Tadbirkorlik va ishlab chiqarish jarayoni - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	40.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Июль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Madinabonu

Дата регистрации 27 Апрель 2024

17 Продаж

Tadbirkorlik va ishlab chiqarish jarayoni

Купить

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Tadbirkorlik va ishlab chiqarish iqtisodiy
rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biri hisoblanadi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida mamlakatning barqaror taraqqiyotiga erishishda tadbirkorlik
subyektlarining faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, ishlab chiqarish
sohasida faoliyat yurituvchi tadbirkorlar nafaqat ichki bozordagi ehtiyojni
qondirish, balki xalqaro bozorda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish
orqali milliy iqtisodiyotni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarining jadal rivojlanishi natijasida
tadbirkorlikning mazmuni ham o‘zgarib bormoqda. Ilg‘or innovatsion
texnologiyalarni ishlab chiqarish jarayoniga joriy etish natijasida korxonalar
samaradorlikni oshirib, tannarxni kamaytirish va sifatni yaxshilash imkoniyatiga
ega bo‘lyapti. Shu sababli, ishlab chiqarish jarayonlarini to‘g‘ri tashkil etish va
resurslardan samarali foydalanish masalalari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
O‘zbekistonda ham tadbirkorlikni rivojlantirish va ishlab chiqarish hajmini
oshirish bo‘yicha davlat tomonidan keng qamrovli dasturlar amalga oshirilmoqda.
Xususan, kichik va o‘rta biznes subyektlarini qo‘llab-quvvatlash, investitsiyalarni
jalb etish, soliq imtiyozlari va subsidiyalar ajratish orqali tadbirkorlik muhiti
yanada yaxshilanmoqda. Shuningdek, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-
quvvatlash orqali import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish ham
rivojlantirilmoqda.
Shu bilan birga, ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatining samaradorligini
oshirishda zamonaviy boshqaruv tamoyillarini joriy etish, innovatsion
yechimlardan foydalanish va ekologik barqarorlikni ta’minlash bugungi kunda
asosiy muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, ushbu mavzuni o‘rganish
nafaqat ilmiy-nazariy ahamiyatga ega, balki amaliy jihatdan ham tadbirkorlar va
ishlab chiqaruvchilar uchun foydali bo‘lishi mumkin.
Tadbirkorlik va ishlab chiqarish har qanday iqtisodiyotning asosiy
poydevorlaridan biri hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasiga nazar
tashlasak, ularning iqtisodiy yuksalishida tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi va
3

ishlab chiqarish quvvatlarining kengayishi muhim rol o‘ynaganini ko‘rishimiz
mumkin. Xuddi shunday, O‘zbekistonda ham sanoat va ishlab chiqarish
tarmoqlarini rivojlantirish orqali iqtisodiy o‘sishga erishish maqsad qilingan.
Shuning uchun ham bu mavzu bugungi kunda dolzarb sanaladi. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida tadbirkorlik subyektlari ko‘plab qiyinchiliklarga
duch keladi. Ulardan biri ishlab chiqarish jarayonining to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yilmaganligi, zamonaviy texnologiyalarning yetishmovchiligi, moliyaviy
resurslar va xomashyo ta’minotining barqaror emasligidir. Shu bois, mamlakatda
ishlab chiqarish sohasida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash va
ularga qulay sharoit yaratish muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Bugungi kunda ishlab chiqarish faqat mahsulot tayyorlash jarayoni bilan
cheklanmaydi, balki uning har bir bosqichi yuqori samaradorlik, ekologik
barqarorlik va innovatsiyalar bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi lozim. Ilg‘or
texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va raqamli
transformatsiya kabi jarayonlar raqobatbardoshlikni oshirishda muhim ahamiyat
kasb etmoqda. Aynan shu sababli, ishlab chiqarish jarayonlarini ilmiy asosda
rejalashtirish va samaradorligini oshirish bo‘yicha tadqiqotlar olib borish bugungi
kunda katta ahamiyatga ega.
O‘zbekiston hukumati tomonidan ishlab chiqarish va tadbirkorlikni qo‘llab-
quvvatlashga qaratilgan keng ko‘lamli dasturlar amalga oshirilmoqda. Kichik va
o‘rta biznesni rivojlantirish uchun kredit resurslari ajratilishi, soliq imtiyozlari va
subsidiya tizimining yo‘lga qo‘yilishi tadbirkorlik muhitini yaxshilashga xizmat
qilmoqda. Shu bilan birga, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash
orqali import mahsulotlariga bog‘liqlikni kamaytirish va eksport salohiyatini
oshirishga qaratilgan islohotlar ham muhim o‘rin tutadi.
Shuningdek, jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlari kuchayib
borayotgan bir sharoitda, tadbirkorlik va ishlab chiqarish sohalari xalqaro
talablarga moslashishi zarur. Bu esa yangi texnologiyalarni joriy etish, sifat va
standartlarga qat’iy rioya qilish hamda innovatsion g‘oyalarga tayangan holda
ishlab chiqarishni tashkil etishni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan, tadbirkorlik va
4

ishlab chiqarishning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish, ushbu sohani rivojlantirish
yo‘nalishlarini tahlil qilish va mavjud muammolarga ilmiy asoslangan yechimlar
taklif qilish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib aytganda, tadbirkorlik va
ishlab chiqarish nafaqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi asosiy omillardan biri,
balki mamlakatning ijtimoiy barqarorligiga ham ta’sir ko‘rsatadigan muhim
sohalardan biridir. Shu sababli, ushbu mavzu doirasida olib boriladigan tadqiqotlar
nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega bo‘lib,
iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.
5

I BOB. TADBIRKORLIKNING MOHIYATI VA TURLARI.
1.1. Tadbirkorlik tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni
Tadbirkorlik – bu foyda olish maqsadida tovar va xizmatlar ishlab chiqarish,
sotish yoki taqdim etish bilan bog‘liq iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlik
iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, unda innovatsiyalar, investitsiyalar
va menejment muhim rol o‘ynaydi. Tadbirkorlik faoliyati tadbirkor deb ataluvchi
shaxs yoki korxona tomonidan amalga oshiriladi. Tadbirkor – bu o‘z resurslarini
va imkoniyatlarini ishga solib, bozor talablariga javob beradigan mahsulot yoki
xizmatlarni yaratishga harakat qiluvchi inson. U biznes yuritishda risklarni o‘z
zimmasiga oladi va bozorda muvaffaqiyat qozonish uchun yangi g‘oyalar,
texnologiyalar va menejment usullaridan foydalanadi.
Tadbirkorlik quyidagi asosiy xususiyatlarga ega:
 Mustaqillik – tadbirkor o‘z faoliyatini mustaqil tashkil qiladi va boshqaradi.
 Riskka moyillik – tadbirkorlar kapital, vaqt va resurslarini xavf ostiga
qo‘yib, daromad olishga intiladi.
 Innovatsionlik – biznesni rivojlantirish va bozor talablariga moslashish
uchun yangi g‘oya va texnologiyalarni qo‘llash.
 Foyda olish maqsadi – ishlab chiqarilgan mahsulot yoki xizmatdan daromad
olish asosiy motivatsiyalardan biridir.
Tadbirkorlik har qanday mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi
uchun muhim hisoblanadi. U iqtisodiyotda bir qancha muhim funksiyalarni
bajaradi:
1. Ish o‘rinlarini yaratish
Tadbirkorlik yangi korxonalar va bizneslarni tashkil etish orqali yangi ish
o‘rinlari yaratadi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes tarmoqlari aholining bandligini
oshirishda katta ahamiyatga ega.
2. Innovatsiyalarni rivojlantirish
Tadbirkorlar yangi mahsulotlar, xizmatlar va texnologiyalarni ishlab chiqish
orqali innovatsion rivojlanishga hissa qo‘shadilar. Rivojlangan davlatlarning
6

