Talab tushunchasi, talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	57.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Talab tushunchasi, talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar

Купить

Talab tushunchasi, talab miqdoriga ta’sir qiluvchi
omillar
1

MUNDARIJA
I BOB. TALAB TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYATI ........................................................................ 3
1.1. Talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni ..................................................................... 3
1.2. Talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar ..................................................................................... 6
1.3. Talabning narx va daromad elastikligi ...................................................................................... 9
II BOB. TALAB MIQDORIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR ................................................................ 12
2.1. Narx va talab o‘rtasidagi munosabat ...................................................................................... 12
2.2. Daromad va talab o‘rtasidagi munosabat .............................................................................. 14
2.3. Narxning talab miqdoriga ta'siri ............................................................................................. 17
III BOB. TALABNI BOSHQARISH VA IQTISODIY SIYOSATDAGI AHAMIYATI ..................................... 21
3.1. Talabni boshqarish mexanizmlari ........................................................................................... 21
3.2. Talabni boshqarishda davlat siyosatining rolini tahlil qilish ................................................... 24
3.3. Talabni boshqarishda makroiqtisodiy omillar va ularning ta’siri ............................................ 27
XULOSA ......................................................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................... 33
2

I BOB. TALAB TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYATI
1.1. Talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni
Talab — bu iste’molchilarning bozorni to‘ldirish uchun muayyan tovar yoki
xizmatni sotib olish istagi, ehtiyoji va bu maqsadni amalga oshirish uchun zarur
bo‘lgan moliyaviy imkoniyatlar yig‘indisidir. Talab tushunchasi bozor
mexanizmlarining asosini tashkil etadi va resurslarni samarali taqsimlashni
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Talabni tushunish, nafaqat bozorning holatini
aniqlash, balki ishlab chiqarish va iqtisodiy siyosatni shakllantirishda ham zarurdir.
Talabning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyatini tushunish bozor
mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashiga yordam beradi. Talabning shakllanishi va
uning o‘zgarishi butun iqtisodiy tizimni ta’sir qiladi, ishlab chiqarish, narxlar,
foyda va iqtisodiy o‘sishga ta’sir o‘tkazadi. Talabning mohiyati va uning
iqtisodiyotdagi o‘rni quyidagi jihatlar bilan izohlanadi:
Talab va narxlar o‘rtasidagi munosabat:
Talabning iqtisodiyotdagi eng aniq o‘rni, albatta, narxlar bilan bevosita
bog‘liqdir. Talab va narx o‘rtasidagi munosabatni tushunish bozorning funktsional
asosini shakllantirishga yordam beradi. Bozor iqtisodiyotida narxlar talab va
taklifning o‘zaro ta’siridan hosil bo‘ladi. Masalan, ma’lum bir tovar yoki xizmatga
talabning ortishi, ularning narxlarini oshiradi. Narxlarning o‘zgarishi esa talabning
o‘zgarishiga olib keladi. Agar narxlar pasaysa, talabning ko‘payishi mumkin,
aksincha, narxlar oshishi talabni kamaytirishi mumkin. Shu sababli, talab va
narxlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, iqtisodiy jarayonlarning natijalarini
tushunishda muhim ahamiyatga ega.
Iqtisodiy resurslar taqsimoti:
Talabning o‘sishi yoki kamayishi iqtisodiy resurslarning qanday
taqsimlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Bozor iqtisodiyotida ishlab chiqaruvchilar,
3

talabning o‘zgarishiga ko‘ra, resurslarni taqsimlashni va ishlab chiqarishning
yo‘nalishlarini belgilaydi. Masalan, agar talab ko‘proq avtomobillarga bo‘lsa,
avtomobil ishlab chiqaruvchi firmalar ishlab chiqarishni oshiradi va ushbu
tarmoqqa resurslarni ko‘proq yo‘naltiradi. Shu tarzda, talabning o‘zgarishi ishlab
chiqaruvchilarga yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishda va resurslarni samarali
taqsimlashda yordam beradi. Iste’molchilarning ehtiyojlari qondirilgan sari,
iqtisodiy tizimning ishlab chiqarish faoliyati ham samarali bo‘ladi. 1
Iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy rivojlanish:
Talabning o‘sishi nafaqat ishlab chiqarishni ko‘paytirishga yordam beradi,
balki iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy rivojlanishni ham ta’minlaydi. Agar bozor talabni
qondirish uchun ko‘proq mahsulot ishlab chiqarsa, bu ishlab chiqarish hajmini
oshiradi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va jamiyatda daromad darajasi oshadi.
Masalan, ishlab chiqarishning ko‘payishi orqali iqtisodiyotdagi resurslar samarali
ishlatiladi, bu esa yuqori daromadli ish o‘rinlari yaratadi va aholining turmush
darajasini yaxshilashga yordam beradi.
Talab va mahsulotning qiymati:
Mahsulotning qiymati talabning mavjudligi va unga bo‘lgan ehtiyojga
bog‘liqdir. Biror mahsulotga bo‘lgan talab ortishi uning qiymatini oshirishi
mumkin, chunki ishlab chiqaruvchilar bu mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarishga
qiziqadi. Masalan, yangi texnologiyalarga bo‘lgan talabning oshishi natijasida
texnologiya mahsulotlari narxining oshishi mumkin. Aksincha, talabning
kamayishi mahsulotning qiymatining pasayishiga olib kelishi mumkin, bu esa
ishlab chiqaruvchilarga zarar yetkazishi mumkin. Talab va mahsulotning qiymati
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunish, iqtisodiyotda narxlarning shakllanishini
va ishlab chiqarish qarorlarini tushunishga yordam beradi.
Talabning elastikligi:
1
Mahmudov N. va boshqalar. ―Mikroiqtisodiyot . – Toshkent: O‘zbekiston, 2022.‖
4

Talabning elastikligi iqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega. Elastiklik
tushunchasi, talabning narxdagi o‘zgarishlarga qanday javob berishini anglatadi.
Agar narx o‘zgarishi talabni sezilarli darajada o‘zgartirsa, unda talab elastikdir.
Agar narx o‘zgarishi talabni unchalik sezilarli darajada o‘zgartirmasa, unda talab
inelastik bo‘ladi. Talabning elastikligi, ayniqsa, lüks tovarlar va zaruriy tovarlar
uchun farq qiladi. Zaruriy tovarlar, masalan, oziq-ovqat, dori-darmonlar, energiya
kabi mahsulotlarga talab nisbatan inelastik bo‘ladi, chunki iste’molchilar bunday
mahsulotlarga talabni kamaytirishdan ko‘ra, ular uchun ko‘proq pul sarflashga
tayyor bo‘ladi.
Ijtimoiy va iqtisodiy siyosatning ta’siri:
Iqtisodiyotda talabga ta’sir qiluvchi omillardan biri davlatning siyosati
hisoblanadi. Iqtisodiy siyosatning qaysi shakllari talabni oshirishi yoki
kamaytirishi mumkin. Masalan, soliqlarni oshirish, narxlarni tartibga solish yoki
subsidiyalarni taqdim etish orqali talabni boshqarish mumkin. Davlatning iqtisodiy
siyosatining maqsadi, asosan, iqtisodiy barqarorlikni saqlash, narxlarning
o‘zgarishini nazorat qilish va talabni muvozanatlashdir. Shu bilan birga, davlatning
iqtisodiy siyosati talabning iqtisodiy o‘sishga qanday ta’sir qilishi mumkinligini
ham ko‘rsatadi.
Talab, bozor iqtisodiyotining markazida joylashgan va iqtisodiy jarayonlarni
boshqarishda, ishlab chiqarish va narx shakllanishida muhim rol o‘ynaydi.
Talabning o‘zgarishlari bozorni boshqarish, ishlab chiqarish va resurslarning
taqsimlanishida sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, talab va narxlar o‘rtasidagi
o‘zaro ta’sir iqtisodiyotning barqaror ishlashini ta’minlashda katta ahamiyatga ega.
Talabning elastikligi, ijtimoiy siyosat va mahsulotning qiymati ham bozor
mexanizmlarining samarali ishlashiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
5

