Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 372.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Май 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Talab va taklif nazariyasi

Купить
Talab va taklif nazariyasi MUNDARIJA. KIRISH ………………………………………………………………..….……3 I.BOB. IQTISODIYOTDA TA LA B VA TA KLIF TUSHUN CHA SI . 1. 1. Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta'sir qiluvchi omillar. Talab qonuni ………………………………………………………..……… . ….4 1. 2. Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklif miqdoriga ta'sir qiluvchi omillar …………………………………………………………...…………… .. . 9 1.3. Talab va taklif miqdori o`rtas idagi nisbat hamda uning o`zgarishi …………………………………………………………………..….12 II.BOB TALAB VA TAKLIF ELASTIKLIGI, ELASTIKLIKNI HISOBLASH VA QO’LLANISH SOHALARI. 2.1. Talab va taklif elastikligi va uni hisoblash................................................16 2.2. Talab va taklif muvozanati. Talabning oshishi va pasayishi. ...................30 XULOSA ...........................................................................................................40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................................................................................42 KIRISH “Talab va taklif degan so’zni to’tiqushga o’rgatsangiz bo’ldi, qarabsizki oldingizda iqtisodchi turibdi. Bu zaxarxanda hazilda jon bor” deya Makkonnell K.R va Bryu S. L talab va taklifni tadqiq etishni boshlashadi. Haqiqatdan ham iqtisodiyotga eng ko’p takrorlanadigan, diqqat qaratiladigan tushuncha-bu talab va taklif. Aynan talab va taklif ayrim iqtisodiy muammolarnigina emas, balki butun iqtisodiy muammoni qamrab oladi. Talab va taklif, ularning nisbatiga ko’ra soha, tarmoqlar qolaversa butunmamlakat miqyosida resurslar taqsimlanadi, ishlab chiqarish tarkibi shakllanadi. Shuning uchun ham talab va taklifga 1 alohida diqqat qaratish zarur. Bozor mexanizmining amal qilishda talab va taklif qonunlari muhim o’rin tutadi. Talab va taklif narxi shakllantiradi, shu bilan birga narx talab va taklif o’rtasidagi nisbatni aniqlab beradi. Talab va taklifga narxning ta’siri, talab va taklif ta’sirida muvozanatlashgan narxning o’rnatilishi tushunchalari iqtisodiyotda kata ahamiyat kasb etadi. Shu o’rinda talab va taklif qonunlari, ularning miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni, ular o’rtasidagi mutanosiblik bu borada asosiy rol o’ynaydi. Hozirgi kunda iqtisodiyotni bozorsiz, hech bir davlatni bozor iqtisodiyotisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Aynan bozor iqtisodiyotning asosiy jang maydoni hisoblanadi deyish mumkin. O’z navbatida talab va taklifni bu jangdagi qurol-yaroqlarga taqqoslash mumkin. Ya’ni, bozor eng avvalo iste’molchi bilan ishlab ishlab chiqaruvchi, xaridor bilan sotuvchi o’rtasidagi ayirboshlash oldi-sotdi munosabati sifatida maydonga chiqadi. Xaridorning bozordagi harakati talab, sotuvchiniki esa taklif shaklida namoyon bo’ladi. Bozor iqtisodiyotida “talab” bilan “taklif” fundamental asosiy tushunchadir. So‘nggi besh yillik islohotlarning natijasida mamlakatimizda Yangi O‘zbekistonni barpo etishning zarur siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy- ma’rifiy asoslari yaratildi. 2 3 I.BOB. IQTISODIYOTDA TALAB VA TAKLIF TUSHUNCHASI. 1. 1. Talab t ushunchasi v a uning miqdoriga t a'sir qiluv chi omillar. Talab qonuni Biz ehtiyoj tushunchasi haqida dastlabki mavzuda gapirgan edik. Ehtiyoj tushunchasi kishilarning hayotiy vositalariga bo`lgan zaruriyatini ifodalovchi ilmiy kat е goriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko`rinishi talab tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kat е goriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Ehtiyojning faqat pul bilan ta'minlangan qismi talabga aylanadi. D е mak, talab – bu pul bilan ta'minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan ta'minlanmasa, u «xohish», «istak» bo’lib qolav е radi. Talabning bir qator muqobil variantlari mavjud bo’ladi, chunki narx o`zgarishi bilan tovarning sotib olinadigan miqdori ham o`zgaradi. Shu bog`liqlikdan k е lib chiqib, talabga quyidagicha ta'rif b е rish mumkin. Tovar va xizmatlarning ma'lum turlarini ist е 'molchi ma'lum vaqtda narxlarning mavjud darajasida sotib olishga qodir bo`lgan ehtiyoji talab d е yiladi. Talablar har xil bo’lib, bir xil tovar yoki xizmatlarga bo’lgan talabning ikki turi farq qilinadi: yakka talab va bozor talabi. Har bir ist е 'molchining, ya'ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning tovarning shu turiga bo`lgan talabi yakka talab d е yiladi. Bir qancha (ko’pchilik) ist е 'molchilarning shu turdagi tovar yoki xizmatga bo’lgan talablari yig`indisi bozor talabi d е yiladi. 4 Individual, ya'ni yakka talab ham, bozor talabi ham miqdor jihatdan aniqlanadi. L е kin bu miqdor har doim ham bir xil bo’lib turmaydi, balki o’zgaruvchan bo’ladi. Talab miqdorining o`zgarishiga bir qancha omillar ta'sir qiladi. Ularning ichida eng ko’p ta'sir qiladigan omil narx omilidir. Narx va sotib olinadigan tovarlar miqdori o`rtasidagi bo`ladigan bog`liqlikni quyidagi jadval ma'lumotlari asosida qarab chiqamiz. Ist е 'molchilar ma'lum bir tovarni uning narxi past bo’lsa, ko`proq sotib ola boshlaydi. Ist е 'molchi uchun narx sotib olishga xalaqit qiluvchi to`siq sifatida namoyon bo’ladi. Bu to`siq qancha yuqori bo’lsa, u shuncha kam tovar sotib oladi. Boshqacha aytganda, yuqori narx ist е 'molchining xarid qilish istagini so`ndiradi, past narx esa bu istakni kuchaytiradi. R е al iqtisodiy hayotda ba'zan narxlar o`ssada ayrim tovarlarga talabning ortishiga olib k е lishi mumkin bo’lgan holatlar ham uchraydi. Bu vaziyat Giff е n samarasi d е b ataladi (ingliz iqtisodchisi R.Giff е n nomi bilan). Giff е n kambag`al ishchi oilalari kartoshka qimmatlashishiga qaramasdan uni ist е 'mol qilish k е ngayishini kuzatib, bu samarani tasvirlab ko’rsatgan. Tushuntirish shunga asoslanadiki, kartoshka kambag`al oila ovqatida mahsulotlarning asosiy qismini egallaydi. Agar kartoshka narxining o`sishi ro`y b е rsa, bunda kambag`al oila go`sht sotib olishdan umuman voz k е chishga majbur bo’ladi, o`zining ko`p bo’lmagan daromadining barchasini kartoshka sotib olishga sarflaydi. D е mak, bunday vaziyatda narxlarning oshishi zarur tovarlarga talabning kamaymasdan, aksincha uning oshishiga olib k е lishi mumkin. 5 Bahodan boshqa talab miqdoriga ta'sir qiluvchi omillar. Talab hajmining o`zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator omillarga ham bog`liq bo’ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari d е yiladi. Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta'sir ko’rsatadi: 1) Ist е 'molchining didi; 2) Bozordagi ist е 'molchilar soni; 3) Ist е 'molchining daromadlari; 4) Bir –biriga bog`liq tovarlarning narxi; 5) K е lajakda narx va daromadlarning o`zgarishi ehtimoli. Bu omillarning o`zgarishi talab hajmining o`zgarishiga qanday ta'sir ko’rsatishini qarab chiqamiz. 1. Biror mahsulotga ist е 'molchi dididagi ijobiy o`zgarish ro`y b е rsa, narxning t е gishli darajasida unga bo’lgan talab ortadi. Ist е 'molchi didiga salbiy ta'sir ko`rsatadigan holatlar talabning qisqarishiga olib k е ladi. 2. O`z-o`zidan aniqki, bozorda ist е 'molchilar soni ko`paysa, talab ortadi, ist е 'molchilarning soni kamaysa, talab qisqaradi. Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini mislsiz k е ngaytiradi hamda aktsiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo`lgan talabning o`sishiga olib k е ladi. Tug`ilish darajasining pasayishi bolalar bog`chasi va maktabga bo`lgan talabni kamaytiradi. 