tajribasiga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish va global raqobatbardoshlik asosan tadbirkorlik
orqali erishiladigan innovatsiyalarga bog‘liq.
3. Iqtisodiy o‘sish va rivojlanishga hissa qo‘shish
Tadbirkorlik orqali ishlab chiqarish hajmi ortadi, eksport imkoniyatlari
kengayadi va mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) o‘sadi. Yangi
korxonalar ochilishi va biznes faoliyatining kengayishi iqtisodiy faollikni oshiradi.
4. Bozor muvozanatini ta’minlash
Tadbirkorlik bozordagi talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni saqlashga
yordam beradi. Agar biror mahsulot yoki xizmatga talab ortsa, tadbirkorlar ushbu
ehtiyojni qondirish uchun yangi bizneslarni yo‘lga qo‘yadilar.
5. Davlat byudjetiga soliq tushumlarini oshirish
Tadbirkorlar faoliyatidan olinadigan soliqlar davlat byudjetini to‘ldiradi va bu
mablag‘lar infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa ijtimoiy loyihalarga
yo‘naltiriladi.
6. Raqobat muhitini shakllantirish
Tadbirkorlikning rivojlanishi bozor iqtisodiyotida raqobat muhitini yaratadi.
Raqobat natijasida mahsulot sifati yaxshilanadi, narxlar pasayadi va iste’molchilar
uchun ko‘proq tanlov paydo bo‘ladi.
Tadbirkorlik iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, u mamlakatning
umumiy rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Ish o‘rinlari yaratish, innovatsiyalarni
rivojlantirish, iqtisodiy o‘sish va raqobat muhitini shakllantirish kabi omillar orqali
tadbirkorlik mamlakat iqtisodiyotining barqaror bo‘lishiga xizmat qiladi. Shu
sababli, tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi lozim.
Tadbirkorlik – bozor iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, jamiyat
ehtiyojlarini qondirish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish
bilan bog‘liq faoliyatdir. Tadbirkorlik iqtisodiyotni rivojlantiruvchi asosiy
omillardan biri bo‘lib, u innovatsiyalarni joriy qilish, yangi ish o‘rinlarini yaratish
va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshiruvchi shaxs yoki korxona tadbirkor deb ataladi.
7

Tadbirkorlar o‘z bizneslarini yo‘lga qo‘yish uchun moliyaviy va moddiy
resurslarni jalb qiladilar, risklarni o‘z zimmalariga oladilar va bozor sharoitlariga
moslashish orqali daromad olishga harakat qiladilar. Tadbirkorlikning asosiy
jihatlari quyidagilardan iborat:
Mustaqillik va tashabbuskorlik – tadbirkor o‘z faoliyatini o‘zi rejalashtiradi,
boshqaradi va rivojlantiradi. Risk va mas’uliyat – har qanday biznes muayyan
xavflarni o‘z ichiga oladi, shu sababli tadbirkor o‘z qarorlarining natijalariga
javobgar bo‘ladi. Innovatsionlik – tadbirkorlar yangi mahsulotlar, xizmatlar yoki
texnologiyalarni ishlab chiqish orqali bozorga yangilik olib kirishadi. Bozor
talablari va raqobat – tadbirkorlar iste’molchilar talabini qondirish hamda bozorda
o‘z o‘rnini egallash uchun samarali ishlashga intiladilar. Tadbirkorlik faoliyati
yuridik yoki jismoniy shaxslar tomonidan tashkil etilishi mumkin. Ular
yakkaxodim tadbirkorlar, oilaviy bizneslar, kichik va o‘rta korxonalar yoki yirik
sanoat kompaniyalari shaklida faoliyat yuritishlari mumkin.
Tadbirkorlik har qanday mamlakat iqtisodiyotining o‘sishi va rivojlanishida
hal qiluvchi rol o‘ynaydi. U iqtisodiyotning turli yo‘nalishlariga ta’sir ko‘rsatib,
innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, yangi ish o‘rinlari yaratadi va ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi. Tadbirkorlik yangi korxonalar tashkil etish va mavjud
bizneslarni kengaytirish orqali ish o‘rinlarini yaratadi. Kichik va o‘rta bizneslar
ko‘plab insonlar uchun bandlikni ta’minlashga yordam beradi. Bu esa
mamlakatdagi ishsizlik darajasini kamaytiradi va aholi farovonligini oshiradi.
Tadbirkorlik yangi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish orqali iqtisodiy faollikni
oshiradi. Yangi bizneslar va korxonalar tashkil etilishi milliy yalpi ichki mahsulot
(YaIM) o‘sishiga bevosita ta’sir qiladi.
Tadbirkorlar bozorda raqobatbardoshlikni saqlash va oshirish uchun doimiy
ravishda yangi g‘oyalar, texnologiyalar va mahsulotlar ishlab chiqishadi. Ilg‘or
tadbirkorlik g‘oyalari natijasida yangi ish usullari, samarali ishlab chiqarish
texnologiyalari va ekologik toza mahsulotlar paydo bo‘ladi. Tadbirkorlik raqobatni
kuchaytirib, bozorda sifatli va maqbul narxdagi mahsulotlar paydo bo‘lishiga
8

sabab bo‘ladi. Raqobat natijasida iste’molchilar uchun tanlov imkoniyatlari
kengayadi, mahsulotlar sifati yaxshilanadi va innovatsiyalar rivojlanadi.
Tadbirkorlik faoliyati natijasida davlat byudjetiga turli soliqlar tushadi. Bu
mablag‘lar infratuzilmani rivojlantirish, ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish va
davlat xizmatlarini yaxshilash uchun ishlatiladi. Tadbirkorlik faqat yirik
shaharlarda emas, balki kichik aholi punktlarida ham rivojlanishi mumkin. Ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarining hududlarga tarqalishi natijasida
urbanizatsiya jarayonlari tezlashadi va mintaqalar iqtisodiy jihatdan rivojlanadi.
Tadbirkorlik resurslarni samarali boshqarish va optimallashtirish orqali iqtisodiy
rivojlanishga hissa qo‘shadi. Masalan, chiqindilarni qayta ishlash, ekologik toza
texnologiyalarni joriy etish va energiya samaradorligini oshirish orqali atrof-muhit
muhofaza qilinadi. Tadbirkorlik iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi
bo‘lib, uning rivojlanishi mamlakatning umumiy farovonligi va barqarorligi uchun
juda muhimdir. Ish o‘rinlarini yaratish, innovatsiyalarni rivojlantirish, iqtisodiy
o‘sishga hissa qo‘shish va davlat byudjetiga tushumlarni oshirish kabi muhim
omillar orqali tadbirkorlik iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas qismi hisoblanadi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida ham tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha keng
ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-
quvvatlash, soliq yukini kamaytirish, kreditlar ajratish va tadbirkorlar uchun qulay
shart-sharoitlar yaratish kabi chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Shu sababli, tadbirkorlik
faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va uni rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi lozim. Tadbirkorlarning erkin faoliyat yuritishi va
yangi biznes tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash natijasida mamlakat iqtisodiyoti
barqaror rivojlanib boradi va xalq farovonligi oshadi.
9

