Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	681.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Май 2025
Расширение	docx
Категория	География

Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari fanidan iqlim o’zgarishi muammolari

kunlik fizik holatini ifodalaydi. Ob-havoning qator meteorologik kattaliklariga
havo harorati, havo namligi, havo bosimi, shamol tezligi va yo`nalishi, bulutlar va
turli atmosfera yog`inlari turi va jadalligi, nurli energiya va issiqlik oqimlari
kabilar kiradi. Iqlim esa ma’lum bir hududdagi ob havoning ko`p yillik rejimi bilan
ifodalanib, joyning geografik kengligi, yer usti tuzilishi (orografik, relyef), dengiz
sathiga nisbatan balandligi, okeanga nisbatan uzoq yoki yaqinligi va boshqa qator
omillar bilan aniqlanadi.[17]

angdrid va boshqa issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlarni va aerozollarni
chiqarish, turli organik yoqilg`ilarni yoqish va energiya sarflash orqali atmosfera
haroratiga ko`rsatilayotgan ta’sirning ortib borayotganligi;
• Tabiiy resurslarning tez sur’atlar bilan o`zlashtirilishi (yer, suv,
o`rmon, tog`-kon) tufayli yer sirti albedosining o`zgarishi;
• Dunyo okeani sathining ko`tarilishi va suv tarkibining ifloslanishi,
buzilishi tufayli atmosfera-okean-quruqlik tizimida kechadigan modda, energiya va
gaz almashinuviga salbiy ta’sir ko`rsatish;
• Yer sharida bo`ladigan, bo`layotgan etnik nizolar, davlatlararo
kelishmovchiliklar, urushlar, xalqaro terrorizm, maishiy va sanoat chiqindilarining
tabiatga tartibsiz katta miqdorda chiqarilayotgani;
• Inson omili ta’sirida Yer yuzida modda, energiya almashinuvi tufayli,
tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy jarayonlarni shiddatining ortayotganligi;
• Kosmosni o`zlashtirish maqsadida raketalarni fazoga chiqarilishi
natijasida Ozon qatlamiga yetkazilayotgan zarar va boshqalar.
Iqlimshunoslarning ma’lumotlariga ko`ra, yuqorida qayd qilingan jarayonlar
tufayli global iqlim isishi kuzatilmoqda. Atmosferada issiqlik gazlari haddan
tashqari ko`p miqdorda to`planishi dunyo miqyosidagi barqaror iqlim
jarayonlarining o`zgarishiga olib kelmoqda. Ularning bunday g`ayritabiiy
ko`payishi inson faoliyati, chunonchi: energiya ishlab chiqarishda, kimyo sanoatida
va boshqa ishlab chiqarishlarda neft, gaz va ko`mirdan haddan tashqari ko`p
foydalanilishi natijasida yuz beradi. Miqdori yildan-yilga ko`payib borayotgan
asosiy issiqlik gazlari oksidlangan gaz va metan bo`lib, ma’lumki, metan tabiiy
gazning asosiy elementi hisoblanadi. Ushbu gazlar atmosferada to`planib,
sayyoraning qizigan sirti taratuvchi ortiqcha issiqlik kosmosga tarqalishiga yo`l
qo`ymaydi va atmosferaning isishiga sabab bo`ladi. Iqlim o`zgarishi sababi
hisoblangan issiqxona gazlari: − suv bug`i − karbonat angidrid (SO2) − metan (SN4)
− azot oksidi (N2O) − gidroftoruglerodlar (GFU) − perftoruglerodlar (PFU) −
oltingugurt geksaftoridi (SF6)[7] Yer o`z yuzasidagi infraqizil nurlarni fazoga
qayta chiqarmaslik xususiyatiga egadir. Ular yerni issiq “ko`rpa”ga o`rab,
issiqxona samarasini beradi va yerdagi haroratni saqlab turadi. Mazkur jarayon
yerni hayot uchun yaroqli qiladi. Issiqxona gazlarisiz yer hozirgidan taxminan 30

darajaga sovuqroq bo`lar edi. Ammo afsuski, inson faoliyati natijasida atmosferaga
yuqorida keltirib o`tilgan gazlar chiqarilmoqda. Raqamlarga e’tibor bersangiz, bir
kunda dunyoda 9 milliard litr neft yoqiladi. Buning natijasida havodagi SO2 ning
miqdori yiliga 30% ga ortib bormoqda. Uning oqibatlari esa quyidagicha: harorat
oshishi natijasida muzliklar eriydi. Muzliklar eriganda okean suvining harorati va
fizik xossalari, okean oqimlari, mazkur oqimlarga bog`liq bo`lgan mamlakatlarda
iqlim, global gidrologik sikl va iqlimni yaratuvchi global jarayonlar o`zgaradi.
Oqibatda yog`ingarchiliklar amplitudasida katta o`zgarishlar yuz berib u o`ta
ko`p yog`in yog`ishi yoki umuman yog`masligi bilan belgilanadi, qurg`oqchilik va
toshqinlar soni ko`payadi, tabiiy ofatlar – tornado, tayfunlar, sellar, ko`chkilar yuz
beradi. Bir qarashda bu uncha qo`rqinchli bo`lib tuyulmasligi mumkin. Ammo
yerda harorat yana 5 darajaga ko`tarilsa, barcha jarayonlar orqaga qaytarib
bo`lmaydigan tus oladi va sayyoramizda har qanday hayotga jiddiy xavf tug`iladi.
Inson biologik tur sifatida yashab qolishi masalasi kun tartibidan o`rin oladi. Ayni
shu sababli bu muammo olamshumul ahamiyat kasb etadi. Iqlim o`zgarishi
muammosi O`zbekistonga ham o`z ta’sirini ko`rsatmay qolmaydi. Sodir bo`lishi
mumkin bo`lgan oqibatlar qatorida quyidagilarni ko`rsatish mumkin: - suv
resurslari taqchilligining kuchayishi; - o`rtacha haroratning oshishi; -
yog`ingarchiliklarning notekis taqsimlanishi – yog`ingarchiliklarsiz qurg`oqchilik
uzoq davom etishi va bir martada ko`p miqdorda yog`ingarchiliklar bo`lishi; -
qishloq xo`jaligida yetishtirish uchun maqbul ekinlar tarkibi butunlay o`zgarishi; -
harorat rejimi kuchayishi natijasida aholi salomatligi bilan bog`liq muammolar
ko`payishi; - o`simliklar va hayvonlarning aksariyat turlari yashaydigan areallar
qayta taqsimlanishi, demak, ekologik jarayonlar, beriladigan mahsulotlar va
bajariladigan funksiyalar tubdan o`zgarishi; - sahrolashish jarayonlarining
kuchayishi, demak, yashash va xo`jalik yuritish mumkin bo`lgan erlar kamayishi; -
iqtisodiyot sektorlari ta’sirining to`liq qayta taqsimlanishi va boshqalar[5]. Albatta
iqlim o`zgarishi natijasida ko`rilishi mumkin bo`lgan zararni hali hech kim
hisoblagani yo`q. Xo`sh, bizning faoliyatimiz iqlim o`zgarishiga ta’sir
ko`rsatadimi? Albatta, ha. Avvalo bu avtomobillardan chiqayotgan zaharli gazlar,
neft, gaz, ko`mir va o`tinni yoqish oqibatida ajraladigan SO2, atmosferadagi
aerozollar, sement sanoati. Shuningdek dehqonchilik, ozon qatlamining

Foydalanilgan adabiyotlar
1.. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz.- T O’zbekiston 2017.
2. Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganing 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruza 2016yil 7-dekabr.- T O’zbekiston 2017.
3. Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganing 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruza 2016yil 7-dekabr.- T O’zbekiston 2017
4. Petrov Yu.V.,Egamberdiev X.T., Aloviddinov M., Xolmatjonov B.M.
Iqlimshunoslik. Unversitet. Darslik. Toshkent: Noshir,2010.- 168 b.
5. A.Akbarov, D.Nazaraliev, X.Abdullaev Meteorologiya fanidan o`quv
qo`llanma TIMI. 2008- 154 bet.
6. A.Akbarov, D.Nazaraliev, G.Jumabaeva, Iqlimshunoslik. o`quv qo`llanma
TIMI.
2015- 114 bet.
7. Petrov Y.V., Egamberdiev X.T., Aloviddinov M., Xolmatjonov B.M.
Iqlimshunoslik. Unversitet.Darslik. Toshkent: Noshir,2010.- 168 b.
8. A.Akbarov, D.Nazaraliev, X.Abdullaev Meteorologiya fanidan o`quv
qo`llanma TIMI. 2008- 154 bet.
9. A.Akbarov «Meteorologiya»dan ma’ruzalar to`plami, TIMI bosmaxonasi,
2002 y.

2 GLOBAL IQLIM O`ZGARISHI OQIBATLARI
Global iqlim o`zgarishi – XXI asrning asosiy muammolaridan biri.
Insoniyatning taraqqiyotga erishish yo`lida tabiatga nisbatan xo`jasizlarcha
munosabatda bo`lishi atrof-muhitdagi muvozanatning izdan chiqishiga sabab
bo`layotir. Ob-havo va iqlim nima? Ob-havo ma’lum hududdagi atmosferaning
1012 kilometr balandlikda bir vaqtdagi, bir kunlik fizik holatini ifodalaydi.
Obhavoning qator meteorologik kattaliklariga havo harorati, havo namligi, havo
bosimi, shamol tezligi va yo`nalishi, bulutlar va turli atmosfera yog`inlari turi va
jadalligi, nurli energiya va issiqlik oqimlari kabilar kiradi. Iqlim esa ma’lum bir
hududdagi ob-havoning ko`p yillik rejimi bilan ifodalanib, joyning geografik
kengligi, yer usti tuzilishi (orografik, relyef), dengiz sathiga nisbatan balandligi,
okeanga nisbatan uzoq yoki yaqinligi va boshqa qator omillar bilan aniqlanadi.
Iqlim atamasi grekcha “klima”-qiyalik ma’nosini, ya’ni quyosh nurlarining yerga
tushgan paytida og`ish-tushish qiyaligini anglatadi. Bu atama yunon astronomi
Gipparx (mil.avv.160-125 yillar) tomonidan fanga kiritilgan. Iqlim – quyosh
atrofida harakatlanib turadigan yer sayyorasi yuzasiga yaqin bo`lgan atmosfera
qobig`ining troposfera qatlamida ro`y beradigan tabiiy jarayonlar natijasidir. Iqlim
fasllar bo`yicha o`zgarish xususiyatiga ega. Iqlimga ta’rif beradigan bo`lsak-“Iqlim
deb ma’lum bir hududda uzoq yillar davomida takrorlanib turadigan ob-havo
rejimiga aytiladi”. Ob-havo esa iqlim ko`rsatkichlarining ayni joydagi, ayni
vaqtdagi holatidir. Ob-havo bir kecha kunduzda bir necha marta o`zgarishi
mumkin. Yil davomida ma’lum joyning iqlimida uning fasllariga xos holda ob-
havo holatlari sodir bo`lib turadi. Iqlimni hosil qiluvchi asosiy omil, manba
Quyosh hisoblanadi.
Yer yuzasiga tushadigan quyosh nurlarining tushish burchagi qancha katta
bo`lsa, nurlarning issiqlik va yorug`lik darajasi, quvvati shuncha kuchli, aksincha
bo`lsa shuncha kam va kuchsiz bo`ladi. Yerning yuzasida atmosfera yoki havo
qoplami mavjud, undan biz nafas olamiz va usiz yerda hayot bo`lishi mumkin
emas. Har bir kishi bir kecha-kunduzda 1 kilogramm oziq-ovqat, 3 litr suv va 12
kilogramm havo iste’mol qiladi. Yer atmosferasi yigirmaga yaqin gaz
aralashmasidan tashkil topgan. Ularning asosiy qismi – azot va kisloroddan hamda
suv bug`i, azon va mutlaq holatda turuvchi chang va boshqa aerozollardan iborat.

