvni rivijlantirish, boshqarish va nazorat qilish orqali natijaga erishish mumkinligini inobatga olib ta’lim menejmentiga alohida e’tibor berilmoqda. Kurs ishining maqsadi: Ta’lim menejmentini o’qitishda o’g’zaki metodlardan foydalanish jarayoniga yangi innovatsiyalarni joriy etish. Mavzu vazifalari: Kurs ishimizning vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Bo’lajak pedagoglarni kasbiy tayyorlashni takomillashtirish maqsadida ta’lim menejmentining maqsadi, vazifalarini, pedagogik fanlarni integratsiyalash vositalarini ilmiy asoslangan holda ishlab chiqish. 2. Talabalarda o’quv va tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda samarali shakl, metod, vosita, usul va texnologiyalarni tanlash hamda tizimlashtirishga oid bilim, ko’nikma, malakalarni hosil qilish. 3. Ta’lim menejmentini boshqarishga doir tajribalarni o’rganish, umumlashtirish va tizimlashtirish. Kurs ishining obekti: Ta’lim menejmentini boshqarish fanlarini samarali o’qitish qonuniyatlari, tamoyillari, omillari, mazmuni, shakl, metod, vosita, usul va texnologiyasini, pedagogik faoliyatning muhim tarkibiy elementlarini o’rganish, samarali ta’limni tashkil etish, pedagog va talabalarning munosabatlari jarayoni hisoblanadi. Kurs ishining predmeti Ta’lim menejmentini boshqarish fanlarining metodologik asoslari, yetakchi pedagogik ta’limotlar, muhim nazariy g‘oyalari, yangicha pedagogik yondashuv (paradigma)lar sanaladi. I BOB O’qitish metodlarining tasnifi. O’qitish jarayonida qo’llaniladigan metodlarga qo’yiladigan talablar. Metodlarning turlari 1.1 O’qitish metodlarining tasnifi Pedagogi-psixologik fanida o’qituvchilarning amaliy tajribasini o’rganish va umumlashtirish asoida ta’lim metodlarini tanlashga o’quv-tarbiya jarayoni kechayotgan shart-sharoitlar va aniq holatlarga bog’liq muayyan yondashuvlar vujudga keladi. Ta’lim metodlari tizimida og’zaki bayon qilish metodlari muhim o’rin tutadi. Og’zaki mashqlardan ta’lim jarayonida keng foydalaniladi. Ular o’quvchilarning umumiy madaniyati, mantiqiy fikrlashi hamda bilish qobiliyatini rivojlantirish bilan bog’liqdir. Shuningdek, og’zaki mashqlarning nutq boyligini oshirish va xorijiy tillarni o’rganishdagi ahamiyati beqiyos. Hikoya – o’qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil , hodisa va voqealarning yaxlit yoki qismlarga bo’lib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yo’li bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishi. Metodning samarasi ko’p jihatdan o’qituvchining nuqt mahorati, so’zlarni o’z o’rnida, ifodali bayon qilishi, shuningdek, o’quvchilarning yoshi, rivojlanish darajasini inobatga olgan holda yondashuviga bog’liq. SHu bois hikoya mazmuni o’quvchilarning mavjud bilimlariga tayanishi, ularni kengaytirishga xizmat qilishi zarur. Hikoyaning axborotlar bilan boyitilishi maqsadga muvofiqdir. 3 Hikoya qilinayotgan materialni samaralash maxsus reja asosida amalga oshiriladi. O’qituvchi har bir darsda uning maqsadini aniq belgilab oladi, undagi asosiy tushunchalarga alohida urg’u berishga e’tiborni haratadi. Hikoya hisha (5- 10 daqiqa), shu bilan birga o’quvchilarda his-hayajon va mavzuga nisbatan qiziqishni uyg’otishi kerak. Bu holat hikoyani boshqa ta’lim metodlari (xususan, namoyish yoki muammoli bayon etish va hokazolar) bilan birga solishtirganda ro’y berishi mumkin. Suhbat – savol va javob shaklidagi dialogik ta’lim metodi bo’lib, u fanga qadimdan ma’lum, xatto undan o’z faoliyatida Suqrot ham mohirona foydalangan. Suhbat ta’lim jarayonida ko’p funktsiyalar (aqliy fikrlash, hozirjavoblik, muloqot madaniyati va boshqa sifatlarni shakllantiradi) bajaradi, ammo asosiysi o’quvchida faollikni yuzaga keltiradi. Suhbat o’qituvchi fikriga mos harakat qilish, natijada yangi bilimlarni bosqichma-bosqich egallashga imkon beradi. Suhbat – faoliyatini endigina boshlagan o’qituvchi uchun murakkab ta’lim metodi hisoblanadi, binobarin, savollarni tayyorlash, ularning ketma-ketligini ta’minlash ko’p vaqt talab etadi, uni tashkil etishda esa barcha o’quvchilarning diqqatini jalb etish talab qilinadi. O’qituvchi oddiy savollar berishi, o’quvchilarga ular yuzasidan batafsil o’ylash uchun vaqt ajratishi, o’quvchilarning javoblarini esa diqqat bilan tinglashi, zarur o’rinlarda ularni sharhlashi lozim. SHu bois suhbatda bilish deduktiv yoki induktiv yo’l bilan amalga oshadi. Deduktiv suhbat o’quvchilarga oldindan ma’lum bo’lgan qoidalar 4 , tushunchalar, hodisalar, jarayonlar asosida tashkil etilib, o’quvchilar tahlil yordamida xususiy xulosalarga keladilar. Suhbatning induktiv shaklida alohida dalillar, tushunchalarning tahlil asosida umumiy xulosaga kelinadi. 5 Suhbat ko’proq o’quvchilarni yangi bilimlar bilan tanishtirish, bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash, nazoratni tashkil etish hamda o’zlashtirilgan bilimlarni tashhislashda ijobiy natijalarni beradi. Suhbat turli ko’rinishlarda, ya’ni, kirish, yakuniy, individual va guruhli suhbat tarzida tashkil etiladi. Kirish suhbati o’quv ishlarining boshida tashkil etiladi. Uni tashkil etishdan ko’zlangan maqsad hal etilishi zarur bo’lgan ishlar mohiyatining o’quvchilar tomonidan anglab yetilganligini tekshirib ko’rishdan iborat. Bunday suhbatlar o’quvchilarning o’quv salohiyatini aniqlash, loyihalashtirish ishlarini tashkil etish hamda yangi bilimlarni o’zlashtirishga kirishish oldidan uyushtiriladi. Yakuniy suhbat o’quvchilar tomonidan egallangan bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish maqsadida4 https://fayllar.org/3-mavzu-oqitish-metodlarining-tasnifi-oqitish-jarayonida-qolla.html 5 Виханский О.С., Наумов A.И. Менежмент: Учебник для вузов поэконб. спес. и направл. – Трете изде. – M.: Гардарика, 2008. amalga oshiriladi. Katexizism (qisqa bayonli) suhbat – o’quvchilarning boshlang’ich bilim darajasi hamda ularning yangi o’quv metodikasini o’zlashtirishga tayyorgarligini aniqlash uchun tajribali o’qituvchilar tomonidan dars avvalida yohud o’rganilgan materialni mustahkamlash uchun dars so’nggida qo’llaniladi. Evristik suhbat yangi bilimlarni muammoli tarzda egallashga yo’naltiriladi. Bunda savollar shunday ketma-ketlikda berilishi zarurki, natijada ularga «ha» yoki «yo’q» tarzidagi javoblarni olish emas, aksincha, o’quvchilarni mustaqil fikrlash, ularda faollikning yuzaga kelishini ta’minlash, ularni tahlil qilishga undash, dalillarni ilgari surishga erishish imkoniyati yaratilsin. Demak, evristik suhbat jarayonida o’quvchilar bilimlarni o’zlarining tirishqoqliklari va mustaqil fikr yuritish layoqatiga egaliklari bois o’zlashtira olsinlar. Tushuntirish o’quv materiali mazmunini isbot, tahlil, umumlashma, taqqoslash asosida bayon qilishdir. Bu metod hikoyaga nisbatan birmuncha keng qo’llaniladi. Undan odatda nazariy materiallar hamda murakkab masalalarni o’rganishda foydalaniladi. Tushuntirish jarayonida o’quv materialining bir qadar qiyin unsurlari ko’zga tashlanadi va shu asosda materialning mohiyati ochib beriladi. Tushuntirish samarasi ko’p hollarda o’qituvchining ko’rgazmali vositalardan oqilona foydalanishiga bog’liq bo’ladi. Ma’ruza – yirik hajmdagi o’quv materialini og’zaki bayon qilish metodi sanalib, uning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: qat’iy mantiqiy ketma-ketlik, uzatilayotgan axborotlarning ko’pligi, bilimlar bayonining tizimliligi. Maktab ma’ruzasi mazmunini murakab tizimlar 6 , hodisalar, ob’ektlar, jarayonlar, ularning sababli- oqibatli bog’lanishlari, qonun va qoidalar tashkil etadi. Shu bois ma’ruza maktab sharoitida yuqori sinflardagina qo’llaniladi. Chunki u butun dars jarayonini qamrab olishi mumkin. Ma’ruza metodi tushuntirish va suhbatning asta-sekin kengayib borishidan vujudga keladi va bir vaqida o’quvchilarni qisqacha yozib olish (konspektlash)ga o’rgata boradi. Maktab ma’ruzasining samaradorligini ta’minlash shartlari quyidagilardan iborat:  o’qituvchi tomonidan eng maqbul ma’ruza rejasining tuzilishi;  rejadan o’quvchilarni xabardor etish, ularni ma’ruza mavzusining maqsadi va vazifalari bilan tanishtirish;  rejada aks etgan barcha bandlarning mantiqiylik va ketma-ketlikda bayon etilishi;  rejaning har bir bandi yoritilgach, ular yuzasidan qisqacha umumlashma asosida xulosalanishi;  ma’ruzaning bir qismidan ikkinchisiga o’tishda ular o’rtasidagi mantiqiy aloqalarning o’rnatilishini ta’minlash;  bayon qilishning muammoli va emotsional xususiyat kasb etishi;  jonli til, o’z vaqtida misollar, aniq dalillar va qiyoslashlardan foydalanish ;  auditoriya, muloqot jarayoni, shuningdek, o’quvchilarning aqliy faoliyatlarini mohirlik bilan boshharish;  ma’ruzaning muhim jihatlarini turli tomondan ochib berilishi;  ma’ruzaning asosiy qismlarini o’quvchilar tomonidan qayd etib (yozib) borilishiga imkon beradigan holatda bayon qilinish tezligi;  zarur (yozib olinadigan) o’rinlarni oldindan ajratib qo’yish;  o’rganilayotgan holatlarni yozib olish asosida qabul qilish va ularning mohiyatini aniqlashtirish maqsadida ko’rgazmalar (namoyish, illyustratsiya, videofilm va boshqalar)dan foydalanish;  alohida holatlarni chuqur muhokama qilishda ma’ruzani seminar, amaliy mashg’ulotlar bilan uyg’unlashtirish. Ta’lim sifati va samaradorligini ta’minlashda ko’rgazmali metodlar ham alohida ahamiyatga ega. 1.2 Og'zaki ta'limda darslarni tuzish va tayyorlash jarayonida og'zaki metodlardan