1.2. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari.
Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari quyidagilardan iborat: Yakka
tartibdagi tadbirkorlik. Tadbirkor yagona egasi bo‘ladi, daromad va zarar to‘liq
uning zimmasida bo‘ladi, yuridik shaxs maqomiga ega emas, tadbirkor o‘z mol-
mulkiga javobgar hisoblanadi. Sheriklik. Ikki yoki undan ortiq shaxsning
birgalikdagi biznes yuritishi. Javobgarlik va foyda sheriklar o‘rtasida taqsimlanadi.
Umumiy sheriklik va cheklangan javobgarlikdagi sheriklik shakllari mavjud.
Mas’uliyati cheklangan jamiyat MChJ: Yuridik shaxs maqomiga ega. Ta’sischilar
faqat o‘z ulushlari doirasida javobgarlikka ega. Soliqqa tortish va huquqiy
javobgarlik bo‘yicha qulayliklar mavjud. Korporatsiya/Aksiyadorlik jamiyati – AJ.
Mustaqil yuridik shaxs bo‘lib, aksiyadorlar tomonidan boshqariladi. Aksiyalar
orqali kapital jalb qilish imkoniyati mavjud. Cheklangan javobgarlik tamoyiliga
asoslanadi. Katta bizneslar uchun qulay, biroq boshqaruv murakkabroq. Tayyor
biznes modelidan foydalanish imkoniyati. Franchayzer brend va biznes tizimini
taqdim etadi. Franchayzi litsenziya asosida faoliyat yuritadi. Kooperativ
tadbirkorlik. Jamoaviy asosda tashkil etilgan va a’zolari manfaatiga xizmat
qiladigan biznes. Har bir a’zo egalik huquqiga ega va boshqaruvda ishtirok etadi.
Har bir shaklning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari bor. Tadbirkor o‘z
biznesining xususiyatlariga qarab eng mos shaklni tanlashi kerak. Tadbirkorlik
faoliyatining yana qo‘shimcha shakllari quyidagilar: Davlat tadbirkorligi. Hukumat
tomonidan tashkil etilgan va nazorat qilinadigan biznes shakli. Davlat korxonalari
odatda strategik tarmoqlarda (energetika, transport, aloqa) faoliyat yuritadi.
Daromad davlat byudjetiga yo‘naltiriladi. Aralash tadbirkorlik. Xususiy sektor va
davlatning hamkorligida tashkil etiladi. Masalan, davlat-xususiy sheriklik (PPP)
shaklida bo‘lishi mumkin. Ikkala tomon ham biznesni boshqarishda va foydani
taqsimlashda ishtirok etadi. Oilaviy tadbirkorlik. Bir oila a’zolari tomonidan
yuritiladigan biznes. Qishloq xo‘jaligi, savdo, xizmat ko‘rsatish sohalarida keng
tarqalgan. Korxona oilaviy boshqaruv va meros orqali uzatilishi mumkin.
Innovatsion tadbirkorlik. Innovatsion g‘oyalar asosida tashkil etilgan yangi biznes.
Tez o‘sish va sarmoya jalb qilishga qaratilgan. Texnologik rivojlanish bilan
10

bog‘liq bo‘lishi mumkin (masalan, IT startaplar). Ijtimoiy tadbirkorlik. Asosiy
maqsadi jamiyat muammolarini hal qilishga qaratilgan. Foyda olish bilan birga
ijtimoiy ta’sir yaratishga harakat qiladi. Masalan, ekologik toza mahsulotlar ishlab
chiqarish yoki nogironlar uchun ish o‘rinlari yaratish. Elektron tijorat (E-
commerce). Onlayn platformalar orqali mahsulot va xizmatlar sotish. Internet-
do‘konlar, marketpleyslar va mobil ilovalar orqali amalga oshiriladi. Global
bozorga chiqish imkoniyatini yaratadi. Har bir tadbirkor o‘z biznes g‘oyasi,
moliyaviy imkoniyatlari va bozor talablaridan kelib chiqib, eng mos shaklni
tanlashi lozim. Lizing tadbirkorligi. Tadbirkor o‘z mijozlariga uzoq muddatli
ijaraga asbob-uskunalar, transport vositalari yoki boshqa aktivlarni taqdim etadi.
Lizing muddati tugagandan keyin aktiv mijozga o‘tishi yoki qaytarilishi mumkin.
Riziko tadbirkorlik. Yuqori xavfga ega bo‘lgan, lekin katta daromad keltirishi
mumkin bo‘lgan biznes. Asosan innovatsion va texnologik startaplar bilan bog‘liq.
Venture kapitalistlar tomonidan moliyalashtiriladi. Ekologik tadbirkorlik (Eko-
biznes). Atrof-muhitni muhofaza qilishga yo‘naltirilgan biznes. Ekologik toza
mahsulotlar ishlab chiqarish, qayta ishlash, yashil energiya sohalarini o‘z ichiga
oladi. Agrar tadbirkorlik. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta
ishlash va sotishga asoslangan biznes. Dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik va
issiqxona xo‘jaliklarini o‘z ichiga oladi. Xalqaro tadbirkorlik. Bir nechta
mamlakatlarda faoliyat yuritadigan biznes. Eksport-import operatsiyalari, xorijiy
investitsiyalar va transmilliy kompaniyalar orqali amalga oshiriladi. Freelance
tadbirkorlik. Mustaqil mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladigan tadbirkorlik.
IT, dizayn, kontent yaratish, marketing va maslahat xizmatlarida keng tarqalgan.
Ko‘cha biznesi (Street Business). Tadbirkor mahsulot yoki xizmatni ochiq
maydonda sotadi. Masalan, oziq-ovqat furgonlari, bozor rastalari, yo‘l bo‘yidagi
xizmatlar. Ko‘ngilochar tadbirkorlik. Kino, teatr, musiqa, sport va boshqa
ko‘ngilochar sohalarga yo‘naltirilgan biznes. Masalan, kinostudiya, tadbir
tashkiloti, media kompaniyalar. Har bir shaklning o‘ziga xos xususiyatlari bor va
tadbirkor o‘zining maqsadlariga qarab tanlov qilishi mumkin. T adbirkorlik
iqtisodiyotdagi tadbirkorlik faoliyatining turli maqsadlari, tuzilmalari va ta'sirlarini
11

aks ettiruvchi keng ko'lamli shakllarni o'z ichiga oladi. Ushbu tadqiqot an'anaviy
tadbirkorlikni o'rganadi, bu kichik biznes egaligi va mahalliy bozor bilan
aloqadorlik kabi xususiyatlar bilan ajralib turadi. Shuningdek, foydani maksimal
darajada oshirishdan ko‘ra ijtimoiy ta’sirni ustuvor qo‘yadigan ijtimoiy
tadbirkorlik ham ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot, shuningdek, korporativ tadbirkorlik
yoki intratadbirkorlikni ham tahlil qiladi, bu esa yirik kompaniyalar o'z
tashkilotlari doirasida tadbirkorlik amaliyotlari orqali innovatsiyalarni
rag'batlantirishini anglatadi. Raqamli tadbirkorlikning o'sishi ham tahlil qilinadi,
bu texnologiya biznes modellarini qanday o'zgartirgani va onlayn tashabbuslar
uchun imkoniyatlar yaratganini yoritadi. Bundan tashqari, tadqiqot barqaror
tadbirkorlikning ahamiyatini ta'kidlaydi, bu esa ekologik boshqaruvni biznes
strategiyalariga integratsiya qilishni o‘z ichiga oladi. Ushbu shakllarni tasniflash va
ularning o‘ziga xos xususiyatlari hamda iqtisodiy rivojlanishga qo‘shgan
hissalarini tahlil qilish orqali mazkur tadqiqot turli tadbirkorlik yondashuvlarining
bugungi dinamik bozor sharoitida birgalikda mavjud bo‘lishi va muvaffaqiyatli
rivojlanishi bo‘yicha kompleks tushuncha berishni maqsad qiladi. Tashkiliy-
huquqiy shakl deganda, subyekt tomonidan mulkning biriktirilishi, shakllantirilishi
va undan foydalanish usuli hamda uning bundan kelib chiquvchi huquqiy holati va
faoliyat maqsadi tushuniladi. Shuningdek, quyidagilar bilan bog liq masalalarni halʻ
qilishda foydalaniladi: xo jalik yurituvchi subyektlar to g risidagi ma lumotlarni
ʻ ʻ ʻ ʼ
o z ichiga olgan registr, reyestr va kadastrlarning axborot resurslarini
ʻ
shakllantirish, tashkiliy-huquqiy shakllar doirasida statistika ma lumotlarini ishlab
ʼ
chiqish; idoralararo axborot almashinishini ta minlash; ijtimoiy-iqtisodiy
ʼ
jarayonlarni va hodisalarni tahlil qilish va prognozlashtirish. O‘z navbatida,
iqtisodiyot subyektlari faoliyatidagi erkinlik, natijaga egalik, rivojlanish va
taraqqiyotning yangicha mazmuni boshqaruvning butun bir tizimini ham
takomillashtirishni talab etmoqda. Bugungi kunda korxonalar oldida juda keng
imkoniyatlar ochilmoqda. Nafaqat xo‘jalik yurituvchi subyektlar jamoasi, mulk
egalari, investorlar balki butun bir davlatlar va jamoatchilik tizimi ham
boshqaruvdagi o‘zgarish va rivojlanishdan manfaatdordirlar. Zamonaviy
12