orbitasidagi o'zgarishlar kabi tabiiy hodisalar natijasida yuzaga keladigan iqlim
o'zgarishi tushuniladi. Antropogen va tabiiy iqlim o'zgarishi o'rtasidagi asosiy farq
uning qo'zg'atuvchisi hisoblanadi.
Tabiiy iqlim o'zgarishi uzoq vaqt davomida sodir bo'ladi va sekin jarayon.
Shu nuqtai nazardan, iqlim o'zgarishi vulqon otilishi, quyosh chiqishi va Yerning
Quyosh atrofida aylanishi kabi tabiiy sabablarga bog'liq. Bu uchta hodisaning
o'zgarishi erga kiradigan energiyani o'zgartiradi, natijada iqlim o'zgaradi. Vaqt
o'tishi bilan quyosh tebranishlari sodir bo'ladi va bu tabiiy o'zgarishdir, bu erda
quyosh chiqishi o'zgarishning bashoratli modelini oladi. Yerning Quyosh atrofida
aylanishi ham iqlim o'zgarishiga olib keladi. Elliptik bo'lgani uchun, quyoshdan
masofa har bir pozitsiyada o'zgaradi, bu erga kiradigan energiya miqdorini
o'zgartiradi. Bu iqlim o'zgarishlari bashoratli. Bu hodisa mavsumiy o'zgarishlarga
olib keladi. Biroq, antropogen harakatlar tabiiy iqlim o'zgarishi jarayonini
og'irlashtirishi aniqlandi. Keyingi yillarda sayyoramizda havoning o’rtacha harorati
0.4–0.6 C ga ko’tarilganligi natijasida Arktika va Antarrktida muzliklari erib ayrim
mintaqalarda, okean sathi ko’tarilishi va ayrim mintaqalarda qurg’oqchilik va
cho’llashish jarayonining kamayishi kabi global iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni
yuzaga chiqarmoqda. 2050-yilga borib 2 barobar kamaytirish rejalashtirilmoqda.
AQSH 2050-yilgacha 60% ga qisqartirish rejalashtirilgan. Sayyoramizdagi
havoning global isishi oqibatida keying o’n yillikda 250 ming odam yashash joyini
tashlab ketishga majbur bo’ldi. Global isishdan va ekologik halokatlardaneng
avvalo bolalar azyat chekmoqda. Hattoki rivojlangan mamlakatlarda ham
globalisishdan aholining eng muhtoj va zaif qatlami zarar ko’radi. Bu haqida
Bryusselda bo’lib o’tgan ekologik konferensiyada ham ma’lum qilindi. Tadqiqotlar
natijalariga ko’ra, ushbu yuz yillik so’ngida suv bilan ta’minlovchi Alp
muzliklarining 75%i va Tibet cho’qqilari eriydi. Tinch okeanidagi riflar,
yo’lbarslar, katta toshbaqalar, Amazonka, Ganga oqib o’tadigan Sundarbans milliy
bog’idagi mango o’rmonlari, Maldiv orollari tillog’ochlari–bularning barchasi suv
ostida qoladi deb taxmin qilinmoqda. Lekin BMT mutaxassislarinig fikricha, bir
qancha mamlakatlarda iqlim yaxshilanadi. Bular Rossiya, Kanada va Skandinaviya
mamlakatlaridir. Gap bir qator o’zgarishlar haqida aynan qishloq xo’jaligida ishlab

Tailand kabi davlatlar nisbatan ko`proq aziyat chekadi. XULOSA Fransuz olimi
Montesks Sharl Lui «Qonunlar ruhi to`g`risida»gi (1748) asarida tabiatda va
hayotda iqlimning barcha kuchlardan ustun ekanligini ta’kidlagan. Ob-havo va
iqlim qadimdan sivilizatsiya rivojlanishiga katta ta’sir ko`rsatib kelgan. Bugungi
kunda ham ular insoniyatning hayotiga va faoliyatiga katta ta’sir o`tkazmoqda.
To`g`ri, hozirgi zamon fan va texnikasi atmosfera, okeanlar va ichki suvlarda sodir
bo`layotgan jarayonlarni oldindan aytishga imkon beradi. Bu ma’lumotlar
odamlarning xavfsizligini ta’minlash va global miqyosdagi atrof muhitni muhofaza
qilish uchun zarurdir. Lekin shuni aytish kerakki, keyingi yuz yillikdagi texnologik
taraqqiyot insoniyatni iqlimning roli ozaydi, degan xatarli xulosalarga olib keldi[8]
. Bunga XIX-XX asrlarda yer sharining katta qismlarida nisbatan barqaror
iqlim sharoitining hukm surganligi sabab bo`lgan. Qizig`i shundaki, insoniyatning
keyingi ikki yuz yillik davri davomida ilm, fan va texnikani rivojlantirish sohasida
erishgan ulkan yutuqlariga qaramasdan, u hamon iqlimiy sharoitlarga bog`liqlikdan
xalos bo`la olmayapti. Ustiga-ustak iqlimning inson xo`jalik faoliyatining barcha
qirralariga, jumladan, qishloq xo`jalik mahsuldorligi, energetika, transport harakati,
texnika va texnologiyalardan foydalanish va boshqa sohalarga ta’siri yanada
kuchliroq bo`lmoqda. Iqlim sharoitining inson psixo-fiziologik holatiga va uning
sog`lig`iga ta’siri ham kuchayib bormoqda. Iqlim sharoiti tobora ijtimoiy va
siyosiy ahamiyat kasb etmoqda. Fan va texnika taraqqiyoti hozirgacha insonni
tabiiy sharoitning ta’siridan to`liq himoya qilmayapti. Insoniyat faoliyati esa
ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotga 24 erishishga yo`naltirilgan va bu tabiatga shu
darajada ta’sir etishini boshlaganki, XXI asrda ob-havo va iqlimni butunlay
o`zgartirish mumkin. O`tgan asrning 60-yillari o`rtalaridan Saxelladagi (Afrika)
dahshatli qurg`oqchiliklar, suv toshqinlari va qurg`oqchiliklarning tez-tez bo`lib
turishi, shuningdek, Yevropa, Amerikada uzoq vaqtdan buyon kutilmagan qahraton
qishning takrorlanishi jiddiy xavotir uyg`otdi. Ayniqsa, keyingi o`n yillikda
insoniyat global antropogen isish, deb ataluvchi hodisaga uchragan. Hamma joyda
atrof-tabiiy geografik muhitning o`zgarishi kuzatilmoqda. Qurg`oqchilik, suv
toshqini, dovullar, jazirama issiq oqimlar, yong`inlarning ko`payishi, keskin sovub
ketishlar va boshqa tabiiy ofatlar Yer sharining hamma hududlarida ham tez-tez
kuzatilmoqda. Keyingi yillarda g`arbiy va janubiy Yevropada, Kavkazda misli

yupqalashishi, chorvachilikning rivoji, o`rmonlarning kesilishi ham iqlim
o`zgarishiga ta’sir ko`rsatadi.
Mutaxassislarning fikriga ko`ra, 1901-2012 yillarda o`rtacha global harorat
Selsiy bo`yicha 0,89 darajaga ko`tarilgan. Bu 1400 yil mobaynidagi eng yuqori
ko`rsatkichdir. Xavotirli tomoni shundaki, bu jarayon davom etishi bashorat
qilinmoqda. Ya’ni, 2016-2035 yillarda sayyoramizda havo harorati yana 0,3-0,7
darajaga ko`tarilishi ehtimoldan xoli emas[6]. Buning oqibatida yaqin o`n yillikda
qish chillasida harorat 20-30 daraja issiqqa ko`tarilishi, yozda esa havoning sovub
ketishini kuzatish mumkin. Eng achinarlisi, issiqxona effekti oqibatida dunyo
aholisini, xususan siz-u bizning ichimlik suvimiz bo`lmish tog`lardagi
muzliklarning zahiralari erishi natijasida kamayib boradi. 1960 yildan boshlab
bugungi kunga qadar Yerdagi qor va muz qoplami 15 foizga qisqardi.
SharqiyYevropa mintaqasi, Markaziy Osiyo va Kavkaz (jami 28 mamlakat)
mamlakatlarining sezuvchanlik va tez zarar ko`rishi darajasini tavsiflovchi
miqdoriy baholash o`tkazilgan. Baholash natijalariga ko`ra, O`zbekiston iqlim
o`zgarishlariga juda sezuvchan (2 o`rin) va undan zararlanadigan (6 o`rin)
mamlakat hisoblanadi. O`zbekiston uchun xavfli tabiat hodisalari oqibatida
extimoli bo`lgan o`rtacha yillik yo`qotishlar hajmi 92 mln AQSH dollarini tashkil
etib, bu Markaziy Osiyo va