1.2. Talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar
Talab miqdori iqtisodiyotdagi muhim o‘zgaruvchilardan biridir. U
iste’molchilarning bozorni to‘ldirish uchun mahsulot yoki xizmatlarni sotib olishga
tayyor bo‘lgan miqdorini ifodalaydi. Talab miqdori turli omillar ta’sirida o‘zgarib
boradi. Bu omillar talabning elastikligini, narxlar o‘zgarishiga javobini va iqtisodiy
faoliyatning boshqarilishi uchun muhim ma’lumotlarni taqdim etadi. Talab
miqdoriga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni aniqlash, iqtisodiyotni tushunishda,
bozor siyosatini shakllantirishda va ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishda
muhimdir.
Birlamchi omil — narx. Talab miqdori va mahsulot narxi o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘lanish iqtisodiyotdagi eng asosiy qonunlardan biri bo‘lib, bu talab va taklif
qonuni sifatida tanilgan. Agar mahsulotning narxi oshsa, iste’molchilar o‘z
xarajatlarini kamaytirishga harakat qilishadi va shu bilan birga, sotib olishni
kamaytiradilar. Aksincha, agar narxlar pasaytirilsa, talab ortadi. Bu umumiy
iqtisodiy qonuniyat bo‘lib, har bir bozor va mahsulot turiga mos ravishda
o‘zgaradi. Biroq, ba’zi mahsulotlar, masalan, zaruriy tovarlar, narxlar o‘zgarsa
ham, talab ko‘proq barqaror qoladi. Misol uchun, dori-darmonlar va oziq-ovqat
mahsulotlari narxining oshishi, ularning talabiga katta ta’sir ko‘rsatmaydi, chunki
ularning iste’moli juda muhim va zarur bo‘lgan ehtiyojlarga kiradi.
Bundan tashqari, talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillardan yana biri —
iste’molchilarning daromadlari. Daromadlarning o‘zgarishi talabni sezilarli
darajada shakllantiradi. Agar daromadlar ortsa, iste’molchilar ko‘proq mahsulotlar
sotib olishga qodir bo‘ladilar. Ular, shuningdek, ko‘proq yuqori sifatli yoki lüks
tovarlarga, masalan, avtomobillarga, uy-joylarga va boshqa qimmatbaho
mahsulotlarga talabni oshiradi. Aksincha, agar daromadlar pasaysa, talabning ham
kamayishi kutiladi. Iste’molchilar o‘z ehtiyojlarini asosiy zaruriy tovarlarga
yo‘naltiradilar va yuqori narxli tovarlar uchun talabni kamaytiradilar. Bu iqtisodiy
6

jarayon bozorning umumiy muvozanatini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi,
chunki daromadlarning o‘zgarishi, talabning umumiy miqdorini va bozor
narxlarini shakllantirishga ta’sir qiladi.
Shuningdek, talabga ta’sir qiluvchi yana bir muhim omil —
iste’molchilarning afzalliklari va xohishlari. Har bir iste’molchining o‘z ehtiyojlari,
istaklari va xohishlari mavjud, va bu xohishlar talablarga ta’sir qiladi. Masalan,
yangi texnologiyalarning rivojlanishi va ijtimoiy trendlarning o‘zgarishi
iste’molchilarning mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyojlarini o‘zgartiradi. Agar yangi bir
mahsulot bozorni egallasa, masalan, telefon yoki kompyuter kabi yuqori
texnologiyali mahsulotlar, ularning talab miqdori ortadi. Bunday holatlarda,
talabning o‘sishi mahsulotni yangi va raqobatbardosh bo‘lishiga olib keladi. Shu
bilan birga, o‘zgarmaydigan yoki an’anaviy mahsulotlarga bo‘lgan talab kamayishi
mumkin.
Demografik omillar ham talab miqdoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Aholining soni, yosh tuzilmasi, xulq-atvori, shuningdek, guruhlarning ijtimoiy va
iqtisodiy holati bozor talabining shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Misol uchun,
yosh avlodning ko‘payishi, ayniqsa, yangi texnologiyalarga bo‘lgan talabni
oshiradi, shu bilan birga, keksalar uchun maxsus ehtiyojlarga ega mahsulotlarga
talabni ham oshiradi. Aholining yoshi, jinsi, daromad darajasi, ijtimoiy mavqei
kabi omillar bozor talabini shakllantirishda muhim omil bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, mahsulotlarning o‘zaro bog‘liqligi ham talab miqdoriga ta’sir
qiladi. O‘xshash yoki raqobatdosh tovarlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar talab
miqdoriga katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, biror mahsulotga bo‘lgan talab oshsa,
unga bog‘liq bo‘lgan boshqa mahsulotlar ham talabni oshiradi. Bunday holatlarda,
tovarlarning o‘zaro bog‘liqligini hisobga olish zarur. Masalan, avtomobillar va
yoqilg‘i, telefonlar va internet paketlari o‘rtasidagi bog‘liqlik talabni bir-biriga
ta’sir qilish orqali shakllanadi. Bu turdagi bog‘lanishlar bozor talabi uchun zaruriy
7

omil bo‘lib, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar uchun muhim iqtisodiy
axborotlarni taqdim etadi.
Bozordagi raqobat ham talab miqdoriga ta’sir qiladi. Agar bozor
raqobatbardosh bo‘lsa, iste’molchilar o‘zlarining ehtiyojlariga mos mahsulotni
tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa talabning o‘zgarishiga olib keladi.
Agar yangi raqobatchilar bozorga kirsa, ularning mahsulotlari eski mahsulotlarga
nisbatan raqobatbardosh bo‘lishi mumkin, bu esa talabni yangi mahsulotlarga
ko‘chirishga olib keladi. Shu bilan birga, raqobatning pasayishi yoki
monopoliyalarning shakllanishi talabni qisqartirishi mumkin, chunki iste’molchilar
faqat bir nechta variantga ega bo‘ladilar.
Iqlim sharoitlari ham talab miqdoriga ta’sir qiladi. Masalan, qish mavsumida
isitish mahsulotlariga bo‘lgan talab ortishi mumkin. Yoz mavsumida esa sovutish
qurilmalari yoki suv sportlariga bo‘lgan talab oshadi. Iqlim o‘zgarishlari, tabiat
hodisalari yoki ob-havo sharoitlari iste’molchilarning turli tovarlarga bo‘lgan
ehtiyojlarini ta’sir qiladi.
Shuningdek, davlat siyosati va iqtisodiy tadbirlar ham talabga ta’sir qiluvchi
omil sifatida ko‘rsatiladi. Soliqlarni oshirish yoki kamaytirish, subsidiya va
yordam dasturlari orqali talabning miqdori o‘zgarishi mumkin. Misol uchun, davlat
tomonidan avtomobillarni sotib olish uchun ajratilgan subsidiyalar iste’molchilarni
yangi avtomobillarga bo‘lgan talabni oshirishi mumkin. Shu bilan birga, soliq
stavkalarining oshishi yoki valyuta kurslarining o‘zgarishi ham talabni o‘zgartirishi
mumkin.
Talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar, iqtisodiy faoliyatning muhim
elementlarini tashkil etadi va bozor mexanizmlarining samarali ishlashiga yordam
beradi. Narxlar, daromadlar, iste’molchilarning xohishlari va demografik omillar
talabni shakllantiradi. Shuningdek, ijtimoiy, siyosiy, raqobat va boshqa omillar
ham talabga ta’sir qiladi. Talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillarni chuqur
8

o‘rganish bozorni yanada samarali boshqarish va iqtisodiy resurslarni to‘g‘ri
taqsimlashda katta ahamiyatga ega. 2
1.3. Talabning narx va daromad elastikligi
Talabning elastikligi — bu talab miqdorining narxlar yoki daromadlar kabi
omillar o‘zgarishiga qanday javob berishini o‘lchovchi iqtisodiy tushuncha
hisoblanadi. Talabning elastikligi bozor iqtisodiyotining muhim jihatlaridan biri
bo‘lib, iste’molchilarning narx va daromaddagi o‘zgarishlarga qanday reaksiyasini
aniqlashga yordam beradi. Bu tushuncha iqtisodiy siyosatni shakllantirish,
mahsulotlar va xizmatlarga bo‘lgan talabni prognozlash hamda bozordagi narxlar
o‘zgarishini tahlil qilishda muhim o‘rin tutadi.
Talabning elastikligi ikki asosiy turga bo‘linadi: narx elastikligi va daromad
elastikligi. Har birining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning bozor talabiga ta’sirini
tushunish muhimdir.
Narx elastikligi talab miqdorining narx o‘zgarishiga qanday ta’sir qilishini
ko‘rsatadi. Agar mahsulotning narxi o‘zgarsa, iste’molchilar bu o‘zgarishga
qanday reaksiya bildiradi? Narx elastikligi yuqori bo‘lgan mahsulotlar uchun
narxning kichik o‘zgarishi talabda katta o‘zgarishga olib keladi, ya’ni talab
miqdori sezilarli darajada o‘zgaradi. Masalan, lüks tovarlar yoki raqobatbardosh
bozorlar uchun narxning o‘zgarishi talabni sezilarli darajada o‘zgartiradi. Bunday
holatda, iste’molchilar narxlarning ko‘tarilishiga qarshi turib, boshqa o‘xshash
mahsulotlarga yoki arzonroq variantlarga o‘tishi mumkin.
Agar mahsulotning narxi yuqori bo‘lsa, talabning elastikligi ham ortadi.
Masalan, o‘zgarmaydigan mahsulotlar — masalan, qandli shakar, oziq-ovqat
mahsulotlari, dori-darmonlar kabi tovarlarga bo‘lgan talab nisbatan past
elastiklikka ega, chunki ular zarur bo‘lgan mahsulotlar hisoblanadi. Shu bilan
2
Karimov I.A. ―Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . – Toshkent: Ma’naviyat, 2008.‖
9