foydalanish. Ushbu metodlardan foydalanish zaruriyati ko’rsatmalilik tamoyiliga amal qilish maqsadga muvofiq ekanligida ko’rinadi. Inson miyasining 30 foiz hajmini ko’rishni, faqat 3 foizigina eshitishni ta’minlovchi neyronlar tashkil etadi. Pedagogik-psixologik yo’nalishda olib borilgan tadqiqotlar natijalaridan ma’lum bo’ladiki, shaxs tomonidan o’zlashtirilayotgan bilimlarning 86 foizi ko’rish retseptorlari yordamida o’zlashtiriladi. Demak, o’zbek xalqi tomonidan ko’p bora qo’llaniladigan «Yuz marta eshitgandan bir marta ko’rgan yaxshi» maqoli ilmiy asosga ega ekan. Namoyish metodi o’rganilayotgan ob’ekt harakat dinamikasini ochib berishda qo’l keladi va ayni chog’da predmetning tashqi ko’rinishi va ichki tuzilishi haqida to’laqonli ma’lumot berishda keng qo’llaniladi. Tabiiy ob’ektlarni namoyish qilishda odatda uning tashqi ko’rinishi (shakli, hajmi, miqdori, rangi, qismlari, ularning o’zaro munosabatlari)ga e’tibor haratiladi, so’ngra ichki tuzilishi yoki alohida xususiyatlarini o’rganishga o’tiladi. Ko’rsatish ko’p holatlarda o’rganilayotgan ob’ektlarning sub’ekti yoki chizmasi yordamida kuzatiladi. Tajribalar namoyishi esa sinf taxtasiga chizish yoki o’qituvchining maxsus jihozlar yordamida ko’rsatib berishi hisobiga amalga oshadi, bunda ushbu tajriba asosida yotuvchi tamoyillarni tushunish osonlashadi. Predmetlar, hodisa yoki jarayonlarni tabiiy holatda namoyish qilish yanada ko’proq didaktik samara beradi, biroq, bunday namoyishni amalga oshirish har doim ham mumkin bo’lavermaydi. SHu bois o’qituvchilar tabiiy predmetlarni namoyish qilishda sun’iy muhitga murojaat qilishadi (masalan, hayvonlar bilan hayvonot bog’ida, turli o’simliklar bilan esa issiqxonalarda tanishish) yoki sun’iy ravishda yaratilgan ob’ektlar (maket, model, mulyaj, skelet va boshqalar)dan foydalaniladi. Bu metod yordamida o’qituvchi o’quvchilarni mustaqil ravishda ob’ektlarni o’rganish, zaruriy o’lchov ishlarini olib borish, aloqadorlikni o’rnatish, shuningdek, hodisalarning mohiyatini anglab yetishga bir so’z bilan aytganda faol bilish jarayoniga yo’naltirishi lozim. Namoyish samarasi ko’p jihatdan o’qituvchining bilish jarayoni mohiyatan o’quvchilarning yoshiga mos holda to’g’ri tanlanishi hamda mumkin qadar ularning diqqatini namoyish etilayotgan predmetning muhim jihatlariga yo’naltirishiga bog’liqdir. Tasvir (illyustratsiya ) metodi namoyish metodiga chambarchas bog’liq bo’lsada, didaktikada alohida o’rganiladi. Illyustratsiya narsa, hodisalar va jarayonlarni ularning ramziy ko’rinishlari – chizma, port, rasm, fotosurat, yassi modellar va boshqalar yordamida ko’rsatishni taqozo etadi. Namoyish va tasvir metodlari o’zaro bog’liqlikda bir-birini to’ldirgan holda qo’llaniladi. Agar hodisa va jarayonni o’quvchi yaxlit holda qabul qilishi zarur bo’lsa namoyishdan foydalanish, agar hodisa mohiyati hamda uning unsurlari o’rtasidagi bog’lanishlarni anglash talab etilsa illyustratsiyaga murojaat qilinadi. Tasvirning samarasi ko’pincha o’qituvchi tomonidan ko’rsatuv texnologiyasi qay darajada o’zlashtirilganligiga bog’liq bo’ladi. Ko’rsatmalardan foydalanishning bilish jarayonidagi didaktik ahamiyati o’rganilayotgan ob’ekt mohiyatini to’laqonli yorita olishi bilan belgilanadi. Aslida illyustratsiyalar oldindan tayyorlanib, dars jarayonida zarur o’rinlarda kerakli hajmda ko’rsatiladi, aks holda ular sonining oshib ketishi o’quvchilarni hodisa mohiyatini anglashda chalg’itadi. Ayrim hollarda tarqatma materiallar (fotosurat, jadval, tabiiy ob’ektlar va boshqalar) yoki texnik vositalar xizmatidan foydalanishga to’g’ri keladi. Ko’rgazmali metodlardan foydalanishda samaradorlikka erishish uchun quyidagi shartlarga amal qilish maqsadga muvofiqdir:  ko’rgazmalilikning o’quvchilar yoshi va rivojlanish darajasiga mos kelishi;  namoyish etilayotgan ob’ektlar barcha o’quvchilarga yaxshi ko’rinib turishi;  namoyishda uning boshlang’ich bosqichi va asosiy jarayon (holat)larning ajralib turishi;  tajribalar namoyishi maket, jihoz, qurollar yoki tajriba sxemasini chizib ko’rsatish asosida tashkil etilishi;  namoyish va illyustratsiya o’quv materialining mazmuni bilan uyg’un bo’la olishi lozim. Amaliy ishlar metodlari o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan nazariy bilimlar yordamida ularda amaliy ko’nikma va malakalarni hosil qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. Amaliy ishlar metodi – o’zlashtirilgan bilimlarni amaliy masalalar yechimini topishga yo’naltirilgan jarayonda qo’llashni taqozo etadi. Bunda nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llash ko’nikmasi hosil qilinadi. Amaliy ishlar sinfda yoki tabiiy sharoitlar – maktab yer maydoni , issiqxona, geografik maydonlarda amalga oshiriladi. Ularni amalga oshirishda sodir etiladigan harakatlar o’qituvchi tomonidan nazorat qilinadi va zarur hollarda yo’riqnoma yoki maxsus ko’rsatmani o’quvchilar e’tiboriga havola etadi . Qayd etilganidek, ushbu metodlar o’quvchilarda amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirishga yordam beradi. Aynan amaliy faoliyat jarayonida nazariy bilimlar harakatdagi shaklga ega bo’ladi. 9 Mashq - aqliy yoki amaliy (jismoniy) harakatlarni bajarish ko’nikmalarini egallash yo’lidagi ko’p marta takrorlanishlar bo’lib, mashqsiz ko’nikma hamda malakalarni shakllantirish mumkin emas. Mashqlar og’zaki, yozma, gradikaviy (texnik jarayonlar mohiyatini ifodalash), ijtimoiy-foydali, jismoniy va boshqa turlarga bo’linadi . Yozma mashqlar – ta’limning tarkibiy qismi sifatida zaruriy ko’nikma va malakalarni shakllantirish hamda mustahkamlash maqsadida qo’llaniladi. Diktant, insho, masala, misol, shuningdek, referat yozish va tajriba mohiyatini yoritish ham yozma mashqlar sirasiga kiradi . Grafikaviy ishlar ham yozma ishlar bilan o’xshash jihatlarga ega bo’lib, ulardan asosan texnik jarayonlar (jumladan, geografiya, fizika, matematika, chizmachilik, rasm hamda texnologik ta’lim)da keng ko’lamda foydalaniladi . Mashqlarning bajarilish samarasi quyidagi shartlar hisobga olinganda birmuncha yuqori bo’ladi:  mashqlarni bajrishga nisbatan ongli yondashish;  bajarish qoidasini bilish;  vaqt bo’yicha takrorlanishning to’g’ri taqsimlanishi. Mashqni bajarishni tashkil etish quyidagi bosqichlardan iborat:  o’qituvchining faoliyat maqsadi va mazmunini tushuntirishi;  topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko’rsatishi;  o’qituvchi nazorati ostida o’quvchilar tomonidan o’quv harakatining dastlabki bajarilishi;  zarur ko’nikma va malakalar shakllangunicha o’quv harakatlarning ko’p bora takrorlanishi. Ayrim holatlarda o’quvchilar ovoz chiharib o’quv harakatlarini takrorlashlari va bajarishlari lozim bo’ladi. Ular izohli mashqlar deb nomlanadi va bajariladigan harakatlarning mohiyatini anglagan holda ko’nikma va malakalarni egallashga imkon beradi. Laboratoriya ishlari o’quvchilarning jihoz, maxsus uskuna, qurol hamda turli texnikaviy qoliplardan foydalangan holda tajribalarni o’tkazish metodlari bo’lib, ular ko’proq tabiiy fanlar asoslarini o’rganishda qo’llaniladi. Bu metod o’quvchilarning asbob-uskunalar bilan ish ko’rish, o’lchash ishlarini amalga oshirish va ularning natijalariga ishlov berish kabi ko’nikmalarini tezkor shakllantirishga imkon beradi. Laboratoriya ishlarini bajarish maxsus qurilma va jihozlar, shuningdek, materiallar hamda vaqtni sarflash, ularni ishga tayyor holatga keltirishni talab etadi. Biroq bu harakatlar o’quvchilarning yuqori darajadagi faolligi asosida mustaqil ravishda tajriba va o’lchash ishlarini tashkil etish bilan takomillashtirilib boriladi. 10 Laboratoriyadan amaliy ishlarning farqi shundaki, bu metod o’quvchilarning mavjud nazariy bilimlarni amaliy masalalar yechimini topishga yo’naltirilgan faoliyatini tashkil etishga xizmat qiladi. U o’quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish, bilish faoliyatini nazorat qilish hamda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni tuzatish borasidagi ko’nikmalarini shakllantirish kabi funktsiyalarni bajaradi. Amaliy mashg’ulotlarda o’quvchilarning bilish faoliyati quyidagi besh bosqichda tashkil etiladi: 1. O’qituvchining tushuntirishi, faoliyat mohiyatini nazariy jihatdan anglash bosqichi. 2. Ko’rsatma, yo’l– yo’riq berish bosqichi. 3. Sinov bosqichi (bu bosqichda ikki-uch nafar o’quvchi amaliy harakatlarni bajaradi , qolgan o’qiuvchilar esa ularning faoliyatini kuzatadi). 4. Faoliyat (harakat)ni bajarish (har bir o’quvchi topshiriqni mustaqil ravishda bajaradi, ayni o’rinda topshiriqni bajarishga qiylanalgan o’quvchilarga alohida e’tibor haratilib, ularga yordam ko’rsatiladi). 