Ob-havoni kuzatish meteorologik stansiyalarda olib boriladi. Meteorologik
kuzatishlar kun davomida har 3 yoki 6 soatda olib boriladi. Bunday bir vaqtda olib
borilgan kuzatishlar butun dunyo ob-havo xizmatining (VSP) asosidir. Bunday usul
meteorologik prognozlar tuzish va dovullardan ogohlantirish va global iqlim
haqidagi bilimlarni to`ldirish uchun kerak. 15 Shuni alohida aytish joizki, iqlimiy
sharoit bilan bog`liq bo`lgan jarayonlar ta’sirida tabiatning rivojlanish
bosqichlarida o`zgarishlar bo`lib turgan. Bunga Antarktida materigi va
Shpitsbergen orollarida mavjud bo`lgan ko`mir konlari hamda to`rtlamchi davrda
ro`y bergan takroriy muzlashlar davri inkor etib bo`lmaydigan dalillardir. Olimlar
iqlimiy jarayonlarda davriy o`zgarishlar mavjudligini ham e’tirof etadilar.
Iqlimshunos olim
A.V.Shnitnikov tomonidan Yerning shimoliy yarim sharidagi quruqliklarda
(materiklarda) tabiiy namlikning 1800 yil davomidagi davriy o`zgarishlari
o`rganilgan. Har bir davr ikki fasldan iborat bo`ladi, birinchisi 300-500 yil davom
etadigan salqin, nam, iliq davr bo`lsa, ikkinchisi 1000 yildan ortiq kuzatiladigan
issiq va quruq iqlim davridir[4]. Keyinchalik olib borilgan tadqiqotlar Shnitnikov
fikrini tasdiqladi. Masalan, E. Le Rua Ladyuri Sharqiy Yevropa iqlimini o`rganar
ekan “kichik muzlik davri” bo`lganligini va asrlar osha, ya’ni har 2000 yilda iqlim
keskin o`zgarishini isbotladi.[4] Yer tarixida ro`y bergan iqlimiy o`zgarishlar
paleoiqlimshunoslik fani vakillari tomonidan o`rganiladi. Bundan tashqari, bu
sohaga tegishli paleogeomorfologiya, paleobotanika, paleozoologiya kabi fan ilmiy
yo`nalishlari ham mavjud. Bu o`rinda geologiya fani alohida o`ringa ega.
Sayyoramizda hukmronlik qilayotgan hozirgi iqlimiy sharoit asosan yaqin
o`tmishda, to`rtlamchi davrning quyi, o`rta va yuqori qismida ro`y bergan muzlik
davridan so`ng yuzaga kelgan. Yerdagi hayotning asosiy manbai quyosh bo`lsada,
iqlimning hosil bo`lishida atmosfera qobig`ining ahamiyati alohida o`rin tutadi.
Atmosfera tarkibining shakllanishi va o`zgarishi organik dunyoning rivojlanish
jarayoni bilan bevosita bog`liq. Akademik I.V.Vernadskiy fikri bilan aytganda, u
organik dunyoning taraqqiyoti hosilasidir [5]. Atmosfera sayyoramizni o`ta qizib
va keskin sovub ketishdan saqlab turuvchi himoya vositasidir. Yerning havo
qobig`i bo`lmasa, hayot ham bo`lmas edi. Iqlimshunoslarning hisoblashlariga ko`ra
atmosferada karbonat angidrid gazi bo`lmaganda harorat 60C ga, suv bug`lari

Hisob-kitoblarga ko‘ra, har yili atmosferaga 100 million tonnadan ortiq
uglevodorod chiqarilar ekan. Shuning 74 foizi rivojlangan davlatlar hissasiga
to‘g‘ri keladi. Olimlarning fikricha, o‘rmon yong‘inlari oqibatida atmosferaga
chiqayotgan karbonad kislotasi sanoat chiqindilarining 50 foiziga teng ekan.
Havoga ko‘tarilgan tutun atmosferaning yuqori qatlamida kuyindi zarralarini
ko‘paytiradi. Oqibatda, sayyoramizga
Quyoshdan kelayotgan issiqlik energiyasi qaytadan koinotga yoyilish o‘rniga,
Yerning o‘zida qolib, “bug‘xona hodisasi“ni keltirib chiqarmoqda. Jahon
hamjamiyati global isishga qarshi qator chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. 1997
yili sayyoramizda iqlim o‘zgarishining oldini olishda hamkorlik maqsadida Kioto
protokoli imzolandi. 2005 yildan kuchga kirgan bu hujjat atmosferaga
chiqarilayotgan zararli gazlar miqdorini bosqichma-bosqich kamaytirib borishni
ko‘zda tutadi. Lekin bu maqsadlarga erishish oson bo‘lmayotir. Chunki zararli
gazlarni kamaytirish uchun ularni chiqarayotgan sanoat korxonalari faoliyatini
to‘xtatishga to‘g‘ri keladi. Bu esa daromaddan voz kechish, ishsizlik muammosini
kuchaytirish, demakdir. Shu bois qator davlatlar Kioto protokoli talablarini bajarish
masalasiga sovuqqonlik bilan qaramoqda.

1 Iqlim o`zgarishi nima? Iqlim o`zgarishiga olib keladigan harakatlar
Iqlim o`zgarishi muammosi haqida har birimiz ommaviy axborot
vositalarining turli manbalaridan har kuni eshitsak kerak. Bu bejiz emas. Iqlim
o`zgarishi – atmosferada parnik gazlari haddan tashqari ko`p miqdorda to`planishi
natijasida dunyo miqyosidagi barqaror iqlim jarayonlarining o`zgarishi. Parnik
gazlari ro`yxati bilan siz quyida, mazkur sahifaning oxirida tanishishingiz mumkin.
Atmosferada parnik gazlarining bunday g`ayritabiiy ko`payishi inson faoliyati,
chunonchi: energiya ishlab chiqarishda, kimyo sanoatida va boshqa ishlab
chiqarishlarda neft, gaz va ko`mirdan haddan tashqari ko`p foydalanilishi natijasida
yuz beradi. Atmosferadagi miqdori yildan-yilga ko`payib borayotgan asosiy parnik
gazlari oksidlangan gaz va metandir. Ma’lumki, metan tabiiy gazning asosiy
elementi hisoblanadi. Parnik gazlari atmosferada to`planib, sayyoraning qizigan
sirti taratuvchi ortiqcha issiqlik kosmosga tarqalishiga yo`l qo`ymaydi va
atmosferaning qizishiga sabab bo`ladi. Harorat oshishi natijasida muzliklar eriydi.
Muzliklar eriganda okean suvining harorati va fizik xossalari o`zgaradi, okean
oqimlari o`zgaradi, mazkur oqimlarga bog`liq bo`lgan mamlakatlarda iqlim
o`zgaradi, global gidrologik sikl va iqlimni yaratuvchi global jarayonlar o`zgaradi.
Mazkur o`zgarishlar natijasi o`laroq, yog`ingarchiliklar amplitudasida katta
o`zgarishlar yuz beradi – dam umuman yog`ingarchiliklar bo`lmaydi, dam haddan
tashqari ko`p yog`ingarchilik bo`ladi; natijada qurg`oqchilik va toshqinlar
ko`payadi; tabiiy ofatlar – tornado, tayfunlar, sellar, ko`chkilar ko`p yuz beradi. Bir
qarashda bu uncha qo`rqinchli bo`lib tuyulmasligi mumkin.
Ammo, yerda harorat yana 5 gradusga ko`tarilsa, barcha jarayonlar orqaga
qaytarib bo`lmaydigan tus oladi va sayyoramizda har qanday hayotga jiddiy xavf
tug`iladi. Inson biologik tur sifatida yashab qolishi masalasi kun tartibidan o`rin
oladi. Ayni shu sababli bu muammo olamshumul ahamiyat kasb etadi. Mazkur
muammoning olamshumulligi barcha odamlar uchun umumiy bo`lgan oqibatlar –
odamzotning yo`q bo`lib ketish xavfi bilangina emas, balki bu muammoga biz
qo`shayotgan hissa bilan ham belgilanadi. Gap shundaki, Yer yuzining qaysi
nuqtasida atmosferaga parnik gazlari ajralayotgani ahamiyatga ega emas: mazkur
jarayonlar O`zbekistonda yuz beradimi, Fillipin, Xitoy yoki Angliyadami – bundan

10. Robert V. Rohli,,Anthony J. Vega, 5 Wall street, Burlington, MA 01803, USA,
2013
11. G’ulomov P.N. Inson va tabiat. -T.: 2009.
12. Колесников СИ. «Экологические основы природопользования» ИКЦ,
2005.
– 345 стр.
13. Трофимова В.Л. Природопользование. Тольковый словарь. – М.: Финансы
и Статистика, 2002. – 184с.
14. Эргашев А.Э., Эргашев А.Т. Экология природной среды Центральной
Азии. (Региональная экология). – Т.: “Янги аср авлоди”, 2012. – 384 с.
15. Эргашев А.Э., Эргашев А.Т. Ҳозирги замоннинг экология муаммоrри ва
табиат муҳофазаси. – Т., 2012 “Янги аср авлоди”, 2012. – 404 б.
16. Қаюмов А. Аҳоли яшаш жойrрини кўкаrмзорrштириш. – T.: “Fan va
texnologiya”, 2012. – 204 б. Электрон манбаrр:
17. www unep orq БМТнинг атроф-мухит бўйича дастури.
Internet ma’lumotlari
18. www.google.ru.
19. www.gov.w .
20. ww.worlbank.Оrg.
21. www,undfa,org.
22. www.report.uz .
23. www.ZiyoNe

neft, gaz, kimyo, energetika korxonalarini rekonstruksiya qilish, ekologik sof
energiya manbalaridan foydalanishni rivojlantirish bo`yicha qator loyihalar amalga
oshirilayotir. SHuningdek, o`tgan yil dekabr oyida O`zbekiston Respublikasining
“Ekologik nazorat to`g`risida”gi Qonuni qabul qilindi. Targ`ibot-tashviqot
masalalari ham e’tibordan chetda qolayotgani yo`q. Xususan, ekologik ta’limni
takomillashtirish, ekologik muammolarni bartaraf etishda yoshlarning faolligini
oshirish borasida ibratli ishlar qilinmoqda. O`zbekiston ekologik harakati, Oliy va
o`rta maxsus ta’lim, Qishloq va suv xo`jaligi vazirliklari, Tabiatni muhofaza qilish
davlat qo`mitasi, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, boshqa davlat va jamoat
tashkilotlari hamkorligida an’anaviy tarzda o`tkazib kelinayotgan “Global iqlim
o`zgarishiga moslashish bo`yicha eng yaxshi g`oya” tanlovi bunga bir misoldir.
Aytaylik, bu galgi tanlovga mamlakatimizning turli hududlaridagi oliy o`quv
yurtlari talabalaridan bir yuz yigirmadan ortiq ilmiy loyiha, ma’ruza va maqolalar
qabul qilindi, g`olib va sovrindorlar munosib taqdirlandi. Eng muhimi, yosh
tadqiqotchilarning ilmiy ijodiy ishlarida qishloq xo`jaligi, sanoat, neft-gaz
tarmog`i, chiqindilarni boshqarish sohalariga ekologik sof texnologiyalarni tatbiq
etish, suvni tejash, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish borasidagi dolzarb
masalalar qamrab olingani diqqatga molikdir. Turli xalqaro anjumanlar,
konferensiyalarda global iqlim o`zgarishi oqibatida kelib chiqayotgan salbiy
holatlar juda ko`p muhokama qilinadi. Taklif mulohazalar bildiriladi. Lekin ana
shunday tadbirlarning aksariyati yakunida yakdil bir qarorga kelinmasligi ham bor
gap. Vaholonki, global tusdagi muammoni bir yoki ikki davlatning sa’y-harakati
bilan bartaraf etib bo`lmaydi. Bunga birgalikda kurashish talab etiladi. Musaffo
osmon, go`zal tabiat va uning bebaho ne’matlari kelgusi avlodlar uchun ham
atalganini dildan his qilganlargina, farzandlariga uni bekamu ko`st holda
yetkazishga intiladilar. Binobarin, insoniyatning asl vazifasi va maqsadlaridan biri
ham mana shunda.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti 2030 yilga borib, global isish tufayli jahon
iqtisodiyotiga yiliga 2 trillion AQSH dollari miqdorida zarar etishi mumkinligini
ma’lum qildi. Bu haqda “Independent” nashri xabar tarqatdi. Bunga sabab,
jazirama odamlarning ishlash layoqatiga salbiy ta’sir ko`rsatib, ish samaradorligini
tushirib yuborarkan. Prognozlarga ko`ra, bundan, ayniqsa, Hindiston, Malayziya,