birga, ba’zi mahsulotlar narxlarning o‘zgarishiga nisbatan juda sezgir bo‘lishi
mumkin. Misol uchun, transport xizmatlari va o‘yin-kulgi tarmoqlaridagi xizmatlar
narxining o‘zgarishi talabning sezilarli darajada o‘zgarishiga olib kelishi mumkin.
Daromad elastikligi esa, iste’molchilarning daromadlari o‘zgarganida
talabning qanday o‘zgarishini ko‘rsatadi. Daromad elastikligi yuqori bo‘lgan
mahsulotlar uchun iste’molchilarning daromadi oshganida talabning miqdori ham
sezilarli darajada oshadi. Misol uchun, yuqori daromadga ega iste’molchilar lüks
tovarlar, sifatli xizmatlar va boshqa qimmatbaho mahsulotlarga bo‘lgan talabni
oshiradilar. Bunday tovarlar daromad elastikligi yuqori bo‘lgan mahsulotlar
sifatida qaraladi. Shu bilan birga, past daromadli iste’molchilar uchun zaruriy
tovarlar, masalan, oziq-ovqat, kiyim-kechak va dori-darmonlar kabi mahsulotlar
daromad elastikligi past bo‘lgan mahsulotlar hisoblanadi.
Daromad elastikligining yuqori bo‘lishi, mahsulotning bozoriga qarab, turli
o‘zgarishlarga olib keladi. Agar biror tovarni sotib olish uchun iste’molchilar
ko‘proq mablag‘ sarflasa, bu tovarning talab miqdori daromadning oshishiga
bog‘liq ravishda o‘sadi. Shu bilan birga, daromadlar kamayganida yoki moliyaviy
qiyinchiliklar yuzaga kelganida, talabning pasayishi mumkin. Shu bilan birga,
ba’zi mahsulotlar, masalan, zaruriy ehtiyojlarga xizmat qiluvchi tovarlar,
daromadning pasayishiga qarshi barqaror bo‘lishi mumkin, chunki ularning
iste’moli ko‘proq zarur bo‘lgan ehtiyojlarga asoslangan.
Narx va daromad elastikligining o‘lchovlari
Talabning elastikligini o‘lchash uchun bir necha usullar mavjud. Asosiy
o‘lchovlardan biri — elastiklik koeffitsienti. Agar narxning o‘zgarishi talabning
miqdorini ko‘paytirsa yoki kamaytira olsa, elastiklik koeffitsienti yuqori bo‘ladi.
Agar talab miqdori narx o‘zgarishiga nisbatan oz o‘zgaradigan bo‘lsa, elastiklik
koeffitsienti past bo‘ladi.
Talabning elastikligi bir qancha omillarga bog‘liq bo‘lib, ular orasida
tovarning o‘zgartirilishi mumkinligi, unga o‘xshash tovarlarning mavjudligi va
10

iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirishda mahsulotning ahamiyati mavjud.
Masalan, qimmatbaho brendlarning mahsulotlari narxining o‘zgarishiga nisbatan
talabning elastikligi past bo‘ladi, chunki iste’molchilar bu mahsulotlarga qat’iy
talab bildiradilar. Shu bilan birga, narxi arzonroq bo‘lgan o‘xshash mahsulotlar
bo‘lgan taqdirda, yuqori narxli mahsulotga bo‘lgan talab kamayadi.
Aksincha, zaruriy mahsulotlarga bo‘lgan talab, narxning o‘zgarishiga
nisbatan elastik emas. Bunday mahsulotlar iste’molchilarga kerak bo‘lib, ularning
tanlovi boshqa tovarlarga qiyoslanadigan darajada kichik bo‘ladi. Masalan, elektr
energiyasi yoki suv kabi asosiy xizmatlar narxining oshishi, umumiy talabni
sezilarli darajada o‘zgartirmaydi, chunki iste’molchilar bu xizmatlarga nisbatan
zaruriy ehtiyojga ega bo‘ladilar.
Talabning narx va daromad elastikligi, bozor iqtisodiyotining dinamikasini
tushunishda muhim o‘rin tutadi. Iste’molchilarning narx va daromad
o‘zgarishlariga bo‘lgan reaksiyasini o‘rganish, bozor siyosatini shakllantirishda va
ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirishda muhimdir. Narx elastikligi va
daromad elastikligi, tovar va xizmatlar bozorida muvozanatni saqlash va iqtisodiy
resurslarni samarali taqsimlashda asosiy ahamiyatga ega. Shu bilan birga,
elastikligining turli darajalari bo‘lgan mahsulotlarni aniqlash, iste’molchilar
ehtiyojlariga mos bo‘lgan narx siyosatini ishlab chiqishda yordam beradi. 3
3
Jo‘raev M.M. ―Bozor iqtisodiyoti sharoitida talab va taklifni tahlil qilish . – Toshkent, 2020.‖
11

II BOB. TALAB MIQDORIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR
2.1. Narx va talab o‘rtasidagi munosabat
Bozor iqtisodiyotida talab va narx o‘rtasidagi munosabat — iqtisodiy
tahlilning asosiy jihatlaridan biridir. Narxning o‘zgarishi talab miqdorining qanday
o‘zgarishini belgilaydi, bu esa iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi
muvozanatni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Talab va narx o‘rtasidagi
munosabatni tushunish, bozorning ishlash mexanizmlarini, resurslarni samarali
taqsimlashni va iqtisodiy siyosatni shakllantirishni optimallashtirishga yordam
beradi.
Talab va narxning o‘zaro bog‘liqligi
Bozor talabining asosi — iste’molchilarning biror mahsulotga bo‘lgan
talabini bildirishi va uning narxi bilan o‘zaro bog‘liqdir. Narx va talab o‘rtasidagi
munosabat invers (qarama-qarshi) bog‘liqlik sifatida ta’riflanadi, ya’ni narx oshgan
sari talab kamayadi, narx pasaygan sari esa talab ortadi. Bu qoida "Talab qonuni"
deb ataladi.
Talab qonuni quyidagicha ifodalanadi: boshqa omillar barobar bo‘lsa, biror
tovarning narxi oshgan sari, ushbu tovarga bo‘lgan talab kamayadi; aksincha, narx
kamaygan sari talab ortadi. Boshqacha qilib aytganda, narx va talab o‘rtasidagi
munosabat o‘rtasidagi bog‘liqlik umumiy tendentsiyada teskari yo‘nalishda
bo‘ladi.
Narx va talab o‘rtasidagi invers bog‘liqlikning iqtisodiy asoslari
iste’molchilarni qaror qabul qilish jarayonida yotadi. Iste’molchilar cheklangan
daromadlarga ega bo‘lgani uchun, ular narxning oshishi bilan mahsulotni sotib
olishda ehtiyotkorlik ko‘rsatadilar. Agar narx yuqori bo‘lsa, ular o‘z xarajatlarini
qisqartirishga, shuningdek, arzonroq va sifatli alternativalar qidirishga harakat
qiladilar. Aksincha, narxlar pasayganda, iste’molchilar ko‘proq tovar sotib olishga
12

qaror qiladilar, chunki ular bu holatda o‘z daromadlarini yaxshiroq taqsimlash
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Misol tariqasida, o‘rgatganingiz uchun sabzavotlarning narxi oshsa, odamlar
ko‘proq meva yoki boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga murojaat qilishlari mumkin,
chunki bu ular uchun arzonroq va sifatli alternativalar hisoblanadi. Shu bilan birga,
agar narx pasaysa, sabzavotlar iste’molchilarga arzonroq bo‘lib, ular bu mahsulotni
ko‘proq sotib olishga qaror qilishlari mumkin.
Talabning narxga nisbatan elastikligi
Narx va talab o‘rtasidagi munosabatni tushunishda talabning narxga
elastikligi muhim ahamiyatga ega. Talabning elastikligi, narxning o‘zgarishiga
talab miqdorining qanday reaksiyasini o‘lchaydi. Agar talab elastik bo‘lsa, demak,
narxning kichik o‘zgarishi talab miqdorining katta o‘zgarishiga olib keladi. Agar
talab inaktiv yoki elastik bo‘lmasa, narxning o‘zgarishi talabni deyarli
o‘zgartirmaydi.
Elastik talab : Agar mahsulotga bo‘lgan talab narxning o‘zgarishiga sezilarli
darajada javob bersa, bu elastik talabni anglatadi. Masalan, yuqori sifatli
mahsulotlarning narxi oshganida, iste’molchilar boshqa brendlarni yoki o‘xshash
mahsulotlarni tanlashlari mumkin. Bunday holat, odatda, yuqori daromadli va
raqobatbardosh bozorlar uchun xosdir.
Inelastik talab : Agar talab narxning o‘zgarishiga deyarli javob bermasa, bu
inelastik talabni anglatadi. Bunday holat, zaruriy tovarlarga (masalan, dori-
darmonlar, oziq-ovqat mahsulotlari) xosdir. Iste’molchilar bu mahsulotlarni zaruriy
ehtiyoj sifatida sotib olishadi va narx o‘zgarishi ularning talabiga katta ta’sir
ko‘rsatmaydi.
Talabning elastikligini aniqlashda ba’zi mahsulotlar uchun narxning
pasayishi talabning oshishiga olib keladi, chunki iste’molchilar o‘z xarajatlarini
oshirishga tayyor. Masalan, chegirmalar, aktsiyalar va tovarlarning reklama
13

