Ta’lim tizimini moliyalashtirish modellarining qiyosiy tahlili - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	357.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Ta’lim tizimini moliyalashtirish modellarining qiyosiy tahlili

Sotib olish

Ta’lim tizimini moliyalashtirish modellarining
qiyosiy tahlili
Mundarija:
I.KIRISH
II.ASOSIY QISM
1.Ta’lim tizimini moliyalashtirishni isloh qilish masalalari
2.Talim tizimi muassasalarini moliyaviy taminlashda davlat byudjeti va
boshqa manbalarning ahamiyati. Talim tizimi xarajatlarining
respublika byudjeti va mahalliy byudjetlardan amalga oshirilishi
3.Talim tizimida jon boshiga (tarbiyalanuvchi, o’quvchi, talaba soniga)
qarab moliyalashtirish usullarining joriy etilishi
4.Maktabgacha talim muassasalari xarajatlarini rejalashtirish va
moliyalashtirish
5.Umumtalim maktablari xarajatlarini rejalashtirish va byudjetdan
moliyalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari
III.XULOSA
IV.FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR

Kirish
Ozbekiston Respublikasida ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan keng
qamrovli islohotlar barcha yoshlarning ta’lim xizmatlaridan bir xilda foydalanishi,
oqituvchilar malakasi va ta’limning yuqori sifatini ta’minlashga qaratigan. Ta’lim
sifati va samaradorligini oshirish bilan bir qatorda tizimni rejalashtirish va
moliyaviy ta’minlash masalalari islohotlar markazida turadi. Ta'lim har bir
jamiyatning ajralmas tarkibiy qismi, madaniyatni rivojlantirishning yuksak
korsatkichi hisoblanadi. Ijtimoiy tajribaning boglovchi bogini sifatida u madaniy
an'analar butunligi va vorisiyligini hamda jamiyat taraqqiyotini ta'minlaydi.
Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev ta’kidaganidek “Biz oz oldimizga mamlakatimizda
Uchinchi Renessans poydevrini barpo etishdek ulug maqsadni qoygan ekanmiz,
buning uchun yangi Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sinolar, Ulug’beklar, Navoiy va
Boburlarni tarbiyalab beradigan muhim sharoitlarni yaratishimiz kerak. Buning
uchun, avvalambor, ta’lim va tarbiyani rivojlantirish, soglom turmush tarzini qaror
toptirish, ilm-fan va innovatsiyalarni taraqqiy ettirish milliy goyamizning asosiy
ustunlari bolib xizmat qilishi lozim. Ushbu maqsad yolida yoshlarimiz oz oldiga
katta marralarni qoyib, ularga erishishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish va har
tomonlama komak berish barchamiz uchun eng ustuvor vazifa bolishi zarur.
Shundagina farzandlamiz xalqimizning asriy orzu-umidlarini royobga chiqaradigan
buyuk va qudratli kuchga aylanadi”. Bir soz bilan aytganda, bola tugilganidan
boshlab, 30 yoshgacha bolgan davrd uni har tomonlama qollab-quvvatlaydigan,
hayotda munosib orin topishi uchun komak beradigan, yaxlit va uzluksiz tizim
yaratiladi. Dunyo tajribasi shuni korsatadiki, yosh avlodni har tomonlama
barkamol etib voyaga yetkazish uchun sarflangan sarmoya jamiyatga on yuz
barobar kop foyda keltiradi. Shuni aytishimiz kerakki davlat byudjetdan ta’lim
tizimini moliyalashtirishni samarali tashkil etish masalasi bugungi kunning dolzarb
masalalaridan biri hisoblanadi.

II.ASOSIY QISM
1.Ta’lim tizimini moliyalashtirishni isloh qilish masalalari
Mamlakatimizda izchillik bilan amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi
islohotlar zamirida Vatanimizni yanada taraqqiy ettirish, yoshlarni har jihatdan
barkamol shaxs etib voyaga etkazish, sohalar uchun yuqori bilimga ega
mutaxassislarni tayyorlashdek maqsadlar mujassamdir. Ilm-fan, zamonaviy va
uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish zarur. Xalqimizda “ta’lim va
tarbiya beshikdan boshlanadi” degan hikmatli bir so’z bor. Faqat ma’rifat insonni
kamolga, jamiyatni taraqqiyotga yetaklaydi. Shu sababli, ta’lim sohasidagi davlat
siyosati uzluksiz ta’lim tizimi prinsipiga asoslanishi, ya’ni, ta’lim bogchadan
boshlanishi va butun umr davom etishi lozim. Rivojlangan mamlakatlarda
ta’limning toliq sikliga investitsiya kiritishga, ya’ni, bola 3 yoshdan 22 yoshgacha
bo’lgan davrda uning tarbiyasiga sarmoya sarflashga katta etibor beriladi. Chunki
ana shu sarmoya jamiyatga 15-20 barobar foyda keltiradi. Inson kapitaliga
e’tiborni kuchaytirishimiz, buning uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etishimiz
shart. Shu-yildagi muhim amaliy qadam sifatida bolalarni maktabgacha ta’lim
bilan qamrab olish darajasi 2021-yilda 65 foizga oshiramiz.
1 -rasm. 2021-yilda maktabgacha ta’limni rivojlantirish boyicha istiqbolli
rejalar

Oxirgi-yillarda mamlakatimizda ta’lim tizimiga doir bir qator islohotlar
amalga oshirilmoqda. Ozbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev
tomonidan parlamentga murojatida 2021-yilda maktabgacha ta’lim tizimida
kutilayotgan ozgarishlar haqida ma’lumot berdi. Unda aytilishicha, 2021-yilda
maktabgacha ta’lim qamrovi darajasini 65 foizga oshirilishi rejalashtirilmoqda va
2023-yilga kelib bu korsatkich 75 foizga oshirilishi rejalashtirilmoqda. Shuningdek
2021-yilda 6 yoshli bolalarni maktabga maajburiy tayyorlash tizimini yo’lga
qo’yish va 82 foizini maktabga bepul tayyorlashga jalb etilishi rejalashtirilmoqda.
Uzoq qishloqlarda maktabgacha ta’limni uyda berish modelini YUNESKO va
Jahon banki bilan hamkorlikda yolga qoyilishi rejalashtirildi.
2021-yilda umumiy orta ta’limni rivojlantirish boyicha istiqbolli rejalar
Yuqoridagi rasmda ko’rishimiz mumkinki 2021-yilda ta’lim tizimini
rivojlantirish bo’yicha bir qator islohotlar amalga oshirilishi rejalashtirilmoqda.
Birinchi masala sifatida bolalarning tahliliy kreativ fikrlash qobiliyatini ostirishga
moljallangan darsliklarni tayyorlash va nashr qilib taqdim etishni yolga qoyish.

Shuningdek boshlangich sinflarda DTS o’rniga bolaga ortiqcha yuklama
bermaydigan yangi dastur ishlab chiqishni joriy etish maqsad qilingan. Shahar va
tumanlardan olis maktablarga borib, dars beradigan oqituvchilar oyligiga 50 foiz
ustama haqi to’lab berilishi kerakligi ma’lum qilindi. Agar boshqa viloyatdan borib
ishlaydigan bolsa 100 foiz ustama tolanishi belgilab qoyildi. Shuningdek, kimyo-
biologiya, matematika va axborot texnologiyalariga ixtisoslashtirilgan 197 ta
maktab ochilishi va 10 ta prezident maktabi ochilishi rejalashtirilmoqda. Xulosa
qilib aytadigan bo’lsak, 2021-yilda umumta’lim tizimida juda yuqori islohotlar
amalga oshirilishi rejalashtirilgan. Darhaqiqat yoshlarimizni bilimli savodli bolishi
uchun va inson kapitaliga investitsiya kiritilayotganini korishimiz mumkin
2021-yilda Oliy ta’limni rivojlantirish bo’yicha istiqbolli rejalar
Mamlakatimizda ta’lim tizimini rivojlantirish uchun ko’plab islohotlar amalga
oshirilmoqda. Oliy ta’lim tizimini rivojlantirish bo’yicha 2021-yil uchun bir qator
islohotlar amalga oshirilishi rejalashtirildi. Bulardan oliy ta’lim muassasalarida
davlat grantlari sonini kamida 25 foizga oshirilishi belgilandi. 2021-yilda xotin-
qizlar uchun grantlar soni 2 barobarga oshirilishi va 2 mingtaga yetkazilishi
rejalashtirildi. Shu bilan birga a’lo oqiydigan ehtiyojmand qizlar uchun
stipendiyalar ta’sis etilishi belgilandi. 2021-yildan boshlab 30 ta oliy ta’lim
muassasalarda oquv dasturlaini ishlab chiqish, qabul kvoti va moliyaviy
masalalarni mustaqil hal qilish huquqi berilishi kutilmoqda.