So nggi yillarda mamlakatimizda atrof muhitni muhofaza qilish, aholiʻ
salomatligini saqlash, ekologik xavfsizlikni ta minlash ishlariga alohida e tibor
ʼ ʼ
qaratilmoqda. Jumladan, Prezidentimiz tomonidan BMT Bosh Assambleyasining
72-sessiyasida so zlagan nutqida jahon hamjamiyatini, shu jumladan mintaqa
ʻ
mamlakatlarini ekologik masalalarda, jumladan Orol dengizning qurishi bilan
bog liq oqibatlarni bartaraf etishda xalqaro miqyosdagi sa y-harakatlarni faol
ʻ ʼ
birlashtirish zarurligini ta kidlab o tdi. Bugungi kunda mazkur masalalarda amaliy
ʼ ʻ
ishlarni barchamiz guvohi bo lib turibmiz. Birgina misol sifatida BMT shafeligi
ʻ
ostida Inson xavfsizligi bo yicha ko psherikli Trast fondining tashkil etilishi yoki
ʻ ʻ
mustaqillikning 27 yili davomida Orolning qurigan tubida 400 ming gektarda
o rmonzor tashkil etilgan bo lsa, so nggi ikki yilda qariyb 1200 ming gektarga
ʻ ʻ ʻ
saksovul va cho l o simliklari urug lari sepilganligi va ko chatlari ekilganligini
ʻ ʻ ʻ ʻ
keltirish mumkin. Olib borilgan islohotlarni jahon hamjamiyati
qo llabquvvatlamoqda.
ʻ
Davlatimiz rahbarining “2019-2030-yillar davrida O zbekiston
ʻ
Respublikasining «yashil” iqtisodiyotga o tish strategiyasini tasdiqlash
ʻ
to g risida»gi qarori atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik holatni
ʻ ʻ
yaxshilashga e tiborni kuchaytirish masalalari belgilanganligi iqlim
ʼ
o zgarishlarining oldini olish va unga moslashish uchun xizmat qiladi.[2]
ʻ

O‘zbekiston Konvensiya va Parij bitimi Tomoni sifatida iqtisodiyotning yetakchi
tarmoqlarida issiqxona gazlari tashlamalarini qisqartirishga yo‘naltirilgan izchil
siyosatni amalga oshirmoqda. Hukumat tomonidan iqlim o‘zgarishi sohasida
harakatlarni tartibga solish va choralarni amalga oshirish yuzasidan qator hujjatlar
qabul qilindi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 4 oktabrdagi PQ-4477-sonli
qaroriga muvofiq, O‘zgidromet tomonidan tegishli vazirlik va idoralar bilan
hamkorlikda tayorlangan “2019-2030 yillar davrida O‘zbekiston Respublikasining
«Yashil» iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi” tasdiqlandi va ushbu Strategiyani ilgari
surish va joriy etish bo‘yicha Idoralararo kengash tuzildi. Ushbu Strategiyaning
Harakatlar rejasi (Yo‘l xaritasi)ga muvofiq, har bir vazirlik va idoralarga iqlim
o‘zgarishini yumshatish yoki unga moslashish bo‘yicha vazifalar yuklatilgan.[1]
“Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish to‘g‘risida” va
“Davlatxususiy sheriklik to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlarining
qabul qilinishi O‘zbekistonda qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etishni
tezlashtirish (quyosh va shamol elekr stansiyalarni qurish) uchun huquqiy va
me’yoriy asos yaratdi.
BMT IO‘DK va Parij bitimi bo‘yicha majburiyatlarni bajarish doirasida
issiqxona gazlar tashlamalarini kamaytirish va iqlim o‘zgarishiga moslashishning
ustuvor yo‘nalishlari mamlakatning tegishli strategik va tarmoq rejalari va
dasturlarida aks ettirilgan. O‘zbekiston Repsublikasining BMT IO‘DK va Parij
bitimidagi ishtiroki rivojlanayotgan mamlakat sifatida iqlimni moliyalashtirish
jamg‘armalaridan mablag‘ jalb qilishga imkon beradi, shu jumladan, Yashil iqlim
fondi (YaIF), Adaptatsiya jamg‘armasi (AJ), Global ekologik jamg‘armasi (GEJ)
va boshqalar.
Global ekologik jamg‘arma (GEJ), BMT Taraqqiyot dasturi (BMT TD), BMT
Atrof-muhit dasturi (YuNEP) va boshqa halqaro tashkilotlarning moliyaviy
ko‘magi yordamida mamlakatning iqlim o‘zgarishini yumshatish va unga
moslashish bo‘yicha majburiyatlarini bajarish uchun ko‘plab loyihalar
muvaffaqiyatli amalga oshirildi va hozirgi paytda amalga oshirilmoqda.

Ekspertlarning ta’kidlashicha, eng avvalo, havoga chiqarilayotgan karbonat
angidrid gazi miqdorini 80 foizgacha qisqartirish zarur. Buning uchun esa Kioto
protokolining o`rnini bosadigan yangi global hujjat tayyorlanib, qabul qilinishi
lozim. Ishlab chiqarishga zamonaviy, ekologik sof texnologiyalarni joriy etish,
aholi o`rtasida targ`ibot-tashviqot ishlarini kuchaytirish samaradorlikka erishishda,
ayniqsa, muhim ahamiyatga ega. Gap atrof-muhit musaffoligini saqlash, global
iqlim o`zgarishi ta’sirini kamaytirish haqida borar ekan, bu yo`nalishda bevosita
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko`lamli islohotlar haqida to`xtalib
o`tmoqchimiz. O`zbekiston Respublikasi BMTning iqlim o`zgarishi bo`yicha
konvensiyasini ratifikatsiya qilgan. Ushbu konvensiya ijrosi yuzasidan yurtimizda
qator tadbirlar bajarilmoqda. Ishlab chiqarishga ekologik sof mexanizmlarni tatbiq
etish, avtomashinalarni ekologik sof yoqilg`iga o`tkazish, qishloq xo`jaligida
tejamkor texnologiyalarni qo`llash, muqobil energiya manbalaridan foydalanish
kabi vazifalar shular jumlasidandir. Davlatimiz rahbarining 2013 yil 1 martdagi
“Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi
Farmoni bu boradagi islohotlarning mantiqiy davomi bo`ldi, deyish mumkin.
Vazirlar Mahkamasining “2013 — 2017 yillarda O`zbekiston Respublikasida
atrofmuhit 22 muhofazasi bo`yicha harakatlar dasturi to`g`risida”gi qarori asosida
atrofmuhitga salbiy ta’sir ko`rsatayotgan issiqlik gazlari emissiyasini kamaytirish,

qat’iy nazar, parnik gazining har bitta birligi qo`shilishi butun dunyo iqlim tizimiga
salbiy ta’sir ko`rsatadi. Shu bois gazlar atmosferaga qayerda chiqarilayotgani emas,
balki qancha chiqarilayotgani muhimdir. Har qanday energiya iste’moli,
chunonchi: chiroq yoqish, uy isitish, o`tin yoqib ovqat tayyorlash va hokazolar
natijasida atmosferaga parnik gazlari chiqariladi. Bu biz mazkur harakatlarga
barham berishimiz kerak, degan ma’noni anglatadimi? Yo`q, albatta. Bu yerda gap
biz energiyadan foydalanishda qay darajada tejamkor ekanligimizda. Ayrim
hisobkitoblarga ko`ra, biz energiya iste’molini ikki baravar qisqartirishimiz
mumkin va bu qisqartirish hayotimizning sifatiga salbiy ta’sir ko`rsatmaydi.
Darhaqiqat, ko`pgina lampochkalar behuda yonadi. Axir yorug`lik hech kimga
kerak bo`lmaganida lampochkani o`chirib qo`yish mumkin-ku.
Iqlim o`zgarishi sababi hisoblangan issiqxona gazlari: − suv bug`i − karbonat
angdrid (SO2) − metan (SN4) − azot oksidi (N2O) − gidroftoruglerodlar (GFU) −
perftoruglerodlar (PFU) − oltingugurt geksoftoridi (SF6)
Iqlim o zgarishi — XXI asrning asosiy muammolaridanbiri. Insoniyatningʻ
taraqqiyotga erishish yo lida tabiatga nisbatan xo jasizlarcha munosabatda bo lishi
ʻ ʻ ʻ
atrof-muhitdagi muvozanatning izdan chiqishiga sabab bo lmoqda. Iqlim isishi
ʻ
natijasida qor qoplami qisqarmoqda, bug lanish kuchaymoqda. Qurg oqchilikning
ʻ ʻ
tez-tez takrorlanishi va jadalligining kuchayishi qishloq xo jalik ishlab chiqarishi
ʻ
barqarorligini buzishi va oziq-ovqat xavfsizligiga zarar yetkazishi mumkin.
Iqlim o’zgarishlaridan rivojlanayotgan davlatlar aziyat chekmoqda. Yevropa
va boshqa qit’alarda o’rmon yong’inlari yuz bermoqda. 2000–yilda JARda 1.2 mln
odam jabr ko’rgan. Texas shtatinig "El-Paso” shahrida 1.5 odam yashaydi va suv
oqadigan joylarda qattiq nazorat o’rnatilgan. 1994-yilda Kioto bayonnnomasi
tuzilgan. Bunda: issiqlik gazlarini chiqarishni 10-yil ichida 5% ga kamaytirish
to’g’risida bayonnnoma imzolangan.[4]

o`n yillikdan boshlab fasllar bilan bog`liq noodatiy jarayonlar boshlanishi mumkin.
Masalan, juda qattiq sovuq hukm suradigan qish o`rnini birdaniga jazirama yoz
egallashi hech gap emas. Hatto bir kecha-kunduz oralig`ida issiq va sovuq
haroratning almashinuvi tez-tez ro`y berishi ehtimolga yaqin. Boshqacharoq
izohlansa, yil davomida faqat qish va yoz fasli hukm sursa, ne ajab. Buning
oqibatida havo tarkibida atrof-muhitga, inson salomatligiga salbiy ta’sir qiluvchi
moddalar miqdori, ummon suvlarining esa kislotalilik darajasi ortishi taxmin
qilinmoqda. 2016 yildan 2035 yilga qadar sayyoramizda harorat taxminan 0,7
daraja, 2081 yilga borib esa, 1986 — 2005 yillardagi ko`rsatkichga nisbatan
qiyoslaganda, qariyb 2 daraja ko`tarilishi kutilmoqda. Natijada doimiy
muzliklarning erish jarayoni tezlashib, okeanlar sathi yuksaladi. Xususan, 2081 —
2100 yillarda ummon suvlari sathi 1986 — 2010 yillardagiga nisbatan 0,58 dan
0,98 metrgacha ko`tariladi. Bu esa, o`z navbatida, toshqinlar ko`payishiga, yer
ko`chkilari va eroziyaga, baliqlar hamda quruqlikdagi jonzotlarning pala-partish
migratsiyasiga sabab bo`ladi. 21
Iqlim o`zgarishi oziq-ovqat xavfsizligiga ham salbiy ta’sir ko`rsatmasdan
qolmaydi. Hisob-kitoblardan kelib chiqib, 2050 yilga borib, makkajo`xori, guruch
va bug`doy yetishtirish hajmi 25 foizgacha qisqarishi bashorat qilinmoqda. Aytish
kerakki, BMTning Iqlim o`zgarishi bo`yicha hukumatlararo ekspertlar guruhi
tomonidan taqdim etilgan mazkur ma’ruza qariyb ikki ming sahifadan iborat
bo`lib, undan ana shu kabi ko`plab yo`nalishlarga oid bashoratlar o`rin olgan.
Ma’ruzani tayyorlashda 310 nafarga yaqin muallif va taqrizchi, 400 nafar
hammuallif ishtirok etgan. Hujjat Yaponiyaning Yokogama shahrida o`tkazilgan
xalqaro anjumanda keng omma e’tiboriga havola qilinib, tadbir chog`ida “Xo`sh,
endi nima qilish kerak?” degan savolga ham javoblar, mulohazalar bildirildi.
Asosiy fikrlar shu bo`ldiki, aslida iqlim o`zgarishlarini butunlay to`xtatishning iloji
yo`q. Chunki, dunyo aholisining iste’mol talabi bunga imkon bermaydi. Lekin
kelib chiqishi ehtimoli bo`lgan jiddiy xavf-xatarlarning oldini olish yoki ularning
ta’sir darajasini yumshatish mumkin.