5. Nazorat bosqichi (bu bosqichda o’quvchilarning ishlari qabul qilinadi va baholanadi; ishning sifati, materialning maqsadga muvofiq tanlanganligi, vaqt nutqai nazardan tezkorlik, topshiriqni bajarish tizimining to’g’riligi va samaradorligi kabi holatlarga alohida e’tibor beriladi). Zamonaviy ta’lim tizimida o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan nazariy bilimlar negizida amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirishda didaktik o’yinlar dan foydalanishga alohida e’tibor haratilmoqda. Didaktik o’yin o’rganilayotgan ob’ekt, hodisa va jarayonlarni modellashtirish asosida o’quvchining bilishga bo’lgan qiziqishi va faollik darajasini rag’batlantiruvchi o’quv faoliyati turi. Ayni vaqtda o’yin ham ijtimoiy faoliyat ko’rinishi sanaladi. Hozirgi vaqtda o’qituvchilar qo’lida barcha o’quv fanlari bo’yicha didaktik o’yinlarning ishlanmalari mavjud, ayniqsa, boshlang’ich ta’lim bo’yicha yaratilgan o’quv dasturlarda turli didaktik o’yinlarning ro’yxati yetarli darajada ko’rsatilgan. Ta’limning globallashuvi ta’limiy va rivojlantiruvchi xarakteriga ega va yo’nalishi jihatidan xilma-xil bo’lgan kompyuter o’yinlarining maktab amaliyotiga jadal kirib kelishini ta’minlamoqda. Didaktik o’yinlar o’quvchilarga ijtimoiy- foydali mehnat hamda o’qish ko’nikmalarini faol o’zlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Didaktik o’yinlarning ahamiyati uning natijasi bilan emas, balki jarayonning mazmuni va uning kechishi bilan belgilanadi. O’yinlar bolalarni ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, ularning turli psixologik zo’riqishlarini kamaytiradi. Didaktik o’yinlardan foydalanilganda o’quvchilarning manfaatdor bo’lishlari ijobiy ahamiyatga ega bo’lgan taqdirdagina ularni taqdirlash mumkin. Aksincha, metodik jihatdan puxta asoslanmagan hamda shunchaki tashkil etilgan o’yin ijobiy natija bermaydi. 1.3 O’qitish jarayonida tarbiya metodlaridan foydalanish Maqsad, mazmun, shakl, metod va vositalar kabi tushunchalar tarbiya jarayonining mohiyatini ochib beradi. Biroq tarbiya mohiyatini yoritishda o’ziga xos ahamiyatga ega bo’lgan yana bir tushuncha ham mavjud, bu tarbiya metodlari tushunchasidir. Tarbiya metodi (yunoncha”metodos”-yo’l) tarbiya maqsadiga erishishning yo’li. Tarbiya ahamiyatiga tatbiq etilganda, metodlar bu tarbiyalanuvchilarning ongi, tuyg’ulari, irodasi va xulqiga ta’sir etish usullaridir. O’qitish jarayonida tarbiya metodlarining ahamiyati juda kata. Chunki, mana shu metodlardan foydalangan holda ta’lim va tarbiya jarayonini birgalikda olib boorish mumkin. Metodning ijobiy va salbiysi bo’lmaydi, tarbiya jarayonida ma’lum yo’lni yuqori darajadagi samarali va samarasiz deya baholash mumkin emas. Metodning samaradorligini u qo’llanilayotgan sharoit nuqtai nazaridan baholash mumkin 11 . Agar tarbiya metodlari bo’lmaganida ta’lim jarayonini to’g’ri amalga oshirish, o’qituvchi pedagogik qobiliyatini shakllantirish, tarbiyalovchi va tarbiyalanuvchi o’rtasida to’g’ri munosabatlarni yo’lga qo’yishning imkoniyati bo’lmasdi. Har bir tarbiyalovchi ta’lim jarayonida yangi metod yaratishga harakat qiladi. Ammo, tarbiyaning mutlaqo yangi metodlarini yaratishga bironta tarbiyachining kuchi yetmaydi. Metodlarni takomillashtirish muammosi doimo mavjud, har bir tarbiyachi o’zining imkoniyatiga ko’ra uni hal qiladi, tarbiya jarayonining aniq shart- sharoitlariga mos ravishda o’zining xususiy qarashlarini ifoda etish asosida umumiy metodikani boyitadi. Tarbiyaning mazmuni shaxsning shakllanishiga qo’yiluvchi Ammo, tarbiyaning mutlaqo yangi metodlarini yaratishga bironta tarbiyachining kuchi yetmaydi. ijtimoiy talablar mohiyatidan iborat. Unutmaslik kerakki, aynan bitta mazmun turli xil fikrlar bilan to’ldirilgan bo’lishi mumkin. Shuning uchun metodlarni umuman mazmun bilan emas, balki aniq fikrlar bilan bog’lash g’oyat muhimdir. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Yosh xususiyatlari muayyan bir yosh davriga xos bo’lgan anatomik, fiziologik va psixologik xususiyatlardir. Aytaylik, mas’uliyat tuyg’usini boshlang’ich ta’lim, o’rta ta’lim va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida ta’lim olayotgan o’quvchilarda ham shakllantirish mumkin. Biroq, har bir bosqichda mazkur sifatni shakllantirish borasida metodlarni maqsadga muvofiq qo’llay olish zarur. Hozirgi vaqtda o’zida tarbiya metodlaridagi yagona maqsad, mazmun va tartiblilkni aks ettiruvchi ko’proq obektiv va qulay metodlar qo’llaniladi. Ana shunday tavsif bilan bog’liqlikda tarbiya metodlari uch guruhga bo’linadi: 1. Shaxs ongini shakllantiruvchi metodlar 2. Faoliyatni tashkil etish va xulq-atvor tajribalarini shakllantirish metodlari 3. Xulq-atvorni va faoliyatni rag’batlantirish metodlari. Shaxs ongini shakllantirish (ishontirish) metodlariga quyidagilar kiradi:hikoya, tushuntirish, izohlash, maruza, etik suhbat, nasihat, o’git, ko’rsatma, munozara, namuna. Bu guruhga mansub metodlarning vazifasi asosan, o’quvchilar ongida milliy g’oyani shakllantirish, davlatning ichki va xalqaro siyosatining mazmunini tushuntirishdan iboratdir. Bulardan eng ahamiyatlisi-bu hikoya metodidir. O’quvchilar odatda hayot va turli adabiyotlardan olingan aniq misollar bilan boyitilgan hikoyalarni katta qiziqish bilan tinglaydilar. Ya’ni ularga turli adabiyotlardagi hikoyalar yoki real voqealarni aytib berish orqali ular ongiga ta’sir etish va natijada odob-axloq, tarbiya kabi yuksak fazilatlarni shakllantirish mumkin. Hozirgi texnologiyalar asrida atrofimizda yuz berayotgan har qanday voqeahodisa va yangiliklarni ijtimoiy tarmoqlar, shuningdek, ommaviy axborot vositalari ya’ni, radio, televizor, gazeta, jurnallar orqali tezda bilib olish mumkin 12 . Ammo, o’quvchilar jamiyatimizda yuz berayotgan turli voqea-hodisalarni ommaviy axborot vositalari yordamida emas, balki ijtimoiy tarmoqlar orqali kuzatmoqdalar. Masalaning bu jihatini olib qaraganda ijtimoiy tarmoqlarda tarqalgan har qanday voqeani kuzatish, yangiliklarni eshitish ular ongiga salbiy ta’sir ko’rsatishi va buning natijasida esa o’qishga qiziqishning susayishi, tarbiyasining buzilishi kabi holatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun o’qituvchilar ta’lim jarayonida shaxs ongini shakllantiruvchi suhbat, hikoya kabi metodlardan foydalanib o’quvchilarga yuqorida aytilgan vaziyatlarning salbiy taraflarini ularga o’rnak bo’ladigandek voqealar asosida yoritib berishlari, natijada ularda ijobiy tassurotlar uyg’otish, ta’lim olishga qiziqishni orttirish va albatta insoniy yuksak fazilatlarni shakllantirishga erishishlari lozimdir. Faoliyatni rag’batlash va motivatsiyalash metodlari qatoriga: rag’batlantirish, tanbeh berish, uyaltirish kabi metodlarni kiritish mumkin. Bulardan eng ahamiyatlisi rag’batlantirish metodi hisoblanadi. Rag’batlantirish tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga ijobiy baho berish asosida unga ishonch bildirish, ko’nglini ko’tarish va uni qo’llab-quvvatlash usulidir. Bu metodni 5-8 sinflarda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Chunki, ushbu sinflarga o’smirlik davri to’g’ri keladi. O’smirlik ya’ni inqiroz davrida o’quvchilarda qarama-qarshi vaziyatlar masalan:ota-onalari, o’qituvchilari bilan ziddiyatlarning yuzaga kelishi, do’stlari bilan kelisha olmaslik, o’qishga bo’lgan qiziqishning pasayishi kabilar yuzaga kelishi mumkin. Shu sababli o’qituvchilar mana shu davrdagi o’quvchilarga rag’batlantirish metodidan foydalanib, sinfda ularning har biriga amal ( sinf sardori, sport yetakchisi, orasta qizlar sardori va boshqa) tayinlamog’i kerak. Shundagina o’quvchi o’zining kamolga yetayotganligini his qiladi, unda o’z kuchiga ishonch, mas’uliyat hissi paydo bo’ladi. Uni hurmat qilishadi, unga ishonishadi, uning fikrlari bilan qiziqishadi, unga quloq solishadi, demak, u jamoada o’z o’rniga ega bo’ladi. O’qituvchilar rag’batlantirish metodidan foydalanganda o’quvchining yanada ijobiy sifatlarga ega bo’lishga intilishiga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, metodni tanlayotganda tarbiyachida muvaffaqiyatga erishishga nisbatan ishonch bo’lishi kerak. Buning uchun qo’llanilayotgan metod qanday natijaga olib kelishini oldindan ko’ra bilish lozimdir. Ta’lim menejmentining paydo bo’lishi va rivojlanish bosqichiga bir nazar tashlasak qadim tarixga egadir, ammo boshqaruv nazariyasi faqat 20-asr boshlarida rivojlana boshladi. “Management“ inglizcha so’zdan olinga bo’lib o’zbek tilida boshqaruvni tashkil qilish, rahbarlik qilish ma’nosida tarjima qilinadi. Umumiy rejada menejment boshqaruvni bildiradi, ya’ni u yoki bu faoliyat turini (tashkil etishni va rahbarlik qilishni) iqtisodiy, moliyani va boshqa inson hayotidagi ishbilarmonlik sohasini tashkil qilish va boshqarishni bildiradi. Amerika Qo’shma Shtatlarda 20-asrning boshlarida ilmiy boshqaruv maktablari evolyutsiyasi boshlangan qulay sharoitlar yuzaga keldi. Demokratik mamlakatda ulkan mehnat bozori paydo bo’ldi. Ta’limning mavjudligi ko’plab aqlli odamlarga fazilatlarini namoyon etishga yordam berdi. Rahbarlikning yangi usullari talab qilindi. 