boshqaruvni: 2 - yaqin va uzoq davriylikni qamrab olgan – rejalashtirish; - mulk
egalari va maqsadli foydalanuvchilarni moliyaviy va boshqa axborotlar bilan
ta’minlovchi – buxgalteriya hisobi; - axborotlarni chuqur qayta ishlash, faoliyatga
obyektiv baho berish, iqtisodiy va moliyaviy imkoniyatlarni aniqlash orqali tezkor,
joriy va istiqboldagi boshqaruv strategiyasini belgilab beruvchi – iqtisodiy tahlil; -
faoliyatni yo‘lga qo‘yish va maqsadli boshqarishning aniq yechimlari va
natijaviyligini ta’minlovchi, innovatsion va aqlli iqtisodni ta’minlashga imkon
beruvchi – ilmiy faoliyat; - faoliyat samaradorligi va natijaviyligidan kelib
chiqqan holda munosabatlarni muvofiqlashtirishning muhim mezoni bo‘lgan –
mehnatni munosib rag‘batlantirish; - va boshqa (ijtimoiy, ekologik, texnikaviy,
tashkiliy) jihatlarni qamrab olgan – murakkab tizim deb qarash lozim. Xo‘jalik
yurituvchi subyektlari oldida turgan muhim vazifalarni hal etilishiga albatta
axborotlar oqimi va ularni tahliliy xulosalariga tayangan zamonaviy boshqaruvni
yo‘lga qo‘yish va takomillashtirish orqaligina erishiladi. Bugungi kun iqtisodiyoti
xo‘jalik subyektlari oldiga texnik-texnologik taraqqiyotga, ilm fanga asoslangan
iqtisodiyotni yo‘lga qo‘yishga undamoqda. Bu esa o‘z navbatida
boshqaruvchilardan samarali faoliyat shakllarini yo‘lga qo‘yishni, tadbirkorlikni
faollashtirishni, individuallik va namunaviylikni kuchaytirishni talab etadi. Bu
vazifalarning birontasini iqtisodiy, moliyaviy tahlilsiz amalga oshirib bo‘lmaydi.
Bu borada avvalo, boshqaruvning o‘zini ham takomillashtirish masalasiga alohida
ahamiyat qaratish lozim. Boshqaruv tizimi takomillashtirilmas ekan, uning muhim
dastaklari takomillashtirilmaydi. Bugungi kunda boshqaruvning takomillashgan
shakli sifatida uning korporativ shakliga o‘tish yuzasidan dunyo amaliyotida yangi
bir davr boshlanganligini qayd etish lozim.
13

II BOB. ISHLAB CHIQARISH JARAYONI VA UNING TARKIBIY
QISMLARI.
2.1. Ishlab chiqarish tushunchasi va uning asosiy bosqichlari.
Ishlab chiqarish – bu inson ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulotlar va
xizmatlar yaratish jarayonidir. Ishlab chiqarish jarayonida tabiiy resurslar, mehnat,
kapital va texnologiyalar birlashtirilib, tayyor mahsulot yoki xizmatga aylantiriladi.
Bu jarayon iqtisodiyotning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, u jamiyatning barqaror
rivojlanishi va farovonligini ta’minlashga xizmat qiladi. Ishlab chiqarish faqat
moddiy mahsulotlarni yaratish bilan cheklanmaydi, balki xizmatlar ko‘rsatish,
axborot yetkazish va boshqa iqtisodiy faoliyatlarni ham o‘z ichiga oladi. Masalan,
avtomobil ishlab chiqarish, oziq-ovqat tayyorlash, qurilish ishlari va tibbiyot
xizmatlari ishlab chiqarishning turli shakllaridir. Ishlab chiqarish quyidagi asosiy
omillarga tayanadi:
1. Tabiiy resurslar – xomashyo va energetik resurslar (masalan, neft, gaz,
temir rudasi, yog‘och va suv).
2. Mehnat resurslari – ishchi kuchi, ya’ni insonlarning jismoniy va
intellektual mehnati.
3. Kapital – ishlab chiqarish vositalari (mashinalar, uskunalar, binolar) hamda
investitsiyalar.
4. Texnologiya va innovatsiyalar – yangi ishlab chiqarish usullari,
avtomatlashtirish va texnik taraqqiyot.
5. Tadbirkorlik qobiliyati – ishlab chiqarish jarayonini samarali tashkil etish,
boshqarish va rivojlantirish qobiliyati.
Ishlab chiqarish jarayoni turli bosqichlardan iborat bo‘lib, bu bosqichlar
mahsulotning loyihalashidan boshlab, tayyor holatga keltirilishi va iste’molchiga
yetkazilishigacha bo‘lgan jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Quyida ishlab
chiqarishning asosiy bosqichlari keltirilgan:
1. Tahlil va rejalashtirish. Bu bosqichda bozor tahlili o‘tkazilib, mahsulot yoki
xizmatga bo‘lgan talab va taklif o‘rganiladi. Ishlab chiqarish rejalari tuziladi,
iqtisodiy samaradorlik hisob-kitob qilinadi va resurslar ajratiladi. Asosiy
14

jarayonlar: Bozor tadqiqotlari o‘tkazish. Mahsulot yoki xizmat kontseptsiyasini
ishlab chiqish. Ishlab chiqarish strategiyasini belgilash. Moliyaviy va texnik
rejalashtirish.
2. Xomashyo va resurslarni tayyorlash. Ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur
bo‘lgan xomashyo, materiallar va boshqa resurslar sotib olinadi yoki tayyorlanadi.
Asosiy jarayonlar: Xomashyo va materiallarni xarid qilish yoki qazib olish.
Resurslarni logistika orqali ishlab chiqarish hududiga yetkazish. Ishlab chiqarish
maydonini tayyorlash va jihozlash. 3. Ishlab chiqarish jarayoni. Bu bosqichda
xomashyo va materiallar qayta ishlanib, tayyor mahsulot yoki xizmatga
aylantiriladi. Asosiy jarayonlar: Xomashyolarni qayta ishlash. Mahsulotning asosiy
tarkibiy qismlarini yaratish. Detallarni yig‘ish, sinovdan o‘tkazish va sifat nazorati.
Mahsulotni tayyor holatga keltirish.
4. Sifat nazorati va sinov. Mahsulotning sifatiga ishonch hosil qilish uchun
turli sinov va nazorat jarayonlari amalga oshiriladi. Asosiy jarayonlar: Mahsulotni
belgilangan standartlarga muvofiq tekshirish. Nosoz yoki sifatsiz mahsulotlarni
aniqlash va yo‘q qilish. Sertifikatlash va ruxsatnomalar olish.
5. Qadoqlash va saqlash. Mahsulot qadoqlanib, saqlash yoki yetkazib
berishga tayyorlanadi. Bu bosqichda mahsulotning xavfsizligi va transportga
yaroqliligi ta’minlanadi. Asosiy jarayonlar: Mahsulotni qadoqlash va yorliqlash.
Omborxonalarga joylashtirish.
6. Tashish va tarqatish. Mahsulot iste’molchilarga yoki sotuvchilarga yetkazib
beriladi. Asosiy jarayonlar: Transport vositalari orqali mahsulotni yetkazish.
Chakana yoki ulgurji savdo tarmoqlariga tarqatish. Buyurtmachilar yoki
iste’molchilarga mahsulot yetkazish.
7. Sotish va marketing. Mahsulot mijozlarga taqdim etilib, savdo jarayonlari
amalga oshiriladi. Reklama va marketing kampaniyalari orqali iste’molchilarni jalb
qilish muhim ahamiyatga ega. Asosiy jarayonlar: Mahsulotning bozorda taqdim
etilishi. Marketing strategiyalarini amalga oshirish. Mijozlar bilan aloqalarni
o‘rnatish va xizmat ko‘rsatish.
15