Keyingi 150-250 yil ichida yerdan foydalanishdagi o’zgarishlar tufayli biomassa
va tuproq uglerodi miqdori sezilarli darajada qisqardi, demak, yer ekotizimida
uglerod zahirasi ham kamaydi. Natijada atmosferaga katta miqdorda C02 chiqa
boshladi. O’rmon maydonlari, ayniqsa, tropik mintaqalarda keskin qisqarmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda katta miqdordagi mollarning boqilishi sababli
yaylovlar degradatsiyasi kelib chiqmoqda. Bu nafaqat mahalliy, balki global iqlim
jarayonlariga salbiy ta’sir o’tkazmoqda. Ko’plab hududlarda cho’llanish jarayoni
sodir bo’lmoqda.
Havo harorati 0,8-10 S ga oshgan. Global isish bunday keyin ham ekstremal
ob-havo hodisalari, ya’ni, qurg’oqchiliklar va yozning yuqori haroratli davrlari
sonining ortishiga, suv resurslarining vujudga kelish rejimida o’zgarishga imkon
tug’diradi va bu mamlakatda qo’shimcha salbiy oqibatlarga olib kelish mumkin.
Haroratning ortishi natijasida quruq subtropik va mo’’tadil iqlim mintaqalari
o’rtasidagi chegara 150-200 km shimolga, balandlik iqlim zonalari 150-200 m
yuqoriga suriladi. Sovuqsiz kunlar 8-15 kunga ortadi. CO2 miqdorining ortishi
ko’pchilik qishloq xo’jalik ekinlarining o’sishi va mahsuldorligiga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi, hosildorlik ortishi mumkin. Ammo iqlimning o’zgarishi tufayli yuqori
haroratli kunlarning ortishi va namlik yetishmasligi sharoitlarida hosilni yo’qotish
sabzovot ekinlarida 10-50%, paxtada 9-15%, sholida 10-20%, poliz ekinlarida
1030%ni tashkil qilishi mumkin.
Iqlimning kutilayotgan o’zgarishi Orol va Orolbo’yida qo’shimcha salbiy
oqibatlar: bug’lanishning ortishi, tuz ko’chishining faollashuvi, sizot suv
zaxiralarining kamayishi, namli landshaftlarning qisqarishi, oqmas ko’llar
minerallashuvining ortishi, suv xavzalari botqoqlashuvining tezlashishiga olib
keladi. Amudaryo va Sirdaryo oqimining kamayishi kutilmoqda. Bu Orol
tangligining yanada kuchayishiga ishora qiladi. Shunday ekan ushbu bitiruv
ishining mavzusi ham dolzarb hisoblanadi.

Kavkaz uchun eng yuqori ko`rsatkich hisoblanadi[7]. Iqlim isishi, ya’ni havo
haroratining global ortishi muammosini bartaraf qilish juda murakkab vazifadir.
Chunki, bu muammo ham “tabiat-inson-jamiyat” munosabatlariga, ya’ni
uchlikning muvozanatiga, uyg`un rivojlanishiga bog`liqdir. Ushbu muvozanat
yo`llarini topish va uni saqlash uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish
lozim: -iqlim o`zgarishi muammosi mazmun-mohiyatini chuqur anglash, yer shari
aholisi, davlatlar, xalqaro tashkilotlarning hamkorligiga erishish; -issiqxona hosil
qiluvchi gazlar emissiyasini (atmosferaga chiqarishni) kamaytirish imkoniyatini
beradigan yangi texnologiyani ishlab chiqish va unga o`tish; - muqobil energiya
manbalariga o`tish va ularning samaradorligini oshirish; -ekinzorlardan, ayniqsa
sholipoyalardan metan gazining ajralib chiqishini kamaytiradigan texnologiya va
usullarga erishish; -uy-joy va binolarni isitishda tejamkor, ekologik talablarga
javob beradigan usullarni joriy etish; -har bir insonda “Sayyoramiz-umumiy
uyimiz” tuyg`usi va mas’uliyatini oshirish, ekologik madaniyatni shakllantirish; -
maishiy chiqindilarni oqilona bartaraf qilish texnologiyasini takomillashtirish; -
iqlim isishi indikatori va oqibatlarini hududlar doirasida o`rganish va uni bartaraf
qilishning geografik asoslarini izlash va ushbu mavzuda loyihalarni ishlab chiqib
amaliyotga tadqiq qilish.

atmosferadagi issiqxona gazlari konsentratsiyasini iqlimiy tizimga xavfli
antropogen ta’sir ko‘rsatishiga yo‘l qo‘ymaydigan darajada barqarorlashtirishga
qaratilgan. O‘zbekiston BMT IO‘DKga 1993 yilda qo‘shildi. O‘zbekistonda BMT
IO‘DKni amalga oshirish bo‘yicha harakatlarni muvofiqlashtirish O‘zbekiston
Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati markazi zimmasiga yuklatilgan.
O‘zbekiston 1999 yilda rivojlangan mamlakatlarga issiqxona gazlari ajratmalarini
qisqartirish yoki barqarorlashtirish majburiyatlarini yuklovchi xalqaro bitim –
Kioto protokolini ratifikatsiya qildi. Kuchayib borayotgan iqlim o‘zgarishi bilan
bog‘liq global tahdidlarga kompleks javobni mustahkamlash maqsadida, BMT
IO‘DKning
Kioto protokoli o‘rniga 2015 yil dekabrda Parij bitimi qabul qilindi, u 2020 yilda
kuchga kirdi.
2017 yil 19 aprelda O‘zbekiston Parij bitimini imzoladi, 2018 yil 2 noyabrda
ratifikatsiya qildi. O‘zbekiston Respublikasining O‘RQ-491-son “Parij bitimini
ratifikatsiya qilish to‘g‘risida”gi Qonuni 2018 yil 2 oktabrda qabul qilindi. Bitim
O‘zbekiston uchun 2018 yil 9 dekabrda kuchga kirdi.
Parij bitimining maqsadi - IO‘DK amalga oshirilishini faollashtirish, global
o‘rtacha haroratning industriallashtirishgacha (1750-y.) bo‘lgan darajaga nisbatan
2°S ga saqlab turish hamda haroratning 1,5°S gacha o‘sishini cheklashga harakat
qilishdan iborat, bu 2050 yilga kelib iqlim o‘zgarishi global ajratmalarini 40-
70%ga kamaytirishni va 2100 yilga kelib uning 0 yoki manfiy ko‘rsatkichga
yetkazishni talab etadi.[1]
Parij bitimini imzolashning zaruriy sharti – mamlakatning 2030 yilga qadar
erishmoqchi bo‘lgan issiqxona gazlari tashlamalarini kamaytirishga oid
Mo‘ljallanayotgan milliy miqyosda belgilanadigan hissa (MMBH)ni tayyorlash va
BMT IO‘DK kotibiyatiga taqdim etish. Milliy miqyosda belgilanadigan hissa
(MBH) Parij bitimining global maqsadlariga hissa qo‘shish uchun milliy
harakatlarni amalga oshirishni asosiy mexanizmidir.
Parij bitimi bo‘yicha O‘zbekistonning asosiy majburiyati - 2030 yilga qadar
issiqxona gazlarining yalpi ichki mahsulot birligiga nisbatan solishtirma
ajratmalarini 2010 yildagi darajadan 10%ga qisqartirish.

ko`rilmagan suv toshqinlari yuz berdi. 2003, 2010 yillarda Hindistonda qattiq
qurg`oqchilik, suv toshqinlari bilan almashdi. 2003, 2010, 2015 yillarda Hindiston,
Shimoliy Amerika va Yevropa mamlakatlarida kuchli issiqlik kuzatildi. Katta
maydondagi o`rmonlar yonib ketdi. Global iqlim o`zgarishi, eng avvalo, o`rtacha
havo haroratining o`sishida va noqulay gidrometeorologik hodisalarning, ayniqsa,
juda issiq kunlar, qurg`oqchilik, kuchli (jala) yog`in-sochinlari, sel, sunamilar va
qor ko`chishlari sonining ko`payishida aks etadi. Iqlim o`zgarishining kuchayib
borishi mamlakatlar rivojlanishida salbiy oqibatlarga olib keladi. Ob-havo va iqlim
bilan bog`liq bo`lgan tabiiy ofatlar oziq-ovqat ishlab chiqarishni qisqartirishga,
suvlarning ifloslanishiga va boshqa iqtisodiy zararlarga sabab bo`ladi. Shuning
uchun ham bugungi kunda iqlim o`zgarishi muammosi nafaqat olimlarni va
siyosatchilarni, balki butun insoniyatni tashvishga solmoqda. Iqlim o`zgarishi
iqtisod uchun ham va butun jamiyat uchun ham og`ir sinovdir. Keyingi vaqtlarda
ekstrimal meteorologik va iqlim hodisalari katta nobudgarchiliklarga olib
kelmoqda. Yuz minglab odamlar halok bo`lmoqda. BMT ma’lumoti bo`yicha
dunyoda 1980 yildan 2005 yilgacha 7 mingdan ko`p fojiali tabiiy ofatlar sodir
bo`lib, juda ko`p odamlarning qurbon bo`lishiga olib keldi va 1 trillion AQSH
dollaridan ko`p zarar keltirdi. Iqlimiy bilimlar va texnologiyaning rivojlanishiga
qaramay, tabiiy va texnogen ofatlardan keladigan zararlarning hajmi har yili 6
foizga ortib bormoqda. 1965 yildan 1992 yilgacha dunyo bo`yicha tabiiy hodisalar
harakatidan 6 million odam nobud bo`ldi, 3 milliard odam jabr ko`rdi, umumiy
zarar 340 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. Iqlim o`zgarishi bu vahimali 25
raqamlardan tashqari, bevosita yana ham vayron qiluvchi – «Fojiali
konvergensiyalar» deb ataluvchi hodisalar bilan birga kechadi.
Siyosiy zo`ravonlik, davlat to`ntarilishi, hatto fuqarolar urushi kabi siyosiy
portlashlar (Yaqin Sharq, Afrika mamlakatlari, Yaman, Sudan va boshqalar)
oqibati yana ham vayron qiluvchi kuchga aylanadi. 2012 yilda Butundunyo
iqtisodchilar forumida iqlim o`zgarishi, oziq-ovqat, toza suv bilan ta’minlashdagi
yetishmovchiliklar, shuningdek energoresurs va qishloq xo`jalik mahsulotlari
narxnavolarining beqarorligi bilan bog`liq bo`lgan krizislar global nuqtayi
nazardan beshta asosiy xavf-xatarga kiritildi. Ob-havo va iqlim nima? Ob-havo
ma’lum hududdagi atmosferaning 10-12 kilometr balandlikda bir vaqtdagi, bir