1911 yilda Frederik Teylorning "Printsiplar" kitobi, Bu yangi fan - etakchilik sohasida tadqiqotlar uchun asos yaratdi. Guruh ta’sirining odamlarning mehnatga bo’lgan munosabatini o’zgartirishi mumkinligini isbotladi. Menejmentda ma’naviy rag’batlantirishdan foydalanishni maslahat berdi, masalan, xodimning hamkasblari bilan aloqasi. U rahbarlarni jamoaviy munosabatlarga e’tibor berishga chaqirdi va maktab menejmentning ajralib chiqishiga hissa qo’shdi uning fikricha alohida kasb va ikkita yo’nalishga ega. Birinchisi, korxonalarni boshqarish muammolarini o’rganish va zamonaviy boshqaruv tushunchalarini ishlab chiqish. Ikkinchisi - menejerlarning lavozim vazifalari va funktsiyalarini o’rganish. Har qanday rahbar ma’lum ya’niy quydagi funktsiyalarni bajarishga chaqiriladi: II BOB TA`LIM MUASSASASI MENEJMENTI 2.1 Boshqarishning mohiyati va tuzilishi Boshqarish faqat ishlab chiqarishgagina xos bo`lgan jarayon emas. Balki ijtimoiy sohalar, shuningdek, ta’lim tizimida ham boshqarishni to`g`ri tashkil etilishi juda muhim. Hozirgi paytda yagona pedagogik jarayonni boshqarishga ilmiy yondashish harakati kuchaydi. Bu esa intellektual salohiyati yuqori kadrlarni shakllantirish uchun o`ta muhim hisoblanadi. Avvalo, boshqarishning ijtimoiy mohiyatini anglab olaylik. Boshqarish ma’lum bir ob’ektga tashkiliy, rejali, tizimli ta’sir ko`rsatish demakdir. Ta’lim muassasasining pedagogik faoliyatini boshqarish ta’lim muassasasining faoliyat xususiyatiga ko`ra pedagogik jarayonini rejalashtirish, tashkil etish, rag`batlantirish, natijalarni nazorat va tahlil qilish maqsadida amalga oshiriluvchi boshqaruv faoliyatidir. Bugungi kunda pedagogika faniga ta’lim muassasalarini boshqarish bo`yicha yangidan-yangi tushunchalar kirib kelyapti, ularning mohiyati avvalgilardan ham teranroqdir. Masalan, «ta’sir etish» tushunchasining o`rniga «o`zaro harakat», «hamkorlik», «refleksiv boshqarish» kabi tushunchalar qo`llanilmoqda. Ta’lim muassasalarini boshqarish nazariyasi ta’lim muassasalarining menejmenti nazariyasi bilan boyitildi. Menejment nazariyasi xodimlarga nisbatan ishonch, ularning unumli mehnat qilishlari uchun sharoit yaratish hamda o`zaro hurmat bilan tavsiflanadi. Xo`sh, menejment va menejer atamalarining asl mohiyati nimani anglatadi ? Rivojlanib borayotgan davrda yoshlarning iqtidorini tezroq aniqlash va individual ta`limni rivojlantirish hamda yanada yaxshiroq natijalarga erishish uchun ta’lim jarayonida og’zaki metodlardan foydalanishning noan’anaviy usullaririni ta’lim menejdmentida qo’llash kurs ishimizning dolzarbligi hisoblanadi. tadqiqot olib borgan pedagog R.Ahliddinovning qarashlari alohida diqqatga sazovor. Menejment deganda, odatda rahbarlik lavozimiga rasman tayinlangan shaxslarning ishigina tushuniladi. Boshqarishga, shuningdek, murabbiylik ishi ham taalluqli hisoblanadi. Menejment (yoki boshqarish) mavjud minimal imkoniyatlardan maksimal natijalarga erishish maqsadida muayyan xodim yoki guruhga ta’sir etish, ular bilan hamkorlik qilish jarayonidir. Ta’lim muassasasi menejmenti haqida so`z yuritilganda, O`zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning 4.6-bandida so`z yuritilayotgan jarayonning mohiyati haqida batafsil to`xtalib o`tilganligini alohida ta’kidlash zarur. Ushbu hujjatda qayd etilicha, ta’lim muassasasi menejmentida quyidagi holatlar nazarda tutiladi: - uzluksiz ta’lim tizimi va kadrlar tayyorlashning davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tarkibiy jihatdan o`zgartirish va ularni izchil rivojlantirish davlat yo`li bilan boshqarib borilishi; - barcha darajadagi ta’lim boshqaruv organlarining vakolat doiralari «Ta’lim to`g`risida»gi qonunga muvofiq belgilanadi; - ta’limning normativ-huquiy bazasi rivojlantiriladi; - moliya-xo`jalik faoliyatini olib borish hamda ta’lim jarayonini tashkil etishda o`quv yurtlarining huquqlari kengayadi va mustaqilligi ta’minlanadi; - ta’lim muassasalari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda attestatsiyadan o`tkaziladi hamda akkreditatsiyalanadi. Akkreditatsiya yakunlariga ko`ra ta’lim sohasida faoliyat ko`rsatish huquqi beriladi; - muassis tashkilotlarning, mahalliy hokimiyat organlarining, savdo- sanoat doiralarining, jamoat tashkilotlarining, fondlarning va homiy vakillarni o`z ichiga oluvchi vasiylik va kuzatish kengashlari tizimi orqali ta’lim muassasalarining samarali, jamoat boshqaruvi tizimi joriy etiladi. Bundan tashqari, olimlar ta’lim menejmetining bir qator o`ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini ham ta’kidlab o`tishadi. Ular orasida quyidagi xususiyatlar asosiy hisoblanadi: - ta’lim menejmenti «maqsadga muvofiqlik» so`zi bilan aniqlanadigan ma’naviy o`lchovga ega; - ta’lim menejmenti – bu fan va san’at (chunki bunda insonlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar katta rol o`ynaydi); - menejment mazmunida o`z aksini topadigan shaxs, davlat va jamiyat manfaatlarining o`zaro dialektik birligi; - ta’limni boshqarishda jamoatchilikning faol qatnashuvi. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, endilikda ta’lim tizimini davlat tomonidan boshqarishdan davlat-jamoatchilik boshqaruviga o`tiladi. Davlat- jamoatchilik boshqaruvining maqsadi –ta’lim muassasalarining dolzarb masalalarini davlat va jamoatchilik hamkorligida hal qilish, o`qituvchilar, o`quvchilar hamda ota- onalarga ta’lim dasturlarini, turlarini, ta’lim muassasalarini tanlashda huquq va erkinlik berishni kengaytirishdan iborat. 14 Xalq ta’limi Vazirligi, Oliy va o`rta maxsus ta’lim Vazirligi O`zbekiston Respublikasida ta’limni boshqarishning davlat yuqori organlari hisoblanadi. Vazirliklar o`zini vakolatlik doirasida: - ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini ro`yobga chiqaradi; ta’lim muassasalari faoliyatini muvofiqlashtiradi va uslub masalalarida ularga rahbarlik qiladi; - davlat ta’lim standartlari, mutaxassislarining bilim saviyasi va kasbiy tayyorgarligiga bo`lgan talablarning bajarilishini ta’minlaydi; - o`qitishning ilg`or shakllari va yangi pedagogik texnologiyalarni, ta’limning texnik va axborot vositalarini o`quv jarayoniga joriy etadi, o`quv va o`quv-usulbiy adabiyotlarni yaratadi va nashr etishni tashkil qiladi; 14 Пергудов Л.В., Саидов М.Х. Менежмент экономика вищего образования. - T.: Молия, 2001. - ta’lim oluvchilarning yakuniy davlat attestatsiyasi va davlat ta’lim muassasalarida eksternat to`g`risidagi nizomlarini tasdiqlaydi; - davlat oliy ta’lim muassasasining rektorini tayinlash to`g`risida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritadi; - pedagog xodimlarni tayyorlash, ularning malasini oshirish va qayta tayyorlashni tashkil etadi. 2.2 Og'zaki ta'limni boshqarishda muhim qoidalari va tavsiflar Maktabni boshqarish ishiga maktab inspeksiyasi, ya’ni, vazirliklar va xalq ta’limi bo`limlarining maktab inspektorlari xizmati yordam beradi. Ular maktab faoliyatini o`rganadi, ta’lim-tarbiya jarayonining natijalarini tahlil qiladi, ilg`or tajribalarini aniqlaydi va ularni ommalashtirish chora-tadbirlarini belgilaydi, kamchiliklarni anihlab, ularni bartaraf etish yo`llarini izlaydi, maktab direktori va o`qituvchilarga metodik va moddiy yordam ko`rsatadi. Ta’lim tizimini jamoatchilik asosida boshqarish o`qituvchilar, o`quvchilar, ota-onalar va jamoatchilik vakillaridan iborat pedagogik Kengashning umumiy o`rta ta’lim muassasasi faoliyatini samarali tashkil etishga yo`naltirilgan faoliyatidir. Bir yilda bir marta o`tkaziladigan maktab konferensiyasi ham jamoatchilik boshqaruviga kiradi. Konferensiyada maktab Kengashi, uning raisi saylanadi, maktabning Ustavi qabul qilinadi. Davlat ta’lim muassasalari bilan bir vaqtda nodavlat ta’lim muassasalarining faoliyat ko`rsatishi ham ta’limni boshqarishning jamoatchilik xarakterini ifodalaydi. Ta’lim muassasalarining faoliyati, shuningdek, me’yoriy hujjatlardan biri sanalgan Ustav yordamida ham amalga oshiriladi. Ta’lim muassasining Ustavi ta’lim muassasasi faoliyatiga rahbarlik va boshqarish tizimini aniqlovchi hujjatdir. 15 Ta’lim muassasasining Ustavida ta’lim jarayonining quyidagi ikki muhim tarkibiy jihati ajratib ko`rsatiladi: 1) davlat ta’lim standartida belgilangan bilimlar zahirasini egallash 2) bilim, ko`nikma va malakalarni hosil qilishni tashkil etish (savodxonlik, mustaqil fikrlash hamda masalalarni yecha olishga o`rgatish). Shuningdek, ta’lim muassasasining Ustavida muassasani boshqarishga qo`yiluvchi talablar, o`qituvchi, o`quvchilar hamda ta’lim muassasasi rahbarlarining huquq va burchlari ham aniq bayon etib berilgan. Mazkur o`quv yurtida o`quvchilar ta’lim standartlari asosida ta’lim olish uchun intilishlari, ta’lim muassasasining pedagogik xodimlari esa yuqori darajada ta’lim berishlari, ta’lim oluvchilarning o`quv dasturlarini davlat ta’lim standartlari darajasida o`zlashtirishlarini ta’minlashlari zarur. Ta’lim muassasasi rahbari (direktori) esa o`quv-tarbiya jarayonining muvaffaqiyatli kechishini ta’min etadi, o`quv dasturlari talablarining bajarilishini nazorat qiladi, ta’lim-tarbiya ishlarining sifati va samaradorligi, bolalik va mehnatni muhofaza qilish talablariga to`laqonli rioya etilishi, ma’naviyat ishlarining samarali tashkil qilinishi uchun zarur shart- sharoitlarni yaratadi. Ustavda o`z-o`zini boshqarish, jamoada o`zaro munosabatning o`rnini kabi masalalar mohiyati ham yoritib beriladi. Chunonchi, ta’lim muassasasining direktori o`qituvchilar bilan baland ovozda, ularning nafsoniyatiga tegadigan so`zlar bilan muomala qilish huquqiga ega emas. Ta’lim muassasasining Ustavida ta’lim muassasasining joylashgan o`rni, uning turi, ta’lim tili, guruh raqbarlari, o`qituvchilarning huquq va burchlari, ta’lim oluvchilar va ularning ota-onalarining huquq va burchlari, shuningdek, ta’lim muassasasining iqtisodiy tuzilishi va xujalik faoliyati, boshqarish tartibi aniq belgilanishi ko`rsatib berilgan. 16 Ta’lim muassasasining Ustavi quyidagi bo`limlardan tashkil topadi: 1. Qisqacha ta’lim muassasasi haqidagi ma’lumotlar. 2. Ta’lim muassasasining maqsad va vazifalari. 3. Ta’lim muassasasini boshqarish; 16 G’ulomov S.S. Menejment asoslari. - T.: O’qituvchi. 2002 a) ta’lim muassasasini boshqarishning oshkoralik, demokratik va o`z-o`zini boshqarish asosida amalga oshirilishi; b) pedagogik-jamoa Kengashi; v) direktor, uning huquq va burchlari; g) direktorning o`quv-tarbiya ishlari bo`yicha o`rinbosarining huquq va burchlari; d) ma’naviyat va ma’rifat ishlari bo`yicha direktor o`rinbosarining huquq va burchlari. 