qilishlari orqali narx pasayganda, ko‘plab iste’molchilar ushbu mahsulotni sotib
olishga moyil bo‘ladilar.
Narx va talab o‘rtasidagi munosabatni o‘lchash
Narx va talab o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘lchashda ko‘plab usullar mavjud.
Talabning elastikligini o‘lchashning eng keng tarqalgan usuli – elastiklik
koeffitsienti . Bu koeffitsient narxning o‘zgarishiga talabning miqdorining qanday
o‘zgarishini o‘lchaydi. Agar elastiklik koeffitsienti 1 dan katta bo‘lsa, talab elastik
hisoblanadi; agar 1 dan kichik bo‘lsa, inelastik hisoblanadi.
Bundan tashqari, narx-aksin so‘rov usulini qo‘llash mumkin. Bu usulda,
iste’molchilardan tovarning narxining o‘zgarishi bilan bog‘liq talab miqdorini
baholashni so‘rashadi. Ushbu usul, iste’molchilarning narxga nisbatan qanday
reaktsiya bildirayotganini aniqlash uchun juda foydali hisoblanadi.
Narx va talab o‘rtasidagi munosabat bozor iqtisodiyotining asosi bo‘lib,
iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning qarorlarini shakllantiradi. Narxning
oshishi yoki kamayishi talabning miqdoriga qanday ta’sir qilishini tushunish,
bozorni samarali boshqarish va resurslarni taqsimlashda muhim ahamiyatga ega.
Shu bilan birga, talabning elastikligi va inelastikligi bozorni chuqurroq tahlil
qilishda va iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda muhim vosita bo‘ladi. Narx va talab
o‘rtasidagi munosabatni tushunish orqali, bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi
kuchlarini aniqlash va rivojlantirishga imkon yaratadi. 4
2.2. Daromad va talab o‘rtasidagi munosabat
Daromadning va talab o‘rtasidagi munosabat, bozor iqtisodiyotining eng
muhim elementlaridan biridir. Iste’molchilarning daromadi va ularning tovarlarga
bo‘lgan talabining o‘zaro bog‘liqligi, iqtisodiy tizimning ishlashiga va
resurslarning qanday taqsimlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyotda
4
G‘ulomov S.S., Toshboev N.S. ―Iqtisodiy bilim asoslari . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019.‖
14

daromadning o‘zgarishi talab miqdorini qanday o‘zgartirishi haqida tushuncha
olish, iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri ishlab chiqish va resurslarni samarali taqsimlashda
zarurdir.
Daromadning talabga ta’siri
Daromad va talab o‘rtasidagi munosabat ikki asosiy omilga bog‘liq:
tovarning turiga va iste’molchilarning daromad darajasiga. Iqtisodiy tahlilni
o‘tkazishda odatda, daromadning ortishi talabning o‘sishiga olib keladi, ammo bu
barcha tovarlar uchun to‘g‘ri bo‘lmasligi mumkin. Boshqa so‘zlar bilan aytganda,
daromadning ortishi ba’zi tovarlarga bo‘lgan talabni oshirishi mumkin, boshqa
tovarlarga esa talabni kamaytiradi.
1. Normal tovarlar va daromadning o‘zgarishi
Normal tovarlar, daromad ortganda talab miqdori oshadigan tovarlardir.
Bunday tovarlar, iste’molchilar tomonidan zaruriy ehtiyojlar uchun sotib olinadi va
ularning narxi o‘zgarishi bilan talabning miqdori ortadi. Masalan, oziq-ovqat,
kiyim-kechak, uy-joy va transport xizmatlari kabi mahsulotlar normal tovarlar
hisoblanadi. Iste’molchilar daromadi oshgan sari, bu tovarlarga bo‘lgan talab
ko‘payadi, chunki ular yanada ko‘proq mahsulot sotib olishga qodir bo‘ladilar.
O‘rta va yuqori daromadli shaxslar, o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun
ko‘proq mahsulotlarga talabni oshiradilar. Misol uchun, agar odamning daromadi
oshsa, u yanada sifatli oziq-ovqat mahsulotlarini, yangi kiyim-kechaklarni va
yuqori sifatli xizmatlarni tanlashga intiladi.
2. Inferior tovarlar va daromadning o‘zgarishi
Inferior tovarlar, daromad ortganda talab miqdori kamayadigan tovarlardir.
Bu turdagi tovarlar, asosan, past daromadli iste’molchilar tomonidan xarid qilinadi.
Ular, daromad oshganda, yuqori sifatli alternativalar yoki normal tovarlarni
tanlashadi, natijada inferior tovarlarga bo‘lgan talab kamayadi. Inferior tovarlarga
misollar sifatida arzonroq oziq-ovqat mahsulotlari, umumiy turdagi kiyim-
kechaklar va past sifatli transport xizmatlarini keltirish mumkin.
15

Misol uchun, past daromadli odamlar arzon ovqatlarni sotib olishga majbur
bo‘lishi mumkin, ammo daromad oshgan sari ular yuqori sifatli va qimmatroq
mahsulotlarga, masalan, restoranlarda ovqatlanishga yoki organik oziq-ovqat
mahsulotlariga intilishlari mumkin. Shunday qilib, inferior tovarlarga talab
daromadning oshishi bilan kamayadi.
3. Daromad va talabning elastikligi
Daromadning talabga ta’sirini o‘lchashda talabning daromad elastikligi
koeffitsienti muhim rol o‘ynaydi. Daromad elastikligi, daromadning o‘zgarishiga
talabning qanday o‘zgarishini ko‘rsatadi. Agar talabning daromad elastikligi 1 dan
katta bo‘lsa, bu demak, tovarning talabi daromadning o‘zgarishiga sezilarli
darajada javob beradi (ya’ni elastik talab). Agar elastiklik 1 dan kichik bo‘lsa, talab
inelastik hisoblanadi va daromad o‘zgarishiga nisbatan talabning o‘zgarishi
unchalik sezilarli bo‘lmaydi.
Masalan, yuqori daromadli odamlar uchun ko‘proq xizmatlar va
mahsulotlarga talab elastik bo‘lishi mumkin, chunki ular ko‘proq mahsulot sotib
olishga tayyor. Biroq, zaruriy ehtiyojlarga bo‘lgan talab, masalan, oziq-ovqat yoki
dori-darmonlar, inelastik talabga ega bo‘ladi, chunki bu mahsulotlarga bo‘lgan
talab daromadning o‘zgarishiga kam ta’sir qiladi.
Daromadning talabga ta’sirini o‘lchash
Daromadning talabga ta’sirini o‘lchash uchun iqtisodchilarning ishlatadigan
usullaridan biri — daromad elastikligi koeffitsienti . Bu koeffitsient daromadning
o‘zgarishiga talabning o‘zgarishini nisbatan o‘lchashni ta’minlaydi. Daromad
elastikligi quyidagicha hisoblanadi:
Agar elastiklik koeffitsienti 1 dan katta bo ‘ lsa , bu elastik talabni , 1 dan
kichik bo ‘ lsa inelastik talabni anglatadi . Shu tarzda, iqtisodchilar turli tovarlar va
16