Gollandiyadagi damba buzilsa mamlakatning 2/3 qismi suv ostida qoladi.
Iqlim o'zgarishi - bu o'rtacha ob -havo sharoitida sodir bo'ladigan o'zgarishlar.
Obhavo-bu harorat, shamol, namlik va boshqa jismoniy omillarda kuzatiladigan
qisqa muddatli o'zgarish. Iqlim - bu ma'lum bir davr yoki uzoq yillar davomida
o'rtacha hisoblangan va tahlil qilingan mintaqaning ob -havosi. So'nggi bir necha
o'n yilliklar mobaynida iqlimning keskin o'zgarishi kuzatildi va dunyoning
aksariyat hududlarida ko'plab tabiiy ofatlar hukm surdi, natijada iqlim o'zgaradi.
Iqlim o'zgarishining bevosita sabablari sifatida ikkita asosiy sabab aniqlandi;
Antropogen iqlim o'zgarishi va tabiiy iqlim o'zgarishi. Antropogen iqlim o'zgarishi
- bu yoqilg'i yoqilg'isini yoqish, issiqxona gazlaridan ortiqcha foydalanish va
o'rmonlarni kesish kabi inson faoliyati natijasida yuzaga keladigan iqlim o'zgarishi.
Tabiiy iqlim o'zgarishi deganda vulqon otilishi, quyosh chiqishi yoki er

qilingan. 2016-yil 4-noyabrda kuchga kirgan va 2020-yildan boshlab amalga
oshirilmoqda.
Bitim turli milliy sharoitlar nuqtayi nazaridan adolatlilik prinsiplarini hamda
umumiy, lekin tegishli imkoniyatlarni e tiborga olib alohida javobgarlikni aksʼ
ettiradi. Keyingi 150-250 yil ichida yerdan foydalanishdagi o’zgarishlar tufayli
biomassa va tuproq uglerodi miqdori sezilarli darajada qisqardi, demak, yer
ekotizimida uglerod zahirasi ham kamaydi. Natijada atmosferaga katta miqdorda
CO
2 chiqa boshladi. O’rmon maydonlari, ayniqsa, tropik mintaqalarda keskin
qisqarmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda katta miqdordagi mollarning
boqilishi sababli yaylovlar degradatsiyasi kelib chiqmoqda. Bu nafaqat mahalliy,
balki global iqlim jarayonlariga salbiy ta’sir o’tkazmoqda. Ko’plab hududlarda
cho’llanish jarayoni sodir bo’lmoqda.
Iqlim o'zgarishining kelajakdagi tendentsiyalarini belgilashda xalqaro ilmiy
hamjamiyat zimmasiga katta mas'uliyat yuklanadi va ushbu o'zgarish oqibatlari
asosiy yo'nalishlarini ishlab chiqish insoniyatni halokatli oqibatlardan qutqaradi.
Ilmiy asossiz qimmatbaho choralarni ko'rish katta iqtisodiy yo'qotishlarga olib
keladi. Iqlim o'zgarishi muammolari butun insoniyatni tashvishga soladi va ular
birgalikda hal qilinishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, global iqlim o zgarishi oqibatida yuzaga keladigan
ʻ
ekologik muammolarni barcha davlatlar va insoniyat birlashsagina natijaga
erishadi. Shuni unutmasligimiz lozim, biz kelajak avlod uchun musaffo osmon,
go zal tabiat va uning bebaho ne matlarini bekamu ko st yetkazish burchimizdir.
ʻ ʼ ʻ

O‘zbekiston MMBH 2030 yilgacha bo‘lgan davrda iqlim o‘zgarishini
yumshatish va unga moslashish choralarini va harakatlarini o‘z ichiga oladi.
Mo‘ljallanayotgan milliy miqyosda belgilanadigan hissa (MMBH)ni amalga
oshirish faol olib borilyapti va O‘zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishiga katta hissa
qo‘shmoqda. Bundan tashqari, BMT IO‘DKning 4.1 va 12.1-moddalariga muvofiq,
Konvensiyaning ishtirokchi-mamlakatlari o‘zlarining Iqlim o‘zgarishi to‘g‘risidagi
Milliy axborotlarini doimiy ravishda taqdim etishlari shart, bu esa o‘z vaqtida
BMT
IO‘DK va Parij bitimining bajarilish jarayoni to‘g‘risidagi hisobot hisoblanadi.
Milliy axborot iqlim o‘zgarishini yumshatish, unga moslashish, salohiyatni
oshirish, texnologiyalarni rivolantirish va uzatish, turli aholining ijtimoiy
guruhlarining ta’lim va xabardorligini oshirishga qaratilgan milliy chora-
tadbirlarning batafsil sharhidir.
BMT IO‘DK bo‘yicha majburiyatlarni bajarish doirasida O‘zgidromet
tomonidan tegishli vazirlik va idoralar bilan birgalikda BMT IO‘DK talablari va
ko‘rsatmalariga muvofiq, Birinchi milliy axborot (1999 y.) va uning 2-bosqichi
bo‘yicha hisobot (2001 y.), Ikkinchi milliy axborot (2008 y.), Uchinchi milliy
axborot (2016 y.) tayyorlangan va taqdim etilgan. Bundan tashqari, O‘zgidromet
vazirlik va idoralar bilan birgalikda issiqxona gazlari tashlamalari
inventarizatsiyasini tayyorlaydi. 1990-2012 yillar uchun inventarizatsiya bo‘yicha
hisobotlar tayyorlangan.
Hozir To‘rtinchi milliy axborotni tayyorlash ishlari olib borilmoqda.
Yangilangan ma’lumotlar bo‘yicha Birinchi ikki yillik hisoboti tayyorlandi va
BMT IO‘DK Kotibiyatiga taqdim etildi. Ikki yillik hisobotga ikkita asosiy
yo‘nalish kiritilgan: 1990-2017 yil uchun issiqxona gazlari tashlamalari
inventarizatsiyasi va iqlim o‘zgarishini yumshatish choralari samaradorligini
baholash.
O‘zgidromet BMT Taraqqiyot dasturi va manfaatdor tashkilotlar bilan
birgalikda iqtisodiyot tarmoqlari va iqlim o‘zgarishiga eng zaif bo‘lgan
mintaqalarga qaratilgan Iqlim o‘zgarishiga Milliy moslashish rejasini ishlab
chiqishni rejalashtirmoqda. Bu ham mamlakatning Parij bitimi bo‘yicha
majburiyatidir.

chiqarish keskin ko’tarlishi bo’yicha ketmoqda. Bu xulosalarga qarshi chiqish
qiyin, chunki xulosalar
29 mingdan ortiq ilmiy axborotlar tekshirilgandan so’ng bayon qilingan.[5]
Bu axborotlarning 2/3 qismi esa sayyoramiz tobora isib borayotganligini
ko’rsatmoqda. Iqlimning isishi haqida ayrim taxminlar bor. Iqlim o’zgarishi
bo’yicha hukumatlararo ekspertlar guruhi (IO’XEG) fikrlariga ko’ra, 1850-yildan
boshlab havoning global isishi 0,50 ga oshgan. Iqlim o’zgarishi qanday ta’sir
etishini oldindan aniq aytish qiyin, chunki iqlim faqat atmosferada amalga
oshayotgan jarayonlar bilan belgilanib qolmasdan, balki u yana muzliklar, tirik
organizmlar bilan ham bog’liqdir. Iqlim o’zgarishi harorat va yog’inlarni
o’zgarishiga olib keladi. Bu esa iqtisodiyotning qishloq xo’jaligi va chorvachilik
kabi tarmoqlariga o’z ta’sirini ko’rsatadi, okean sathini ko’tarishiga olib keladi.
Natijada, orollar va pasttekisliklar suv ostida qolishi mumkin. Bu esa ocharchilik
va boshqa muammolarni keltirib chiqaradi. oxirgi yuz yil ichida okeanning global
sathi taxminan 15sm ga ko’tarilgan. Agar iqlim o’zgarsa bu 18 sm bo’lishi
kutilmoqda.
Maldiv va Tinch okeanidagi ba’zi orollarga juda katta qiyinchilik tug’dirishi
mumkin.
Cho’llashishning 2 ta asosiy sababi bor. Biri insoniyat bo’lsa, ikkinchisi
qurg’oqchil rayonlarda kuzatilayotgan iqlim tebranishidir. Quruqlikning 1/3 qismi
qurg’oqchil mintaqa bo’lib, jahon aholisini 1/6 qismi yashaydi. Iqlimning global
o’zgarishi cho’llashishga ta’sir ko’rsatishi mumkin chunki harorat, bug’lanish va
yog’inlarning o’zgarishi hududlar bo’yicha turlicha kechadi. Natijada cho’llashish
ba’zi joylarda tez, ba’zi joylarda sekin kechadi. Mutaxassislarning fikriga ko ra,ʻ
iqlim o zgarishi tufayli sodir bo lishi mumkin bo lgan oqibatlar qatorida
ʻ ʻ ʻ
quyidagilarni ko rsatish mumkin: - hozirgi yuz yillikning o zida okeanlar sathi 1 m
ʻ ʻ
ko tarilishi; - SO
ʻ
2 konsentratsiyasi atmosfera havosida ortishi (1870-yildan beri uni
miqdori 30 foiz ortdi); - Yerning ustki qobig i harorati+0,7°S g a o zgargan
ʻ ʻ
( so nggi yuz yil ichida). - suv resurslari taqchilligining kuchayishi, shuningdek
ʻ
hududlarda ichimlik suvining yetishmasligi hamda muzlik va qor qoplami
kunlarining 7-10 kunga kamayib borishi, qurg oqchilik takrorlanishining
ʻ
ko payishi (hozirgi davrda har 10 yilning 3 yilida). - tabiiy ofatlarning ortishi –
ʻ