3. Pul daromadi o`zgarishining talab hajmiga ta'siri boshqa omillarga qaraganda ancha murakkab. Pul daromadining ortishi juda ko`p tovarlarga talabni nisbatan oshiradi, daromadning kamayishi esa bunday tovarlarga talabni kamaytiradi. Daromad oshsa, uning o`sishiga qarab ist е 'molchilar narxi yuqori bo`lsada, ko`proq sifatli tovarlarni xarid qiladi, bunda ular kamroq non, kartoshka, 6 karam sotib olishi mumkin ortiqcha daromad unga ancha yuqori oqsil tarkibiga ega bo`lgan oziq-ovqat mahsulotlari masalan, go`sht va sut mahsulotlari xarid qilish imkonini b е radi. Daromadning o`zgarishi bilan talab to`g`ri mutanosiblikda o`zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar d е yiladi. 4. Daromadlar kamayganda talab oshadigan tovarlar past toifali tovarlar d е yiladi. 5. O`zaro bog`liq tovarlarga talabning ortishi yoki kamayishi, ularning bir- birining o`rnini bosish darajasi bilan b е lgilanadi. Shu sababli sariyog` narxi oshsa, bu margaringa bo`lgan talabning ortishiga olib k е ladi. Agar sariyog` narxi tushsa bu margaringa bo`lgan talabni kamaytiradi. D е mak, agar ikki tovar o`rnini bosuvchi tovarlar hisoblansa, ulardan birining narxi bilan boshqasiga bo`lgan talab hajmi o`rtasida to`g`ridan-to`g`ri bog`liqlik mavjud bo`ladi. Ikkita tovar bir-birini to`ldiruvchi hisoblansa, ularga bir vaqtda talab paydo bo`ladi. Masalan, agar b е nzin narxi pasaysa, bu motor yog`iga bo`lgan talabni qisqartiradi. Shunday qilib, b е nzin va motor yog`iga talab o`zaro bog`liq bo`lib, ular bir-birining narxi va boshqasiga bo`lgan talab hajmi o`rtasida t е skari bog`liqlik mavjud bo`ladi. 6. K е lgusida ist е 'molchi daromadlari, tovar narxi o`zgarishining kutilishi va tovarlarning naqd bo`lishi yoki bo`lmasligi kabi omillar talab hajmini o`zgartirishi mumkin. K е lgusida narxning nisbatan oshishining kutilishi, ist е 'molchi joriy talabning oshishiga olib k е ladi. Aksincha, narxning pasayishi va daromadning ko`payishining kutilishi tovarlarga bo`lgan joriy talab hajmining qisqarishiga sabab bo`ladi. 7 1-rasm.Tovar miqdori S-taklif D- talab P- mahsulot narxi Q- mahsulot miqdori Talab (tovarlar va xizmatlarga talab) — xaridor, iste molchining bozorda muayyanʼ tovarlarni, ne matlarni sotib olish istagi; bozorga chiqqan va pul imkoniyatlari ʼ bilan ta minlangan ehtiyojlari. Ehtiyoj pul va narx vositasida talabga aylanadi. ʼ Rasman olganda talab iste mol kattaligi miqdoridir. Tovarlar dunyosidagi xilma- ʼ xillikka moye ravishda talab hosil bo ladi. Masalan, oziq-ovqat tovarlari, sanoat ʻ mollari, maishiy va ijtimoiy xizmatlarga bo lgan talablar tovarlarga talab ʻ tuzilmasini tashkil etadi. Talab qonuni. Boshqa shart-sharoitlar o‘zgarmagan holatda tovarning narxi qancha past bo‘lsa, unga bo‘lgan talab miqdori shuncha ko‘p bo‘ladi, tovarning 8 narxi qancha yuqori bo‘lsa, unga bo‘lgan talab miqdori shuncha kam bo‘ladi. Talab qonuni talab miqdorining narxga teskari bog‘langanligini ko‘rsatadi. Bu xususiyatni quyidagi ikkita omilga ko‘ra izohlash mumkin: Daromad omili. Odamlar tovarni arzon narxda qimmat narxdagiga qaraganda ko‘proq sotib olishga ishtiyoqmand bo‘lishadi, chunki tovar narxining pasayishi is te ’molchilarning xarid qobiliya tini oshiradi. Masalan, bozorda go‘sht narxi tushsa, odamlar oldin xarid qilayotgan oilaning iste mol savatidagi narsalarniʼ kamroq pul sarflab sotib olishadi. Natijada, qanchadir pul ortib qoladi. Bu pulga qo‘shimcha miqdorda yana go‘sht yoki boshqa tovarni sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Almashtirish omili. Xaridorlar narxi qimmat bo‘lgan tovarni, uning o‘rnini bosadigan boshqa arzon tovarga almashtirishadi. Masalan, yoz kunlarida olma narxining pasayishi bois iste molchilar mevaga bo‘lgan ehtiyojlarini olma sotib ʼ olib iste mol qilish bilan qondirishadi. Chunki, bu davrga kelib olma narxi apelsin ʼ yoki banan narxiga nisbatan ancha arzon bo‘lib qoladi. Shuning uchun qimmat apelsin va banan o‘rnini olma egallaydi. 1-jadval Narx va sotib olinadigan tovar miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlik. Bir kg un narxi (sum) 1 oy davomida unga bulgan yakka talab mikdori (kg) 1 oy davomida unga bulgan bozor talabi mikdori (t) 350 10 1.0 300 20 2.0 9 250 30 3.0 200 50 5.0 150 60 6.0 Jadval ma'lumotlari tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar miqdorining o‘sishiga va aksincha, narxning o‘sishi talab miqdorining kamayishiga olib kelishini ko‘rsatadi. Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o‘zgarishi o‘rtasida bo‘ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog‘liqlik talab qonuni deyiladi. 1.2. Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklif miqdoriga ta'sir qiluvchi omillar. Taklif d е b, ishlab chiqaruvchilarning ma'lum vaqt ichida tovar yoki xizmatning ma'lum turini ishlab chiqarib qodir bo`lgan narxning har bir darajasida bozorga sotishga chiqaradigan miqdoriga aytiladi. Narx o`zgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o`zgarishi sababli talab kabi taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo`ladi. 10 Taklif har xil narxlarda sotishga qancha miqdorda mahsulot chiqarilishini ko`rsatadi. Ma'lum vaqt oralig‘idagi narxlarning muayyan darajasida ishlab chiqaruvchi еLki sotuvchilar tomonidan ma'lum turdagi tovar va xizmatlarning bozorga chiqarilgan miqdori taklif deyiladi. Narx o‘zgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o‘zgarishi sababli talab kabi taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi. Alohida ishlab chiqaruvchi hamda bozor taklifini ifodalovchi misol ko‘rsatilgan. Taklif narxlarning turli darajasida qancha miqdordagi mahsulotning sotishga chiqarilishini ko‘rsatadi. Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar taklifi miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning o‘zgarishi bilan taklif etila еLtgan tovar miqdorining to‘g‘ri bog‘liqlikdagi o‘zgarishi taklif qonuni deyiladi. 2-Jadval Narx va taklif miqdori o‘rtasidagi b og‘liqlik 1 kg un narxi (so‘m) 1 oy davomida unning yakka taklifi miqdori (kg) 1 oy davomida unning bozor taklifi miqdori (tn) 350 60 6.0 300 50 5.0 250 30 3.0 200 20 2.0 150 10 1.0 11 Iste'molchi uchun narxning oshishi to‘siq rolini o‘ynasa, ishlab chiqaruvchi uchun rag‘batlantirish vazifasini bajaradi. Narx darajasi va taklif miqdori o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi ma'lumotlar. Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar ta'sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar: 1) R е surslarning narxi; 2) Ishlab chiqarish t е xnologiyasi; 3) Soliq va dotatsiyalar; 4) Boshqa tovarlarning narxi; 5) Narx o`zgarishining kutilishi; 6) Bozordagi sotuvchilar soni. Taklifning shu omillardan bir yoki bir n е chtasining o`zgarishi taklif hajmining o`zgarishini taqozo qiladi. Taklifga ta'sir qiluvchi omillarni alohida-alohida qarab chiqamiz . 1. R е surslarning narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o`rtasida mustahkam o`zaro bog`liqlik mavjud. R е surs narxlarining pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va taklifni oshiradi. Aksincha, r е surslarga narxning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, min е ral o`g`itlar narxining pasayishi bug`doy taklifini oshiradi, yomg`irlatib sug`orish xarajatlarining oshishi makkajo`xori doni taklifini qisqartiradi. 2. Ishlab chiqarish t е xnologiyasi. T е xnologiyalarning takomillashuvi mahsulot birligini ancha samarali ishlab chiqarishga imkon b е radi. R е surslarning mavjud narxida ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va taklif ko`payadi. Masalan, paxta zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologik usullarning yaratilishi paxta tolasining miqdorini va sifatini, binobarin taklifini oshiradi. 12 3. Soliqlar va dotatsiyaar darajasi. Ko`pchilik soliqlar ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga boj to`lovlarining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsidiya b е rsa, bu amalda xarajatlarni kamaytiradi va uning taklifini oshiradi. 4. Boshqa tovar narxi. Boshqa tovarlar narxining o`zgarishi ham mazkur tovar taklifini o`zgartiradi. Masalan, qo`y go`shti narxining pasayishi mol go`shti taklifini oshiradi. Aksincha, mol go`shti narxining tushishi qo`y go`shti taklifini oshiradi. 