xizmatlarga bo‘lgan talabning daromadga nisbatan qanday reaksiya berishini
baholaydilar.
Daromad va talab o‘rtasidagi munosabat bozor iqtisodiyoti va iste’molchilar
qarorlarini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Daromadning o‘zgarishi bilan
talabning qanday o‘zgarishini bilish, ishlab chiqaruvchilar va siyosatchilar uchun
resurslarni samarali taqsimlash, iste’molchilarni ehtiyojlariga mos ravishda
mahsulotlarni ishlab chiqish va bozorni tahlil qilishda foydalidir. Iqtisodiy
siyosatni ishlab chiqishda daromad va talab o‘rtasidagi munosabatni hisobga olish,
bozorni tartibga solishda muhim vositaga aylanadi.
2.3. Narxning talab miqdoriga ta'siri
Narx va talab o‘rtasidagi munosabat bozor iqtisodiyotining asosiy
prinsiplardan biridir. Bozorning faoliyatini tahlil qilishda narxning talabga ta’sirini
tushunish zarurdir. Narxning talabga ta’siri, asosan, narxlar o‘zgarishi bilan
iste’molchilar tomonidan sotib olinadigan tovar va xizmatlar miqdorining qanday
o‘zgarishini anglatadi. Bu munosabatni tushunish, ishlab chiqaruvchilarga va
siyosatchilarga bozorda talabni boshqarish va samarali iqtisodiy siyosatni amalga
oshirishda yordam beradi.
Narxning talab miqdoriga ta’siri: Asosiy prinsiplar
Narx va talab o‘rtasidagi munosabat Savdo qonuni asosida ishlaydi. Bu
qonun talablarda narxlarning o‘zgarishi bilan qanday o‘zgarishini tushuntiradi.
Oddiy qilib aytganda, narx oshganda talab miqdori kamayadi, narx pasayganda esa
talab miqdori ortadi. Bu munosabat invers munosabat deb ataladi, ya’ni narx va
talab miqdori o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud bo‘ladi.
Masalan, agar biror tovarning narxi ortsa, iste’molchilar uni kamroq sotib
olishga intilishadi, aksincha, narx pasayganda esa, ular ko‘proq mahsulot sotib
17

olishga tayyor bo‘ladi. Bu hodisa, ayniqsa, oddiy yoki zaruriy mahsulotlarga
nisbatan ko‘zga tashlanadi.
1. Narx va talabning elastikligi
Narxning talabga ta’sirini o‘lchashda talabning narx elastikligi koeffitsienti
muhim rol o‘ynaydi. Narx elastikligi, narxning o‘zgarishiga talabning qanday
o‘zgarishini o‘lchash imkonini beradi. Narxning talabga ta’siri ko‘pincha elastik va
inelastik bo‘lishi mumkin.
 Elastik talab: Agar narxning o‘zgarishi talabda sezilarli o‘zgarishga olib
kelsa, bu elastik talab deb ataladi. Bunda, narxning 1 foizga oshishi talabni
ko‘proq kamaytiradi yoki narxning 1 foizga pasayishi talabni sezilarli
darajada oshiradi.
 Inelastik talab: Agar narxning o‘zgarishi talabda juda oz o‘zgarishlarga
olib kelsa, bu inelastik talab deb ataladi. Inelastik talab, asosan, zaruriy
mahsulotlarga, masalan, oziq-ovqat, dori-darmonlar va energiya kabi
tovarlarga tegishli bo‘ladi.
Narx elastikligi koeffitsienti quyidagi formulaga ko‘ra hisoblanadi:
Agar elastiklik koeffitsienti 1 dan katta bo ‘ lsa , talab elastik hisoblanadi , bu
esa narx o ‘ zgarishining talab miqdoriga katta ta ’ sir qilishini bildiradi . Agar
elastiklik 1 dan kichik bo ‘ lsa , talab inelastik hisoblanadi va narxning o ‘ zgarishi
talab miqdoriga kam ta ’ sir qiladi .
2. Narx va talabning elastikligi misollari
Masalan , agar biror mahsulotning narxi 10% ga oshsa va shu bilan birga
uning talab miqdori 20% ga kamaygan bo ‘ lsa , bu elastik talabni anglatadi . Bunday
holatda , talab narxga juda sezgir bo ‘ ladi .
18

Boshqa tomondan , agar narx 10% ga oshsa va talab faqat 1-2% ga kamaygan
bo ‘ lsa , bu inelastik talabni anglatadi . Bu holatda, talab narx o‘zgarishiga nisbatan
kam sezgir.
3. Narxning talabga ta’sirida tovar turlari
Narxning talabga ta’siri turli tovarlar uchun turlicha bo‘ladi. Tovarning
turlari bo‘yicha narxning talabga ta’siri quyidagicha farq qiladi:
 Zaruriy tovarlar (inelastik talab): Bu tovarlarga oziq-ovqat, dori-
darmonlar va boshqa hayotiy ehtiyojlar kiradi. Ularning narxi oshganda,
talab miqdori unchalik kamaymaydi, chunki iste’molchilar bu tovarlarni
sotib olishga majburdirlar. Masalan, insonlar sog‘lig‘i uchun zarur dori-
darmonlarni narxi oshganda ham sotib olishadi, chunki bu tovarlar ular
uchun zarurdir.
 Luks tovarlar (elastik talab): Luks tovarlar, masalan, yuqori sifatli kiyim-
kechak, avtomobillar yoki elektronika mahsulotlari, talabning elastik
bo‘lishiga misol bo‘la oladi. Agar bu tovarlarning narxi oshsa, iste’molchilar
bu mahsulotlarni sotib olishdan bosh tortadilar, chunki ularni boshqa
alternativalar bilan almashtirish mumkin.
 Substitutsion tovarlar: Agar ikki yoki undan ortiq tovarlar bir-birini
almashtirsa (substitutsiya qilsa), bunday tovarlarga bo‘lgan talab bir-biriga
ta’sir qilishi mumkin. Masalan, o‘simlik yog‘i va hayvon yog‘i o‘rtasida
substitutsion munosabat mavjud. Agar o‘simlik yog‘ining narxi oshsa,
iste’molchilar hayvon yog‘iga bo‘lgan talabni oshirishlari mumkin.
4. Narxning talabga ta’sirida boshqa omillar
Narxning talabga ta’sirida nafaqat tovarning o‘zi, balki boshqa bir qator
omillar ham muhim rol o‘ynaydi:
 Iqtisodiy sharoitlar: Iqtisodiy inqiroz yoki boshqa iqtisodiy holatlar narx
va talab munosabatlariga ta’sir qiladi. Inqiroz davrida odamlar ko‘proq
19

zaruriy tovarlarga e’tibor qaratadilar, bu esa talabning narxga nisbatan
inelastik bo‘lishiga olib keladi.
 Iste’molchilarning maqsad va xohishlari: Iste’molchilarning maqsadlari
va xohishlari ham narxning talabga ta’sirini o‘zgartirishi mumkin. Yangi va
innovatsion mahsulotlar bozorga chiqishi talabni oshirishi mumkin, hatto
ular yuqori narxga ega bo‘lsa ham.
 Bozor turlari: Raqobatning darajasi, bozorning to‘liq yoki cheklangan
raqobat mavjudligi narxning talabga ta’sirini belgilaydi. To‘liq raqobat
bozorida narxning oshishi talabning kamayishiga olib keladi, chunki
iste’molchilar o‘z ehtiyojlarini boshqa manbalardan qondirishlari mumkin.
Narx va talab o‘rtasidagi munosabat bozor iqtisodiyotining asosiy
printsiplaridan biri bo‘lib, bozorni boshqarishda va iqtisodiy siyosatni ishlab
chiqishda muhim rol o‘ynaydi. Narxning talabga ta’siri tovarning turiga va bozor
sharoitlariga qarab farq qiladi. Elastik talab tovarlarning narxi o‘zgarishiga sezilarli
javob beradi, inelastik talab esa narxlarning o‘zgarishiga kamroq ta’sir qiladi.
Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda narx va talab o‘rtasidagi munosabatni chuqur
tahlil qilish, resurslarni samarali taqsimlash va iste’molchilar ehtiyojlarini to‘g‘ri
qondirish uchun muhimdir. 5
5
Bekmurodov Sh. ―Mikroiqtisodiyot . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021.‖
20