4. O`quv-tarbiya va ilmiy-uslubiy ishlarni tashkil etish: a) ta’lim mazmunining Davlat ta’lim standartlari bo`yicha ishlab chiqilgan o`quv reja va dasturlari asosida belgilanishi; b) o`quv jarayonini tashkil etish; v) iqtidorli yoshlar bilan ishlash; g) ishlab chiqarish amaliyotini o`tkazish tartibi; d) qo`shimcha pulli mashg`ulotlarni joriy etish; j) kunlik ish tartibi (seminar, mashg`ulotlarning davom etishi, tanaffuslar, uy vazifalarini berish tartibi va hokazolar). 5. O`qituvchi. Huquq va burchlari. 6. O`quvchi. Huquq va burchlari. 7. O`quv-ishlab chiqarish ta’limi ustalari, ma’muriy va yordamchi xodimlarning huquq va burchlari. 8. Ota-onalar yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslarning huquqlari, majburiyat va mas’uliyatlari. 9. Ta’lim muassasasining moddiy va moliyaviy xo`jalik ta’minoti. 2.3.Ta’lim muassasasini boshqarishning tamoyillari va vazifalari . Har qanday faoliyat singari boshqarish faoliyati ham o`z vazifalarini bir qator tamoyillarga asoslanib amalga oshiradi. Pedagogik adabiyotlarda ta’lim tizimini boshqarishda asos bo`lib xizmat qiluvchi tamoyillarni ular tomonidan bajariladigan vazifalar (rejalashtirish, tashkil etish va nazorat qilish)ga tayanilgan holda belgilanishiga alohida urg`u berilgan. Mazkur o`rinda ta’lim muassasasini boshqarishning har bir tamoyiliga alohida-alohida ta’rif berishga harakat qilamiz. Ta’lim muassasasi boshqaruv nazariyasi va tarixida boshqarishning asosiy tamoyillari quyidagilardir: 17 insonparvarlashtirish . Pedagogik kadrlarni tanlov va shartnoma asosida ishga qabul qilish, qabul qilinayotgan qarorlarni ochiq muhokama qilish, axborotlarning barcha uchun ochiq va tushunarli joriy etish, ta’lim muassasasi jamoatchiligi oldida ma’muriyatning muntazam hisobot berishi, o`qituvchi va o`quvchilarga ta’lim muassasasi hayotiga oid o`z fikrlarini bildirishga imkon berish, ta’lim muassasasida demokratik g`oyalarning ustuvor o`rin tutishini anglatadi. Ta’lim tizimini boshqarishda shaxsga alohida hurmat bilan munosabatda bo`lish, unga ishonish, pedagogik faoliyatda sub’ektning sub’ektga munosabati darajasiga erishish, o`quvchi va o`qituvchining huquq va manfaatlarini himoya qilish, o`z iste’dodlari va kasbiy mahoratlarini erkin namoyon etish uchun sharoit yaratish insonparvarlik tamoyiliga asoslangan boshqaruv mohiyatini anglatadi. Boshqarishning tizimliligi va yagonaligi . Ta’lim muassasasini boshqarishga nisbatan tizimli yondashuv asosida rahbar ta’lim muassasasini bir butun yaxlit tizim sifatida va uning belgilari haqida aniq tasavvurga ega bo`ladi. Tizimning birinchi belgisi yagonaligi hamda uni bo`laklar, tarkibiy qismlarga ajratish mumkinligidadir. Ikkinchi belgisi tizimning ichki tuzilishiningpеdagogik tizimni boshqarishni dеmokratiyalash va insonparvarlashtirish; boshqarishning tizimliligi va yagonaligi; boshqarishning markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan holatlarining ratsional uyg`unligi; yakka hokimlik bilan jamoatchilik boshqaruvining birligi; ta'lim tizimini boshqarishda axborotlarning ob'еktivligi va to`liqligi Pedagogiktizimniboshqarishnidemokratiyalashva Ta'lim muassasasini boshqarish tamoyillari mavjudligini anglatadi. Uchinchi belgisi tizimning integrsiyalana olishidir. Tizimning har bir tarkibiy qismi o`ziga xos sifatga ega bo`lgani bilan, o`zaro harakat orqali tizimning yangi integratsiyalana 17 . Виханский О.С., Наумов A.И. Менежмент: Учебник для вузов по эконб. спес. и направл. – Трете изде. – M.: Гардарика, 2008. olish sifati hosil bo`ladi. To`rtinchi belgisi ta’lim muassasalarining tashqi muhit bilan chambarchas bog`liqligidir. Chunki ta’lim muassasalari tashqi muhitga moslashib, ushbu ta’lim jarayonini qayta quradi hamda o`zining maqsadlariga erishish uchun tashqi muhitni o`ziga bo`ysundiradi. Boshqaruvdagi tizimlilik va yagonalik rahbar bilan pedagogik jamoa o`rtasidagi o`zaro harakat va aloqani ta’minlaydi, bir yoqlama boshqaruvning oldini oladi. Boshqarishning markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan holatlarining ratsional uyg`unligi. Boshqaruvni markazlashtirish keragidan ortiq bo`lganda, albatta, ma’muriy boshqaruv kuchayadi. Bu holat o`qituvchilar va o`quvchilarning ehtiyojlari, talab va istaklarini hisobga olmaslikka, rahbar va o`qituvchilarning keraksiz mehnat va vaqt sarflashlariga olib keladi. Shuningdek, markazlashtirilmaslikka ham keragidan ortiq e’tibor berilsa, pedagogik tizim faoliyatining sustlashishi ko`zga tashlanadi. Ta’lim muassasasi ichidagi boshqaruvda markazlashtirish va markazlashtirmaslikni uyg`unlashtirish ma’muriy va jamoatchilik boshqaruvi rahbarlarining faoliyatini jamoa manfaatiga qaratadi hamda kasb malakasi darajasida qarorlarni qabul qilishga sharoit yaratadi. Yakka hokimlik bilan jamoatchilik boshqaruvining birligi tamoyili pedagogik jarayonni boshqarishda yakka hokimlikka yo`l qo`ymaslikka qaratilgan. Boshqarish faoliyatida o`quvchilarning tajribasi va bilimiga tayanib, turli qarashlarni taqqoslab, oqilona xulosalar chiqarish o`ta muhimdir. Vazifalarni kollegial hal qilish har bir jamoa a’zosining javobgarligini yo`qqa chiqarmaydi. O`z navbatida yakkahokimlikning o`ziga xos jihatlari bor. Yakkahokimlik pedagogik jarayonda tartib-intizom, vakolat doirasi va unga amal qilishni ta’minlaydi. 18 Qarorni qabul qilishda kollegial yondashuv ma’qul bo`lsa, qarorning ijrosini ta’minlashda yakkahokimlikka bo`ysunish ma’quldir. 18 Герчикова И.Н. Менежмент: Учебник. – 4-йе изд., перераб. и доп. – M.: Йунити-Дана, 2009. Ta’lim tizimini boshqarishning davlat-jamoatchilik xarakteri ushbu tamoyilni amalga oshirishga sharoit yaratadi. Ta’lim tizimini boshqarishda axborotlarning ob’ektivligi va to`liqligi. Ta’lim tizimini boshqarishning samaradorligi axborotlarning qanchalik aniq va to`liqligiga ham bog`liq. Agar axborotlar aniq, to`liq yig`ilsa yoki haddan ziyod ko`p bo`lsa, qaror qabul qilishda chalkashlikka olib keladi. Biz ta’lim-tarbiya jarayonida o`quvchilarning o`zlashtirishi haqidagi ma’lumotlarni yig`amiz, lekin ularning qiziqishlari, xulq-atvori, shaxs sifatidagi yo`nalishiga e’tibor beramiz. Ana shuning uchun ham tarbiya jarayonida ko`plab og`ishlar kuzatiladi. Ta’lim muassasasining rahbari o`zining faoliyatida menejer vazifasini ham bajaradi. Shuning uchun u o`z faoliyatida kuzatish, anketa, test, instuktiv va metodik materiallardan keng foydalana bilishi lozim. Ta’lim muassasasi ma’muriyati maktab ichidagi axborotli boshqaruv texnologiyasini ishlab chiqish va uni ta’lim jarayoniga tatbiq etishga alohida e’tibor qaratishi kerak. Boshqaruv jarayonida axborotdan samarali foydalanish ta’lim muassasasi faoliyatining muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga yordam beradi. Ta’lim muassasasini boshqarishda foydalaniladigan axborotlar turlichadir (38-chizma). Axborotlar jamg`armasini shakllantirish va undan jadal foydalanish boshqaruv ishini ilmiy tashkil etishni yuksaltiradi. 19 Ta’lim tizimi boshqaruvining o`ziga xosligi quyidagi vazifalarda aniq ko`rinadi: 1. Ta’lim-tarbiya jarayonini pedagogik tahlil qilish. 2. Maqsad qo`yish va rejalashtirish. 3. Tashkil qilish. 4. Maktab ichki boshqaruvini nazorat qilish. 5. Tartibga solish. 19 Веснин В.Р. Менежмент в схемах и опредалинах. Учебное пособие. –M.: Проспект, 2009. – 120 с. Ta’lim-tarbiya jarayonining tashkil etilishi va rivojlanishini tahlil qilmasdan, avval erishilgan natijalarni hozirgilari bilan taqqoslamasdan turib, uni boshqarib bo`lmaydi. Ta’lim muassasasini boshqarish samaradorligi rahbarning ham, o`qituvchilarning ham pedagogik tahlil uslubiyatini teran bilishlariga bog`liq. Agar o`z vaqtida, professional darajada pedagogik jarayon to`g`ri tahlil qilinmasa, jamoa orasida o`zaro bir-birini tushunmaslik, ishonchsizlik kelib chiqadi. Hozirgi paytda pedagogik tahlilning quyidagi uch turi mavjud: 1) kundalik tahlil; 2) tizimli tahlil; 3) yakuniy tahlil. Kundalik tahlil o`quv jarayonining borishi va natijasi haqida har kuni ma’lumot yig`ib, undagi kamchiliklarning sababini aniqlashga qaratiladi. Kundalik tahlil natijasida pedagogik jarayonga o`zgartirishlar va tuzatishlar kiritiladi. Kundalik tahlilning predmetiga o`quvchilarning har kungi o`zlashtirish va intizomlari darajasi, ta’lim muassasasi rahbarining darsga hamda sinfdan tashqari darslarga qatnashishi, maktabning tozalik holati, shuningdek, dars jadvaliga rioya qilish kabi holatlar kiradi. Tizimli tahlil darslar va sinfdan tashqari mashg`ulotlar tizimini o`rganishga qaratiladi. Tizimli tahlil mazmuni ta’lim metodlarini to`g`ri uyg`unlashtirish, o`quvchilar tomonidan bilimlarning puxta o`zlashtirilishiga erishish, o`qituvchilarning sifatli tarbiyaviy ishlarni olib borishlari, ularning pedagogik madaniyatini ko`tarish hamda ta’lim muassasasida innovatsion muhitni tashkil qilishda pedagogik jamoaning hissasini ta’minlash kabilardan iborat. Yakuniy tahlil o`quv choragi, yarim yillik va o`quv yili yakunida amalga oshiriladi hamda asosiy natijalarga erishish yo`llarini o`rganishga qaratiladi. Yakuniy tahlil uchun ma’lumotlar kundalik va tizimli tahlillar, joriy va oraliq nazorat yakunlari, o`quvchilarning va sinf rahbarlarining hisobotlaridan olinadi. Har qanday pedagogik jarayonni boshqarishning asosi maqsad qo`yish va rejalashtirishdan iborat. II BOB : OG'ZAKI TA'LIMNING ASOSIY ASOSLARI 3.1Interaktivlikning o'zining o'rni va ahamiyati. Boshqaruv faoliyatining maqsadi – ishning umumiy yo`nalishi, mazmuni, shakli va metodlarini aniqlash. Demak, maqsad – rejaning asosi. Boshqaruvda asosiy maqsad aniqlanganidan keyin, unga erishish uchun qo`shimcha maqsad qo`yiladi. Ta’lim muassasasini boshqarishni rejalashtirish pedagogik tahlil asosida belgilangan dasturiy maqsadga muvofiq qaror qabul qilishdir. Bunday qarorlar ma’lum bir muddat davridagi ma’lumotlarni tahlil qilish orqali yoki yakuniy ishlarni bajarib bo`lgandan so`ng qabul qilinishi mumkin. Ta’lim muassasasini boshqarish amaliyotida rejalashtirishning quyidagi uchta asosiy shakli qo`llaniladi: 1) muddatli (perspektiv); 2) yillik; 3) yakuniy. Muddatli rejalashtirish qoidaga muvofiq so`nggi yillarda ta’lim muassasasida amalga oshirilgan ishlarni chuqur tahlil qilish asosida bir necha yilga mo`ljallab qabul qilinadi. Ta’lim muassasasida qabul qilinishi mumkin bo`lgan muddatli reja quyidagi ko`rinishda bo`lishi mumkin: 1. Rejalashtirilgan muddatda ta’lim muassasasi oldiga qo`yilgan vazifalar. 