2021-yilda oliy ta’limdan keying ta’lim tizimini rivojlantirish boyicha
istiqbolli rejalar
Oliy ta’lim tizimidan keyingi ta’lim tizimini rivojlantirish va oqishga kiruvchi
yoshlar sonini 5 barobarga oshirilishi ko’zda tutildi. Shuningdek 2021-yilda ilm-
fan sohasida oliygohlar va ilmiy tashkilotlardagi doktorantlar soni otkan-yilga
nisbatan 3 barobarga oshirilishi aytildi. Bu islohotlar mamlakatimiz ta’lim tizimiga
ijobiy ta’sir korsatishiga ishonamiz.
Talim tizimini isloh qilish jarayoni mos huquqiy asosga tayanishi lozim, bu
borada Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Maktab talimini rivojlantirish davlat
umummilliy dasturi, boshqa ijtimoiy dasturlar, hukumatning boshqa qarorlariga
muvofiq amalga oshirilgan maqsadli chora-tadbirlar majmuyi talim tizimi
taraqqiyotidagi ijobiy tendensiyalar uchun asos bo’lib xizmat qildi. 2016-2017-
yillar mobaynida taraqqiyotning navbatdagi bosqichida jamiyatimizning barcha
sohalarida amalga oshirilayotgan yangilanishlarning mazmuniga mos ravishda
talim tizimini tubdan isloh qilishga qaratilgan muhim choratadbirlar amalga
oshirildi. Xususan, talimning barcha bosqichlarini bugungi zamon talablaridan
kelib chiqib takomillashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
100 ga yaqin qaror va farmonlari qabul qilinib, izchillik bilan amaliyotga tatbiq
etilmoqda. Jumladan, mamlakatimizda Maktabgacha talim vazirligi tashkil etilib,
tizimni malakali kadrlar bilan taminlash, davlat va xususiy sheriklik asosida yaqin

istiqbolda mamlakatimizda bog’cha yoshidagi bolalarni to’liq maktabgacha talim
muassasalariga qamrab olishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Keng jamoatchilik va ota-onalarning fikr va takliflari asosida yurtimizda 11 yillik
majburiy maktab talimi qayta joriy etilib, o’rta maxsus kasb-hunar talimi
optimallashtirildi. Oliy talim muassasalariga qabul kvotalari ko’paytirildi,
xorijdagi nufuzli oliy talim muassasalari diplomlarini nostrifikatsiyalash tizimi
soddalashtirildi, talab yuqori bo’lgan qator sohalar bo’yicha sirtqi talim yo’lga
qo’yildi hamda oliy talimdan keyingi talim tizimi ham xalqaro andozalarga asosan
takomillashtirildi.
2.Talim tizimi muassasalarini moliyaviy taminlashda davlat byudjeti va
boshqa manbalarning ahamiyati. Talim tizimi xarajatlarining respublika
byudjeti va mahalliy byudjetlardan amalga oshirilishi
Talim – bu jamiyatning strategik resursi va davlat hamda jamiyat qurilishida
muhim ustuvorlik ekanligini hisobga olib, talim tizimini boshqarishda davlat
yetakchi rol o’ynaydi. Bugungi kunda talim tizimini moliyalashtirishning
ko’pkanalli tizimi shakllangan bo’lib, moliyaviy resurslarning quyidagi
manbalariga ega :
Davlatdan moliyalashtirish manbalari:
davlat (respublika va mahalliy) byudjeti;
davlat maqsadli jamg’armalari (masalan, Kitob jamg’armasi, Bolalar sportini
rivojlantirish jamg’armasi (malum davrlarda), Talim va tibbiyot muassasalarining
moddiy-texnika bazasini rivojlantirish jamg’armasi).
Nodavlat moliyalashtirish manbalari:
to’lov-kontrakt asosida o’qitishdan tushgan mablag’lar;
talim muassasalarining o’z tadbirkorlik faoliyatidan daromadlari va
tushumlari; xorijiy kreditlar va grantlar; ota-onalarning (o’qitish uchun) to’lovlari,
qo’shimcha pullik talim;
jamoatchilik yordamlari;

boshqa xususiy manbalar (masalan, tadbirkorlar va homiylarning, xayriya
tashkilotlarining moliyaviy yordamlari).
Talim tizimini moliyalashtirish manbalari
Mamlakatimizda sog’lom va barkamol avlodni voyaga yetkazish hamda
ularning huquqlarini muhofaza qilish borasida keng ko’lamli ishlar amalga
oshirilmoqda. Xususan, 2015-2017-yillar mobaynida davlat byudjetining qariyb 60
foizi ijtimoiy sohalarga yo’naltirilganligi, uchdan bir qismi talim sohasiga safarbar
qilinayotganligi ham kelajagimiz vorislariga bo’lgan g’amxo’rlikning yorqin
ifodasidir Bundan tashqari davlatning maqsadli jamg’armalari (Kitob jamg’armasi,
Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi, Talim va tibbiyot muassasalarining
moddiy-texnika bazasini rivojlantirish jamg’armasi), davlat tomonidan talimning
taraqqiyotiga jalb qilinadigan qarz mablag’lari (davlat talim tizimini
rivojlantirishga mo’ljallangan xorijiy kreditlarning qaytarilishini kafolatlaydi) va
grantlar davlat mablag’lari kabi ishlatiladi. O’zbekistonda talim sohasini
rivojlantirish va isloh etishga barcha manbalardan yo’naltirilayotgan yillik

xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 10-12 foizini, davlat byudjetidan
yo’naltirilayotgan mablag’lar esa 6-7 foizini tashkil etadi
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining talim sohasiga xarajatlari
Talim muassasalari eng keng tarqalgan davlat muassasalari hisoblanadi.
Ularni qurish, mavjudlarini saqlash, moddiy-texnikaviy jihatdan taminlash, kadrlar
masalasini hal qilish kabi tadbirlar tarixan davlat mablag’lari evaziga amalga
oshirilib kelingan. Talim tizimining joriy va kapital xarajatlarini moliyalashtirishda
davlat byudjetining ahamiyati hali ham katta. Davlat byudjetining ijtimoiy-
madaniy sohalarni saqlash xarajatlari tarkibida ham asosiy o’rinni talim xarajatlari
egallaydi. Ular ijtimoiy-madaniy sohalarga ajratilgan byudjet mablag’larining
o’rtacha 57-60 foizini tashkil qiladi. Bugungi kunga kelib talim tizimining joriy va
kapital ehtiyojlarini to’laqonli taminlashda, davlat mablag’lari, shubhasiz, muhim
o’rin egallaydi. Lekin moliyaviy muammolarning keskinlashuvi, shuningdek,
byudjet mablag’larining chegaralanganligi sharoitida davlat talim
muassasasalarining moliyaviy holatini yaxshilash, ularning byudjetdan tashqari
mablag’lardan foydalanish ko’lamlarini kengaytirish, talim sohasida xalqaro
hamkorlikni rivojlantirish, talim xizmatlatining eksportini oshirish, talim
muammolariga keng jamoatchilik etiborini jalb qilish masalalari o’z dolzarbligini
yo’qotmaydi. Texnologik yangiliklarni talim tizimiga kiritish – talim tizimini
hozirgi davrning eng qiziqarli jarayonlaridan biriga aylantiradi. Demakki, talim
sohasidagi islohotlarni o’z taraqqiyot strategiyasi, ichki siyosatining eng muhim
yo’nalishlaridan biri sifatida belgilab olgan O’zbekiston yaqin kelajakda talim
tizimi bilan ham dunyo etirofiga sazovor bo’ladi.