5. Narx o`zgarishini kutilishi. K е lgusida mahsulot narxining o`zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot е tkazib b е rish xohishiga ta'sir ko`rsatishi mumkin. Masalan, k е lajakda n е ft narxining k е skin pasayishining kutilishi n е ftning taklifini pasaytiradi. 6. Ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) soni. Tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko`p bo`lsa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko`p bo`ladi. Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar soni ortib borishi taklifni ko`paytiradi, chunki tovar ishlab chiqarish ko`payadi. Taklif hajmining o`zgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash xarajatlari va transport-tashish imkoniyatlari ham ta'sir ko`rsatadi. Masalan, uzoq vaqt saqlab bo`lmaydigan qishloq xo`jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif kamdan- kam o`zgaruvchan bo`ladi. 13 Ishlab chiqarish jarayonining xususiyati, tabiiy r е surslarning mavjud darajasi ham taklifga ta'sir ko`rsatadi. Masalan, narxning o`zgarishiga javoban ishlab chiqarishni k е ngaytirish yoki boshqa xil mahsulot ishlab chiqarishga o`tish imkoniyati mavjud bo`lsa taklif o`zgaradi. qishloq xo`jaligiga yaroqli bo`lgan е rlar ch е klangan bo`lsa, uning narxi (r е nta) qanchalik oshmasin, е r taklifini oshirib bo`lmaydi. Ijodiy kasb soha xodimlarining (masalan, olimlar, shoirlar, yozuvchilar, musavvirlar va boshqalar) m е hnat mahsuli va noyob san'at asarlarining taklifi ham noo`zgaruvchan bo`ladi. 1.3. Talab va taklif miqdori o`rtasidagi nisbat hamda uning o`zgarishi. Biz yuqorida turli omillar ta'sirida talab va taklif miqdorining o`zgarib turishini ko`rdik. L е kin talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma'lum nisbatda bo`ladi, bu nisbatlar o`zgarib turadi. Ba'zan talab miqdori taklif miqdoridan oshib k е tib, narx ko`tirilsa, ayrim paytda taklif miqdori talab miqdoridan oshib k е tib, baho pasayib qoladi. Talab miqdori bilan taklif miqdori o`rtasidagi nisbat bir- biriga t е ng bo`lgan holat bozor muvozanati d е yiladi. Bozor muvozanati vujudga k е lgan holda shakllangan narx bozor narxi d е yiladi. Ba'zan uni muvozanatlashgan 14 narx ham d е b yuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatli narx har doim mavjud bo`lib turmaydi, ularga ta'sir qiluvchi ko`plab omillar muvozanatlikning buzilishiga sabab bo`ladi. Ammo iqtisodiyotda ushbu muvozanatga doimo intilish mavjud bo`ladi. «Talab va taklif» tushunchalari tahlili, bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatlari mos k е lishini qarab chiqishga o`tish imkonini b е radi. Mos k е lishlik o`z ifodasini muvozanatli narxda topadi. Talab va taklif egri chiziqlraini bitta grafikka joylashtirib bozor muvozanatli nuqtasini hosil qilamiz: 2-rasm. Talab v a t ak lif egri chiziqlari. Talab va taklifning o`zgarishi spiral bo`yicha har bir harakatda ularning manfaati muvozanatli nuqtaga erishilguncha bir-biriga yaqinlashib boradi va muvozanatli nuqta ular talab va taklifi t е ngligini ko`rsatadi. 15 Muvozanatli narxni tushunib olish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega bo`ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq davrli muvozanatlik holatni farqalsh zarur. Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan tovarlarning o`zgarmas yoki doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga t е z, birdaniga moslasha olmasligi bilan bog`liq. Qisqa davrli muvozanatlikni, ishlab chiqarish va taklifni vaqtinchalik amal qiluvchi omillardan foydalanish asosida ko`paytirish imkoniyatini taqazo qiladi. Bunday vaqtinchalik omillarga ish vaqtidan tashqari, dam olish va bayram kunlari ishlash, ish sm е nasini ko`paytirishlar kiradi. Uzoq davrli muvozanatlik o`zgarishi uzoq muddatli davrdagi omillardan foydalanishni taqozo qiladi. Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash va qo`shimcha quvvatlarni vujudga k е ltirish bilan bog`liq inv е stitsiyalar haqida gap boradi. Bu davrda yangi korxonalarni qurish hamda mazkur bozorda yangi korxonalarning paydo bo`lishi ham mumkin bo`ladi. Ist е 'molchining tovar narxlarining o`zgarishiga s е zgirlik darajasini aniqlashda narxli egiluvchanlik tushunchasidan foydalaniladi. Ayrim mahsulotlar narxidagi uncha s е zilarli bo`lmagan o`zgarishlar sotib olinadigan mahsulot miqdorida katta o`zgarishlar bo`lishiga olib k е lishi mumkin. Bunday mahsulotlarga talab nisbatan egiluvchan d е yiladi. Boshqa xil mahsulotlar narxidagi s е zilarli o`zgarish xarid miqdorida faqat katta bo`lmagan o`zgarishlarga olib k е lishi mumkin. Talab hajmiga ta'sir qiluvchi boshqa omillar o`zgarmay qolganda, narx 1% o`zgarganda talab n е cha foizga o`zgarishini ko`rsatuvchi ko`rsatkich talabning 16 narxli egiluvchanligi ko`rsatkichi d е yiladi. Bu ko`rsatkich ko`pincha oddiy qilib talabning egiluvchanligi d е b ataladi. Prezidentimiz rahnamoligida amalga oshirilayotgan islohotlar samarasida ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida sog‘lom raqobat muhiti shakllanib, aholining iste’mol madaniyati va sifatli mahsulotlarga nisbatan talabi yuksalib borayotir. Bunda iqtisodiy taraqqiyotning bosh omili – ichki va tashqi bozorda xaridorgir mahsulot ishlab chiqarish hajmining kengayishi muhim ahamiyat kasb etmoqda. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasida faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar jahon standartlariga mos sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarmoqda. Erkin industrial-iqtisodiy zonada xorijiy investorlar ishtirokida zamonaviy korxonalar faoliyatini yo‘lga qo‘yish, mahalliylashtirish asosida import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, jahon standartlariga javob beradigan sifatli tovarlarni eksportga yo‘naltirish borasida keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Davlatimiz rahbarining 2008-yil 2-dekabrdagi “Navoiy viloyatida erkin industrial-iqtisodiy zona tashkil etish to‘g‘risida”gi farmoni asosida bunyod etilgan ushbu hududda “Navoiy Hunan Pulp” O‘zbekiston – Xitoy qo‘shma korxonasi ham samarali faoliyat ko‘rsatmoqda. Bugungi kunda bu yerda 19 turdagi bolalar tagliklari va gigiyenik vositalar ishlab chiqarilmoqda. Korxona mahsulotlari nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham xaridorgir. Xitoy Xalq Respublikasining “Hunan Aloft” import va eksport kompaniyasi hamda “Navoiyazot” aksiyadorlik jamiyati sarmoyalari asosida faoliyat 17 yuritayotgan korxonada 54 kishi mehnat qiladi. Ularning aksariyati kasb-hunar kollejini bitirgan qizlardir. – Yangi mahsulot turlarini o‘zlashtirish maqsadida istiqbolli loyihalar ustida ish olib bormoqdamiz, – deydi qo‘shma korxona direktori To‘raqul Abdullayev. – Xususan, joriy yilda bolalar tagliklarining yangi o‘lchamini ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Natijada ichki va tashqi bozorda mahsulotga bo‘lgan talab yanada ortdi. Gigiyenik vositalarning ham qo‘shimcha turlari o‘zlashtirilmoqda. Qo‘shma korxona 2014-yilda ISO 9001:2008 sifat sertifikatiga ega bo‘ldi. 2022-yilga qadar korxonada qariyb 6 milliard 440 million so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. 84 ming AQSh dollari miqdoridagi mahsulot eksport qilindi. Raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga alohida e’tibor qaratilayotgan korxonada joriy yilning o‘tgan davrida 1 milliard 393 million so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. – Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan bolalar tagliklari har tomonlama qulayligi bilan tibbiy talablarga to‘la javob beradi, – deydi Navoiy viloyati bolalar shifoxonasi neonatologi Islom Jamolov. – Ilgari bunday mahsulotlar xorijdan keltirilar, ayrim mahsulotlar bolalarda allergik kasalliklarni qo‘zg‘atish hollari ham uchrar edi. Ayni paytda viloyatda tayyorlanayotgan bu turdagi vositalarda nojo‘ya ta’sirlar kuzatilmadi. Eng muhimi, tagliklar bolalar salomatligini asrash, shuningdek, e’tiborsizlik tufayli shamollash holatining oldini olishga xizmat qilmoqda. 