2. Guruhlarning imkoniyatlaridan kelib chiqib, o`quvchilarning yillik o`zlashtirish darajasi muddatlari. 3. Ta’lim jarayoniga pedagogik innovatsiya (yangilik)larni olib kirish muddatlari. 4. Ta’lim muassasasini pedagogik kadrlariga qo`yilgan talablar. 5. Pedagog kadrlar malakasini turli shakllar (kurslar, seminarlar, treninglar) orqali oshirish. 6. Ta’lim muassasasini texnika hamda o`quv-metodik (qurilish ishlari, axborotlashtirish, ko`rgazmali qurollar, kutubxona fondini boyitish) ko`lamini rivojlantirish. 7. O`qituvchi va o`quvchilarni ijtimoiy himoya qilish. Yillik rejalashtirish butun o`quv yili hamda yozgi ta’tilni qamrab oladi. Yillik rejalashtirish o`quv yili davomida amalga oshiriladi va ta’lim jarayonini tashkil etilishi (chorak, semestr)ga qarab bir necha bosqichlarni o`z ichiga oladi. Yakuniy rejalashtirish o`quv choraklari uchun tuziladi, u bir yillik rejaning aniqlashgan ko`rinishi hisoblanadi. Shu tarzda rejalashtirishning bunday aniqlashgan ko`rinishlari o`qituvchilar, o`quvchilar va ota-onalar qo`mitasining faoliyatini boshqarishga yordam beradi. Bu rejalar o`qituvchilar va sinf rahbarlarining ish rejalari bilan aloqadorlikda aniqlashtirilib boriladi. Umuman olganda, boshqarish faoliyatida rejalashtirish vazifasining to`la amalga oshirilishi ta’lim muassasasi faoliyati samaradorligini oshiradi. Qabul qilingan rejalarni to`liq amalga oshirish uchun tizimli harakatning boshqaruvchilari uning tarkibiy qismlarini bir-biri bilan aloqada bo`lishini tashkil etishlari kerak. «Tashkil etish» tushunchasi bir qancha ma’nolarda qo`llaniladi. Birinchidan, baho sifatida aliy faoliyatni rivojlantirishga qaratilgan hamda darsdan tashqari tadbirlarning uyushtirilishini ta’minlaydigan o`quv-tarbiya jarayonining maqsadida namoyon bo`ladi. Ikkinchidan, tashkil etish deganda belgilangan rejalarni amalga oshiruvchi, oldinga qo`yilgan maqsadga erishish uchun butun pedagogik jarayonni boshqaruvchi ta’lim muassasasi rahbarlari, o`qituvchilar, o`quvchilarning o`z- o`zini boshqarish organlari faoliyati tushuniladi. Boshqarishni tashkil etuvchi asosiy boshqarmalar sifatida ta’lim muassasasining kengashi, pedagogik Kengash, direktor boshqaradigan majlis, direktor o`rinbosarlarining majlisi, tezkor yig`ilishlar, metodik seminarlarni qayd etish mumkin. 21 21 Даналин В.И. Финансовий менежмент: задачи, тесты, ситуатсии. Учобное пособие. – M.: Проспект, 2009. – 360 с. Pedagogik Kengash faoliyati demokratik va oshkoralik tamoyillariga asoslanib olib boriladi. Pedagogik Kengashlarda anketalar, savol-javoblar, nazorat ishlar, tanlov ishlari ko`riladi. Bundan tashqari pedagogik Kengash yig`ilishlarida ta’lim muassasasi hayoti va faoliyatiga doir dolzarb masallar hal qilinadi. Shuning uchun pedagogik Kengashni turli muhokamali, muammoli masalalardan ozod qilish uchun ta’lim muassasalardan direktor yig`inlari tashkil etiladi. Direktor yig`ilishlarida rahbariyat va o`qituvchilar ishtirok etib qolmay, boshqa ishchi xodimlar ham qatnashishlari mumkin. Ta’lim muassasasi o`rinbosarlarining yig`ilishlarida kundalik savollar va ma’muriy boshqarishga oid masalalar muhokama qilinadi. Bunday majlislar ta’lim muassasasi rejasi bo`yicha o`quv yilining choragi (semestri)da yoki har oyda bo`lib o`tadi. Tezkor axboriy majlislar ta’lim muassasasida ta’lim jarayonini tashkil etishning zarur shaklidir. Tezkor axboriy majlislarning mavzusi mavjud sharoitlardan kelib chiqadi. Bu kabi majlislar pedagogik xodimlar, o`uvchilarning barchasi uchun tashkil qilinadi. Ichki nazorat ham ta’lim muassasasini boshqarishda alohida o`rin tutadi. Nazoratni tashkil etishda yetishmovchiliklarni bartaraf etish uchun bir qancha talablarni bilish zarur. Bunday talablarga tizimlilik, ob’ektivlik, harakatlilik, to`ldiruvchilik kabilarni ko`rsatish mumkin. Ta’lim muassasasi ichki nazoratining turlari, shakllari va metodlarini turkumlashtirish hozirgi vaqtda muammoli masala bo`lib qolmoqda. Shunga qaramasdan, ichki nazoratning quyidagi turlari ajratilib ko`rsatiladi: Mavzuli nazorat qandaydir aniq masalani o`rganishda ta’lim muassasasi jamoasi, o`quvchilar guruhi yoki alohida o`qituvchining pedagogik faoliyati tizimi, ta’lim muassasasidagi ta’lim darajasi, shuningdek, o`quvchilarning ekologik va estetik tarbiyasi tizimiga e’tibor qaratiladi. Frontal nazorat butun pedagogik jamoa, metodik kengash yoki alohida o`qituvchi faoliyatini o`rganishga qaratiladi. 3.2 Og'zaki ta'lim jarayonida talabalar bilan munosabatlarni boshqarish uchun zarur vositalar va ko'nikmalar. Alohida nazorat biror bir o`qituvchining faoliyati, sinf (guruh) rahbarlarining tarbiyaviy ishlarini mavzuli, frontal tkshirishga asoslanadi. Sinf-muloqot nazorat shaklida sinf jamoasining dars va darsdan tashqari jarayonida shakllanishiga ta’sir etuvchi o`ziga xos omillar e’tiborga olinadi. Predmetli nazorat shakli bitta yoki bir necha sinf (guruh)larda, butun ta’lim muassasasida ta’lim olinganlik darajasini aniqlashda qo`llaniladi. Mavzuli nazorat shaklining bosh maqsadi turli fan o`qituvchilari va sinflarning alohida o`quv-tarbiya jarayonini boshqarishdagi ishlarini o`rganishdan iborat. Majmuaviy (kompleks) nazorat shakli bir necha o`quv fanlari bir yoki bir nacha sinf (guruh)larda turli o`quvchilarning ishlarini o`rganishni tashkil etish maqsadida amalga oshiriladi. Tartibga solishning asosiy maqsadi ta’lim-tarbiya jarayonini pedagogik tahlil qilishda ta’lim muassasasining oldiga qo`yilgan maqsad va rejalarini amalga oshirish, boshqaruv ishini tashkil etish hamda nazorat qilishda yo`l qo`yilgan holatlarni tuzatishdan iborat. Pedagogik Kengash – ta’lim muassasasining jamoatchilik boshqaruv organi . Ta’lim muassasalarida o`quv-tarbiya jarayonini rivojlantirish, takomillashtirish, muassasa faoliyati bilan bog`liq barcha tashkiliy masalalarni muvofiqlashtirish, o`qituvchi va tarbiyachilarning kasbiy mahorati va ijodkorliklarini o`stirish maqsadida pedagogik xodimlarni birlashtiruvchi pedagogik Kengash faoliyat ko`rsatadi. Pedagogik Kengash ta’lim muassasasi jamoasining yuqori boshqaruv organi hisoblanadi. 22 Pedagogik Kengashning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: - ta’lim muassasasi (umumiy o`rta ta’lim maktabi, akademik litsey, kasb- hunar kolleji)ning tayyorlangan muhim hujjatlarini muhokamadan o`tkaziladi, tasdiqlaydi va bajarilishini nazorat qiladi; - ta’lim muassasasining maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda uni rivojlantirishning istiqbolli yo`nalishlarini belgilaydi; - ta’lim muassasasida o`quv, tarbiya jarayonini tashkil etish va ta’lim samaradorligini oshirishda maqbul shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan qarorlarni qabul qiladi; - ta’lim muassasasi boshqaruv tizimini takomillashtirish bo`yicha yo`l- yo`riqlarni ishlab chiqadi; - pedagogik jamoaning ma’lum yo`nalishlardagi faoliyatini tahlil qiladi va yakuniy xulosa chiqaradi; - ta’lim muassasasi pedagogik jamoasi uchun o`z vakolati doirasida me’yoriy talablarni ishlab chiqadi, tasdiqlaydi va bajarilishini nazorat qiladi. Pedagogik Kengash quyidagi huquqlarga ega: - ta’lim muassasasini rivojlantirish yo`nalishlarini istiqbol rejasini belgilash; - ta’lim muassasasi jamoasi oldiga qo`yilgan maqsad va vazifalarining bajarilishini amalga oshirish; - o`quv rejada maktab ixtiyoriga berilgan soatlarni taqsimlash, yillik va taqvimiy ish rejasi mazmuni hamda dars jadvalini muhokama qilish; - o`quv jarayonini tashkil qilishning turli shakl va metodlarini muhokama qilish, amaliyotga tatbiq etish; - ta’lim muassasasi ta’lim jarayoniga oid barcha masalalarni o`z vakolati doirasida muhokama etish va tegishli qaror qabul qilish; - pedagoglar malakasini oshirish tizimi, ularning ijodiy tashabbuskorliklarini rivojlantirish bo`yicha o`z takliflarini berish; - o`quvchilarning bilim darajasini aniqlashda oraliq nazorat bo`yicha qaror qabul qilishda qatnashish, uni o`tkazish shakli va vaqtini belgilash; - ta’lim oluvchilarni sinfdan-sinfga, kursdan-kursga ko`chirish va bituvchilarni yakuniy attestatsiyaga qo`yish bo`yicha qaror qabul qilish; - ta’lim