3.Talim tizimida jon boshiga (tarbiyalanuvchi, o’quvchi, talaba soniga)
qarab moliyalashtirish usullarining joriy etilishi
Jahon amaliyotida talim muassasalarini moliyalashtirishning mablag’lardan
samarali foydalanish va talim sifatini oshirishni rag’batlantiruvchi yangi yo’llarini
qidirib topish talim tizimini rivojlantirish yo’lidagi harakatlarning o’ziga xos
xususiyati hisoblanadi. Bu harakatlar talim sohasidagi birinchi darajali vazifalarni
hisobga olgan holda quyidagi tamoyillarni taminlashga qaratilgan: talimning
hammabopligi (ham jismoniy, ham moliyaviy jihatdan); talim sifati va natijalari;
tenglik – bir xil ehtiyojli o’quvchilar mablag’lar bilan bir xil darajada
taminlanadilar; muhtojroq o’quvchilar ko’proq mablag’ oladilar; samaradorlik:
tashqi samaradorlik – talim tizimi jamiyatga ishchi kuchini tayyorlaydi, shundan
kelib chiqqan holda, bu sohaga qilinayotgan xarajatlarning samaradorligini hisobga
olib mablag’lar safarbar etiladi; ichki samaradorlik – eng kam xarajat qilib ko’proq
natijalarga erishish. Talim tizimini moliyalashtirish usullari haqida gap borar ekan,
u yoki bu usulni qo’llashda har bir mamlakat o’z ijtimoiy siyosatining
ustivorliklari, shuningdek, byudjet tizimining o’ziga xosligi va talim tizimini
boshqarish xususiyatlariga asoslanadi. Shunga qaramay, o’tmishda mashhur
bo’lgan va hozirgi kunda talimning ko’plab tizimlarida amalda qo’llanilayotgan
talim muassasalariga moliyaviy mablag’larni ajratishning bir qancha yo’llari va
usullarini takidlash mumkin: o’tgan davr ko’rsatkichlari asosida moliyalashtirish,
bunda muassasa byudjeti u moliyalashtiriladigan tegishli byudjet imkoniyatlaridan
chiqib ketmagan holda, o’tgan moliyaviy yil xarajatlari darajasida (inflyatsiyani
hisobga oluvchi ayrim tuzatishlar bilan) aniqlanadi va uning hajmi doirasida
mablag’ ajratiladi; alohida shartnomalar asosida moliyalashtirish (kelishuv
bo’yicha) – bunda har bir talim muassasasi davlatga o’zining muayyan miqdordagi
ajratmalarga ehtiyojini asoslab berishi lozim, agar muassasaning mablag’ ajratish
bo’yicha so’rovi muayyan talablarga mos kelsa, davlatdan o’ziga kerakli
mablag’larni olish imkoniyatiga ega bo’ladi; xarajatlarga asoslangan
moliyalashtirish, bunda mablag’lar talim muassasasiga uning faoliyatini amalga
oshirish uchun zarur bo’lgan xarajatlar, yani bino va inshootlarni saqlash, joriy

tamirlash, xodimlar mehnatiga haq to’lash kabilarga sarflangan resurslar hajmi
doirasida ajratiladi (―xarajatli deb ataluvchi bu usul bugungi kunga qadar
mamlakatdagi davlatga qarashli ijtimoiy soha muassasalarini byudjetdan
moliyalashtirish amaliyotida ustuvor darajada qo’llanib kelinmoqda); formula
asosida moliyalashtirish, bunda moliyaviy resurslar har bir muassasa uchun
belgilangan va to’g’ri qo’llaniladigan mezonlar tizimiga muvofiq ajratiladi.
Moliyalashtirish formulasi: (1) har bir talim muassasasiga ajratiladigan resurslar
miqdorini; (2) talim muassasasiga ajratiladigan resurslar miqdorini aniqlashda
hisoblanadi
Talimda byudjet mablag’larini taqsimlashning ―pul o’quvchining ortidan
boradigan tamoyilga (―pul o’quvchining ortidan boradigan tamoyilda mablag’lar
muassasaga o’quvchi soniga ko’ra ajratiladi, agar o’quvchi boshqa maktabga yoki
bog’chaga o’tib ketsa, pul ham uning orqasidan shu muassasaga o’tib ketadi)
asoslangan jon boshiga qarab moliyalashtirishdan iborat muqobil mexanizmini
tanlash quyidagi natijalarga erishishga qaratilgan: talimga ajratilgan byudjet
mablag’larini taqsimlash jarayonining shaffofligi, obyektivligi va aniqligini
oshirish, muassasa byudjetini tuzish va tasdiqlash jarayonlarida turli xil
kelishuvlar, muvofiqlashtirishlarga ketadigan vaqtni kamaytirish; xarajatlar asosida
moliyalashtirish tamoyilidan voz kechish;
Talim muassasalarini jon boshiga (o’quvchi soniga ko’ra) moliyalashtirish bir
o’quvchiga nisbatan o’rnatilgan xarajat meyori, o’quvchilar soni hamda talim
muassasalarining xususiyatlarini aks ettiruvchi maxsus koeffitsiyentlarga
asoslangan talim muassasalari xarajatlarini aniqlash va shunga ko’ra mablag’
ajratish tizimidir.

Muassasa darajasida resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish (talim
sifati va samaradorligini oshirish maqsadida), ota-onalar hamda Vasiylik
(Kuzatuv) kengashlari oldidagi hisob berish tizimini yaxshilash. Eng oddiy shaklda
o’quvchi soniga ko’ra moliyalashtirish usulida byudjet mablag’larining har bir
muassasaga taqsimlanadigan aniq summasi faqatgina shu muassasadagi mavjud
o’quvchilar soniga bog’liq: har bir maktab har bir o’quvchisi uchun bir xil
summadagi mablag’ni oladi. Amaliyotda bu formula odatda, maktabning
joylashgan o’rni, maktabning tipi kabi bir nechta omillarni hisobga oluvchi
koeffitsiyentlar asosida korrektirovka qilinadi. Talim tizimlarida moliyalashtirish
formulasi qo’llanilayotgan mamlakatlarda formulani ishlatishda qaysi
koeffitsiyentlarni qo’llash lozimligi va turli omillarni hisobga olish uchun ular soni
nechta bo’lishi kerakligi to’g’risida yagona yondashuv mavjud emas. Masalan,
Rossiyada moliyalashtirish formulasini qo’llash amaliyotida quyidagi omillarni
hisobga oluvchi koeffitsiyentlar ishlatiladi: maktablarning joylashgan o’rnidagi
farqlar (shahar va qishloq maktablari); maktablarning hajmlaridagi farqlar
(maktablarning fizik o’lchamlari: bino va inshootlarining hajmi, isitish tizimi,
egallab turgan maydoni va sh.k); talim turidagi farqlar (boshlang’ich talim, kasb-
hunar talimi, umumiy talim va sh.k.); aqliy rivojlanishda ortda qolgan bolalarni
o’qitishning maxsus dasturlarini amalga oshirish; salomatligi tufayli imkoniyati
cheklangan bolalarni uyda o’qitish; alohida fanlarni chuqurlashtirib o’qitish
dasturlarini amalga oshirish. Garchi tuzatuvchi koeffitsiyentlarni qo’llash
natijasida alohida olingan muassasa oladigan mablag’lar summasi o’quvchilar
sonidan tashqari, boshqa bir qator omillarga bog’liq bo’lsada, har holda,
muassasalar, hajmlari obyektivlik va shaffoflik tamoyillari asosida aniqlangan pul
mablag’lariga ega bo’ladilar. Lekin formulani ishlab chiqishda shunga alohida
etibor berish kerakki, formulada tuzatuvchi koeffitsiyentlar soni qancha ko’p
bo’lsa, formula tushunish va qo’llash uchun shuncha murakkablashadi, bu esa jon
boshiga moliyalashtirish tamoyillariga ziddir. Byudjet mablag’lari hisobidan
taminlanadigan aksariyat byudjet tashkilotlari kabi, talim muassasalari ham o’z
faoliyatlari bilan bog’liq ehtiyojlarini qondirish uchun zarur mablag’larning