8. Mahsulotdan foydalanish va xizmat ko‘rsatish. Bu bosqich mahsulot
iste’molchiga yetkazilgandan keyin, uni ishlatish jarayoni va xizmat ko‘rsatishni
o‘z ichiga oladi. Asosiy jarayonlar: Kafolat va xizmat ko‘rsatish. Mijozlarning
fikr-mulohazalarini yig‘ish. Mahsulotni modernizatsiya qilish va yaxshilash.
Ishlab chiqarish – jamiyat ehtiyojlarini qondirish va iqtisodiy rivojlanishni
ta’minlash uchun asosiy jarayondir. Uning samaradorligi resurslardan to‘g‘ri
foydalanish, texnologiyalarni joriy etish va sifat nazoratini kuchaytirishga bog‘liq.
Ishlab chiqarish jarayoni bir necha bosqichdan iborat bo‘lib, har bir bosqich
mahsulotning sifatli va raqobatbardosh bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Zamonaviy iqtisodiyotda ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va innovatsion
texnologiyalarni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa mahsulot tannarxini
pasaytirish, ishlab chiqarish tezligini oshirish va bozor talablariga moslashish
imkonini beradi. Ishlab chiqarish – bu inson ehtiyojlarini qondirish uchun
mahsulot va xizmatlar yaratish jarayoni bo‘lib, iqtisodiyotning eng muhim tarkibiy
qismi hisoblanadi. Bu jarayon davomida tabiiy resurslar, mehnat, kapital va
texnologiyalar birlashtiriladi va natijada iste’molchilarga foydali mahsulotlar
yetkazib beriladi. Ishlab chiqarish jarayoni doimiy ravishda takomillashtirib
boriladi va zamonaviy texnologiyalar bilan rivojlantiriladi.
Ishlab chiqarish jarayoni turli bosqichlardan iborat bo‘lib, har bir bosqich
o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Dastlab, bozor talabi va iste’molchilarning
ehtiyojlari o‘rganiladi. Bozor tahlili mahsulot ishlab chiqarishni rejalashtirish
uchun muhim bosqich hisoblanadi. Mahsulot turi va sifatiga qarab, ishlab chiqarish
texnologiyasi, xomashyo manbalari va iqtisodiy jihatlari tahlil qilinadi. Keyingi
bosqichda ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xomashyo va materiallar yetkazib
beriladi. Bu jarayonda logistika va yetkazib berish tizimi muhim rol o‘ynaydi.
Mahsulot sifati va samaradorligi ishlab chiqarish uchun tanlangan xomashyo
sifatiga bog‘liq bo‘lganligi sababli, resurslarni ehtiyotkorlik bilan tanlash muhim
hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonining asosiy bosqichi bu – xomashyoni qayta ishlash
va mahsulot yaratish jarayonidir. Bu bosqichda mahsulot ishlab chiqarish uchun
16

maxsus texnologiyalar va ishlab chiqarish uskunalari ishlatiladi. Korxona turiga
qarab, jarayon avtomatlashtirilgan yoki qo‘lda bajarilishi mumkin. Ishlab
chiqarishning samaradorligi texnologik jarayonlarning to‘g‘ri tashkil etilishiga
bog‘liq. Tayyor mahsulot sifat jihatidan tekshirilib, belgilangan standartlarga mos
kelishi ta’minlanadi. Sifat nazorati jarayoni iste’molchilarning ishonchini qozonish
va bozorda raqobatbardoshlikni oshirish uchun juda muhim sanaladi. Sinovlardan
muvaffaqiyatli o‘tgan mahsulotlar qadoqlanadi va saqlash uchun tayyorlanadi.
Mahsulot iste’molchilarga yetkazib berilishi uchun omborlarga joylashtiriladi
va sotuv tarmoqlari orqali taqsimlanadi. Savdo va marketing jarayonlari
mahsulotni bozorda muvaffaqiyatli sotish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Iste’molchilar talabini oshirish uchun reklama, aksiya va mijozlarga xizmat
ko‘rsatish kabi usullar qo‘llaniladi. Ishlab chiqarish jarayoni faqat mahsulot
yaratish bilan cheklanib qolmay, balki sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatishni ham
o‘z ichiga oladi. Mijozlarning fikr-mulohazalari o‘rganilib, mahsulotni yanada
takomillashtirish uchun zarur chora-tadbirlar ko‘riladi. Bu jarayon ishlab
chiqarishning barqaror rivojlanishiga va kompaniyaning muvaffaqiyatiga bevosita
ta’sir qiladi.
Ishlab chiqarish doimiy rivojlanib boradigan soha bo‘lib, innovatsion
texnologiyalar va avtomatlashtirish jarayonlari orqali samaradorlik oshiriladi.
Zamonaviy ishlab chiqarish tizimlari energiya va resurslarni tejashga qaratilgan
bo‘lib, atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan usullardan foydalanishga intiladi.
Ishlab chiqarish jarayonining to‘g‘ri tashkil etilishi nafaqat iqtisodiy
samaradorlikni oshiradi, balki jamiyat farovonligini ham yaxshilaydi. Yangi ish
o‘rinlarining yaratilishi, mahsulot sifati va narxining moslashuvi ham ishlab
chiqarishning barqaror rivojlanishiga bog‘liq. Shu sababli, ishlab chiqarish
sohasida innovatsiyalarni joriy etish va texnologik taraqqiyotni qo‘llab-quvvatlash
muhim ahamiyatga ega.
17

2.2. Ishlab chiqarish vositalari va resurslari.
Ishlab chiqarish inson ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot va xizmatlar
yaratish jarayoni bo‘lib, u turli vositalar va resurslarga asoslanadi. Ishlab
chiqarishning samaradorligi va sifati ushbu vositalarning to‘g‘ri tanlanishi va
ulardan oqilona foydalanishga bog‘liq. Ishlab chiqarish vositalari va resurslari
iqtisodiy tizimning asosiy tarkibiy qismlari bo‘lib, ular ishlab chiqarish
jarayonining muvaffaqiyatli kechishini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish vositalari
ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadigan hamda mahsulot yoki xizmat
yaratishga xizmat qiladigan moddiy va texnologik elementlardir. Ular quyidagi
asosiy guruhlarga bo‘linadi: Mehnat qurollari. Bu ishlab chiqarishda
qo‘llaniladigan barcha texnika va asboblardir. Ular ishlab chiqarish jarayonini
tezlashtirish, mahsulot sifatini oshirish va ish unumdorligini ko‘paytirish uchun
ishlatiladi. Misollar:
 Stanoklar, dastgohlar va texnologik uskunalar
 Kompyuter va avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari
 Ish qurollari (bolg‘a, tornavida, payvandlash apparati va boshqalar)
Infratuzilma. Bu ishlab chiqarish jarayonini qo‘llab-quvvatlash uchun zarur
bo‘lgan binolar, energetika tizimlari va kommunikatsiya vositalaridir. Misollar:
 Zavod va fabrikalar binolari
 Elektr ta’minoti tizimlari
 Transport va logistika inshootlari
 Materiallar va xomashyo
Bu ishlab chiqarishda foydalaniladigan va mahsulot yaratishda asosiy rol
o‘ynaydigan tabiiy yoki qayta ishlangan materiallardir. Misollar:
 Metall va plastmassa
 Yog‘och va qurilish materiallari
 Kimyoviy moddalar va komponentlar.
Resurs – bu insoniyat faoliyatida qo‘llaniladigan va muayyan natijalarga
erishish uchun ishlatiladigan barcha moddiy va nomoddiy vositalar yig‘indisidir.
Resurslar iqtisodiyot, biznes, tabiiy muhit va boshqa sohalarda asosiy omillardan
18