III BOB. TALABNI BOSHQARISH VA IQTISODIY SIYOSATDAGI
AHAMIYATI
3.1. Talabni boshqarish mexanizmlari
Talabni boshqarish mexanizmlari iqtisodiy siyosatning muhim qismlaridan
biri bo‘lib, davlatning bozorni tartibga solish, ishlab chiqarish va iste’molni
boshqarishdagi faoliyatini aks ettiradi. Talabni boshqarish, ayniqsa, iqtisodiy
o‘sishni ta'minlash, inflyatsiya darajasini barqarorlashtirish, resurslarni samarali
taqsimlash va ijtimoiy farovonlikni oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Talabni
boshqarish mexanizmlari bozor iqtisodiyotining samarali ishlashini ta’minlaydi va
ijtimoiy-siyosiy barqarorlikka erishishga yordam beradi.
Talabni boshqarishda davlatning roli juda katta, chunki bozor iqtisodiyotida
talab va taklifni boshqarish orqali iqtisodiy resurslarning taqsimlanishiga ta’sir
etish mumkin. Davlatning talabni boshqarishdagi asosiy mexanizmlari quyidagi
yo‘nalishlarga taalluqlidir.
1. Soliq siyosati
Soliqlar, davlat tomonidan talabni boshqarish uchun ishlatiladigan eng
asosiy vositalardan biridir. Soliq siyosati narxlar va talab miqdori o‘rtasidagi
bog‘liqlikni o‘zgartirishi mumkin. Soliqlarning ko‘payishi yoki kamayishi
tovarlarning narxini o‘zgartiradi, bu esa talab miqdoriga ta’sir qiladi.
 Direkt soliq : Direkt soliqlar, masalan, daromad solig‘i yoki korporativ soliq,
to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchilarning daromadlariga yoki ishlab
chiqaruvchilarning foydasiga ta’sir qiladi. Bu turdagi soliqlar, ayniqsa,
yuqori daromadli va yuqori foydali mahsulotlar uchun talabni kamaytirishga
olib keladi.
 Avertizatsion soliq : Iste’molchilarni ma’lum tovarlardan saqlanishga
chaqirish uchun qo‘llaniladigan soliqlar, masalan, alkogol va tamaki
21

mahsulotlariga solinadigan aksiz solig‘i. Bunday soliqlar narxlarni oshiradi
va talabni kamaytiradi.
 Bozorni rag‘batlantirish uchun soliq imtiyozlari : Davlat ba’zi
mahsulotlar yoki xizmatlarga talabni oshirish maqsadida soliq imtiyozlarini
qo‘llaydi. Masalan, ekologik toza texnologiyalarni rivojlantirish uchun soliq
imtiyozlari yoki yangi bizneslarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan soliq
imtiyozlari talabni boshqarishda ishlatiladi.
Soliq siyosati talabni boshqarishda yuqori darajada elastik bo‘lishi mumkin,
chunki soliq stavkalari va siyosat o‘zgarishlari iste’molchilar va ishlab
chiqaruvchilarni tezda javob berishga undaydi. Davlat bu mexanizmni iqtisodiy
barqarorlikni saqlash va o‘sishni ta’minlash uchun qo‘llaydi.
2. Pul-kredit siyosati
Pul-kredit siyosati, markaziy banklar tomonidan amalga oshiriladigan
iqtisodiy siyosatning yana bir asosiy mexanizmi bo‘lib, u narxlar, inflyatsiya va
umumiy talabga ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati orqali
talabni boshqarish asosan foiz stavkalarini belgilash, pul massasini nazorat qilish
va banklar tizimi orqali kredit taqdim etishni boshqarishdan iboratdir.
 Foiz stavkalarining o‘zgarishi : Foiz stavkalarining pasayishi yoki oshishi
talabni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Foiz stavkasi past bo‘lsa,
iste’molchilar va bizneslar kredit olishni arzonlashtirganlikdan, tovar va
xizmatlarga bo‘lgan talabni oshiradilar. Aksincha, foiz stavkasi yuqori
bo‘lsa, kredit olish qiyinlashadi va talabni kamaytiradi.
 Pul massasining o‘sishi : Markaziy banklar iqtisodiy o‘sish uchun zarur
bo‘lganda pul massasini oshirishi mumkin. Bu orqali talabni oshirishga
erishiladi. Agar bozorni tartibga solish kerak bo‘lsa, pul massasini
qisqartirish orqali inflyatsiya darajasini nazorat qilish mumkin.
 Kredit siyosati : Kreditlar va qarz olish shartlari ham talabni boshqarishda
rol o‘ynaydi. Banklar kreditni qo‘llab-quvvatlash yoki cheklash orqali
22

talabni boshqarishadi. Kreditlarni oshirish orqali iste’molchilar va
bizneslarga talabni oshirish imkoniyati yaratiladi.
Pul-kredit siyosati, ayniqsa, inflyatsiya va deflyatsiya davrlarida talabni
boshqarishda muhimdir. U iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlashga yordam
beradi.
3. Davlat xarajatlari va subsidiyalar
Davlat xarajatlari ham talabni boshqarish mexanizmi sifatida ishlatiladi.
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlar, asosan, infratuzilma loyihalarini
amalga oshirish, ijtimoiy dasturlarni qo‘llab-quvvatlash va boshqa iqtisodiy
faoliyatlarga sarflanadi. Davlat xarajatlari talabni o‘zgartirishi mumkin, chunki
davlatning ko‘proq pul sarflashi iste’molchilarni o‘z ehtiyojlarini qondirishga
undaydi.
 Ijtimoiy xarajatlar : Ijtimoiy farovonlikni oshirish uchun davlat tomonidan
qo‘llaniladigan xarajatlar, masalan, pensiya, ta’lim, sog‘liqni saqlash va
boshqa sohalarga sarflanadigan mablag‘lar orqali talabni oshiradi. Ijtimoiy
yordamlar iste’molchilarni xarid qilish qobiliyatini oshiradi, bu esa umumiy
talabni ko‘taradi.
 Subsidiyalar : Davlat tomonidan ba’zi mahsulotlar va xizmatlarga
beriladigan subsidiyalar, asosan, zaruriy tovarlarga bo‘lgan talabni oshiradi.
Masalan, ekologik transport vositalari uchun subsidiyalar, energiya
samaradorligi texnologiyalariga beriladigan imtiyozlar talabni oshirishga
yordam beradi.
Subsidiyalar va davlat xarajatlari orqali talabni boshqarish ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi, ayniqsa iqtisodiy inqiroz yoki qiyin
davrlar davomida.
4. Tovarlar va xizmatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni taqdim etish
Davlat va xususiy sektorda talabni boshqarish uchun tovarlar va xizmatlar
haqida ma’lumot taqdim etish ham muhimdir. Ma’lumotlarning ochiqligi
23

iste’molchilarni xabardor qilishga yordam beradi va ular to‘g‘ri qarorlar qabul
qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
 Reklama va targ‘ibot : Tovar va xizmatlar haqida reklama va targ‘ibot
faoliyati talabni oshirishi mumkin. Reklama orqali iste’molchilarga yangi
mahsulotlar yoki xizmatlar haqida ma’lumot beriladi va ular yangi
mahsulotlarga bo‘lgan talabni oshiradi.
 Taqdimot va tahlil : Mahsulotning narxi, sifati va xususiyatlari haqida to‘liq
ma’lumot berish orqali iste’molchilarni jalb qilish va talabni oshirish
mumkin.
Talabni boshqarish mexanizmlari davlatning iqtisodiy siyosatining ajralmas
qismidir. Soliq siyosati, pul-kredit siyosati, davlat xarajatlari va subsidiyalar,
shuningdek tovarlar va xizmatlar haqidagi ma’lumotlarni taqdim etish orqali
talabni boshqarish mumkin. Bu mexanizmlar iqtisodiy o‘sish, barqarorlik va
ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Davlat tomonidan
qo‘llaniladigan talabni boshqarish vositalari bozorning muvozanatini saqlash va
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. 6
3.2. Talabni boshqarishda davlat siyosatining rolini tahlil qilish
Talabni boshqarish mexanizmlarida davlat siyosatining o‘rni muhim
ahamiyatga ega. Davlat, o‘zining iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda, talabni
boshqarish orqali nafaqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi, balki inflyatsiya darajasini
nazorat qilish, ish o‘rinlari yaratish, ijtimoiy adolatni ta’minlash, hamda umumiy
iqtisodiy barqarorlikni saqlashga xizmat qiladi. Bunday siyosatning samaradorligi
bozorning tengsizliklarini kamaytirish va uning barqarorligini ta’minlashda o‘zini
namoyon qiladi.
6
Azizov U.S. ―Bozor iqtisodiyotining asoslari . – Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2020.‖
24