yetishmasligi muammosiga duch keladilar. Ushbu muammolar byudjet
mablag’lariga bo’lgan ehtiyojni ananaviy tartibda (yani ish natijalaridan qati nazar,
smetalarni sinf(guruh)lar soni, o’quv soatlari soni, kvadrat metrlarda
hisoblanadigan muassasa maydoni, o’tgan yildagi haqiqiy xarajatlar kabi natural va
qiymat meyorlaridan foydalanib ishlab chiqish) aniqlash bilan bog’liq holda
yuzaga keladi. Muassasa tomonidan hisoblangan byudjet mablag’lariga bo’lgan
ehtiyoj mahalliy (hududiy) moliya organlari yoki mahalliy boshqaruv darajasida
(masalan, tuman/shahar xalq talimi bo’limlarida) ko’rib chiqiladi va tegishli
byudjet imkoniyatlaridan kelib chiqib tuzatishlar kiritiladi. Bunda talim muassasasi
uchun ajratilayotgan byudjet mablag’larining haqiqiy miqdori aksariyat hollarda
muassasa tomonidan hisoblab chiqarilgan va aniqlangan ehtiyojga nisbatan ancha
kam bo’ladi. Alohida olingan muassasaning tasdiqlangan byudjeti xarajat
moddalari bo’yicha batafsil yoyib chiqilgan xarajatlar ro’yxatidan iborat bo’ladi.
Muassasalar oyma-oy ushbu ro’yxatga muvofiq xarajatlarning har bir moddasi
bo’yicha byudjet mablag’larini oladilar. Amaliyotda muassasalar o’z ehtiyojlari
uchun zarur bo’lgan xarajat miqdorlarini oshirib ko’rsatishdan manfaatdor
bo’ladilar, ammo qatiy xarajat moddalari asosida byudjetdan moliyalashtirish
jarayoni talim muassasalari rahbarlarining mablag’larni taqsimlashdagi qarorlar
qabul qilish bo’yicha mustaqilligini cheklab qo’yadi. Moliyalashtirishning ushbu
tizimini qo’llash oqibatida talim muassasalarini boshqarishdagi mustaqillik malum
darajada cheklanib qoladi. Natijada muassasa rahbarlari talim sifati va
samaradorligini oshirish maqsadida o’z resurslarini samarali boshqarish
imkoniyatidan mahrum bo’ladilar. Bu sohada islohotlarning zarurligi va
muhimligini hisobga olgan holda, respublikaning ayrim hududlarida byudjet
mablag’larini rejalashtirish bo’yicha tajriba loyihalarini boshlash, ushbu loyihalar
doirasida jon boshiga moliyalashtirishning yangi tizimini sinab ko’rish to’g’risida
qaror qabul qilindi. Loyiha dastlab umumtalim muassasalarini qamrab oldi. Bu
kabi loyihalar talim muassasalari uchun ajratiladigan byudjet resurslarini
boshqarish va muassasa byudjetini shakllantirishning muqobil mexanizmlarini
joriy etish maqsadlarini ko’zlab amalga oshirildi.

4.Maktabgacha talim muassasalari xarajatlarini rejalashtirish va
moliyalashtirish
Mustaqillik yillarida respublikamizda milliy talim va tarbiya tizimi davlat
siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishi darajasiga ko’tarildi. O’zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning bevosita rahbarligida
ishlab chiqilgan va jahon hamjamiyati tomonidan keng etirof etilgan Kadrlar
tayyorlash milliy dasturining muvaffaqiyatli joriy etilishi natijasida mamlakatda
noyob uzluksiz talim tizimi barpo etildi. Maktabgacha talim sohasi mazkur
tizimning ilk bo’g’ini hisoblanadi va butun talim-tarbiya tizimining asosiy maqsadi
bo’lgan – barkamol avlodni tarbiyalashga erishishda muhim ahamiyat kasb etadi
Maktabgacha talim bolalarda o’qishga havas uyg’otish, ularni tizimli ravishda
o’qishga tayyorlash, sog’lom va barkamol shaxs bo’lib shakllanishiga xizmat
qiladi. Bu talim olti-etti yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk shaklidan
qati nazar boshqa talim muassasalarida olib boriladi. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017-yil 30sentabrdagi ―Maktabgacha talim tizimi boshqaruvini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi PF-5198-sonli farmoni182
bilan ―uzluksiz talim tizimining muhim bo’g’ini bo’lgan maktabgacha talim
tizimini yanada takomillashtirish, samarali davlat boshqaruvi tizimini yaratish,
maktabgacha talim muassasalari davlat va nodavlat tarmog’ini kengaytirish,
moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan
taminlash, maktabgacha talim muassasalariga bolalarni qamrab olishni keskin
oshirish, talim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy talim dasturlari va
texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual, manaviy-
estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan
yaxshilash maqsadida: O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha talim vazirligi,

Qoraqalpog’iston Respublikasi Maktabgacha talim vazirligi, Toshkent shahar
maktabgacha talim bosh boshqarmasi, viloyatlar maktabgacha talim boshqarmalari
hamda ularning tuman(shahar)lardagi bo’limlari tashkil etildi; respublika
hududlarida 50, 70, 100, 120 va 150 o’ringa mo’ljallangan davlat va nodavlat
maktabgacha talim muassasalarini qo’shimcha barpo etish orqali bolalarni
maktabgacha talim bilan bosqichma-bosqich to’liq qamrab olish, bolalarga
maktabgacha talim-tarbiya berishning muqobil turlarini amaliyotga joriy etishga
qaratilgan kompleks dasturlar ishlab chiqildi. 2018-yil boshiga kelib respublikada
4 911 ta davlat maktabgacha talim muassasasi (MTM) faoliyat olib borayotgan
bo’lib, 2 mln. 450 mingga yaqin bog’cha yoshidagi (3-7 yosh) bolalarning 739
ming 600 nafari (30,2 foizi) MTM bilan qamrab olingan183. Ushbu sohada
sog’lom va har tomonlama rivojlangan o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalashga
salmoqli hissa qo’shib kelayotgan 57 mingdan ortiq mutaxassislar mehnat
qilmoqda184. Maktabgacha talim, shakli va usullaridan qati nazar, quyidagi
vazifalarni bajaradi :
– bolalarning hayotini muhofaza qilish va sog’lig’ini mustahkamlash;
– bolalarda xalqimizning yuksak manaviyati va insonparvarlik ananalariga
sadoqat tuyg’ularini shakllantirish;
– bolaning shaxsini va boshqa jihatlarini rivojlantirgan holda uni boshlang’ich
talimni olishga tayyorlash;
– talim-tarbiya jarayoniga zamonaviy talim dasturlari va texnologiyalarini
joriy etish;
– bolaning rivojlanishidagi (nutqida, ko’rishida, eshitishida) yengil
nuqsonlarni korreksiyalashni amalga oshirish.
Maktabgacha talim muassasalari faoliyat xususiyatlariga ko’ra quyidagi
tiplarga bo’linadi:
umumiy tipdagi maktabgacha talim muassasalari;
ixtisoslashtirilgan (jismoniy va ruhiy rivojlanishida turli nuqsonlari mavjud
bo’lgan bolalar uchun) maktabgacha talim muassasalari;

sanatoriy tipidagi (zaif, turli yuqumli kasalliklarni boshdan kechirgan,
surunkali asoratlarga ega bo’lgan bolalar uchun) maktabgacha talim muassasalari
Muassasaning qanday tipga mansubligi uning xarajatlarini rejalashtirishda hisobga
olinadi. Maktabgacha talim muassasasi o’z moliyaviy-xo’jalik faoliyatini byudjet
mablag’lari va byudjetdan tashqari mablag’lar doirasida amalga oshiradi. Umumiy
tipdagi davlat MTMlarini saqlash bilan bog’liq xarajatlar MTMlarining
bo’ysinuviga ko’ra tumanlar va shaharlarning mahalliy byudjetlaridan mablag’
bilan taminlanadi. Ixtisoslashtirilgan va sanatoriy tipidagi MTMlari, odatda,
viloyatlar byudjetlaridan yoki respublika byudjetidan mablag’ bilan taminlanadi.
Maktabgacha talim muassasasi mol-mulki va moliyaviy resurslarini
shakllantirish manbalari
Shuningdek, MTMlarning xarajatlarini rejalashtirishda bog’chalarning ishlash
rejimi, yani ularda bolalarning bo’lish vaqti (4 soatlik, 9 soatlik, 10,5 soatlik, 12
soatlik) inobatga olinadi. Malumki, yuqorida nomi keltirilgan PF-5198-sonli
Prezident farmoniga ko’ra maktabgacha talim muassasalarining davlat va nodavlat
tarmoqlarini yanada kengaytirish, ular o’rtasida sog’lom raqobat muhitini
shakllantirish, davlat va xususiy sektor sherikligi shartlarida maktabgacha talim
muassasalarining yangi shakllarini joriy etish belgilangan. Bugungi kunda (2018-
yil boshiga) mamlakatimizda 200 ga yaqin nodavlat talim muassasalari faoliyat
yuritmoqda.Maktabgacha talim sohasida davlatxususiy sherikchilik
munosabatlarini yanada rag’batlantirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining ―Maktabgacha talim sohasida davlat-xususiy
sherikchilik munosabatlarini yanada rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risidagi