biri hisoblanadi. Resurslar turli mezonlar asosida tasniflanadi. Eng muhim turlari
quyidagilar:
1. Tabiiy resurslar – tabiat tomonidan berilgan va inson tomonidan iqtisodiy
faoliyatda foydalaniladigan resurslar.
 Tiklanadigan (o‘rmon, suv, quyosh energiyasi)
 Tiklanmaydigan (neft, gaz, ko‘mir, metall rudalari)
2. Iqtisodiy resurslar – ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan moddiy va
nomoddiy resurslar.
 Mehnat resurslari (ishchi kuchi, malakali kadrlar)
 Kapital resurslar (mashinalar, uskunalar, inshootlar)
 Tadbirkorlik resurslari (biznes yuritish qobiliyati, menejment)
3. Moliya resurslari – pul mablag‘lari va kapital qo‘yilmalar, jumladan, bank
kreditlari, investitsiyalar va davlat mablag‘lari.
4. Axborot resurslari – bilim, texnologiyalar, innovatsiyalar va ma'lumotlar
bazalari.
5. Inson resurslari – jamiyat va tashkilotlarda ishlovchi insonlarning bilim,
tajriba va ko‘nikmalar yig‘indisi. Resurslarning to‘g‘ri boshqarilishi iqtisodiy
barqarorlik va samaradorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Resurslar – bu
inson ehtiyojlarini qondirish va iqtisodiy jarayonlarni amalga oshirish uchun
foydalaniladigan barcha vositalar. Ular cheklanganligi sababli, ularni samarali
boshqarish muhim hisoblanadi. Resurslar iqtisodiy rivojlanishning asosiy
omillaridan biri bo‘lib, har qanday ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish
faoliyatida ishtirok etadi. Iqtisodiy resurslar – bu tovar va xizmatlar ishlab
chiqarish uchun ishlatiladigan barcha moddiy va nomoddiy vositalar majmuasidir.
Iqtisodiyotda resurslar cheklangan bo‘lib, ularni samarali taqsimlash va boshqarish
muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy resurslar quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi.
 Tabiiy resurslar:
Tabiat tomonidan taqdim etilgan va iqtisodiy faoliyatda ishlatiladigan barcha
moddiy resurslar shu guruhga kiradi. Ularga yer resurslari, foydali qazilmalar, suv
resurslari va o‘rmon resurslari kiradi. Yer resurslari qishloq xo‘jaligi va qurilish
19

uchun ishlatiladi. Foydali qazilmalar esa neft, gaz, ko‘mir va metallar kabi tabiiy
boyliklardan iborat. Suv resurslari daryo, ko‘l, dengiz va yer osti suvlari
ko‘rinishida bo‘ladi. O‘rmon resurslari esa yog‘och, dorivor o‘simliklar va
ekologik muhitni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
 Inson resurslari
Bu resurs jamiyatdagi mehnatga layoqatli insonlarning bilim, malaka va
tajribalarini o‘z ichiga oladi. Ishchi kuchi ishlab chiqarish jarayonida asosiy
omillardan biri hisoblanadi. Mehnat unumdorligi xodimlarning kasbiy
tayyorgarligi va salomatligiga bog‘liq bo‘lib, ta’lim va kasbiy rivojlanish inson
resurslarining sifatini oshiradi.
 Kapital resurslar
Kapital resurslar ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan moddiy va
moliyaviy vositalarni o‘z ichiga oladi. Asosiy kapital ishlab chiqarish vositalari,
binolar, uskunalar va texnologiyalardan iborat bo‘lsa, aylanma kapital xomashyo,
materiallar va tayyor mahsulotlarni o‘z ichiga oladi. Moliyaviy kapital esa
investitsiyalar, kredit mablag‘lari va pul resurslaridan tashkil topadi. Kapitalning
to‘g‘ri taqsimlanishi va samarali boshqarilishi ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi.
 Tadbirkorlik qobiliyati
Tadbirkorlik qobiliyati biznesni tashkil etish, resurslarni samarali boshqarish
va innovatsiyalar yaratish qobiliyatini anglatadi. Tadbirkorlar yangi bozor
imkoniyatlarini izlab topadi va risklarni boshqaradi. Innovatsiyalar va yangi
texnologiyalarni joriy qilish iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
 Axborot resurslari
Zamonaviy iqtisodiyotda axborot resurslari muhim ahamiyatga ega. Ular
orasida ilmiy tadqiqotlar, ma’lumotlar bazasi, marketing ma’lumotlari va
texnologik bilimlar mavjud. Axborot resurslaridan samarali foydalanish
korxonalarga raqobatbardosh bo‘lish imkonini beradi. Iqtisodiy resurslarning
samarali boshqarilishi va optimal taqsimlanishi jamiyatning barqaror rivojlanishiga
hissa qo‘shadi. Iqtisodiy resurslar va ularning samarali boshqarilishi
20

Iqtisodiy resurslar ishlab chiqarish jarayonining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib,
ular cheklangan va muayyan darajada boshqaruvni talab qiladi. Resurslardan
samarali foydalanish mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga xizmat
qiladi. Iqtisodiy resurslarning xususiyatlari:
 Cheklanganligi – har qanday resurs muayyan miqdorda mavjud bo‘lib,
ularning ortib borishi yoki qayta tiklanishi doimo imkoniyat bilan cheklangan.
 Alternativ ishlatilishi – resurslarni turli yo‘nalishlarda qo‘llash mumkin.
Masalan, yer resursi qishloq xo‘jaligi, sanoat yoki turar-joy qurilishi uchun
ishlatilishi mumkin.
 Samaradorlik talabi – resurslardan maksimal darajada foyda olish uchun
ularni to‘g‘ri boshqarish zarur.
 Resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish yo‘llari:
 Texnologik innovatsiyalar – ishlab chiqarishda ilg‘or texnologiyalarni
qo‘llash orqali resurslarni tejash va mahsulot sifatini oshirish mumkin.
 Ta’lim va kadrlar malakasini oshirish – inson kapitaliga investitsiya kiritish
mehnat unumdorligini oshiradi.
 Barqaror boshqaruv – resurslardan uzoq muddatli va samarali foydalanish
uchun barqaror rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish muhimdir.
 Resurslar iqtisodiy faoliyatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib,
ularning to‘g‘ri boshqarilishi mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir
qiladi.
21

2.3. Tadbirkorlik va ishlab chiqarishning global tendensiyalari.
Zamonaviy dunyoda tadbirkorlik va ishlab chiqarish doimiy ravishda
rivojlanib, yangi texnologiyalar, innovatsiyalar va bozor talablariga
moslashmoqda. Global iqtisodiyotning o‘zgaruvchan sharoitlari yangi
tendensiyalarni yuzaga keltirmoqda. Bu tendensiyalar korxonalar va
tadbirkorlarning raqobatbardoshligini oshirish, samaradorlikni kuchaytirish hamda
barqaror rivojlanishni ta’minlashga xizmat qiladi.
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi . Zamonaviy biznes jarayonlari
raqamlashtirish asosida olib borilmoqda. Onlayn savdo, elektron to‘lov tizimlari va
sun’iy intellektga asoslangan biznes modellari tez sur’atda rivojlanmoqda.
Startaplar, elektron tijorat va onlayn xizmatlar ko‘plab mamlakatlarda
tadbirkorlikning asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylanmoqda.
Innovatsion tadbirkorlikning o‘sishi . Yangi texnologiyalar va
innovatsiyalar biznesda muhim rol o‘ynamoqda. Katta ma’lumotlar, blokcheyn,
sun’iy intellekt va robototexnika tadbirkorlik faoliyatiga keng joriy qilinmoqda.
Ushbu texnologiyalar biznes jarayonlarini tezlashtirib, xarajatlarni kamaytirishga
yordam beradi.
Barqarorlik va yashil iqtisodiyotga o‘tish . Atrof-muhit muhofazasi va
ekologik barqarorlik tadbirkorlikning muhim yo‘nalishlaridan biriga aylanmoqda.
Kompaniyalar ekologik toza ishlab chiqarish usullarini joriy etish, uglerod izini
kamaytirish va qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishga harakat
qilmoqda.
Ijtimoiy tadbirkorlikning o‘sishi . Jamiyatga foyda keltiradigan biznes
modellar keng tarqalmoqda. Ijtimoiy tadbirkorlik insonlar hayotini yaxshilashga
qaratilgan bo‘lib, ta’lim, tibbiyot, ekologiya va ijtimoiy tenglik masalalarini hal
qilishga qaratilgan loyihalarni o‘z ichiga oladi.
Freelans va gig-iqtisodiyotning rivojlanishi . An’anaviy ish modelidan farqli
ravishda, frilanserlik va qisqa muddatli ish shartnomalariga asoslangan iqtisodiyot
jadal rivojlanmoqda. Ko‘plab mutaxassislar mustaqil ish yuritish yoki turli
platformalar orqali xizmatlar ko‘rsatishga o‘tmoqda.
22