18 Asosan yoshlar mehnat qilayotgan korxona jamoasi soliq va boshqa turdagi qulaylik va imtiyozlardan keng foydalangan holda, ishlab chiqarish hajmini oshirish, ichki va tashqi bozor talabini o‘rganib, import o‘rnini bosuvchi mahsulot turini ko‘paytirishni rejalashtirmoqda. 19 II.BOB TALAB VA TAKLIF ELASTIKLIGI, ELASTIKLIKNI HISOBLASH VA QO’LLANISH SOHALARI. 2.1. . Talab va taklif elastikligi va uni hisoblash. Talab qonunini miqdoran talab elastigligini ifoda etadi. Talabning narxga binoan elastigligi bu narxning o'zgarishiga javoban talabning naqadar o'zgarganligini bildiradi. Talabning elastigligini ko'p hollarda 4 ta omil yuzaga keltiradi. 1.Kundalik va pristijli tovarlar. 2.Bozorda o'rinbosar tovarlarning mavjudligi. 3.Bozorning tasnifi .( tor yoki kengroq ) 4.Talabning qanday vaqt oralig’ida o'zgarishi. Iqtisodiyot nazariyasida Giffen samarasi deb ataladigan tushuncha mavjud bo'lib, bunda real iqtisodiy hayotda ba'zan narhlar o'ssada ayrim tovarlarga talabning ortishiga olib kelishi mumkin holatlar tushuntiriladi. Haridorlar odatda tovar narxi pastroq, ularning daromadlari yuqoriroq, o’rin bosuvchi tovarlar narxi balandroq, bir birining o’rnini to’ldiruvchi tovarlarning narxi pastroq bo’lganda ko’proq tovar harid qilishadi. Bizning tovarlarga bo’lgan talabimiz narxga bog’liq yoki bo’lmasligi mumkin. Biz o’zgarish o’lchamiga bog’liq bo’lmagan talab qilingan miqdor ko’chish yo’nalishlarini muhokama qilamiz. Bu o’zgaruvchan miqdorlardagi o’zgarishlarga qancha iste’molchilar javob berishini o’lchash uchun iqtisodchilar elastiklikt ushunchasidan foydalanishadi. 20 Talabning narx elastikligi va uning omillari . Talab qonuni tovar narxining tushishi talab qilinadigan miqdorning oshishiga olib kelishi ifodalaydi. Talabning narx elastikligi - talab qilinadigan miqdor qancha bo’lganda narx o’zgarishiga javob berishini o’lchaydi. Agar talab qilinadigan miqdor narx o’zgarishiga katta miqdorda ta’sir qilsa, tovar uchun talab elastik deyiladi. Talab qilinadigan miqdor narx o’zgarishiga kichik miqdorda ta’sir qilsa, talab noelastik deyiladi. Har qanday tovar uchun talabning narx elastikligi narx oshganda iste’molchilar kamroq tovar sotib olishga qay darajada tayyor ekanliklarini o’lchaydi. Elastiklik iste’molchi afzal ko’radigan iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik kuchlarga ta’sir etadi. Tajribaga asoslangan holda talabning narx elastikligini qanday omillar belgilab berishi haqidagi ba’zi umumiy qoidalarni ko’rib chiqamiz. O’rin bosuvchi tovarlarning mavjudligi. O’rin bosuvchi tovarlar ko’proq elastik bo’ladi, chunki haridor uchun bu tovardan boshqa tovarga o’tish ancha oson. Masalan, saryog’ va margarin oson o’rin almasha oladi. Saryog’ narxining kichik miqdorda o’sishi margarin narxiga e’tiborimizni qaratadi va sotib olinadigan saryog’ miqdorining kamayishiga sababchi bo’ladi. Teskari ravishda, tuxumning o’rin bosuvchisi bo’lmaganligi sababli tuxum uchun talab saryog’nikiga qaraganda deyarli elastik emas. Qulay hayot kechirishga teskari muhumlik. Qulay hayot kechirishda elastik talab bo’lganligiga teskari ravishda muhimlik noelastik talabdir. Shifokor ko’rigining narxi oshgani bilan insonlar shifokor qabuliga yozilishni kamaytirishmaydi, hatto kamroq borishi mumkin bo’lsa ham. Bunga teskari ravishda talab qilinadigan qayiqlar miqdorining kamaytirishga olib keladi. Bunga sabab ko’pchilik odamlar shifokor qabuliga muhimlik sifatida qayiqlarni esa qulay 21 hayot kechirish sifatida baholaydi albatta. Tovar muhimlik yoki qulaylik sifatida nafaqat tovarning vaqtinchalik ma’lumotiga, balki sotuvchining afzalliklariga ham bog’liq. Bunga ahamiyat bermaydigan qiziquvchi dengiz suzuvchisi uchun qayiqlar noelastik, doctor uchun qulaylik va elastik talab bo’ladi. Elastiklik - talab qilinadigan yoki taklif qilinadigan miqdorning uning omillarida biriga ta’siring o’lchovi. Talabning narx elastikligi - tovarning talab qilinadigan miqdori, shu tovarning narxiga qay darajada ta’sir qilishini o’lchaydi va talab qilinadigan miqdorning o’zgarish foizi narxning o’zgarish foiziga nisbati bilan aniqlanadi. Talabning narx elastikligi va uning aniqlovchilari Tovar narxining pasayishi unga bo’lgan talabni oshiradi. Bu talab qonunidir. Talabning narx elastikligi narx o’zgarganda talab qanday o’zgarishini ifodalaydi. Biror mahsulotga bo’lgan talab elastik deb yuritiladi, agar talab miqdori narxdagi o’zgarishga sezilarli ravishda javob qaytarsa. Biror mahsulotga bo’lgan talab noelastik bo’ladi, agar talab miqdori narxdagi o’zgarishlarga birozgina javob qaytarsa. Har qanday mahsulot uchun talabning narx elastikligi o’sha mahsulotning narxi oshganda iste’molchilarning haridi qanday ekanligini hisoblaydi. Shunday qilib, elastiklik iste’molchi xohishlarini shakllantiradigan ko’plab iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik kuchlarda aks etadi. Lekin, tajribaga asoslangan holda, biz talabning narx elastikligini nima aniqlab berishi haqida bir necha umumiy qoidalarini bayon qilamiz. Yaqin o’rin bosuvchi tovarlarning mavjudligi. O’rnini bosuvchisi bor bo’lgan tovarlar ko’proq elastik talabga ega, chunki bir tovar o’rniga boshqasini 22 sotib olish iste’molchilar uchun osonroq. Masalan, saryog’ va margarin bir-birini o’rnini bemalol bosadi. Margarin narxi o’zgarmaganda saryog’ narxining biroz ko’tarilishi saryog’ning sotilish miqdori tushushiga sabab bo’ladi. Bunga zid holda, tuxumning o’rnini bosadigan tovar bo’lmagani uchun tuxumga bo’lgan talab saryog’ga nisbatan kamroq elastik bo’ladi. Zaruriyat hashamatga qarshi. Zaruriyatga bo’lgan talab odatda noelastik b o’ladi, lekin hashamat elastik talabga ega. Shifokorlarga tashrif buyurish narxi oshgan vaqtda, odamlar ular bilan uchrashish sonini keskin kamaytirmaydi. Lekin yelkanli qayiq narxi oshsa, unga bo’lgan talab sezilarli darajada pasayadi. Chunki odamlar shifokorga zaruriyat uchun borishadi, yelkanli qayiq esa hashamat hisoblanadi. Albatta, tovarlarning zaruriyat yoki hashamat ekanligi ularning ichki xususiyatlariga bog’liq emas, balki haridorlarning xohishiga bog’liq. Sog’lig’iga kamroq munosabatda bo’lgan dengizchi uchun yelkanli qayiq talab elastikligiga ega bo’lgan zaruriyat bo’lishi mumkin va shifokorga borish elastik talabga ega bo’lgan hashamat bo’lishi mumkin. Bozor tavsifi. Har qanday bozor talab elastikligi bozor chegaralarini qanday chizishimizga bog’liq. Tor doirada aniqlangan bozor keng doirada aniqlanganidan ko’ra elastikroq talabga ega, chunki tor doirada aniqlangan tovarlar uchun birbirini o’rnini bosuvchi tovarlar topish oson. Misol uchun, oziq-ovqat noelastik talabga ega, chunki oziq-ovqatning o’rnini bosadigan tovar mavjud emas. Muzqaymoq elastik talabga ega, chunki disertga muzqaymoqdan boshqa narsa olsa ham bo’ladi. Vanillin muzqaymog’i juda ham elastik talabga ega, chunki muzqaymog’ning ko’plab boshqa tamlilari uning o’rnini bosadi. 