TABIATDAN FOYDALANISHNING GEOGRAFIK ASOSLARI FANIDAN IQLIM
O’ZGARISHI MUAMMOLARI
Mundarija
Kirish……………………………………………………………………………….
1 Iqlim o`zgarishi nima? Iqlim o`zgarishiga olib keladigan harakatlar…… ….
2 Global iqlim o`zgarishi oqibatlari ………………………………………………
3 Iqlim o`zgarishining oldini olish masalalari…………………………………….
4. Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha o‘zbekiston tomonidan ko‘riladigan choralar va
harakatlar…………………………………………………………………………...
Xulosa……………………………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………………

sellar, toshqinlarning tez-tez takrorlanishi (so nggi 40 yil ichida tabiiy ofatdanʻ
bo lgan zarar miqdori 10 marotabaga oshgan) - o rtacha haroratning oshishi, yillik
ʻ ʻ
issiq davrlarning 10-15 kunga o sib borishi; - yog ingarchilikning yillik o rtacha
ʻ ʻ ʻ
darajasini mamlakatni butun hududi bo ylab pasayishi va ularning hududlar, vaqt
ʻ
hamda miqdori bo yicha
ʻ notekis tarqalishi, haddan tashqari kuchli yog ingarchilikli ʻ
va umuman yog ingarchiliksiz kunlar sonining ortishi; - qishloq xo jaligida
ʻ ʻ
yetishtirish uchun maqbul ekinlar tarkibi butunlay o zgarishi; - yuqori darajadagi
ʻ
jaziramalar takrorlanishining oshishi, harorat rejimi kuchayishi natijasida aholi
salomatligi bilan bog liq muammolar ko payishi; - o simliklar va hayvonlarning
ʻ ʻ ʻ
aksariyat turlari yashaydigan areallarning qayta taqsimlanishi, demak, ekologik
jarayonlar, beriladigan mahsulotlar va bajariladigan funksiyalarning tubdan
o zgarishi; - sahrolanish jarayonlarining kuchayishi, ya ni, yashash va xo jalik
ʻ ʼ ʻ
yuritish mumkin bo lgan
ʻ yerlarning kamayishi ; - iqtisodiyot sektorlari ta sirining ʼ
to liq qayta taqsimlanishi va oldindan aniq aytish qiyin bo lgan boshqa ko pgina
ʻ ʻ ʻ
oqibatlarIqlim o zgarishlarining oldini olish va unga moslashish uchun quyidagi
ʻ
chora-tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi: Birinchidan, issiqxona gazlarini
kamaytirish. Buning uchun birinchi navbatda ishlab chiqarish korxonalari, IES va
boshqa atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar chiqaruvchi tashkilotlarda ekologik
toza texnologiyalarni joriy etish orqali atmosferaga tashlanayotgan issiqxona
gazlari miqdorini kamaytirish zarur. Ikkinchidan, yoqilg ilar sifatini yana-da
ʻ
yaxshilash hamda ekologik toza transport vositalarini ko paytirish, shu jumladan
ʻ
keng jamoatchilik uchun qulay bo lgan veloyo lakchalar tashkil etish o z navbatida
ʻ ʻ ʻ
issiqxona gazlari miqdorini kamaytiradi. Uchinchidan, ko kalamzorlashtirish
ʻ
ishlarini amalga oshirish. Tabiiy drenaj hisoblangan ko p yillik daraxtlarning
ʻ
ekilishi hududdagi mikroiqlimni yumshatishga sabab bo ladi. Shuningdek,
ʻ
Ko kalamzorlashtirilgan hududlarni, ayniqsa shahar va avtomobil yo llari chetida
ʻ ʻ
yashil hududlarni kengaytirish zararli moddalar miqdorini kamayishiga xizmat
qiladi. To rtinchidan, suvdan oqilona foydalanish. Tomchilab sug orishni tashkil
ʻ ʻ
etish, suv resurslaridan oqilona foydalanish ham o z navbatida iqlim
ʻ
o zgarishlariga moslashish uchun xizmat qiladi. Beshinchidan, yashil iqtisodiyotni
ʻ
rivojlantirish, ya ni chiqindisiz texnologiyalar. energiyatejamkor, resurstejamkor,
ʼ
chiqindisiz, kam chiqindili texnologiyalardan foydalanishni joriy etish yoki

3 Iqlim o`zgarishining oldini olish masalalari
Insoniyatning taraqqiyotga erishish yo`lida tabiatga nisbatan xo`jasizlarcha
munosabatda bo`lishi atrof-muhitdagi muvozanatning izdan chiqishiga olib keldi.
Buning salbiy oqibatlari dunyoning turli mintaqalarida tez-tez yuz berayotgan suv
toshqinlari, to`fonlar, o`rmon yong`inlari, qurg`oqchilik, muzliklarning erishi, qush
va hayvon turlarining yo`qolib borayotgani, qish kuzatilmaydigan joylarda
kutilmaganda qor yog`ishi, aksincha, doimo sovuq ob-havo hukm suradigan
o`lkalarda haroratning iliq kelishi va yana shunga o`xshash ko`plab anomal
hodisalar misolida yaqqol namoyon bo`lmoqda. Ayniqsa, bir mavsumda xilma-xil
iqlim sharoitining ro`y berayotgani, haqiqatan ham, kishini jiddiy o`yga toldiradi.
Poyoniga yetgan qish faslidagi holatni eslang-a. AQSHning o`nlab shtatlarida qalin
qor yog`ib, qahraton sovuq zabtiga olgan bir paytda Atlantika okeanining boshqa
tarafida — Yevropa davlatlarida daryolar o`zanidan toshdi. Portugaliya, Ispaniya,
Fransiya, Buyuk Britaniya, Irlandiyada takror va takror qayd etilgan kuchli shamol
hamda jala talafotlarga sabab bo`ldi. Qurbonlar kuzatildi. Avstraliyada esa mutlaqo
boshqacha manzara — haroratning haddan ziyod ko`tarilib ketgani natijasida
o`rmon 20 yong`inlari kelib chiqdi. “Tilsiz yov” minglab gektarlardagi
daraxtlarning kulini ko`kka sovurdi. Mazkur davlat iqtisodiyotiga, o`simlik va
hayvonot dunyosiga katta zarar yetdi. Garchi Sharqiy va Janubiy Osiyo davlatlari
uchun to`fonlar azaldan katta tashvish sanalsa-da, so`nggi yillarda ularning ko`lami
ancha oshgani xavotir keltirib chiqarmoqda. Vaziyat jiddiyligiga qaramay, sanoat
korxonalari tomonidan atrof-muhitga chiqarilayotgan zaharli moddalar hajmining
hamon yuqoriligi, ekologiyaga xavf soluvchi turli tadqiqotlarning davom
ettirilayotgani iqlim o`zgarishlari bilan bog`liq inqirozni yanada
murakkablashtirayapti.
Agar tezkor choralar ko`rilmasa, kelgusida global tusdagi muammolar
bundan-da ayanchli ko`rinish olishi mumkin. BMTning Iqlim o`zgarishi bo`yicha
hukumatlararo ekspertlar guruhi tomonidan yaqinda e’lon qilingan navbatdagi
ma’ruzada bayon etilgan tahlillar ana shunday xulosa chiqarishga asos bo`lmoqda.
Mutaxassislarning fikricha, iqlimdagi o`zgarishlar dunyoning barcha okean
va qit’alaridagi tabiiy tizimlarda sezilarli o`zgarishlarga sabab bo`layotir. Kelgusi

bo`lmaganda esa Yer sirtida harorat 250C ga pasayib ketgan bo`lar edi. Havo
haroratining ko`tarilishi 1850 yildan boshlab, bugungi kunga kelib 1 darajaga
oshgan. Agarda u 2 darajaga etsa, krizis holatlar vujudga keladi. Sanoat inqilobi
amalga oshirila boshlangach atmosferada karbonat angidridning miqdori 30 foizga
oshgan. [7]
Olimlar iqlim hosil qiluvchi tabiiy omillarni 3 guruhga – astronomik,
geografik va havoni sirkulyatsion omillarga ajratadilar. Bu omillar qanday
guruhlanmasin, yer iqlimining shakllanishida quyidagilar muhim o`rin tutadi. Bu
borada bosh omil quyoshdan yer sirtiga yetib keladigan radiatsiya va yorug`lik
miqdoridir. Yer yuzida suvlik va quruqlikning taqsimlanishi, joyning geografik
o`rni, yer yuzasining tuzilishi, quyosh nurlarining yer sirtidan qaytishi 16
ko`rsatkichlari, atmosfera tarkibi va sirkulyatsiyasi va havo-dengiz oqimlari
kabilardir. Yer shari iqlimini tabaqalashtirishda turlicha yondashuvlar mavjud.
Bular orasida B.P.Alisov tomonidan 1930 yillarda ishlab chiqilgan genetik
klassifikatsiyasi ko`pchilik tomonidan ma’qullangan. Bu klassifikatsiyada yil
davomida yoki issiq va sovuq davrlarda hukmronlik qiladigan havo massalari
tiplari asos qilib olingan. U geografik kengliklar bo`ylab hukmronlik qiladigan
ettita havo massalarini qamrab oladi: ekvotorial, 2 ta tropik, 2 ta mo`tadil va
Arktika,
Antarktika. Bunga asosan 4 ta asosiy: ekvotorial, tropik, mo`‘tadil,
arktikaantarktika va 3 ta oraliq: subekvotorial, subtropik, subarktika subantarktika
iqlimiy mintaqalariga ajratadi. Yuqorida qayd qilingan havo massalarining, iqlim
mintaqalarining shakllanishida yer yuzida radiatsiya balansi, havo harorati va
namlikning qutblardan ekvatorga tomon o`zgarishi asos qilib olingan.
Yer yuzida qaror topgan ushbu iqlimiy sharoit XX asrning o`rtalariga kelib
kuchli antropogen ta’sirga uchradi. Ya’ni, yer yuzasida aholi sonining ortishi,
tabiiy resurslarga bo`lgan talab va ehtiyojning to`xtovsiz oshishi va nihoyat fan va
texnikani rivojlanishi insonning tabiatga ta’sir kuchining ortib borishi yer shari
iqlimining o`zgarishiga olib keldi va bu jarayon shiddat bilan davom etmoqda. Bu
jarayonni quyidagi dalilllar bilan asoslash mumkin:
• Atmosferaning kimyoviy, fizik tarkibiga inson faoliyat ta’sirining
ortib borayotganligi, Ozon qatlamini yemiruvchi turli is gazlarini hamda karbonat