Industriya 4.0 va avtomatlashtirish . Zamonaviy ishlab chiqarish "to‘rtinchi
sanoat inqilobi" bosqichiga o‘tmoqda. Sun’iy intellekt, Internet-of-Things (IoT),
katta ma’lumotlar va avtomatlashtirilgan tizimlar ishlab chiqarish jarayonlarini
yanada samarali qilishga yordam bermoqda.
Yangi materiallar va texnologiyalar. Nano-texnologiyalar, 3D bosib
chiqarish va biomateriallar ishlab chiqarishda inqilobiy o‘zgarishlarni yuzaga
keltirmoqda. Ushbu texnologiyalar mahsulotlarni arzonlashtirish va sifatini
oshirish imkonini bermoqda.
Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish . Ishlab chiqarish
korxonalari uglerod chiqindilarini kamaytirish va ekologik toza energiya
manbalaridan foydalanishga e’tibor qaratmoqda. Quyosh, shamol va geotermal
energiya ishlab chiqarishda keng qo‘llanilmoqda.
Xalqaro ishlab chiqarish tarmoqlarining shakllanishi . Globalizatsiya
natijasida kompaniyalar turli mamlakatlarda ishlab chiqarish zanjirlarini
yaratmoqda. Xomashyo yetkazib berish, yig‘ish va distributsiya turli mintaqalarda
amalga oshirilmoqda, bu esa mahsulot tannarxini kamaytirishga va bozorlarga
tezroq chiqishga yordam beradi.
Robototexnika va sun’iy intellektning joriy etilishi. Ko‘plab ishlab
chiqarish korxonalari robototexnika va sun’iy intellektdan foydalanishni
kengaytirmoqda. Bu ish jarayonlarini avtomatlashtirish, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va inson omili sabab bo‘ladigan xatolarni kamaytirishga
xizmat qiladi.
Tadbirkorlik va ishlab chiqarish sohasida global tendensiyalar tez o‘zgarib
bormoqda. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi, innovatsion texnologiyalarning
joriy etilishi va ekologik barqarorlik tamoyillarining keng qo‘llanilishi biznesning
yangi yo‘nalishlarini belgilab bermoqda. Ishlab chiqarishda avtomatlashtirish va
sun’iy intellektning qo‘llanilishi esa samaradorlikni oshirib, ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirishga yordam bermoqda. Shu sababli, zamonaviy biznes va
ishlab chiqarish jarayonlari yangi texnologiyalar va innovatsiyalar bilan
uyg‘unlashgan holda rivojlanib borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyo
23

bozorlarida tadbirkorlik va ishlab chiqarish jarayonlari doimiy ravishda o‘zgarib,
zamonaviy texnologiyalar va bozor talablariga moslashmoqda. Innovatsiyalar,
avtomatlashtirish va ekologik barqarorlik tamoyillari tadbirkorlik hamda ishlab
chiqarishning asosiy yo‘nalishlariga aylanib bormoqda. Ushbu tendensiyalar butun
dunyo bo‘ylab korxonalar va tadbirkorlarning ish uslubiga ta’sir qilmoqda.
Dunyo bo‘ylab innovatsion startaplar soni ortib bormoqda. Texnologik
rivojlanish va sarmoya jalb qilish imkoniyatlari tufayli startaplar tez rivojlanib,
yirik korxonalar bilan raqobatlashmoqda. Xususan, IT, fintech, biotexnologiya va
ekologik biznes yo‘nalishlari ayniqsa jadal rivojlanmoqda. Ko‘plab mamlakatlarda
kichik va o‘rta biznes davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanmoqda. Tadbirkorlar
uchun qulay kreditlar, soliq imtiyozlari va soddalashtirilgan biznes yuritish
tizimlari biznes muhitining rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Amazon, Uber, Airbnb
kabi platforma biznes modellarining muvaffaqiyati natijasida ko‘plab
kompaniyalar xizmat va mahsulotlarni taqdim etish uchun platforma iqtisodiyotiga
moslashmoqda. Bu esa ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi vositachilikni
kamaytirib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri savdo qilish imkoniyatlarini kengaytirmoqda.
Internetga keng qamrovli kirish imkoni va iste’molchilarning onlayn
xaridlarga bo‘lgan qiziqishi elektron tijoratning tez rivojlanishiga sabab
bo‘lmoqda. Xususan, to‘lov tizimlarining rivojlanishi, yetkazib berish
xizmatlarining tezkorligi va sun’iy intellekt asosidagi shaxsiylashtirilgan reklama
tizimlari onlayn biznesni yanada rivojlantirmoqda. Bugungi kunda kompaniyalar
mijozlarning talab va istaklarini yaxshiroq tushunish va ularga individual xizmat
ko‘rsatishga ko‘proq e’tibor qaratmoqda. Big Data, mijoz tahlili va
shaxsiylashtirilgan marketing usullari yordamida kompaniyalar mijozlarga
moslashtirilgan mahsulot va xizmatlarni taklif qilmoqda. Zamonaviy ishlab
chiqarish jarayonlarida sun’iy intellekt, avtomatlashtirish va robototexnika faol
qo‘llanilmoqda. Bu esa ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashtirib, xarajatlarni
kamaytirish va mahsulot sifatini oshirish imkonini bermoqda.
3D printerlar yordamida mahsulot ishlab chiqarish arzonlashib, mijozlarga
shaxsiylashtirilgan mahsulotlar taqdim etish imkoniyatlari kengaymoqda. Bu usul
24

avtomobilsozlik, tibbiyot, moda va qurilish sohalarida faol qo‘llanilmoqda.
Korxonalar ekologik barqarorlikni ta’minlash maqsadida chiqindilarni kamaytirish,
qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish va uglerod izini
qisqartirishga e’tibor qaratmoqda. Bu tendensiya nafaqat kompaniyalarning
obro‘sini oshiradi, balki ekologik me’yorlarga javob berishga ham yordam beradi.
Ko‘plab korxonalar ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirib, inson
ishtirokini kamaytirmoqda. Avtomatlashtirish ishlab chiqarish tezligini oshirish,
mehnat xarajatlarini kamaytirish va xatolarni minimallashtirish imkonini beradi.
Ishlab chiqarish korxonalari global ta’minot zanjirlarini diversifikatsiya
qilishga harakat qilmoqda. Mahsulot yetkazib berishdagi kechikishlarning oldini
olish uchun ishlab chiqarish tarmoqlari bir nechta geografik hududlarga
tarqatilmoqda. Yirik ishlab chiqarish korxonalari ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish uchun sun’iy intellekt va katta ma’lumotlardan foydalanmoqda.
Ushbu texnologiyalar energiya iste’molini kamaytirish, mashinalarning ishlashini
kuzatish va samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
Zamonaviy dunyoda tadbirkorlik va ishlab chiqarish jadal rivojlanib, yangi
texnologiyalar va innovatsiyalar bilan uyg‘unlashmoqda. Raqamli iqtisodiyot,
avtomatlashtirish va ekologik barqarorlik bo‘yicha joriy etilayotgan tendensiyalar
korxonalarning o‘sishi va samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. Kelajakda
ishlab chiqarishning yanada avtomatlashtirilishi, innovatsion biznes modellarining
rivojlanishi va ekologik barqarorlikka bo‘lgan talab yanada ortishi kutilmoqda. Shu
sababli, tadbirkorlar va ishlab chiqaruvchilar bu tendensiyalarga moslashib,
texnologiyalarni o‘z faoliyatiga integratsiya qilishga harakat qilishi lozim.
25