23 Vaqt birligi. Tovarlar odatda uzoqroq vaqtda ko’proq elastik talabga ega bo’lishadi. Benzin narxi oshganda, birinchi oylarda unga bo’lgan talab miqdori biroz kamayadi. Lekin, vaqt o’tgan sayin, odamlar yoqilg’i tejaydigan mashinalar sotib olishadi, jamoa transportidan ko’proq foydalanishadi va ish joylariga yaqin joyga ko’chishadi. Bir necha yil ichida benzinga bo’lgan talab sezilarli darajada tushadi. Talabning elastiklik darajasini uning koeffitsenti ifoda etadi. Taklabning narxga binoan elastiglik koeffit s enti bu talab hajmi o'zgarishining narxining o'zgarishiga bo'lgan nisbatidir. Ek=Tb% / R% Ek-elastiklik koefficenti. Tb%-tabning foiz hisobida o'zgarishi. R%-narxning foiz hisobida o'zgarishi. Buni misolimizda ko'rib chiqamiz. Bir shisha fantaning narxi 1000 sumdan 1200 so'mga o'zgardi. Bunga javoban ichimlik haridi 12 ta shishadan 9ta shishaga tushib qoldi. Demak narx 20% ga oshdi. (1200-1000/1000*100=20%) Talab esa 25% qisqaradi. (12-9/12*100=25%) Buni formulaga tushurs Daromadni narhga ta'sir etish darajasi daromad samarasi deyiladi. Talabni daromadga bog’liq elastikligi daromad-ning o'zgarishiga javoban talabning naqadar o'zgarganli-gini bildiradi.ak, Ek= 24 25/20=1,25 yoki Ek>1. Bunda narxga nisbatan talab tezroq o'zgargan. Talab25% qisqargan , narx 20% ga oshgan va 25>20 hosil buldi. Talab qonuniga ko'ra talab narxga teskari mutanosiblikda bo'ldi. Agar Ek>1 dan bulsa talab elastik hisoblanadi , agar Ek<1dan bulsa Noelastik talab movjud buladi. Ek=0 bulsa mutlok noelastik buladi Ya'ni narxga nisbatan talabda hech kanday o'zgarish yuz bermaydi. Bordi-yu Ek=1bo'lsa bunda narx va talab bir hil o'zgargan bo'ladi va buni bir da'fali o'zgarish deyiladi. Daromadni narhga ta'sir etish darajasi daromad samarasi deyiladi. Talabni daromadga bog’liq elastikligi daromad-ning o'zgarishiga javoban talabning naqadar o'zgarganli-gini bildiradi. Talabning daromadga bog’liq elastikligini ham elastiklik koeffitsentini belgilaydi . Ek=Tb%/D% Tb%- talabning foiz hisobidagi o'zgarishi. D%- daromadning foiz hisobidagi o'zgarishi. Tovarning nafliligi uning kishilar ehtiyojini naqadar qondira olishi, ya'ni iste'molchilarda qonikish hosil etishidir. Tovarning kadir-kiymati uning nafliligi va narxining qanday bo'lishidir. Marginal (cheklangan) naflilik qonuniga ko'ra talab qondirilgan sari qo'shimcha harid etilgan so'nggi tovarlarning nafliligi pasayishga moyil bo'ladi. 25 Taklif - bu aniq bir tovar yoki tovarlarning muayyan bir vaqtda va muayyan narh bilan sotish uchun bozorga chiqarilishidir. Taklif bozordagi barcha tovarlar ishlab chiqaruvchilarning taklifi muayyan vaqtdagi bozor taklifi buladi. Taklif talabdan farqliroq harid qobiliyatini emas, balki ishlab chiqarish ko'lamini bildiradi. 1. Individual taklif- bu ayrim ishlab chikarishlarni muayyan tovarni bozorga taklif etishidir. 2. Bozordagi barcha tovarlar ishlab chiqaruvchilarning taklifi muayyan vaqtdagi bozor taklifi bo’ladi. Tf-narx ni foiz hisobida o'zgarishi. R-narxning foiz hisobida o'zgarishi. Misolda ko'rib chiqamiz , agar 250 grammli bir pachka margarinnig narxi 800 sumdan 960 sumga oshdi, ya'ni 20% ga (960-800/ 800*100=200 ) oshdi. Bunda 10000 pachka urniga 12500 pachka margarin taklif etiladi, ya'ni taklif 25%ga (12500-10000/ 10000*100=25) oshiradi. Bunda Ek=25/20=1.25 Demak,Ek >1,0. Bu taklif narxga nisbatan kuprok ortganini bildiradi. Taklif elastigligi har hil holatda buladi: 1.Taklif elastik bo’lsa. Ek>1,0 Taklif elastik bo’lganda uning chizig’i quyidagicha bo’ladi. В D NARX 600 С 26 500 А 400 300 200 100 О Х 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 TAKLIF 3-rasm. Narx o`sishi Taklif noelastik bulganda taklif narxga nisbatan sekinroq o’zgaradi. Narx 40 %ga oshsa taklif 25% ga ko’payadi. Bunda Ek=25/40=0,62 ya'ni Ek<1,0 shunday bo’lganda taklif Egri chizig’i quyudagi bo’ladi. У Е D 400 С 300 В Narx 200 А 100 О 100 300 500 700 Х taklif 4-rasm. Taklif o`sishi Taklif va narx bir xil darajada o`zgarganda bir da'fali elastik bo`ladi. Narxning o’zgarishiga javoban taklifning o’zgarishi bo’lmasa mutloq noelastik taklif mavjud bo’ladi. 27 Taklifga narxdan boshqa omillar ham ta'sir etadi, biroq ular taklif qonunini izoh etmaydi: 1. Resurslar narxi. 2. Ishlab chikarish tehnologiyasi. 3. Moliya vositalari ( soliq, subsidiya, moliyaviy yordam) 4. Borozda taklif etiladigan boshqa tovarlar narxi.(turdosh, o’rinbosar) Bozor narxining o'zgarish ehtimoli. Talab mikdori bilan taklif mikdori urtasidagi nisbat bir biriga teng bulgan holda bozor muvozanati yuzaga keladi. Bozor muvozanati hosil bo'lgandagi narh bozor narxi deyiladi. “Narx tovar qiymatining puldagi ifodasi” “Narx tovar va hizmatlarning nafliligini boholash vositasi bo'lib, unga to'lanadigan pul miqdorini ifodalaydi.” 28 1- Chizma. Narxlar majmuasi Muvozanat - bu tizimning shunday bir holatiki, agar unga biror bir tashqi kuch ta'sir qilmasa, u o‘zining ushbu holatini saqlab qoladi. Talab va taklif modelida talab chizig‘i bilan taklif S chizig‘ining kesishgan nuqtasi bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining tengligini ta'minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga ko‘ra shuni ta'kidlash mumkinki, agar bozor 29Muvozanatli narx Narxlar majmuasi Kontrakt ulgurji narx O’zgaruvchan narx Chakana narx Erkin narx Preyskurant narxDemping narx Nufuzli narx Arzonlashtirilgan narx Jahon narxi Milliy narx Mahalliy narx Mintaqaviy narx muvozanat holatida bo‘lsa, u holda, uning qatnashchilari tovar narxini yoki tovar miqdorini o‘zgartirishga hech narsa sabab bo‘lmaydi. Muvozanat narx deb, shunday narxga aytiladiki, agar u bozorda taklif qilinadigan ne'mat miqdori ni unga bo‘lgan talab miqdori unga bo‘lgan talab miqdori ga tenglashtirsa, ya'ni. 7-rasm. Muvozanat narx Pe va muvozanat ishlab chiqarish Qe . 7-rasmdan ko‘rinib turibdiki, bozor muvozanati yagona. Talab va taklif chizig‘iqlari yagona muvozanat E nuqtada kesishadi. va nuqtalar, muvozanat nuqta E ning koordinatlari hisoblanadi. Bozordagi talab va taklifning o‘zgarishi, bozor muvozanatini o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, bozordagi talab oshsa, (talab chizig‘i o‘ngga siljiganda) muvozanat narx va muvozanat tovar hajmi o‘sadi. Agar bozor talabi kamaysa 30P SD E P e Q 0 Q e (talab chizig‘i chapga siljisa), va lar ham kamayadi. Bozor taklifi oshsa (taklif chizig‘i o‘ngga siljisa), muvozanat narx kamayadi, muvozanat tovar hajmi o‘sadi. Agar bozor taklifi kamaysa (taklif chizig‘i S chapga siljisa), muvozanat narx o‘sadi, muvozanat tovar hajmi kamayadi. 8-rasm.Talab chizig‘ining siljishi. 9-rasm.Taklif chizig‘ining siljishi . Agar taklif va talab chiziqlari bir vaqtning o‘zida siljishsa, muvozanat narx va muvozanat miqdor larning o‘zgarishi har xil bo‘lishi mumkin. Yuqorida keltirilgan bozor modeli statik bo‘lib, u ma'lum vaqt oralig‘ini oladi (masalan, u bir oyga, bir yilga teng bo‘lishi mumkin). Bunday bozor modelida o‘zgaruvchilar vaqtga bog‘liq emas. Modelda talab, taklif va narxlarning bog‘liqliklarini vaqt o‘zgarishi bilan bog‘lasak, model dinamik modelga aylanadi. Faraz qilaylik, ma'lum vaqt oralig‘ida (masalan, bu oraliq bir oy bo‘lsin) bir birlik tovarning bozor narxi bo‘lsin (ya'ni, 31D 2D D 1 SP0E 0 eP E 1E P e 1 eP eQ 1 eQ Q 0 eQ S 2 S 1D SP 0E 0 eP E 1E P e 1 eP eQ 1 eQ Q 0 eQ tovar narxi bir oy ichida o‘zgarmaydi). Tovarning bozor narxi muvozanat narxga teng bo‘lishi ham, teng bo‘lmasligi ham mumkin. Agar biz vaqt oralig‘ini qarasak, u holda qiymatlarni qabul qiladi. - narx trayektoriyasini yoki dinamik model trayektoriyasini beradi. Bunday minimal narx davlat tomonidan, ushbu mahsulotni ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun o‘rnatiladi. Minimal narxning o‘rnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to‘planib qolishiga olib keladi. Bu vaziyat grafikda keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi ga teng. Agar davlat mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu yerda ham norasmiy bozor vujudga keladi. Grafikdagi nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat narxdan past narxda ( narxda) sotilishi mumkin bo‘lgan vaziyatni ko‘rsatadi. Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o‘zgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin. Muvozanat narx quyidagi qaytariladigan bosqichlar bo‘yicha aniqlanadi: 1. Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal o‘q bo‘yicha narx P qo‘yiladi, vertikal o‘q bo‘yicha taklif va talab qilingan mahsulot miqdori Q); 2. Boshlang‘ich vaqt oralig‘i bo‘yicha taklif miqdori , boshlang‘ich narxga ko‘ra aniqlanadi, (boshlang‘ich narx ) oldindan sotuvchi tomonidan beriladi; Bitta mahsulot uchun bozorning dinamik modelini qaraymiz. Modelda talab chizig‘ini D va taklif chizig‘i S vaqt o‘zgarishi bilan o‘zgarmaydi deb faraz qilaylik. Talab funksiyasi va taklif funksiyasi 32 narx ga bog‘liq. Bu yerda t - oraliqdagi narx, - oldingi P - oraliqdagi narx. Talab funksiyasi: (1) bu yerda - o‘zgarmas parametrlar. Taklif funksiyasi: (2) bu yerda - o‘zgarmas parametrlar. Muvozanat narx quyidagi qaytariladigan bosqichlar bo‘yicha aniqlanadi: 1. Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal o‘q bo‘yicha narx P qo‘yiladi, vertikal o‘q bo‘yicha taklif va talab qilingan mahsulot miqdori Q); 2. Boshlang‘ich vaqt oralig‘i bo‘yicha taklif miqdori , boshlang‘ich narx ga ko‘ra aniqlanadi, (boshlang‘ich narx ) oldindan sotuvchi tomonidan beriladi; 3. oraliq uchun narx muvozanatlik shartidan aniqlanadi. Narx ma'lum bo‘lgani uchun, yuqoridagi tenglikdan aniqlanadi; uchun aniqlanganidan keyin yuqoridagi ikkinchi va uchinchi bosqichlar takrorlanib, aniqlanadi va hokazo. Hisob-kitoblarning to‘xtash sharti bo‘lib, bu shart barjarilsa, muvozanat narx ko‘rinishida aniqlanadi. Taqribiy baholash: Agar bo‘lsa, deb qarash mumkin. Misol. Quyidagi talab funksiyasi berilgan bo‘lsin: 33 (3) Taklif funksiyasi: (4) uchun boshlang‘ich narx bo‘lsin va bu narxda taklif miqdorini aniqlaymiz: (5) Muvozanatlik shartiga ko‘ra ni aniqlaymiz. dan , (6) Endi hol uchun taklif miqdorini aniqlaymiz: (7) Muvozanatlik shartidan ni aniqlaymiz: yoki (8) uchun taklif miqdori aniqlanadi; (9) Muvozanatlik shartidan ni aniqlaymiz. , . (10) Keyingi hisob-kitoblarda va , . (11) Agar aniqlik darajasini deb olsak, bo‘lgani uchun muvozanat narx sifatida biz aniqlik bilan ni qabul qilishimiz mumkin. Muvozanat narxni to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvozanatlik sharti bo‘yicha aniqlash ham mumkin: 34 deb yoki , . (12) Muvozanat narx ga teng, muvozanat tovar miqdori Umuman olganda bozorning dinamik modelida bozor narxi ning o‘zgarishi uch xil variantga olib kelishi mumkin: 1. Vaqt o‘tishi bilan bozor narxi ning muvozanat narxdan chetlanishi kamayib boradi; 2. Bozor narxi muvozanat narxdan uzoqlashib boradi; 3. Bozor narxi muvozanat narx atrofida tebranib turadi va bozor muvozanatiga hech vaqt erishilmaydi. Agar taklif chizig‘i S talab chizig‘iga nisabat tikroq bo‘lsa, birinchi hol yuz beradi. Agar taklif chizig‘ining yotiqligi talab chizig‘ining yotiqligiga nisbatan tikroq bo‘lsa, birinchi hol amalga oshadi Uchinchi holatda talab va taklif chiziqlari yotiqligi bir xil bo‘ladi 35Narxga ta’sir etuvchi omillar Tovar yoki hizmatning nafliligi Talab va taklif nisbatlatiTovar ishlab chiqarishdagi ijtimoiy zaruriy sarflar ( qiymat ) Raqobat kurashi Davlat iqtisodiy siyosati Pul qadr-qimmati 2-chizma. Narxga ta’sir etuvchi omillar 36 3-chizma. Narxning iqtisodiyotdagi vazifasi . 37Bozor muvozanatini ta’minlash Hisob-kitob o’lchoviRaqobat vositasi Narxning vazifasi Aholini ijtimoiy himoyalash Iqtisodiyotni tartibga solish 2.2 Talab va taklif muvozanati. talabning oshishi va pasayishi. O'zbekiston bozorlarida iste'mol mahsulotlarining narxi oshib ketgan bir sharoitda aholining xarid qilish quvvati pasayib bormoqda. Bugun o’zbekistonliklar qayerdan xarid qilishni istashadi? Bozorlar va supermarketlardan sifatli mahsulot sotib olayotganlar kimlar? Narxlar balandligi-yu xarid quvvati pastligining jamiyatga ta’siri qanday? Xaridorlar fikrlari: “Men Eskishahar bozoridan savdo qilaman. Narxlar judayam baland. Pensiyamga judayam qiyin”. “Qo’yliqdan yo Chorsudan bozor qilamiz. Go’shtlar, saryog’lar ham, kolbasalar ham qimmat hammasi”. “Hozirgi kunda bir kilo kartoshkaning narxi 600 so’mni tashkil qiladi, bir kilo piyozning narxi esa 600 so’m, 800 so’mni tashkil qiladi. Nima uchun narxlar 38 qimmat desak, poliz mahsulotlari kam kelganining hisobiga narxlar qimmat bo’lyapti, deb aytishadi sotuvchilar. Qora kartoshkalar kelardi Rossiyadan, arzon bo’lardi. Qozoqistondan ham oldin gurunch ham, un ham kelardi”, - deyishadi ayrim o’zbekistonliklar. Mustaqillikka erishilgandan so’ng, O’zbekiston aholisi iste’mol mahsulotlarini deyarli to’laligicha bozorlardan xarid qiladigan bo’lgan. Biroq qo’shni davlatlar bilan chegaralarning yopilishi, xorijdan olib kelinayotgan mahsulotlarga bojxona to’lovining keskin oshib ketishi bozorlardagi narx- navoning ko’tarilishiga sabab bo’lgan. Bozorlarda narx-navoning oshib ketgani aholining xarid quvvatini ham pasaytirib yuborgan. Buning boisi qilib maoshlarning ham iste’mol talabiga nomutanosibligi aytiladi. “Narx-navo hozir odamlarni qoniqtirmaydi, hamma narsa baland. Bitta narsa olaman desangiz u oylikdan bu oylikka produktaga yetmaydi. Umuman gapirmasangiz ham bo’ladi kiyim-kechakni. Qandoq qilamiz, eski narsalarni kiyib yuriladi, Soyuz paytidagi narsalarni”. “Oyligimizni tejashniyam bilmaymiz, bolalarni kiyintirishniyam bilmaymiz. Bitta oddiy ko’ylaklarniyam olsangiz sakkiz-ming, yetti-ming, uch-ming deyapti, bitta oddiy maykalarni ham. Bergan oylik hech narsaga yetmayapti. Oyligim 25 ming so’m. Kamroq yesak bolalarni kiyintiramiz, bo’lmasa yo’q”, - deyishadi ba’zi fuqarolar. Turkiyalik tijoratchi o’zi savdo qilayotgan va bozorlardagi iste’mol mahsulotlari narxining balandligi hamda asosiy aholining bozorlardan sifatli mahsulot xarid qilishga qurbi yetmasligi boisini izohlaydi. Aholi va uning eng faol 39 qismi bo’lgan mehnat resurslari makroiqtisodiyotning asosiy qismi hisoblanadi. Makroiqtisodiyot aholi va mehnat resurslarining ijtimoiy-iqtisodiy yo’nalishlarini tadqiq etish orqali uni samarali boshqarish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirishni maqsad qilib oladi. Chunki, mehnat resurslari va uning faol qismi bo’lgan ish kuchi ishlab chiqaruvchi kuchlarning eng asosiy qismidir. Shu bilan birga mehnat resurslari bozor iqtisodiyoti munosabatining tarkibiy elementlaridir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida respublikamizda mehnat bozori, mehnatni boshqarish institutlarini va iqtisodiy huquqiy mexanizmlarini yaratish talab etiladi. Bozor iqtisodiyoti erkin ishlab chiqaruvchilarning, iste’molchilarning gorizantal munosabatlariga asoslanar ekan, ishsizlik, qashshoqlik ijtimoiy-siyosiy vaziyatning barqarorligi kabi salbiy xodisalarning bo’lishi mumkinligini nazarda tutish zarur. Umuman makroiqtisodiyotni mutassil o’sish sur’atlarini ta’minlash uchun respublika aholisining o’sish sur’atlarini tartibga solish lozim. Aholining o’sishi esa ish kuchining manbaidir. Mehnat bozorida ham talab va taklif qonunlari amal qiladi. Buning mohiyatini anglashdan oldin ish kuchini ish bilan bandlik kontsepsiyasini bilish lozim. Ish bilan bandlikning klassik nazariyasini hozirgi mehnat bozoridagi raqobat sharoitida “talab va taklif”ning umumbashariy funktsiyasidan boshlanadi. Hozirgi raqobat sharoitida ishbilarmonlar ish kuchidan shunday miqdorda foydalanadilarki bunda mehnatning yuqori mahsuli real ish xaqi bilan teng bo’lishi yoki ish xaqqi xajmining puldagi ifodasi mehnatning yuqori maxsuli qiymatiga teng bo’lishi kerak. Agar real ish xaqqi miqdori oshsa ishbilarmon ish kuchiga bo’lgan talabni 40 qisqartiradi, agar real ish xaqqi kamaysa ish kuchiga bo’lgan talab ortadi. Bu yerda ishbilarmon shu yo’l bilan daromadning kamayishini muvozanatlashtiradi. Ma’lumki klassik iqtisodiy nazariyada ish bilan to’la bandlik, bozor iqtisodiyotining normasi eng yaxshi iqtisodiy siyosat deb esa davlatni iqtisodiyotga aralashmasligi tushuniladi. Keyns nazariyasiga ko’ra sof kapitalizm uchun ishsizlik xos bo’lib ishsizlikning mavjud bo’lishi tabiiy holdir. Resurslarni isrof bo’lmaslik uchun davlat iqtisodiyot bilan faol shug’ullanishi lozim. Bu g’oya ishchi kuchiga tegishlidir. Keyns nazariyasining eng qat’iy jihati shundaki u bozor iqtisodiyoti sharoitida ish bilan to’la bandlikni ta’minlovchi xech qanday mexanizm yo’qligini aniqlab berdi. Makroko’lamda iqtisodiy muvozanatga erishish mumkin shunda ham ma’lum salmoqda ishsizlik va inflyatsiya saqlanib qolinishi ilmiy jihatdan isbotlangan. Makroiqtisodiyotni asosiy maqsadlaridan biri aholining yuksak darajada ish bilan bandligini ta’minlashdir. T. A. Samuelsonning ta’rificha, ish qidirmayotganlardan tashqari barcha ishlovchilar va ishlamoqchi bo’lganlar ishchi kuchini tashkil