Davlat siyosatining talabni boshqarishdagi roli ko‘p jihatdan uning iqtisodiy va
ijtimoiy maqsadlariga qaratilgan. Ushbu maqsadlar, o‘z navbatida, ijtimoiy
tenglikni saqlash, narxlar barqarorligini ta’minlash, resurslarni samarali taqsimlash
va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishni o‘z ichiga oladi. Davlat siyosatining talabni
boshqarishdagi ba’zi asosiy vositalari quyidagilardan iborat:
1. Iqtisodiy siyosatni shakllantirish
Davlat iqtisodiy siyosatini shakllantirishda, xususan, moliya va soliq siyosatini
ishlab chiqish orqali talabni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Iqtisodiy siyosat
davlatning resurslarni taqsimlash, ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va
iste’molchilarning xarid qobiliyatini oshirish kabi maqsadlarga erishishga yordam
beradi. Soliq siyosati, shuningdek, davlatning iqtisodiy faoliyatini boshqarish
vositasidir va tovarlarning narxlari va talabni o‘zgartirishga ta’sir etadi.
 Soliq imtiyozlari : Davlat, ba’zi sanoat tarmoqlarini rag‘batlantirish va
innovatsion texnologiyalarni joriy qilish orqali talabni boshqaradi. Masalan,
ekologik toza texnologiyalarni ishlab chiqish uchun soliq imtiyozlari, ayrim
mahsulotlarga davlat tomonidan beriladigan subsidiya va boshqa
rag‘batlantiruvchi choralar orqali ishlab chiqarishga bo‘lgan talabni oshirish
mumkin.
 Ijtimoiy dasturlar : Davlat tomonidan amalga oshiriladigan ijtimoiy
dasturlar, masalan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, pensiya tizimi, odamlarning
turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan harakatlar talabni oshiradi. Bu
dasturlar iste’molchilarga mablag‘ ajratish orqali talabni rag‘batlantiradi,
ayniqsa, kambag‘allikni kamaytirish va ijtimoiy tenglikni ta’minlashga
qaratilgan siyosatlar ijtimoiy farovonlikni oshirishga yordam beradi.
2. Pul-kredit siyosati va foiz stavkalari
Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit siyosati talabni
boshqarishda boshqa muhim mexanizmni tashkil etadi. Pul-kredit siyosati orqali
davlat, foiz stavkalarini o‘zgartirish orqali kredit olish imkoniyatlarini boshqaradi,
25

bu esa iqtisodiy faoliyatga ta’sir qiladi. Foiz stavkalarining o‘zgarishi, kredit
olishning arzonlashuvi yoki qimmatlashuvi, natijada iste’mol va investitsiya
talabini oshiradi yoki kamaytiradi.
 Foiz stavkalarining pasayishi : Foiz stavkalarining pasayishi, kredit olishni
arzonlashtiradi, bu esa iste’molchilar va bizneslarga tovarlar va xizmatlarga
talabni oshiradi. Past foiz stavkalari uy-joy sotib olish, avtomobillarni olish
va boshqa sarf-xarajatlarni oshiradi, shuningdek, bizneslarning yangi
investitsiyalarga bo‘lgan talabini oshiradi.
 Pul massasining kengayishi : Markaziy banklar pul massasini oshirish
orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi mumkin. Bu talabni oshirishga
yordam beradi, chunki iste’molchilar ko‘proq mablag‘ga ega bo‘lishadi, bu
esa umumiy talabni oshiradi.
3. Raqobatni ta’minlash va monopoliyaning oldini olish
Davlat siyosati bozor raqobatini ta’minlash orqali talabni boshqarishning yana
bir muhim vositasi hisoblanadi. Raqobatni ta’minlash bozorning samarali
ishlashini kafolatlaydi, chunki raqobat ostida ishlab chiqaruvchilar tovarlarni
yuqori sifatda va arzon narxlarda taqdim etishadi. Bu esa, o‘z navbatida, talabni
oshiradi.
 Monopoliyaning oldini olish : Davlat tomonidan monopoliyaga qarshi
kurashish orqali talabni boshqarish mumkin. Monopoliyalarning mavjudligi
bozor narxlarini sun’iy ravishda oshirishi va iste’molchilarga zarar etkazishi
mumkin. Shu sababli, davlatning monopoliyalarni oldini olish va bozorni
erkin raqobat asosida boshqarishdagi siyosati talabni oshirishi mumkin.
 Bozorning erkinligi : Erkin bozor iqtisodiyotida davlatning raqobatni
cheklashga harakat qilmasligi va faqat bozorning erkin ishlashiga imkon
berishi talabni boshqarishda samarali natijalarga olib keladi. Raqobatning
kuchayishi narxlarni pasaytiradi va sifatni yaxshilaydi, bu esa talabning
oshishiga olib keladi.
26

4. Tashqi iqtisodiy siyosat
Davlatning tashqi iqtisodiy siyosati ham talabni boshqarishda muhim rol
o‘ynaydi. Bozordagi talab va taklif, xususan, tashqi savdo orqali boshqariladi.
Iqtisodiy integratsiya, eksport va import siyosati, bojxona tariflari va kvotalar kabi
tashqi iqtisodiy siyosat vositalari, mahsulotlar va xizmatlar bo‘yicha talabni
boshqarishda muhim omil hisoblanadi.
 Eksportni rag‘batlantirish : Eksportga qaratilgan siyosat davlatning talabni
boshqarish mexanizmlaridan biridir. Eksportning oshishi ishlab chiqarish
hajmini ko‘paytiradi, bu esa umumiy talabni oshiradi. Shu bilan birga, yangi
bozorlarni ochish va mahsulotlarga talabni ko‘paytirish orqali iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish mumkin.
 Bojxona siyosati : Importni tartibga solish va eksportni qo‘llab-quvvatlash
orqali talabni boshqarish mumkin. Masalan, importga solinadigan bojlar
narxlarni oshirishi va ichki bozorga bo‘lgan talabni ko‘paytirishi mumkin.
Davlat siyosatining talabni boshqarishdagi roli iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashda, ijtimoiy farovonlikni oshirishda va bozor resurslarini samarali
taqsimlashda muhimdir. Iqtisodiy siyosatning turli mexanizmlari orqali davlat
talabni boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Soliq siyosati, pul-kredit siyosati,
raqobatni ta’minlash, tashqi iqtisodiy siyosat va boshqa davlat siyosatlari orqali
bozorning samarali ishlashiga, inflyatsiyani nazorat qilishga va iqtisodiy o‘sishga
erishiladi. Bu mexanizmlar davlatning iqtisodiy barqarorlikni saqlashdagi muhim
vositalaridan biridir.
3.3. Talabni boshqarishda makroiqtisodiy omillar va ularning ta’siri
Talabni boshqarish jarayonida makroiqtisodiy omillar katta ahamiyatga ega.
Makroiqtisodiy omillar bozor iqtisodiyotida talabning shakllanishi, o‘zgarishi va
boshqarilishi jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu omillar, o‘z navbatida,
27

davlatning iqtisodiy siyosatiga, bozorni tartibga solishga va ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga ta’sir qiladi. Talabni boshqarishda iqtisodiy o‘sish,
inflyatsiya, ishsizlik darajasi, milli daromad va boshqa makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar muhim rol o‘ynaydi.
1. Iqtisodiy o‘sish va talab
Iqtisodiy o‘sish talabning o‘zgarishiga bevosita ta’sir qiladi. O‘sishning yuqori
sur’ati umumiy talabni oshiradi, chunki iqtisodiy faoliyatning kuchayishi, ishlab
chiqarish va xizmatlar hajmining ortishi, iste’molchilarning xarid qobiliyatini
oshiradi. Iqtisodiy o‘sishning ta’siri quyidagi omillar orqali talabga o‘zgarishlarni
keltirib chiqaradi:
 Ishlab chiqarish hajmining oshishi : Iqtisodiy o‘sish bilan birga ishlab
chiqarish ko‘lami ortadi. Bu esa bozordagi mahsulotlar va xizmatlarga
bo‘lgan talabni oshiradi, chunki ko‘proq mahsulot ishlab chiqarilganda
iste’molchilarga yetkazilishi va ularga arzonroq narxlarda sotilishi mumkin.
 Daromad darajasining oshishi : Iqtisodiy o‘sish ijtimoiy farovonlikni
oshiradi va daromad darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Bunda
iste’molchilar ko‘proq daromadga ega bo‘lishadi, bu esa ularning xarid
qobiliyatini oshiradi. Natijada, iste’molchilarning talabga bo‘lgan ehtiyoji
ortadi.
 Investitsiyalar va ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi : O‘sish
jarayonida, investitsiyalarni ko‘paytirish, yangi texnologiyalarni joriy etish,
ishlab chiqarish tarmoqlarining diversifikatsiyasi talabni boshqarishning
samarali vositalariga aylanishi mumkin. Yangi tarmoqlarga bo‘lgan talab
ishlab chiqarish va iste’mol hajmining ortishiga olib keladi.
2. Inflyatsiya va talab
Inflyatsiya iqtisodiy tizimda narxlarning doimiy ravishda oshishini anglatadi va
bu talabni boshqarishda muhim omil hisoblanadi. Inflyatsiya darajasining
o‘zgarishi talabga ikki xil ta’sir ko‘rsatadi:
28