Qarori bilan davlat-xususiy sherikchilik shartlari asosida tashkil qilinadigan
nodavlat MTMlarini davlat byudjeti mablag’lari hisobidan qo’llab-quvvatlash
choralari ko’zda tutilgan. Xususan, davlat byudjetidan nodavlat MTMlariga davlat
maktabgacha talim muassasasining bir nafar tarbiyalanuvchisiga sarflanadigan
summaning 50 foizidan yuqori bo’lmagan miqdorda subsidiyalar ajratilishi
belgilangan. Subsidiyalar nodavlat talim muassasalariga har oyda talim
muassasalarida talim olayotgan har bir bola uchun (9 va 10,5 soatlik ish
rejimidagi) davlat maktabgacha talim muassasasining bir nafar tarbiyalanuvchisiga
sarflanadigan xarajatlar summasining Toshkent shahrida – 30 foizi, Nukus shahri
hamda viloyat markazlarida – 40 foizi, qolgan hududlarda 50 foizi miqdorida
ajratiladi188. Davlat maktabgacha talim muassasalari xarajatlarini rejalashtirish
Mazkur bobning oldingi paragrafida takidlanganidek, talim sohasini
moliyalashtirish va boshqarish tizimini takomillashtirishga qaratilgan qator
hukumat qarorlari doirasida ―pul o’quvchining ortidan boradigan tamoyil
bo’yicha byudjet mablag’larini taqsimlashning muqobil va oshkora mexanizmini
ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish asosida jon boshiga (o’quvchi,
tarbiyalanuvchi soniga) moliyalashtirish tartiblari joriy qilindi.
Davlat MTMlari byudjetini aniqlash maqsadida Moliya vazirligi va tarmoq
vazirliklari bilan birgalikda har moliyaviy yil uchun ―Bir nafar tarbiyalanuvchiga
xarajatlarning bazaviy normativlaridan kelib chiqqan holda davlat maktabgacha
talim muassasalarining byudjetini rejalashtirish va xarajatlarini moliyalashtirish
tartibi to’g’risidagi nizom tasdiqlanadi. MTMlarining byudjetini aniqlash bir nafar
tarbiyalanuvchilarga xarajatlarning bazaviy normativlari (XBN) va tuzatish
koeffitsiyentlarini qo’llash orqali amalga oshiriladi. Masalan, 2017-yil uchun
davlat MTMlari byudjetini aniqlash tartiblariga ko’ra, xarajatlarning bazaviy
normativlariga quyidagilar kiritilgan: O’zbekiston Respublikasining qonun
hujjatlariga muvofiq tarbiyachilar, rahbar va yordamchi xodimlar mehnatiga haq
to’lash, xodimlarni moddiy rag’batlantirish jamg’armasi, yagona ijtimoiy to’lov
xarajatlari; MTMni saqlash bilan bog’liq boshqa xarajatlar (kommunal xizmatlar,
joriy tamirlash, tovar, xom-ashyolar, oziq-ovqat mahsulotlari xarid qilish va

boshqa xizmatlar). Ayrim xarajatlar XBN tarkibiga kiritilmasligi mumkin,
masalan, har bir MTMning ehtiyojlaridan kelib chiqib ajratiladigan ko’mir va
suyuq yoqilg’i (mazut) xarid qilish va uni joylarga yetkazish, kommunal xizmat
istemoli hisoblagichlarini xarid qilish va o’rnatish, MTMning kuz-qish mavsumida
uzluksiz faoliyatini taminlashga tayyorgarlik ko’rish bilan bog’liq tamirlash ishlari
(isitish qozonlarini o’rnatish va almashtirish) kabi xarajatlar tashkilotning yillik
smetasiga mahalliy hokimiyatlarning manzilli dasturlariga muvofiq alohida tarzda
kiritilgan.
5.Umumtalim maktablari xarajatlarini rejalashtirish va byudjetdan
moliyalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari
O’zbekiston Respublikasining ―Talim to’g’risidagi qonuni va Kadrlar
tayyorlash milliy dasturiga muvofiq muddati 9 yil bo’lgan umumiy o’rta talim
uzluksiz talim tizimining majburiy mustaqil turi hisoblanadi. O’zbekiston
Respublikasida umumiy o’rta talimni tashkil etish va umumiy o’rta talim
muassasalarining faoliyatini amalga oshirish Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 15-
martdagi 140-sonli qarori bilan tasdiqlangan ―Umumiy o’rta talim to’g’risidagi
Nizom191 bilan tartibga solinadi. Umumtalim muassasasi yuridik shaxs
hisoblanadi va o’z ustaviga, mustaqil balansiga, shaxsiy g’azna hisobvaraqlariga
(davlat talim muassasalari uchun), bank hisobraqamlariga, o’z nomi ko’rsatilgan
muhrga, shtampga va blankalarga ega bo’ladi. Davlat umumtalim muassasalarida
umumiy o’rta talim olish bepul amalga oshiriladi.
Umumiy o’rta talim o’quvchilarga bilimlarning zarur hajmini beradi, mustaqil
fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko’nikmalarini rivojlantiradi,
dastlabki tarzda kasbga yo’naltirishga va talimning navbatdagi bosqichini
tanlashga yordam beradi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida 9628 ta
umumiy o’rta talim muassasalari faoliyat yuritadi. Umumtalim maktablariga
ajratilgan byudjet mablag’lari davlat byudjetining talim tizimiga ajratilayotgan
jami xarajatlarning qariyb 60 foizini tashkil qiladi Umumiy o’rta talim
boshlang’ich talim (I-IV sinflar) hamda umumiy o’rta talim (I-IX sinflar)
bosqichlaridan iborat bo’lib, kunduzgi talim shaklida amalga oshiriladi.

Boshlang’ich talim o’quvchilarda o’qish, yozish, sanash, o’quv faoliyatining
asosiy malaka va ko’nikmalari, ijodiy fikrlash xislatlari, o’zini o’zi nazorat qilish,
nutq va xulq-atvor madaniyati, shaxsiy gigiena va sog’lom turmush tarzi asoslarini
egallashni taminlashga yo’naltiriladi Umumiy o’rta talim muntazam va tizimli
bilimlar olinishini, keng dunyoqarash hamda ijodiy mustaqil fikrlash
shakllantirilishini, o’quvchining barkamol shaxs sifatida kamol topishini, uning
qiziqishlari va ijodiy qobiliyatlarining rivojlantirilishini taminlaydi. Umumiy o’rta
talim umumtalim muassasasi bitiruvchilariga yo’nalishni ixtiyoriy tanlash asosida
talimni o’rta maxsus, kasb-hunar talimi muassasalarida davom ettirish huquqini
beradi. Umumtalim muassasalarining quyidagi turlari tashkil etilishi mumkin:
boshlang’ich maktab (o’qitish muddati 4 yil: I-IV sinflar); umumiy o’rta talim
maktabi (o’qitish muddati 9 yil: I-IX sinflar); ayrim fanlar chuqur o’rganiladigan
ixtisoslashtirilgan maktab (o’qitish muddati 9 yil: I-IX sinflar); ayrim fanlar
chuqur o’rganiladigan ixtisoslashtirilgan maktab-internat (o’qitish muddati 5 yil:
V-IX sinflar); olimpiya va milliy sport turlari bo’yicha davlat ixtisoslashtirilgan
maktab-internati (o’qitish muddati 7 yil: V-XI sinflar); jismoniy yoki psixik
rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab (maktab-
internat) (o’qitish muddati 9 (10) yil: I-IX (X) sinflar); sanatoriy turidagi
ixtisoslashtirilgan maktab-internat (o’qitish muddati 9 yil: I-IX sinflar); alohida
sharoitlarda taminlash, tarbiyalash va talim berishga muhtoj bolalar uchun
ixtisoslashtirilgan maktab (o’qitish muddati zaruriyatga ko’ra). Shuningdek,
davolash-profilaktika muassasalarida statsionar sharoitda uzoq muddat
davolanishga muhtoj bolalarga bevosita muassasaning o’zida umumiy o’rta talim
berish tashkil etiladi.
Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo’lgan, alohida sharoitlarda
yoxud uzoq muddat davolanishga muhtoj bo’lgan bolalarning talim olishlari
quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar uchun
ixtisoslashtirilgan maktabda (maktab-internatda);
sanatoriy turidagi ixtisoslashtirilgan maktab-internatda;