etadi. “Misol uchun, bir narsa olib keladigan bo’lsak, masalan, tamojniy haqlarini to’lagandan so’ng, men boshqa xarajatlarni hisoblamayman. Uning yo’l-kirasi bor, yana boshqa-boshqa, masalan bir so’m yetmish tiyin bo’ladi, deylik. Men hech bo’lmasa bir so’m 80 tiyinga sotishim kerakmi buni? Keltirib berishi bor, xarajati bor, solig’i bor. Natijada bir so’m 80 tiyinga sotasan, odamlarga bu to’g’ri 41 kelmayotir. Chunki odamlarning puli yetmayapti. Masalan, Rossiyaga kir yuvuvchi narsalar keltiriladi, yuzda 35 foizga kelib chiqadi. Ammo bizda 90 foiz, 75 foiz. Natijada, e’tiborli tomoni shundaki, masalan Qozog’istinga, Rossiyaga chet-eldan ko’p mol keltirishadi-da. Biladilar-ki, O’zbekistonda nalog shunaqa ko’p farqi bor, o’zi olib kelganda qimmat bo’ladi, bizning odamlarga u yerdagilar kontrabanda yo’li bilan taklif qiladi ”, - deydi turkiyalik savdogar. So’nggi 10 yil orasida qad rostlagan supermarketlarni asosan poytaxtda ko’plab uchratish mumkin. Avvallari faqat boylarning xarid do’koni hisoblangan supermarketlarda bugun o’rtahol tabaqa vakillariga ham duch kelasiz. MUXBIR: Siz mana supermarketdan chiqayapsiz, nimalar xarid qildingiz? XARIDORLAR: “Koka-kola xarid qildim. Bir xil narsa bu yerda arzon, bozorga qaraganda”. “Qiyma oldik, go’sht oldik. Go’shtlari yaxshi, sifatli”. “Bozorda alg’ov-dalg’ov-de hamma joy, u tomon yugurish kerak, bu tomon yugurish kerak. Bu yerda hamma narsa joyida. Gigiyenaga muvofiq, qulay ham. Narxlariyam bozorga qaraganda bir xillari arzon, bir xillari qimmat. Endi o’shanga qarab, taqqoslab olaveramiz”. Faqat maosh va nafaqa bilan kun ko’ruvchi aholi vakillari esa supermarketlardan savdo qila olmasliklarini aytishadi. “U yerdan 100 mingga bitta kiyim olasizmi? Hammasi 100 ming bo’lsa, 200 ming so’m bo’lsa, qanaqa qilib kiyim olish mumkin? Oyligingiz 20 mingdan bo’lsayu, ololmaysiz sifatli kiyimlarni. Sifatsizlarni esa arzonroq bo’lsa kiyib ketish mumkin”. 42 “Endi odamlarning oyligi o’rta hisobda 25-30 mingni tashkil qilsa, bolalarni boqish kerak, kiydirish kerak, menimcha har doim supermarketdan xarid qilishga imkoniyat bo’lmaydi”, - deb aytishadi ayrim toshkentliklar. O’zbekiston yer resurslari bilan yaxshi ta’minlangan. Umumiy yer zihrasining salkam o’n foizini haydalgan va sug’oriladigan yerlar tashkil etadi. Shularning asosiy qismi dehqonchilik uchun qulay bo’lgan, aholi zich joylashgan vodiy va vohalarga to’g’ri keladi. Sug’oriladigan yerlarda paxta, bug’doy, sholi, jo’xori, kanop, sabzavot, kartoshka va poliz ekinlari, lalmi yerlarda esa bug’doy va arpa etishtiriladi. “O’zbekiston-qadimdan sug’orma dehqonchilik mamlakati bo’lib kelgan. Sug’orma dehqonchilik oziq-ovqat sohasida Respublika mustaqilligining negizi va asosiy eksport mahsulotining manbaidir”. Mamlakatda sug’oriladigan yerlarning umumiy maydoni salkam 4,3 mln. gektarni tashkil etib, uning asosiy qismi tuproq-suv sharoiti nisbatan qulay bo’lgan vodiy va vohalarda joylashgan. Farg’ona, Zarafshon vodiylari, Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm vohalari shular jumlasidandir. Sug’oriladigan yerlar maydoni XX asrning 60-yillaridan so’ng ikki martadan ziyod ko’paydi. O’sish asosan Mirzacho’l, Qarshi cho’li, Ellikqal’a massivi hisobiga ta’minlandi. O’zbekistonda bog’lar va tokzorlar egallagan maydon salkam 0,4 mln. gektarga teng. Shularning asosiy qismi tog’oldi mintaqasi yaxshi rivojlangan viloyatlarda joylashgan. 43 O’zbekistonda so’nggi yillarda tomorqa xo’jaligini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda mamlakatda tomorqa va dala-bog’ yerlarning umumiy maydoni 0,6 mln. gektarni tashkil etadi. O’zbekiston ulkan inson salohiyatiga ega bo’lgan mamlakatdir. “Inson salohiyati eng faol, eng bunyodkor omil bo’lib, u mamlakatning islohotlar va tub o’zgarishlar yo’lida tinimsiz ilgarilab borishi ta’minlab beradi”. Jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi darajasi bilan belgilanuvchi mazkur omil o’z navbatida uni rivojlantirish va tarqqiy ettirishda hal qiluvchi ro’l o’ynaydi. Inson salohiyatining shaklanishi juda ko’p omillarga bog’liq bo’lib, ularning ichida ijtimoiy demografik vaziyat alohida o’rin egallaydi. Bozor istemol mahsulotining narxi. Talab va taklif mutanosibligini saqlash. Iqtisodchilarga ko’ra, erkin bozorning eng oddiy talablaridan biri ehtiyojning taklifga mutanosib bo’lishidir. Keyingi paytlarda talab va taklifning nomutanosibligi iste’mol mollarining sun’iy ravishda narxi oshishiga olib kelgan. Narxlar, xarid quvvati va uning jamiyatga ta’siri haqida jurnalist-tijoratchi shunday deydi: Respublika aholisining soni 2020 yilning 1 yanvar kuniga salkam 24,5 mln. kishini tashkil etadi. Bu jahondagi 229 mamlakat ichida 37chi ko’rsatkich hisoblanadi. Jami aholidan 9,2 mln. kishi (37,4%) shahar va shaharchalarda, 15,3 mln. kishi (62,6%) qishloqlarda yashaydi. Tabiiy-geografik sharoitlarining qulayligi, xilma-xil tabiiy hamda inson resurslari bilan yaxshi ta’minlanganligi O’zbekiston Respublikasini iqtisodiy 44 taraqqiy etishi, jahonning rivojlangan davlatlari qatoriga kirishi uchun juda yaxshi imkoniyatlar yaratadi.  Bozorda tovarga bo`lgan talab va taklif funksiyalari quyidagicha berilgan: Qd = 24 00 -2P va Qs = 6 00+3P bo`lsa,bu yerda P narx (so`mda), Q – ( donada) . Muvozanat miqdor va narxini aniqlang. Talab va taklif grafigini chizing Davlat iste’molchilarni qo`llab quvvatlash maqsadida tovar narxini P= 240 so`m qilib belgiladi. Davlatni ushbu narx siyosati oqibatlarini tahlil qili ng 2 . Mamlakat aholisining soni 1 8 0 million kishini tashkil etib,mehnatga layoqatli aholi uning 62% ni tashkil etadi.Mehnatga layoqatli aholining 1 7 , 1 millioni o’z hohishiga ko’ra ish qidirmayotganlar hisoblanadi.Mamlakatda friksion va tarkibiy ishsizlik 2% ni, dav riy ishsizlik 8% ni, mavsumiy ishsizlik 3% ni tashkil etadi. Yuqoridagi ma’lumotlar asosida mamlakatdagi umumiy ishsizlik darajasi va ishsizlar sonini ; tabiiy ishsizlik darajasini va sonini ; bandlik darajasini va bandlar sonini aniqlang. 3. A tovarga bo`lgan talab va taklif funksiyalari chiziqli bo`lib, Q d = 500-6P, Q s = 4P-100 formulalari bilan berilgan bo`lsin.Bunda P-narx so`mlarda, Q –miqdor ming donada. Davlat har bir sotilgan tovar uchun 10 somdan aksiz belgiladi. Sotuvchilar (T 1 ) to`laydigan soliq miqdorini, Xaridorlar (T 2 ) to`laydigan soliq miqdorini , jami to`lanadigan soliq miqdorini aniqlab, talab va taklif chiziqlarini chizing . 4. Quyidagilar ma’lum bo`lsa, sof raqobatli bozordaga firmaning umumiy daromadini aniqlang:  marjinal daromad -6000 som 45  minimal o`rtacha o`zgaruvchan xarajatlar 1000 so`m bo`lib ularga 20 dona mahsulot ishlab chiqarilgandagina erishiladi.  minimal o`rtacha umumiy xarajatlar 4000 so`m bo`lib unga 50 dona mahsulot ishlab chiqarilgandagina erishiladi.  firmaning 20 dona mahsulot ishlab chiqarishdagi marjinal xarajatlari grafigi chiziqli ko`rinishga ega.  firma foydasini maksimallashtirishga intilmoqda. 5. Quyidagi jadvalda berilgan ma’lumotlar asosida 2,3 yillar uchun iste’mol narxlari indeksini hamda yillar bo`yicha inflyatsiya darajasini aniqlang “Iste’mol mollarining narxi oshishi aholining xarid quvvatini pasaytiradi. Bunday sharoitda iste’mol savati g’ariblashadi va aholi qatlamlarining kerakli mahsulotlarni xarid qilmasligi oqibatida, to’yib yeyilmagan ovqat, yoki vaqtida kiyilmagan liboslar tufaylimi, aholining qashshoqlashuvi oshib ketadi. Mening nazarimda bu aholining sog’ligiga, kayfiyatiga ham ta’sir ko’rsatsa kerak. Mahsulotlar kamayishi, sun’iy ravishda narxlar oshishi esa o’sha jamiyatda aholining ertangi kunga ishonchining susayishiga olib kelishi mumkin. Bu esa o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatmasdan qolmaydi”. Aholi va uning eng faol qismi bo’lgan mehnat resurslari makroiqtisodiyotning asosiy qismi hisoblanadi. Makroiqtisodiyot aholi va mehnat resurslarining ijtimoiy-iqtisodiy yo’nalishlarini tadqiq etish orqali uni samarali boshqarish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirishni maqsad qilib oladi. Chunki, mehnat resurslari va uning faol qismi bo’lgan ish kuchi ishlab chiqaruvchi kuchlarning eng asosiy qismidir. Shu bilan birga mehnat resurslari bozor iqtisodiyoti munosabatining tarkibiy elementlaridir. 