darayonini tashkil qilish hamda ta’lim muassasasini rivojlantirishga doir masalalar bo`yicha maktab rahbariyatining hisobotlarini tinglash; - ta’lim maqsadiga muvofiq holda o`quvchilarni rag`batlantirish va jazolash bo`yicha masalalarni hal etish; - chorak, yarim yillik «semestr», yil yakuniga doir xulosalar chiqarish; - pedagogik Kengash a’zolaridan pedagogik faoliyatni bir xil tamoyillarga asosan amalga oshirishni talab qilish; - ta’lim-tarbiya jarayonida alohida xizmat ko`rsatgan ta’lim muassasasi xodimlarini rag`batlantirishga tavsiya qilish; - yakuniy attestatsiyadan muvaffaqiyatli o`tgan o`quvchilarga o`rnatilgan tartibda hujjatlar berish to`g`risida qaror qabul qilish. Pedagogik Kengash yig`ilishlari qarorlashtirilib, qabul qilingan hujjatlar ta’lim muassasasi ish yuritish hujjatlari bilan birga saqlanadi. Pedagogik Kengash faoliyati bir qator hujjatlarda o`z akini topadi: Pеdagogik Kеngash hujjatlari Ta’lim muassasasida fanlar yoki bir-biriga yaqin bo`lgan fanlar turkumlari bo`yicha Metodika birlashmalari 1 faoliyat ko`rsatadi. Metodika birlashmalarining maqsadi o`qituvchilarning metodik va kasbiy mahoratlarini takomillashtirish, o`quvchilarga ta’lim-tarbiya berishga qo`yilgan hozirgi zamon talablariningIsh rеjasi Kеngash bayonnomasi yoziladigan muhrlangan daftar Kеngash matеriallari HisobotPеdagogik Kеngash bajarilishini ta’minlash borasida o`zaro yordamni tashkil etish, ijodiy tashabbuslarni uyg`unlashtirish va ta’lim-tarbiya berishning zamonaviy usullarini ishlab chiqishdan iborat. 1 «Умумий o`рта таълим мактаби фан Методик бирлашмалари тo`g`рисида»ги Низомдан. 3.3 Og'zaki ta'limni o'qitish jarayonida talabalar uchun maslahat va qo'llanmalar. Menejment haqidagi keltirilgan tavsiflar shundan dalolat beradiki, u boshqaruv ma’nosini bildira turib, ma’muriy buyruqbozlik iqtisodi boshqaruvdan tubdan farq qiladi. Bu farqlar quyidagicha: Birinchi farq - bu bozor iqtisodiga taalluqli bo’lib, ma’muriy buyruqbozlik xo’jalikni reja asosida olib borish tizimi emasdir. Ikkinchi farq - birinchi farqdan kelib chiqadiki, ya’ni taraqqiy topgan davlatlarda menejment iqtisodiy boshqaruv usuli hisoblanadi. Uchinchi farq - menejmentni sotsialistik tizim boshqaruvidan farqini oxirgi to’rtta tavsifni birlashtirish asosida aniqlash mumkin. Uni “menejment - bu samarali boshqaruv fani va san’ati”dir deyish mumkin. Bunday boshqaruv bu kabi mehnat bilan shug’ullanuvchilarning yuqori malakasi, ya’ni menejerlar hisobiga, ularning bilimdonligi, faol ijodiy ishi, tashabbuskorligi, fikr yuritishining egiluvchanligi, taktik va strategik masalalarni echishdagi qobiliyati, odamlar bilan bevosita ishlay olishi hisobiga amalga oshadi. Oksford izohli lug’atida menejment tavsifi quyidagi oddiy so’z bilan ifodalangan. Unda “Menejment - bu ma’muriy ishni bajarishdagi alohida qobiliyat va bilimdonlikdir”, - deyilgan. Hozirgi davrda menejment - boshqaruviga qo’yiladigan turli talablarni, ya’ni ish usuliga, ishni olib bora olish qobiliyatiga, odamlar harakatini birgalikdagi faoliyatda to’g’ri yo’naltirish san’ati va fanga qo’yiladigan talablarni qattiq ma’muriy talabsiz belgilangan maqsadning bajarilishini o’zida aks ettiradi. Yuqoridagi sifatlarga qo’shimcha qilib, hozirgi zamon menejmenti taraqqiy topgan davlatlardagi 2 ta tavsifini ham keltirish o’rinlidir: 1- Menejerlik korpusining faoliyatini iste’molchi talabiga mos keladigan yuqori sifatli mahsulot olishga yo’naltirilganligi (menejmentda marketing yondashuvi). Menejer ishini tashkilot jamoa a’zolarining faravonligini oshirishga yo’naltirilganligi (boshqaruv faoliyatini insonparvarligi). Pirovard natijada “Menejment” termini yana bitta, aniqrog’i ikkita keng tarqalgan ma’noga ega. U ko’proq to’plash ma’nosida, barcha tashkilot menejerlar jamoasini yoki oliy menejerlar korpusini belgilashda ishlatiladi. Bu kabi ma’nolarda “Menejer” so’zi odatda 2 xil faoliyatni: boshqaruvchilar (menejerlar) va ishlab chiqaruvchilar (ishchilar) orasida ma’lum qarama-qarshilik ko’zda tutilganda qo’llaniladi. Ko’rib turibmizki, bu fanning mazmuni boshqaruv tizimi va boshqaruv ob’ekti orasidagi o’zaro munosabat bo’lib, uning asosiy vazifasi o’quvchilarga boshqaruvning zamonaviy usullarini, rahbarlik san’ati sirlarini o’rgatishdan iborat. Fanni o’qitish talabalarda boshqarish muammolariga nisbatan qiziqish uyg’otish, amaliy tashkilotchilik faoliyatiga ishtiyoq tug’dirishdan iborat. Chunki hozir boshqarish asoslarini o’rganayotgan talabalar kelgusida boshqarish tizimining xodimlari, kichik va o’rta, katta jamoalarning rahbarlari, korxona va firmalar iqtisodiy, sotsial, tashkiliy - texnik faoliyatining turli tomonlarini boshqarish bo’yicha loyihalar, tadbirlar ishlab chiqishga da’vat etilgan mutaxassislar bo’lib etishadilar. Boshqa tomondan boshqaruv ko’p hollarda rahbarning qobiliyatiga, uning odamlar bilan ishlay olishiga, shaxsiy tashabbusiga, fahm-farosatiga bog’liqdir. Bularning barchasini boshqaruvda ishlata olish - bu san’atdir. Boshqaruv san’ati - bu menejerning, rahbarning qobiliyati, ustamonligi, ijodiyotidir. Shunday qilib har qanday ijodiy faoliyat sifatida menejment o’zida fan va san’at elementlarini jamul-jam qilgan. Tа’lim mеtоdlаri tаrkibаn o’qitish mеtоdlаri vа o’qish mеtоdlаridаn ibоrаt. O’qituvchi bilimlаrni оg’zаki bаyon etsа, bоlаlаr uni tinglаydi; o’qituvchi mustаqil ish tоpshirsа, o’quvchilаr bаjаrishаdi. Bilimlаrni оg’zаki bаyon etish, mustаqil ishlаsh kаbilаr o’qitish mеtоdlаri bo’lib, ulаr vоsitаsidа didаktik vаzifаlаr (bilimlаrni o’rgаnish, mustаhkаmlаsh, tаkrоrlаsh vа sh.k) hаl etilаdi. Binоbаrin, o’qituvchi ijtimоiy tаjribаni yoshlаrgа o’rgаtish ehtiyojidаn kеlib chiqib, o’z fаоliyatini bоlаlаr fаоliyatigа muvоfiqlаshtirаdi. O’qituvchi tushuntirishlаrini tinglаsh, tоpshiriqlаrni bаjаrish kаbilаr o’qish mеtоdlаri bo’lib, ulаr vоsitаsidа nаzаriy bilimlаrni o’rgаnish, bilimlаrni tаtbiq etish kаbi intеlеktuаl, аmаliy tоpshiriqlаr yеchilаdi. Bulаrda ko’rinаdiki, o’qitish vа o’qish mеtоdlаri o’zаrо muvоfiqlаshib, tа’lim mеtоdlаrining shаkllаnishigа оlib kеlаdi.Оg’zаki bаyon mеtоdlаri. Hikоya, tаsvir, suhbаt, mа’ruzа tа’limning bilimlаrni оg’zаki bаеn qilish mеtоdlаri sаnаlаdi. XULOSA Shunday qilib, ta’lim menejmentini boshqarish fanlarini o’qitish jarayonining mohiyati o’qituvchi va talabalarning aniq ta’limiy maqsadga erishishga yo’naltirilgan harakatlarida namoyon bo’ladi. Ta’lim menejmentini boshqarish fanlarini o’qitish ta’lim jarayonida belgilangan maqsadga erishishda ta’lim berish, rivojlantirish va tarbiyalash funktsiyalari bajaradi. O’qituvchining bu jarayondagi faoliyati rejalashtirish, tashkil etish, boshqarish (rag‘batlantirish), nazorat hamda natijalarni baholash va tahlil qilishdan iboratdir. Talabalarning faoliyati esa bilim olish va bu yo’lda o’quv harakatlarini tashkil etishga qaratiladi. O’quv faoliyatida bilimlarning o’zlashtirish jarayoni idrok etish, o’quv materialini anglab yetish, mustahkamlash, amaliy faoliyatida bilimlarini qo’llash kabi bosqichlar asosida amalga oshiriladi. Talabalar tomonidan o’zlashtirilgan bilimlar to’rtta darajaga ko’ra farqlanadi. O’qitish jarayonini izchil, oqilona tashkil etish, o’qituvchi va talabalar faoliyatini to’g‘ri yo’lga qo’yishda ta’lim maqsadlarini oydinlashtirish muhim ahamiyatga ega. O’quv maqsadlari aniq belgilansa kutilgan natijani qo’lga kiritish va yuqori samaradorlikka erishish mumkin bo’ladi. Xulosa qilib aytganda, ta’lim menejmentini boshqarish fanlarini o’qitish jarayonida talabaning faoliyati o’qituvchi rahbarligi ostida kechadi. O’qituvchi faoliyatining vazifasi talabalarning ijtimoiy borliqni ongli va faol idrok etishga yo’naltirilgan faoliyatlarini boshqarishdan iborat bo’lib, bu jarayonning samarali kechishi uni to’g‘ri rejalashtirish, oqilona tashkil etishga bog‘liq. Bunda talabalar faoliyatini nazorat, tashxis va tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston”, 2017. – 488 b. 2. Haydarov F.I. Xalilova N.I. Psixologiya fanlarini o’qitish metodikasi o’quv qo’llanma T.: “Aloqachi” 2007 y 3. Ляудис В.Л. Методика преподавания психологии. М. -2000 4. Бадмаев М. Методика преподавания психологии. М. «Владос»-2001 Карандашев В.Н. Методика преподавания психологии. М. «Питер»- 2007 5. B. X. Xodjaev “Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti” T. :-2017 6. Пергудов Л.В., Саидов М.Х. Менежмент экономика вищего образования. - T.: Молия, 2001. 7. Sharifxo’jaev M., Abdullaev q. Menejment. Daslik. - T.: O’qituvchi, 2001. 8. G’ulomov S.S. Menejment asoslari. - T.: O’qituvchi. 2002. 9. Виханский О.С., Наумов A.И. Менежмент: Учебник для вузов по эконб. спес. и направл. – Трете изде. – M.: Гардарика, 2008. 10. Герчикова И.Н. Менежмент: Учебник. – 4-йе изд., перераб. и доп. – M.: Йунити-Дана, 2009. 11. Веснин В.Р. Менежмент в схемах и опредалинах. Учебное пособие. – M.: Проспект, 2009. – 120 с. 12. Даналин В.И. Финансовий менежмент: задачи, тесты, ситуатсии. Учобное пособие. – M.: Проспект, 2009. – 360 с. 13. USАRОV J. E. INKLYUZIV TA’LIMNING NAZARIY VA KONTSEPTUAL MАSАLАLАRI //INTEGRATION OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL. – 2021. – Т. 1. – №. 02. – С. 37-46. 14. https://hozir.org internet sayti 15.https://ziyonet.uz internet sayti 16. https://google.uz sodda-va-murakkab-tizimlar-ochiq-va-yopiq-tizimlar maruza matni Toshkent 2016