inklyuziv (uyg’unlashgan) sharoitda yashash joylaridagi umumiy o’rta talim
maktablarida;
uyda yakka tartibda;
davolash-profilaktika muassasalarida statsionar sharoitda.
O’quvchilarning ota-onalari yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslarning
ehtiyojidan kelib chiqib, bolalarning talimtarbiyasiga ko’maklashish maqsadida
umumtalim muassasalarida kuni uzaytirilgan guruhlar tashkil etilishi mumkin.
Ularning faoliyat ko’rsatish tartibi O’zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi
tomonidan Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda belgilanadi. Umumtalim
muassasasida sinflarning to’liqlilik meyori bir sinfda 35 nafar o’quvchi hisobida
belgilangan. Namunaviy loyihalar bo’yicha qurilmagan, moslashtirilgan binolarda
joylashgan, o’quvchilar soni yetarli bo’lmagan umumtalim muassasalarida, olis
(tog’li, cho’lli) aholi punktlarida joylashgan umumtalim muassasalarida,
shuningdek o’zbek tilida o’qitilmaydigan umumtalim muassasalarida, yani kam
komplektli umumtalim muassasalarida (filiallarda) boshlang’ich sinf o’quvchilari
quyidagi hollarda bitta sinfga birlashtirilishi mumkin: o’quvchilar soni 8
nafargacha bo’lgan I-IV sinflar; o’quvchilar soni 12 nafargacha bo’lgan uchta
boshlang’ich sinf; o’quvchilar soni 24 nafargacha bo’lgan ikkita boshlang’ich sinf
(I va III, II va IV sinflar). Malakali o’qituvchilar yetarli bo’lgan hollarda sinfdagi
o’quvchilarni ikki guruhga bo’lib o’qitishga ruxsat etiladi: o’quvchilar soni 25
nafar va undan ziyod bo’lgan umumiy o’rta talim muassasalarining I-IX sinflarida
―Chet tili fani, ayrim fanlar chuqur o’rganiladigan davlat ixtisoslashtirilgan
umumiy o’rta talim muassasalarida ixtisoslashgan fanlar, V-IX sinflarda
―Informatika va ―Mehnat talimi, VIII-IX sinflarda ―Jismoniy tarbiya, talim tili
o’zbek tili bo’lmagan umumiy o’rta talim muassasalarining II-IX sinflarida
―O’zbek tili fani hamda talim tili rus tili bo’lmagan umumiy o’rta talim
muassasalarining II-IX sinflarida ―Rus tili fani. Bugungi kunga kelib ilg’or
xorijiy mamlakatlar tajribasi asosida umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar
talimi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda. Bu
chora-tadbirlar doirasida, shuningdek, 2017-2021-yillarda O’zbekiston

Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar
strategiyasining ustuvor vazifalarini amalga oshirish maqsadida 2018-2019o’quv
yilidan boshlab majburiy umumiy o’rta va o’rta maxsus talim umumtalim
maktablarida, shu jumladan, ixtisoslashtirilgan maktablarda, ixtisoslashtirilgan
sanat va madaniyat maktab-internatlarida, ixtisoslashtirilgan olimpiya zaxiralari
maktab-internatlarida hamda akademik litseylarda uzluksiz va 11 yillik muddatda
amalga oshiriladi.
Davlat umumtalim muassasalari faoliyatini moliyalashtirish quyidagi
manbalar hisobidan amalga oshiriladi:
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mablag’lari;
umumtalim muassasasining tadbirkorlik faoliyatidan, qonun hujjatlarida
taqiqlanmagan shartnoma asosida pullik xizmat ko’rsatish, bino va inshootlarni,
jihoz va anjomlarni ijaraga berishdan olingan daromadlar;
Umumtalim muassasasida o’quvchilarga davlat talim standartlari doirasida
bepul umumiy o’rta talim berilishidan tashqari, qo’shimcha (shu jumladan pulli)
talim xizmatlari ko’rsatilishi, jumladan, ota-onalarning istaklariga ko’ra,
umumtalim muassasalarida pulli xizmat asosida 5-6 yoshli bolalarni umumiy o’rta
talimga tayyorlov guruhlari ham tashkil etilishi mumkin.
Davlat umumtalim muassasalari xarajatlarini rejalashtirish. Yuqorida
takidlanganidek, mamlakatimizda davlat byudjetidan mablag’ bilan
taminlanadigan umumtalim muassasalari byudjetini rejalashtirish va xarajatlarini
moliyalashtirishning yangi tartiblari joriy etilgan bo’lib, bu tartib-qoidalarga ko’ra,
umumtalim maktablari byudjeti bazaviy xarajatlar meyorlari asosida formula
bo’yicha hisoblanadi. Formula asosida umumtalim muassasasi byudjetini aniqlash
maqsadida har moliya yili uchun ―Bazaviy xarajatlar meyorlari hamda ularga
tuzatuvchi koeffitsiyentlarni qo’llash asosida umumtalim maktablari byudjetini
hisoblash bo’yicha Nizom ishlab chiqiladi hamda Moliya vazirligi va Xalq talimi
vazirligining qo’shma buyruqlari bilan tasdiqlanadi. Formulaning asosini
umumtalim muassasasidagi o’quvchilarning o’rtacha yillik soni (sinf pog’onalari
bo’yicha), bir o’quvchiga to’g’ri keladigan bazaviy xarajatlar meyorlari va

muassasaning ayrim xususiyatlarini inobatga oluvchi tuzatuvchi koeffitsiyentlar
tashkil qiladi Umumtalim muassasasi byudjetining umumiy hajmini aniqlash
formulasidagi bazaviy xarajatlar normativlari va tuzatuvchi koeffitsiyentlar har
moliyaviy yil uchun ishlab chiqiladi va ―Bazaviy xarajatlar meyorlari hamda
ularga tuzatuvchi koeffitsiyentlarni qo’llash asosida umumtalim maktablari
byudjetini hisoblash bo’yicha Nizomning tegishli ilovalarida keltiriladi (bu
meyorlar va koeffitsiyentlar viloyatlar bo’yicha, har bir viloyatda - talim
pog’onalari bo’yicha, uyda talim oluvchilar bo’yicha va maktab qoshidagi
internatlar bo’yicha bir-biridan farq qilishi mumkin, bu tegishli hududlardagi tovar
va xizmatlar narxidagi farqlarga bog’liq). Umumtalim maktablarida bir o’quvchiga
bazaviy xarajatlar meyorlari tarkibiga quyidagi xarajat turlari kiritilgan:
O’zbekiston Respublikasining amaldagi meyoriy hujjatlariga muvofiq, pedagogik
xodimlar, boshqaruv va o’quvyordamchi xodimlar mehnatiga haq to’lash bilan
bog’liq xarajatlar, xodimlarni moddiy rag’batlantirish Direktor jamg’armasi,
yagona ijtimoiy to’lov; asosiy faoliyatidan ajralgan holda malaka oshirish
kurslariga yuborilgan pedagog xodimlarning o’rniga ishlovchi pedagoglarga haq
to’lash bilan bog’liq xarajatlar; umumtalim muassasalarini saqlash bilan bog’liq
boshqa xarajatlar (kommunal xizmatlarni to’lash, joriy tamirlash, materiallar solib
olish va b.). Ayrim turdagi xarajatlar bazaviy xarajatlar meyorlari tarkibiga
kiritilmasdan muassasa byudjetida alohida ko’zda tutilishi mumkin. Masalan, turli
yillarda bazaviy xarajatlar meyorlari tarkibiga quyidagi xarajatlar kiritilmagan:
ko’mir sotib olish va tashib keltirish; ―Ziyo-net talim tarmog’iga ulanish va
undan foydalanganlik uchun oylik abonentnik to’lovi; O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2002yil 25-yanvardagi 33-sonli ―Aholining ijtimoiy
himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo’naltirilgan tarzda qo’llab-quvvatlashning
2002-2003-yillarga mo’ljallangan Dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari
to’g’risidagi qaroriga muvofiq markaziy davriy nashrlarga obuna bo’lish
xarajatlari; o’quv-laboratoriya sinflari uchun materiallar sotib olish; barcha turdagi
kommunal xizmatlar istemoli hisoblagichlarini sotib olish va o’rnatish;kuzgi-
qishki mavsumda uzluksiz ishlashni taminlash bilan bog’liq tamirlash ishlari, shu