XULOSA
Tadbirkorlik va ishlab chiqarish jarayonlari iqtisodiyotning eng muhim
tarmoqlaridan biri bo‘lib, mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va rivojlanishiga
bevosita ta’sir qiladi. Tadbirkorlik yangi ish o‘rinlari yaratish, innovatsiyalarni
rivojlantirish va jamiyat ehtiyojlarini qondirishda muhim rol o‘ynaydi. Ishlab
chiqarish esa insoniyatning moddiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi
asosiy jarayonlardan biri bo‘lib, mahsulot va xizmatlarni yaratish orqali iqtisodiy
o‘sishni ta’minlaydi. Zamonaviy dunyoda tadbirkorlik va ishlab chiqarish
o‘zgaruvchan bozor talablariga moslashishi, yangi texnologiyalarni qo‘llashi va
global tendensiyalarga mos ravishda rivojlanishi zarur. Raqamli texnologiyalar,
avtomatlashtirish va ekologik barqarorlik kabi omillar bu jarayonlarga katta ta’sir
ko‘rsatmoqda. Bugungi kunda sun’iy intellekt, robototexnika va katta ma’lumotlar
tahlili kabi innovatsiyalar ishlab chiqarish jarayonlarida faol qo‘llanilib,
samaradorlik va mahsulot sifatini oshirishga xizmat qilmoqda.
Tadbirkorlikning muvaffaqiyati ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘lib, eng
muhimlaridan biri bozor sharoitlarini chuqur tahlil qilish va mijozlarning
talablariga mos mahsulot yoki xizmatlarni taklif qilishdir. Zamonaviy biznes
modellarining rivojlanishi, ayniqsa elektron tijorat, platforma iqtisodiyoti va
innovatsion startaplar tadbirkorlik faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Elektron
tijoratning jadal rivojlanishi natijasida korxonalar global bozorga chiqish
imkoniyatiga ega bo‘lib, raqobatbardoshlikni oshirishga harakat qilmoqda.
Shuningdek, tadbirkorlikning ijtimoiy mas’uliyati ham ortib bormoqda.
Korxonalar faqat foyda olish bilan cheklanmay, jamiyat va atrof-muhitga bo‘lgan
ta’sirini ham hisobga olishlari zarur. Ekologik barqarorlik, yashil iqtisodiyot
tamoyillariga amal qilish, uglerod izini kamaytirish kabi masalalar hozirda biznes
uchun dolzarb hisoblanadi. Ko‘plab kompaniyalar qayta tiklanadigan energiya
manbalaridan foydalanishga, chiqindilarni qayta ishlashga va ekologik toza ishlab
chiqarish usullarini joriy etishga harakat qilmoqda. Ishlab chiqarish jarayonlarining
samaradorligini oshirish uchun ilg‘or texnologiyalar va innovatsion yondashuvlar
muhim ahamiyat kasb etadi. Avtomatlashtirish va sun’iy intellekt asosidagi
26

tizimlar korxonalarning xarajatlarini kamaytirib, ishlab chiqarish sifati va tezligini
oshirish imkonini bermoqda. Xalqaro ishlab chiqarish tarmoqlarining shakllanishi
natijasida kompaniyalar mahsulot ishlab chiqarish jarayonlarini turli
mamlakatlarga taqsimlab, samaradorlikni oshirishga harakat qilmoqda.
Globalizatsiya va xalqaro hamkorlik ishlab chiqarish va tadbirkorlik
jarayonlariga yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Xalqaro savdo, logistika va
investitsiya oqimlarining oshishi natijasida tadbirkorlar yangi bozorlarni zabt etish
va global ta’minot zanjirlarini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Shu
bilan birga, global bozor sharoitlariga moslashish, xalqaro talablar va sifat
standartlariga javob berish zarurati tobora ortib bormoqda. Tadbirkorlik va ishlab
chiqarish jarayonlarining kelajagi ko‘p jihatdan innovatsiyalar va texnologik
taraqqiyotga bog‘liq. Sun’iy intellekt, katta ma’lumotlar tahlili, blokcheyn
texnologiyasi va 3D bosib chiqarish kabi texnologiyalar kelajakda biznes va ishlab
chiqarish jarayonlarini yanada samarali va moslashuvchan qilishga yordam beradi.
Ishlab chiqarish jarayonlarida ekologik texnologiyalardan keng foydalanish,
resurslardan samarali foydalanish va energiya tejamkor texnologiyalarni qo‘llash
kelajak iqtisodiyotining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi kutilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, tadbirkorlik va ishlab chiqarish jarayonlari
iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bo‘lib, ularning
rivojlanishi jamiyat taraqqiyotiga bevosita ta’sir qiladi. Tadbirkorlar va ishlab
chiqaruvchilar global tendensiyalarga moslashib, innovatsion texnologiyalarni
joriy etish, raqobatbardoshlikni oshirish va barqaror rivojlanish tamoyillariga amal
qilish orqali muvaffaqiyatga erishishlari mumkin. Shu sababli, kelajakda ushbu
sohalarni yanada rivojlantirish va ilg‘or texnologiyalarni keng joriy etish orqali
yanada samarali iqtisodiy tizim yaratish muhim vazifa hisoblanadi.
Tadbirkorlikning rivojlanishi jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal
qilishda ham muhim rol o‘ynamoqda. Ko‘plab tadbirkorlar nafaqat daromad
olishni, balki jamiyatga foyda keltirishni ham o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymoqda.
Ijtimoiy tadbirkorlik loyihalari orqali ta’lim, tibbiyot, ekologiya va kambag‘allikni
qisqartirish kabi masalalar hal qilinmoqda. Yana bir muhim jihat shundaki, ishlab
27

chiqarish jarayonlarining kelajagi inson kapitali va texnologik taraqqiyot bilan
chambarchas bog‘liq. Mehnat bozorida yangi malakalarga bo‘lgan talab ortib,
ishchilar raqamli texnologiyalar bilan ishlashni o‘rganishga majbur bo‘lmoqda.
Shu sababli, zamonaviy ishlab chiqarish korxonalari nafaqat texnologik
innovatsiyalarga, balki malakali ishchi kuchi tayyorlashga ham e’tibor qaratishi
zarur.
Kelajakda tadbirkorlik va ishlab chiqarish jarayonlari yanada
avtomatlashtirilishi, raqamli texnologiyalar asosida rivojlanishi va ekologik
barqarorlik tamoyillariga rioya qilgan holda o‘sishi kutilmoqda. Bu esa yangi
biznes imkoniyatlarini yaratib, iqtisodiy rivojlanishga sezilarli hissa qo‘shadi. Shu
bois tadbirkorlar va ishlab chiqaruvchilar global tendensiyalarga moslashib,
innovatsion yondashuvlar va yangi texnologiyalarni faol ravishda joriy etishlari
lozim. Xulosa qilib aytganda, tadbirkorlik va ishlab chiqarish jamiyat taraqqiyoti
uchun asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Innovatsiyalar, texnologik rivojlanish
va ekologik barqarorlikni ta’minlash orqali ushbu sohalarni yanada rivojlantirish
imkoniyati mavjud. Kelajakda tadbirkorlik va ishlab chiqarishning samaradorligini
oshirish uchun ilg‘or texnologiyalar, ilm-fan yutuqlari va kreativ yondashuvlardan
keng foydalanish zarur bo‘ladi.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
"Iqtisodiyot asoslari" – A.O’lmasov. Toshkent: 2013. (darslik),
"Iqtisodiyot nazariyasi" – A. Vahobov, A. O‘lmasov, Sh. Qobilov. Toshkent:
2014. (darslik),
Xojiyev B. "Tadbirkorlik asoslari" – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2022.
(darslik),
Qoraboyev I. "Global iqtisodiyot va uning rivojlanish tendensiyalari" –
Toshkent: O‘zbekiston, 2023.(darslik),
Karimov U. “Kichik biznesning global iqtisodiyotga ta’siri” // (Iqtisodiyot va
innovatsiyalar jurnali), 2022,
Smith A. “Bozor iqtisodiyotining globalizatsiya sharoitidagi rivojlanishi” //
Harvard Business Review, 2021. (jurnal),
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish
va iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. "O‘zbekistonda
tadbirkorlik va iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari" – 2023. (statistika hisoboti),
Kotler F.; Osnovi marketinga, Moskva, 1997-yil. (darslik),
Nosirov P.; Abdullayeva L.; Marketing — bozor iqtisodiyoti asosi, Toshkent,
1995-yil. (darslik),
Jalolov J. J.; Marketing, Toshkent, 1999-yil. (o’quv qo’llanma),
G ulomov S. S; Marketing asoslari, Toshkent, 2002-yil. (darslik).ʻ
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish
va iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
Internet manbalari:
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki – www.cbu.uz
Davlat statistika qo‘mitasi – www.stat.uz
Jahon banki – www.worldbank.org
29

Tadbirkorlik va ishlab chiqarish jarayoni

Купить