 Narxlarning oshishi va talabning pasayishi : Inflyatsiya, odatda, tovarlar
va xizmatlar narxining oshishiga olib keladi. Bunda iste’molchilar narxlar
oshganligi sababli, o‘z xaridlarini qisqartirishi mumkin. Bu esa, talabni
kamaytiradi, chunki narxlar oshganda, odamlar o‘z xarid qilish
imkoniyatlarini qisqartiradilar.
 Inflyatsiya va real daromadning kamayishi : Inflyatsiya darajasi yuqori
bo‘lsa, real daromad kamayadi. Bunda odamlarning xarid qobiliyati
pasayadi, bu esa talabni qisqartiradi. Iste’molchilarning talabini boshqarish
uchun davlat inflyatsiyani nazorat qilishi va narxlar barqarorligini
ta’minlashi zarur.
 Inflyatsiyani nazorat qilish va talabni rag‘batlantirish : Inflyatsiyani
nazorat qilish uchun davlatning pul-kredit siyosati, foiz stavkalarini
boshqarish orqali talabni boshqarishga qaratilgan choralar ko‘rish mumkin.
Masalan, inflyatsiyani pasaytirish uchun foiz stavkalarini oshirish, bozorda
mablag‘ni qisqartirish orqali talabni qisqartirish mumkin.
3. Ishsizlik va talab
Ishsizlik darajasi talabni boshqarishda muhim iqtisodiy omil hisoblanadi.
Ishsizlik yuqori bo‘lsa, iste’molchilarning daromadlari kamayadi, bu esa o‘z
navbatida, talabni pasaytiradi. Ishsizlik darajasi past bo‘lsa, odamlarning
daromadlari ortadi, bu esa talabni oshiradi. Ishsizlik va talab o‘rtasidagi
munosabatlarni quyidagicha tahlil qilish mumkin:
 Ishsizlikning pasayishi va talabning oshishi : Ishsizlik darajasi pasayganda,
odamlarning daromadlari ortadi. Bunda iste’molchilarning xarid qobiliyati
kuchayadi, bu esa umumiy talabning oshishiga olib keladi. Yangi ish
o‘rinlarining yaratilishi, odamlarning iste’mol qilish imkoniyatlarini
kengaytiradi.
 Ishsizlikning ortishi va talabning kamayishi : Ishsizlik darajasi yuqori
bo‘lganda, ko‘plab iste’molchilar daromadsiz qoladi. Bunda odamlar o‘z
29

ehtiyojlarini qisqartiradi va xarid qilish imkoniyatlari kamayadi. Natijada,
talab pasayadi.
 Ishsizlikni kamaytirish siyosati : Davlat tomonidan ish o‘rinlarini yaratish
va ishsizlikni kamaytirish uchun amalga oshiriladigan siyosatlar, ayniqsa,
iqtisodiy inqiroz davrida, talabni rag‘batlantirishga yordam beradi. Davlat
investitsiya, infratuzilma va boshqa iqtisodiy dasturlarni qo‘llab-quvvatlash
orqali ishsizlikni kamaytirishi va talabni oshirishi mumkin.
4. Milli daromad va talab
Milli daromadning o‘sishi talabga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu omil orqali
davlatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash mumkin, chunki milli daromadning
o‘sishi odamlarning xarid qilish qobiliyatini oshiradi. Bu esa bozor talabining
ortishiga olib keladi.
 Milli daromadning o‘sishi : Milli daromadning oshishi bilan iste’molchilar
ko‘proq resurslarga ega bo‘ladilar, bu esa talabning ortishiga olib keladi. Bu
holat iste’mol va investitsiya talabining oshishiga sabab bo‘ladi.
 Daromad taqsimoti va talab : Milli daromadning teng taqsimlanishi ham
talabni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Agar milli daromad ijtimoiy
guruhlar o‘rtasida teng taqsimlansa, bu umumiy talabning oshishiga olib
keladi. Aksincha, milli daromadning tengsizliklari talabni boshqarishda
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Makroiqtisodiy omillar, ayniqsa, iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya darajasi, ishsizlik
va milli daromad talabni boshqarishda katta rol o‘ynaydi. Davlatning iqtisodiy
siyosati va makroiqtisodiy barqarorlikni saqlashga qaratilgan harakatlari bozorning
barqaror ishlashini ta’minlashga yordam beradi. Iqtisodiy siyosatning
samaradorligi talabni boshqarishdagi makroiqtisodiy omillarni tahlil qilishda
yanada aniqroq va samarali strategiyalarni ishlab chiqishda muhimdir. 7
7
Abdurahmonov Q.X. ―Iqtisodiyot nazariyasi asoslari . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2022.‖
30

XULOSA
Talab, bozor iqtisodiyotining markaziy elementlaridan biri bo‘lib,
iste’molchilarning tovar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini va qobiliyatini aks
ettiradi. Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun talabni to‘g‘ri boshqarish
juda muhimdir. Talabning shakllanishi va o‘zgarishi, o‘z navbatida, iqtisodiy
siyosat, ishlab chiqarish hajmi, narxlar darajasi va ijtimoiy-iqtisodiy holat bilan
chambarchas bog‘liqdir.
Bozor iqtisodiyotida talabga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni ko‘rib chiqsak,
narx, daromad, iste’molchilarning afzalliklari, mahsulot va xizmatlarning sifatiga
ta’sir etadigan barcha omillar muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, makroiqtisodiy
omillar, masalan, iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya, ishsizlik darajasi va milli daromad
kabi faktorlar ham talabning shakllanishi va o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Talabni boshqarish, faqat narxlar va ishlab chiqarish bilan cheklanib qolmay,
balki davlatning iqtisodiy siyosatiga, investitsiya siyosatiga, ish o‘rinlarini yaratish
va daromadlarni teng taqsimlash kabi omillarga ham bog‘liqdir. Iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy farovonlikni oshirish uchun talabni
boshqarishning samarali mexanizmlari ishlab chiqilishi zarur. Davlat tomonidan
amalga oshiriladigan iqtisodiy siyosatlar, bozorning o‘zgaruvchan sharoitlariga
moslashishga yordam beradi.
Shu bilan birga, talabni boshqarishning samarali mexanizmlari bozor
iqtisodiyotining o‘zgaruvchan sharoitlariga mos ravishda ishlab chiqilishi va
yangilanishi kerak. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga,
bozorning samarali ishlashiga va iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirishga
xizmat qiladi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak , talabni boshqarish, nafaqat bozor iqtisodiyoti uchun,
balki butun ijtimoiy va iqtisodiy tizimning barqarorligi uchun ham muhim
ahamiyatga ega. Ushbu jarayonni to‘g‘ri boshqarish, iqtisodiy o‘sishning
32

davomiyligini ta’minlash, inflyatsiyani boshqarish, ish o‘rinlarini yaratish va
ijtimoiy farovonlikni oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Abdurahmonov Q.X. ―Iqtisodiyot nazariyasi asoslari . – Toshkent:‖
Iqtisodiyot, 2022.
2. Azizov U.S. ―Bozor iqtisodiyotining asoslari . – Toshkent: IQTISOD-
‖
MOLIYA, 2020.
3. Bekmurodov Sh. ―Mikroiqtisodiyot . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021.
‖
4. G‘ulomov S.S., Toshboev N.S. ―Iqtisodiy bilim asoslari . – Toshkent:
‖
Yangi asr avlodi, 2019.
5. Jo‘raev M.M. ―Bozor iqtisodiyoti sharoitida talab va taklifni tahlil qilish . –
‖
Toshkent, 2020.
6. Karimov I.A. ―Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . – Toshkent:
‖
Ma’naviyat, 2008.
7. Mahmudov N. va boshqalar. ―Mikroiqtisodiyot . – Toshkent: O‘zbekiston,
‖
2022.
8. Murodov A. ―Talab va taklif nazariyasi . – Samarqand, 2021.
‖
9. Normurodov M. ―Bozor iqtisodiyoti va marketing asoslari . – Toshkent:
‖
Mehnat, 2019.
10. Qobilov N. ―Talab va taklif: nazariya va amaliyot . – Buxoro, 2020.
‖
11. Raximov B. ―Iqtisodiyot nazariyasi . – Toshkent: IQTISOD-MOLIYA,
‖
2021.
12. Saidov A.S. ―Iqtisodiyot asoslari . – Toshkent: Universitet, 2018.
‖
13. Turaev S. ―Mikroiqtisodiy nazariya . – Toshkent: Fan va texnologiya,
‖
2021.
14. Yo‘ldoshev A. ―Iqtisodiy tahlil asoslari . – Toshkent: Ilm Ziyo, 2020.
‖
33

15. Ziyovuddinov A. ―Iqtisodiy siyosat va talabni boshqarish . – Toshkent,‖
2023.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari (2021–2024
yillar)
 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari
 Moliya vazirligi hisobotlari
 O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish
vazirligi nashrlari
Internet manbaalar:
1. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining
rasmiy sayti
2. www.lex.uz – Normativ-huquqiy hujjatlar ma’lumotlari
3. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali
4. www.president.uz – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy veb-sayti
5. www.review.uz – Iqtisodiy tahlil va tahliliy maqolalar portali
6. www.ziyonet.uz – O‘quv resurslari portali
7. www.strategy.uz – Iqtisodiy strategiyalar va tahliliy materiallar portali
8. www.cer.uz – Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
34

Talab tushunchasi, talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar

Купить