jumladan, isitish qozonlarini almashtirish va o’rnatish. Yuqorida sanab o’tilgan
xarajatlar muassasalarga manzilli ro’yxatlar asosida har bir talim muassasasining
ehtiyojiga ko’ra, xalq talimi hududiy organlari va moliya organlari tomonidan
tasdiqlanadigan ro’yxat asosida ajratiladi. Bundan tashqari, qonun tomonidan
alohida iqlim sharoitlari uchun ish haqiga hududiy koeffitsiyentlar o’rnatilgan
hududlarda joylashgan umumtalim maktablari smetalarida bazaviy xarajatlar
meyorlari bo’yicha aniqlangan mablag’larga qo’shimcha ravishda bu to’lovlarni
o’rnatilgan tartibda to’lash uchun mablag’lar ko’zda tutiladi. Bir o’quvchiga
moliyalashtirish meyorini hisoblashda viloyatlar bo’yicha, har bir viloyatda –
maktablarning masshtabi (ulardagi o’quvchilar soniga ko’ra katta-kichikligi) va
maktabni isitish tizimiga ko’ra bir-biridan farq qiladigan quyidagi tuzatuvchi
koeffitsiyentlar ishlatiladi: maktab masshtabi koeffitsiyenti; markaziy yoki gazli
isitish tizimiga ega maktablar uchun koeffitsiyent. Kuni uzaytirilgan
guruhlar(KUG)ni saqlash xarajatlari bunday guruhlar (bunda KUGdagi o’quvchilar
soni 25 tadan kam bo’lmasligi kerak) mavjud bo’lgandagina hisob-kitob qilinadi.
KUGdagi bir o’quvchiga bazaviy xarajat meyoriga KUGga qatnaydigan kam
taminlangan oilalardan chiqqan o’quvchilarni ovqatlantirish xarajatlari kiritilgan
bo’lib, ularning soni KUGga qatnovchi o’quvchilar sonining 15 foizidan
oshmasligi kerak. Nogiron bolalarga uyda dars beruvchi o’qituvchilarga ish haqi
to’lash (yagona ijtimoiy to’lovni ham hisobga olgan holda) va yo’l haqi qiymatiga
oylik kompensatsiya to’lash xarajatlari ushbu maktabda bu toifadagi o’quvchilar
bo’lgan taqdirda ularning o’rtacha yillik sonini uyda o’qitish bazaviy xarajat
meyoriga ko’paytirish yo’li bilan hisoblanadi.
Maktab qoshidagi internatda yashaydigan bir o’quvchiga bazaviy xarajat
meyori maktabdan ancha uzoqda yashagani uchun umumtalim maktabi qoshida
yashovchi bolalarning yashashi uchun mo’ljallangan internat mavjud bo’lganda
qo’llaniladi. Bunda maktab qoshidagi internatda yashovchi bir o’quvchiga bazaviy
xarajat meyori maktab-internatdagi bolalarni saqlash uchun qonun bilan
o’rnatilgan to’lov miqdorini va maktab-internatda yashovchi o’quvchilar
kontingentining 15 foizdan ko’p bo’lmagan qismini ushbu to’lovdan ozod qilishni

hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Xarajatlar smetasini, shtatlar jadvalini tuzish
va pedagogik xodimlarni tarifikatsiyalash umumtalim maktabining rahbari va bosh
buxgalteri (buxgalteri) bilan birga qatiy o’rnatilgan tartibda va hajmlari bazaviy
xarajat meyorlari asosida aniqlangan mablag’lar doirasida amalga oshiriladi. Ish
haqi xarajatlarini rejalashtirish. Talim tizimida jon boshiga moliyalashtirish
amaliyoti umumtalim muassasalari faoliyatining so’nggi natijalariga qaratilgan
bo’lib, mamlakat miqyosida milliy darajada amalga oshirilayotgan boshqa
tashabbuslar (masalan, talim tizimi xodimlari ish haqlarini oshirish, ularni
rag’batlantirish mexanizmlarini takomillashtirish) bilan uyg’unlikda talim
xizmatlarining sifati va samaradorligini oshirishga turtki bo’lmoqda. Bugungi
kunda maktab faoliyatida muhim bo’lgan masalalardan biri – pedagog va pedagog
bo’lmagan boshqa xodimlarga haq to’lash masalasi qator meyoriy-huquqiy
hujjatlar bilan tartibga solinadi. Bular: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2005-yil 25noyabrdagi ―Xalq talimi xodimlari mehnatiga haq to’lash tizimini
takomillashtirish va uni moddiy rag’batlantirishni kuchaytirish chora-tadbirlari
to’g’risidagi PQ-227-sonli qarori; O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining ―Xalq talimi xodimlari mehnatiga haq to’lashning
takomillashtirilgan tizimini tasdiqlash to’g’risidagi 2005-yil 21-dekabr 275-sonli
qarori;
Xalq talimi vazirligi va Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligining
2005-yil 26-dekabrdagi №315/№4984-sonli qo’shma buyrug’i bilan tasdiqlangan
―Umumtalim maktablari o’qituvchilari va rahbar xodimlari yuklamasini aniqlash
va taqsimlash bo’yicha yo’riqnoma; O’zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi
hamda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining 2006yil 5-
yanvardagi 03, 01/23-sonli qo’shma buyrug’i bilan tasdiqlangan ―Umumtalim
muassasalari o’qituvchilarini tarifikatsiyalash va ish haqini hisoblash tartibi
bo’yicha metodik ko’rsatmalar; O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2005yil 25-dekabr 275-sonli qarori bilan tasdiqlangan ―Umumtalim
muassasalarining o’rnak ko’rsatgan xodimlarini rag’batlantirishning Direktor
jamg’armasi to’g’risida nizom. Byudjet amaliyotida xalq talimi muassasalari, shu