Ta'lim menejmentini  o'qitishda og'zaki metodlaridan foydalanish

KIRISH.....................................................................................................................3

I BOB O’QITISH METODLARINING TASNIFI. O’QITISH JARAYONIDA QO’LLANILADIGAN METODLARGA QO’YILADIGAN TALABLAR. METODLARNING TURLARI     

1.1   O’qitish metodlarining tasnifi.............................................................................5

1.2   Og'zaki ta'limda darslarni tuzish va tayyorlash jarayonida og'zaki metodlardan foydalanish..................................................................................................................9

1.3   O’qitish jarayonida tarbiya metodlaridan foydalanish......................................12

II BOB TA`LIM MUASSASASI MENEJMENTI     

2.1    Boshqarishning mohiyati va tuzilishi ..............................................................18

2.2   Og'zaki ta'limni boshqarishda muhim qoidalari va tavsiflar.............................21

2.3   Ta’lim tizimini boshqarishning maqsadi, vazifalari va turlari..........................23

II BOB : OG'ZAKI TA'LIMNING ASOSIY ASOSLARI

3.1    Interaktivlikning o'zining o'rni va ahamiyati...................................................28

3.2 Og'zaki ta'lim jarayonida talabalar bilan munosabatlarni boshqarish uchun zarur vositalar va ko'nikmalar.............................................................................................31

3.3 Og'zaki ta'limni o'qitish jarayonida talabalar uchun maslahat va qo'llanmalar...34

XULOSA..................................................................................................................37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................................................................38

 


 

KIRISH

Kurs ishining dolzarbligi: Bugungi kunda boshqa sohalar qatorida ta’lim sohasida islohatlar olib borilmoqda shu o’rinda Maktab menejmenti sohasida ham bir qancha ishlar amalga oshirilmoqda, jumladan respublikamizning qatop oliy ta’im muassalari qatorida

Xozirgi kunda rivojlangan davlatlarning ta’limitizimidan andoza oladiganbo’lsak bugungi kunning talabi avvalom bor ta’limni to’g’ri tashkil etish yuritish hisoblanadi, shu sabab instituti tomonidan ushbu ta’lim yo’nalishini kelajakda rivojlantirish hamda qo’shimcha kasb egasi sifatida diplomlar berish ishlari yuzasidan bir qancha ishlar olib borilmoqda.

Bularning hammasi jahondagi ta’limi rivojlangan davlatlar qatorida kirish, Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev aytganlaridek ta’lim muassasalari faoliyatini tubdan yaxshilash, eng ilg’or xorijiy tajribani o’rganish, har jihatdan zamonaviy tizim yaratish bugungi kunning talabi, ta’limni rivojlantirmasdan hech bir sohani rivojlantirib bo’lmaydi degan fikrlari negizida qanchalik chuqur ma’no kasb etishi bizga ma’lum, shu nuqtai nazardan eng avvalo ta’lim sohasini, ta’lim sohasida boshqaruvni rivijlantirish, boshqarish va nazoratqilish orqali natijagaerishish mumkinligini inobatgaolib ta’lim menejmentiga alohida e’tibor berilmoqda.

Kurs ishining maqsadi: Ta’lim menejmentini o’qitishda o’g’zakimetodlardan foydalanish jarayoniga yangi innovatsiyalarni joriy etish.

Mavzu vazifalari: Kurs ishimizning vazifalari quyidagilardan iborat:

  1. Bo’lajak pedagoglarni kasbiy tayyorlashni takomillashtirish maqsadida ta’lim menejmentining maqsadi, vazifalarini, pedagogik fanlarni integratsiyalash vositalarini ilmiy asoslangan holda ishlab chiqish.
  2. Talabalarda o’quv va tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda samarali shakl, metod, vosita, usul va texnologiyalarni tanlash hamda tizimlashtirishga oid bilim, ko’nikma, malakalarni hosil qilish.
  3. Ta’lim menejmentini boshqarishga doir tajribalarni o’rganish, umumlashtirish va tizimlashtirish. 

Kurs ishiningobekti: Ta’lim menejmentini boshqarish fanlarinisamarali o’qitish qonuniyatlari, tamoyillari, omillari, mazmuni, shakl, metod, vosita, usul va texnologiyasini, pedagogik faoliyatning muhim tarkibiy elementlarini o’rganish, samarali ta’limni tashkil etish, pedagog va talabalarning munosabatlari jarayoni hisoblanadi.

Kurs ishiningpredmeti Ta’lim menejmentini boshqarish fanlarining metodologik asoslari, yetakchi pedagogik ta’limotlar, muhim nazariy g‘oyalari, yangichapedagogik yondashuv (paradigma)lar sanaladi.

 

Купить