4.Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha o‘zbekiston tomonidan ko‘riladigan choralar va
harakatlar
Bugun iqlim o‘zgarishi insoniyat oldida turgan eng jiddiy muammo ekani
jahon hamjamiyati tomonidan tan olingan. Iqlim o‘zgarishi inson hayotining
barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatmoqda va iqlim o‘zgarishining salbiy oqibatlarini
oldini olish hamda yangi hayot sharoitlariga moslashish bo‘yicha
kechiktirilmaydigan choralar ko‘rishni talab etmoqda.
Zamonaviy ilm-fan insonning avvalambor qazib olinadigan yoqilg‘ini
yondirish natijasida issiqxona gazlarining chiqarilishi bilan bog‘liq xo‘jalik
faoliyati iqlimga sezilarli ta’sir ko‘rsatayotganini tasdiqlovchi jiddiy asoslar taqdim
qilmoqda.
O‘zbekistonda 1880 yildan to hozirgi vaqtgacha bo‘lgan davrda o‘rtacha
yillik harorat 1,6 daraja (13, 2 dan 14,8 °S gacha) oshdi, bu global miqyosda
kuzatilayotgan o‘rtacha sur’atlardan yuqoridir. Mutaxassislarning prognozlariga
ko‘ra 2030-2050 yillarda mintaqada havo harorati yana 1,5-3°Sga ko‘tarilishi
mumkin. Havo haroratining ayniqsa Orolbo‘yida ko‘tarilishi kutilmoqda, bu esa
mahalliy iqlim o‘zgarishlari bilan yanada og‘irlashadi.
O‘zbekiston iqlim o‘zgarishi oqibatlari ta’siriga ko‘proq moyil bo‘lgan
mamlakatlar qatoriga kiradi. Ekspertlarning baholariga ko‘ra atmosferada issiqxona
gazlari konsentratsiyasining bundan keyin ham ortishi, qurg‘oqchilik natijasida suv
va oziq-ovqat tanqisligi xavfini ko‘payishiga, issiq mavsum davomiyligi va
qizg‘inligining oshishi tufayli aholi sonining ortishiga, shuningdek sellar,
toshqinlar va boshqa xavfli hodisalarning takrorlanishiga olib keladi. Undan
tashqari, bunday ilish ekotizimlar holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, va Orolbo‘yi,
Qoraqalpog‘iston, Surxondaryo, Buxoro va Xorazm viloyatlari kabi mintaqalarda
ekologik vaziyatning keskinlashuviga olib keladi.
Global iqlim o‘zgarishi va mamlakat tabiiy-resurs kompleksining ana shu
o‘zgarishlarga ta’sirchanligi izchil iqlimiy siyosatni shakllantirish zaruriyatini
belgilaydi.
BMTning Iqlim o‘zgarishi to‘g‘risidagi Doiraviy konvensiyasi (BMT IO‘DK)
iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash bo‘yicha xalqaro harakatlarning asosi bo‘lib,

boshqacharoq qilib aytganda mamlakatda yashil iqtisodiyotni joriy etish zarur.
Oltinchidan, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish. Quyosh, shamol
energiyalaridan foydalanish bilan birgalikda atom energetikasini rivojlantirish
orqali atmosferaga issiqxona gazlari chiqarilishini oldini olish orqali iqlim
o zgarishlari oqibatlarini ma lum bir darajada kamaytirish mumkin. ʻ ʼ
Sanoat rivojlanishi oqibatida atmosferaga chiqayotgan uglevodorod gazi
miqdori yil sayin ko‘paymoqda. Bu esa sayyoramizda “bug‘xona hodisasi“ni
kuchaytirib, keskin iqlim o‘zgarishlarini yuzaga keltiryapti. Oqibatda tabiiy ofatlar
ko‘paymoqda. Dunyoning ko‘pgina mintaqalarida tabiiy muvozanat buzilmoqda:
ayrim joylarda yog‘ingarchilik odatdagidan ancha ko‘p bo‘lsa, boshqa hududlarda
qurg‘oqchilik avj olyapti. Joriy yilning o‘zida kuzatilgan “tabiiy me’yorlarning
buzilish” holatlari bunga yaqqol misol bo‘ladi. 2010 yil bahorida ba’zi Yevropa
davlatlarida kuchli suv toshqinlari ro‘y berdi, yoz esa juda issiq va quruq keldi.
Jahon meteorologiya tashkiloti rahbari Mishel Jarroning fikricha,
sayyoramizda o‘rtacha harorat 7 darajaga ko‘tarilsa, Yer yuzi hududining teng
yarmi hayot uchun yaroqsiz bo‘lib qoladi. Chunki ayrim unumdor yerlar
cho‘llanishga yuz tutsa, ayrimlari suv ostida qoladi.
Iqlim o‘zgarishlari hayvonot olamiga ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda.
Ornitologlarning kuzatuvlariga qaraganda, global isish tufayli Hindistonda
yashovchi uzundumli to‘tilar shimoliy o‘lkalarga ko‘cha boshlagan. Olimlarning
fikricha, ellik yildan keyin mintaqamizda uzundumli to‘tilar qarg‘alarga nisbatan
ko‘payar ekan.Butun dunyoni xavotirga solayotgan global iqlim o‘zgarishining
oqibatlari Yevropada yaqqol sezilmoqda. Masalan, bahorda yoqqan tinimsiz
yomg‘ir keltirib chiqargan toshqinlar bir necha shaharni vayron qildi. May oyida
havo harorati so‘nggi 250 yildagi eng yuqori ko‘rsatkichga chiqdi. Buning
oqibatida Italiya va Shveysariyadagi muzliklar maydoni keskin qisqara boshladi.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, iqlim o‘zgarishi sababli tog‘larda o‘pirilishlar,
daryo o‘zanlarining o‘zgarishi, landshaftlarning buzilishi ro‘y bermoqda. Osiyoda
ham iqlim o‘zgarishining belgilari kuzatildi. Iyul-avgust oylarida Bangladesh va
Pokistonda yoqqan tinimsiz yomg‘ir oqibatida millionlab odamlar boshpanasiz
qoldi.
.

KIRISH
Insoniyat taraqqiyoti, urbanizatsiya jarayonining tezlashishi,
globallashuvning jadallashuvi Ona sayyoramiz xavfsizligiga rahna solib, bir qator
masalalar bilan birgalikda ekologik muammolarni ham keltirib chiqardi. Atrof
muhitga jiddiy zarar yetkazayotgan ekologik xavf, o`rni kelganda, hattoki yadro
talafoti va terrorizmdan ham dahshatliroq bo`lib, yer yuzidagi barcha xalqlarni
tobora bu haqida chuqurroq o`ylashga majbur etmoqda. Butunjahon yovvoyi tabiat
(WWF), Global Footprint Network jamg`armalari va Londonning zoologik
jamiyati mutaxassislari hamkorlikda o`tkazgan tadqiqot natijalariga ko`ra, 1970
yildan buyon Yerdagi yovvoyi hayvon va qushlarning soni 3,43 ming turga, tirik
sayyoraning indeksi esa 52% ga kamaygan, ya’ni havoda va quruqlikda
yashaydigan jonivorlar turi 76% ga, Yer ustida yashaydiganlar va suvda istiqomat
qiladiganlar soni 39% ga qisqargan. Har yili inson faoliyati oqibatida 11 mln.
gektar tropik o`rmonlar kesilib, nobud bo`ladi. Bu o`rmonlarni tiklash borasidagi
ishlardan 10 barobar ko`pdir. Har kuni atmosferaga 60 million tonnaga yaqin
karbonat angidrid chiqarilib, bu havoning isishiga, o`z navbatida esa Dunyo
okeanidagi suv sathining ko`tarilishiga olib kelmoqda. Karbonat angidridning havo
tarkibida oshishi, chiqindi gazlarning me’yoridan ortiq havoga chiqarib tashlanishi
oqibatida issiqxona effekti hosil 10 bo`lib, bugungi kunda jahon hamjamiyatini
tashvishga solayotgan jiddiy ekologik muammo –global iqlim o`zgarishi yuzaga
keldi.
Afsuski, boshqa ekologik muammolardan farqli o`laroq global iqlim
o`zgarishi Yer yuzi aholisini kam tashvishga solayapti. Bu asosan u haqida
yetarlicha ma’lumot va bilim yo`qligi hamda xavfli jarayonning sekinlik bilan
amalga oshayotganli bilan bog`liqdir. Xususan, mamlakatimiz ommaviy axborot
vositalarida mazkur mavzuga e’tibor juda ham kam bo`lib, natijada
yurtdoshlarimiz iqlim o`zgarishining oqibatlari va xavflari xususida deyarli
axborotga ega emaslar. Mazkur referat OAV vakillari hamda oliy o`quv
yurtlarining talabalariga iqlim o`zgarishi masalalari, shuningdek mazkur mavzuda
materiallar tayyorlash ko`nikmalariga ega bo`lishga yordam beradi degan
umiddamiz.

Xulosa
Bugun jahon hamjamiyati iqlim o zgarishini insoniyat oldida turgan eng jiddiyʻ
muammolardan biri deb tan olmoqda. BMT Iqlim o zgarishi to g risidagi doiraviy
ʻ ʻ ʻ
konvensiyasi uni hal etishning ikkita asosiy yo nalishi belgiladi: atmosferaga
ʻ
issiqxona gazlari chiqarilishini kamaytirish hamda kuzatilayotgan va kutilayotgan
iqlim o zgarishlariga moslashish. O z vaqtida choralar qabul qilmaslik va
ʻ ʻ
atmosferada issiqxona gazlari miqdorini bundan keyin ham ko payishi holatida
ʻ
mamlakatlar iqlim o zgarishi borasidagi harakatlar uchun katta mablag larni
ʻ ʻ
mobilizatsiya qilishlariga to g ri keladi.
ʻ ʻ
Iqlim o zgarishi bilan bog liq o sib borayotgan global tahdidlarga kompleks
ʻ ʻ ʻ
javob qaytarish maqsadida Parij Bitimi qabul qilindi. Yangi kelishuvning asosiy
qirralaridan biri rivojlangan davlatlar bilan bir qatorda rivojlanayotgan davlatlar
ham tashlanmalar miqdorini kamaytirish majburiyatini olishi belgilab qo yilgan.
ʻ
Kelishuvning asosiy maqsadi issiqxona gazlari tashlanmalarini sezilarli darajada
kamaytirib, sayyoramizda global isishni industrial rivojlanish davridagi o rtacha
ʻ
haroratga nisbatan Selsiy shkalasi bo yicha 1,5-2 gradus chegarasida ushlab
ʻ
turishga erishishdan iborat. Mutaxassislarning fikrlariga ko ra, agar bu amalga
ʻ
oshirilmasa, sayyoramiz yildan yilga ko proq keskin iqlim o zgarishlariga duchor
ʻ ʻ
bo ladi. Hisobkitoblariga ko ra, 2030-yilga kelib atmosferaga chiqarilayotgan
ʻ ʻ
tashlanmalarning umumiy miqdori 55 gigatonnani tashkil etishi ehtimoli bor.
Haroratni Selsiy shkalasi bo yicha 1,5-2 gradus chegarasida ushlab turish uchun
ʻ
umumiy tashlanmalar miqdori 40 gigatonnadan ortiq bo lmasligi kerak.
ʻ
Ta kidlash joiz, Parij Bitimi 2015-yil 12-dekabrda Parijda Iqlim o zgarishlari
ʼ ʻ
bo yicha doiraviy Konvensiya tomonlari konferensiyasining 21-sessiyasida qabul
ʻ

Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari fanidan iqlim o’zgarishi muammolari

Купить