jumladan, umumtalim maktablari xodimlari mehnatiga haq to’lash xodimlarni
tarifikatsiya qilish asosida amalga oshirilib, uning natijasiga ko’ra tarifikatsiya
ro’yxati tuziladi. Tarifikatsiya ro’yxati quyidagi ko’rsatkichlarni aks ettiradi:
o’qituvchilarning nasl-nomasi; malaka toifasi; malumoti va u haqidagi hujjat
malumotlari; dars beradigan fanlari; qaysi sinflarda dars berishi (boshlang’ich,
yuqori); oylik lavozim okladi (bazaviy tarif stavkasi); o’quv va pedagogik soatlar
soni; asosiy ish haqiga qo’shimcha va ustamalar. O’qituvchilar tarifikatsiya
ro’yxati Xalq talimi vazirligi hamda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
vazirligining 2006-yil 5-yanvar 03, 01/23-sonli qo’shma buyrug’i bilan qabul
qilingan ―Umumtalim muassasalari o’qituvchilarini tarifikatsiyalash va ish haqini
hisoblash tartibi bo’yicha metodik ko’rsatmalar asosida tuziladi.
O’qituvchining umumiy yuklamasi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
mahkamasining 2005-yil 21-dekabr 275-sonli qarori bilan tasdiqlangan ―Xalq
talimi xodimlariga haq to’lash to’g’risidagi Nizom asosida aniqlanadi. Umumiy
yuklama o’quv va pedagogik yuklamalardan iborat bo’lib, bir yilga 1548 soatni
tashkil etadi197. O’quv yuklama meyori boshlang’ich sinflarda 18 soatni, yuqori
sinflarda 20 soatni tashkil qiladi. Shuning uchun pedagogik stavkalar soni
boshlang’ich va yuqori sinflar bo’yicha alohida hisoblanadi. Pedagogik yuklama
o’rnatilgan o’quv yuklamasiga praporsional ravishda boshlang’ich sinflarda 1,0 va
yuqori sinflarda 0,8 koeffitsiyentlarni qo’llash orqali aniqlanadi. (Namunaviy reja
bo’yicha o’qituvchining umumiy oylik yuklamasi 154,8 soatni tashkil etadi.
Haftalar soni bir oyda 4,3 hafta hisobida belgilangan. Boshlang’ich sinf
o’qituvchisining 1,0 stavkasi uchun haftalik umumiy yuklamasi 36 soatni tashkil
etadi, shundan o’quv yuklamasi – 18 soat, pedagogik yuklama – 18 soat, yuqori
sinf o’qituvchisining 1,0 stavkasi uchun haftalik umumiy yuklamasi 36 soatni,
shundan 20 soat o’quv yuklamasi va pedagogik yuklama - 16 (20 ) soatni tashkil
etadi198.) Tarifikatsiya ro’yxatida, takidlanganidek, har bir o’qituvchining bir
oylik lavozim okladi aks ettiriladi. Umumtalim maktablari pedagogik
xodimlarining oylik lavozim okladlari har bir xodimning lavozimi va malaka
toifasi uchun o’rnatilgan bazaviy tarif stavkasi hamda qonun bilan belgilangan

qo’shimchalar va ustamalar asosida shakllanadi. Xalq talimi vazirligi, Mehnat va
aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, Adliya vazirligi hamda Vazirlar
Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi tomonidan birgalikda tasdiqlangan
―Pedagogik va rahbar xodimlarni attestatsiyadan o’tkazish va malaka toifalarini
berish tartibi to’g’risidagi Nizomga muvofiq xalq talimi xodimlariga quyidagi
malaka toifalari berilishi mumkin:
o’rta maxsus, kasbiy (pedagogik yoki bajarilayotgan lavozim vazifalariga
muvofiq bo’lgan) malumotga ega bo’lgan toifasiz xodim;
bakalavr darajasiga yoki oliy malumot darajasi bo’yicha akademik darajalar
joriy etilgunga qadar olingan oliy malumotga ega bo’lgan mutaxassis;
bakalavr, magistr darajasiga yoki oliy malumot darajasi bo’yicha akademik
darajalar joriy etilgunga qadar olingan oliy malumotga ega bo’lgan ikkinchi toifali
mutaxassis;
bakalavr, magistr darajasiga yoki oliy malumot darajasi bo’yicha akademik
darajalar joriy etilgunga qadar olingan oliy malumotga ega bo’lgan birinchi toifali
mutaxassis;
bakalavr, magistr darajasiga yoki oliy malumot darajasi bo’yicha akademik
darajalar joriy etilgunga qadar olingan oliy malumotga ega bo’lgan oliy toifali
mutaxassis. Maktab pedagog xodimlari bazaviy tarif stavkalarining aniq miqdori
hukumatning maxsus qarorlari bilan tasdiqlanadigan xalq talimi muassasalari
pedagog xodimlariga haq to’lashning tarmoq tarif setkasi asosida o’rnatiladi.

Xulosa va takliflar
Islohotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu islohotlarning asl maqsadlarini
ta minlash, uning samaradorligiga erishishlik uchun nimalar qilmoq zarur?ʼ
Yuqorida aytib o tilganlardan kelib chiqib, ta lim tizimini moliyalashtirish, budjet
ʻ ʼ
mablag laridan foydalanish samaradorligini oshirish bo yicha xulosalarimiz va
ʻ ʻ
takliflarimizni keltirib o tamiz. Bizning fikrimizcha, quyidagilarni amalga oshirish
ʻ
maqsadga muvofiq sanaladi: - budjet va avtonom tashkilotlarga kengroq
vakolatlarni, jumladan moliyalashtirish va xarajatlarni boshqarish sohasida, berish
orqali yangi turdagi budjet muassasasiga o tishni yakunlash; - ta lim muassasalari
ʻ ʼ
daromadlarining o sishini ta minlash, bu esa aholi jon boshiga
ʻ ʼ
moliyalashtirishning joriy qilingan moliyaviy mexanizmlari va mehnatga haq
to lashning yangi tizimi samaradorligini oshirish uchun zarur; - qisqa muddatlarda,
ʻ
yangi talablarni hisobga olgan holda, ta lim tizimi uchun kadrlar - rahbarlar va
ʼ
menejerlarning malakasini oshirish bo yicha chora-tadbirlarning tayyorlanishini
ʻ
ta minlash; - birinchi navbatda qishloq joylarida joylashgan, kompleks yondashuv
ʼ
va yetarlicha uzoq vaqt talab qiladigan ta lim muassasalari tarmog ini
ʼ ʻ
optimallashtirish masalasini hal qilish; - kichik qishloq maktablarini qishloq aholi
punktlari uchun ijtimoiy ahamiyatini inobatga olgan holda ularni
subsidiyalashtirilgan moliyalashtirish mexanizmini ishlab chiqish va
takomillashtirish. Faqatgina yuqoridagi vazifalar kompleks yechilgan taqdirda,
ta lim muassasalarini moliyalashtirish tizimini isloh qilish bo yicha amalga
ʼ ʻ
oshirilayotgan chora-tadbirlar o z samarasini beradi hamda barcha o quvchilarga
ʻ ʻ
yashash joyi, ijtimoiy, mulkiy holatidan qat i nazar, zamonaviy ta lim
ʼ ʼ
standartlariga javob beradigan va O zbekiston hududlarining innovatsion ijtimoiy
ʻ
yo naltirilgan rivojlanish talablariga mos keladigan yuqori sifatli ta lim olish
ʻ ʼ
imkonini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Eshnazarov T.Sh. O’zbekiston Respublikasida g‗aznachilik tizimi asoslari.
O’quv qO’llanma. T.: ―IQTISODMOLIYA , 2012. 304 b. ‖
2. Fuqarolar uchun byudjet. O’zbekiston Respublikasi Molia vazirligi, BMTTD.
T.: 2018.
3. FutaoHuang. Higher education financing: Trends and challenges. International
Journal of Educational Development. January 2018, Pages 106-115
4. Malikov T., Jalilov P., Byudjet-soliq siyosati. Monografiya. T.: Akademnashr,
2011. 472 b.
5. Malikov T.S., Xaydarov N.H. Davlat byudjeti. O’quv qO’llanma – T.:
―IQTISOD–MOLIYA , 2007.
‖
6. Mamlakatimizning iqtisodiy taraqqiyoti va aholi farovonligini taminlash:
yutuqlar, tendensiya va istiqbollar. Ilmiy-ommabop risola. TMI. T.: 2016. B. 47.
7. Nurmuxamedova B.I., Kabirova N.V. Moliya. O’quv qO’llanma. T.: IQTISOD-
MOLIYA. 2017. 228 b.
8. PO’latov D.X, Nurmuxamedova B.I. G‗aznachilik. Darslik. – T.: ―Sano-
standart , 2014. – 272 b.
‖
9. Qosimova G.A. G‗aznachilik. O’quv qO’llanma. T.: ―IQTISOD-MOLIYA ,
‖
2015. 448b.
www.edu.uz
www.davletov.uz

Ta’lim tizimini moliyalashtirish modellarining qiyosiy tahlili

Sotib olish