46 Bozor iqtisodiyoti sharoitida respublikamizda mehnat bozori, mehnatni boshqarish institutlarini va iqtisodiy huquqiy mexanizmlarini yaratish talab etiladi. Bozor iqtisodiyoti erkin ishlab chiqaruvchilarning, iste’molchilarning gorizantal munosabatlariga asoslanar ekan, ishsizlik, qashshoqlik ijtimoiy-siyosiy vaziyatning barqarorligi kabi salbiy xodisalarning bo’lishi mumkinligini nazarda tutish zarur. Umuman makroiqtisodiyotni mutassil o’sish sur’atlarini ta’minlash uchun respublika aholisining o’sish sur’atlarini tartibga solish lozim. Aholining o’sishi esa ish kuchining manbaidir. Mehnat bozorida ham talab va taklif qonunlari amal qiladi. Buning mohiyatini anglashdan oldin ish kuchini ish bilan bandlik kontsepsiyasini bilish lozim. Ish bilan bandlikning klassik nazariyasini hozirgi mehnat bozoridagi raqobat sharoitida “talab va taklif”ning umumbashariy funktsiyasidan boshlanadi. Hozirgi raqobat sharoitida ishbilarmonlar ish kuchidan shunday miqdorda foydalanadilarki bunda mehnatning yuqori mahsuli real ish xaqi bilan teng bo’lishi yoki ish xaqqi xajmining puldagi ifodasi mehnatning yuqori maxsuli qiymatiga teng bo’lishi kerak. Agar real ish xaqqi miqdori oshsa ishbilarmon ish kuchiga bo’lgan talabni qisqartiradi, agar real ish xaqqi kamaysa ish kuchiga bo’lgan talab ortadi. Bu yerda ishbilarmon shu yo’l bilan daromadning kamayishini muvozanatlashtiradi. Ma’lumki klassik iqtisodiy nazariyada ish bilan to’la bandlik, bozor iqtisodiyotining normasi eng yaxshi iqtisodiy siyosat deb esa davlatni iqtisodiyotga aralashmasligi tushuniladi. Keyns nazariyasiga ko’ra sof kapitalizm uchun ishsizlik xos bo’lib ishsizlikning mavjud bo’lishi tabiiy holdir. Resurslarni isrof bo’lmaslik uchun 47 davlat iqtisodiyot bilan faol shug’ullanishi lozim. Bu g’oya ishchi kuchiga tegishlidir. Keyns nazariyasining eng qat’iy jihati shundaki u bozor iqtisodiyoti sharoitida ish bilan to’la bandlikni ta’minlovchi xech qanday mexanizm yo’qligini aniqlab berdi. Makroko’lamda iqtisodiy muvozanatga erishish mumkin shunda ham ma’lum salmoqda ishsizlik va inflyatsiya saqlanib qolinishi ilmiy jihatdan isbotlangan. Makroiqtisodiyotni asosiy maqsadlaridan biri aholining yuksak darajada ish bilan bandligini ta’minlashdir. T. A. Samuelsonning ta’rificha, ish qidirmayotganlardan tashqari barcha ishlovchilar va ishlamoqchi bo’lganlar ishchi kuchini tashkil etadi. Bugun ozbekistonliklarning asosiy qismi xarid uchun faqat supermarket yoki bozorlarni emas, balki arzon mahsulot bor joyni tanlamoqda. Ba’zi kuzatuvchilar fikricha, aholining daromadi past bo’lgani holda iste’mol mollari xarid qilish quvvati tobora susayib borayotgan ayni sharoitda, maoshlarni keskin oshiribgina talab va taklif mutanosibligini saqlash mumkin. 1 . Bozorda tovarga bo`lgan talab va taklif funksiyalari quyidagicha berilgan: Qd = 24 00 -2P va Qs = 6 00+3P bo`lsa,bu yerda P narx (so`mda), Q – ( donada) . Muvozanat miqdor va narxini aniqlang. Talab va taklif grafigini chizing Davlat iste’molchilarni qo`llab quvvatlash maqsadida tovar narxini P= 240 so`m qilib belgiladi. Davlatni ushbu narx siyosati oqibatlarini tahlil qili ng 2 . Mamlakat aholisining soni 1 8 0 million kishini tashkil etib,mehnatga layoqatli aholi uning 62% ni tashkil etadi.Mehnatga layoqatli aholining 1 7 , 1 48 millioni o’z hohishiga ko’ra ish qidirmayotganlar hisoblanadi.Mamlakatda friksion va tarkibiy ishsizlik 2% ni, dav riy ishsizlik 8% ni, mavsumiy ishsizlik 3% ni tashkil etadi. Yuqoridagi ma’lumotlar asosida mamlakatdagi umumiy ishsizlik darajasi va ishsizlar sonini ; tabiiy ishsizlik darajasini va sonini ; bandlik darajasini va bandlar sonini aniqlang. 3. A tovarga bo`lgan talab va taklif funksiyalari chiziqli bo`lib, Q d = 500-6P, Q s = 4P-100 formulalari bilan berilgan bo`lsin.Bunda P-narx so`mlarda, Q –miqdor ming donada. Davlat har bir sotilgan tovar uchun 10 somdan aksiz belgiladi. Sotuvchilar (T 1 ) to`laydigan soliq miqdorini, Xaridorlar (T 2 ) to`laydigan soliq miqdorini , jami to`lanadigan soliq miqdorini aniqlab, talab va taklif chiziqlarini chizing . 4. Quyidagilar ma’lum bo`lsa, sof raqobatli bozordaga firmaning umumiy daromadini aniqlang:  marjinal daromad -6000 som  minimal o`rtacha o`zgaruvchan xarajatlar 1000 so`m bo`lib ularga 20 dona mahsulot ishlab chiqarilgandagina erishiladi.  minimal o`rtacha umumiy xarajatlar 4000 so`m bo`lib unga 50 dona mahsulot ishlab chiqarilgandagina erishiladi.  firmaning 20 dona mahsulot ishlab chiqarishdagi marjinal xarajatlari grafigi chiziqli ko`rinishga ega.  firma foydasini maksimallashtirishga intilmoqda. 5. Quyidagi jadvalda berilgan ma’lumotlar asosida 2,3 yillar uchun iste’mol narxlari indeksini hamda yillar bo`yicha inflyatsiya darajasini aniqlang 49 50 XULOSA Mahsulot tannarxini pasaytirishda hisobotning roli kattadir. Xisob olib borish yoqilg’i va energiyadan, xom ashyo va materiallardan ratsional foydalanishga yordam beradi, harajatlarni kamaytirish va korxona jamgarmasini oshirish imkonini beradi. Jamoaning kuchini yetishtiriladigan mahsulotning tannarxini pasaytirishga qaratish uchun ishlab chiqarishga qilinadigan harajatlarni to’g’ri rejalashtirish va hisobga olish zarur. Iqtisod qilish yo’llarni aniqlash ortiqcha harajatlarning sababini ochib tashlash uchun bu harajatlarni doimi tahlil qilib turish kerak. Ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini tahlil qilish ishlab chiqarish rentabelligining oshishi uchun korxonadagi barcha ishlarni takomillashtirilishi uchun muxim ahamiyatga ega. Lekin tahlil faqatgina tannarxning pasaytirish rejasini bajarilishiga qo’yilgan baho bilan chegaralanmaydi, u ishlab chiqarish harajatlarini yanada kamaytirish uchun taxliliy va texnikaviy harakatlarni xam ko’rishi kerak. Mahsulot ishlab chiqarishni tahlil qilishda ishchilarning faol ishtirok etishlari uni pasaytirishning muxim yo’lidir. Xarajatlar korxonaga bog’liq bo’lmagan omillarga qarab o’zgaradi. Masalan; resurs narxi, har xil xizmat xaqining tebranishi korxona xohishidan qat’iy 51 nazar harajatlarni o’zgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish ko’lami kengaysa, resurslar sarfi qisqaradi, chunki ular kamroq isrof etiladi. Resurslarni tejovchi texnologiya joriy etilganda harajatlar keskin qisqaradi. O’rtacha harajatlar mehnat unumdorligiga nisbatan teskari mutanosiblikda o’zgaradi. Mehnatni unumining ortishi ham moddiy ham mehnat sarfini qisqartiradi, bozordagi narx binobarin tovar barqaror sharoit va mehnat unumdorligi harajatlari pasaytirish orqali foydani ko’paytiradi. Talab va taklifning o`zgarishi spiral bo`yicha har bir harakatda ularning manfaati muvozanatli nuqtaga erishilguncha bir-biriga yaqinlashib boradi va muvozanatli nuqta ular talab va taklifi tеngligini ko`rsatadi. Muvozanatli narxni tushunib olish uchun vaqt omili katta ahamiyatga ega bo`ladi. Shu sababli bozordagi bir zumlik, qisqa davrli va uzoq davrli muvozanatlik holatni farqalsh zarur. Bir zumlik muvozanat uchun taqdim qilinadigan tovarlarning o`zgarmas yoki doimiy miqdori xos. Bu ishlab chiqarishning bozor vaziyatiga tеz, birdaniga moslasha olmasligi bilan bog`liq. Qisqa davrli muvozanatlikni, ishlab chiqarish va taklifni vaqtinchalik amal qiluvchi omillardan foydalanish asosida ko`paytirish imkoniyatini taqazo qiladi. Bunday vaqtinchalik omillarga ish vaqtidan tashqari, dam olish va bayram kunlari ishlash, ish smеnasini ko`paytirishlar kiradi. Uzoq davrli muvozanatlik o`zgarishi uzoq muddatli davrdagi omillardan foydalanishni taqozo qiladi. Bunda ishlab chiqarishni qayta qurollantirish, yangilash va qo`shimcha quvvatlarni vujudga kеltirish bilan bog`liq invеstitsiyalar 52 haqida gap boradi. Bu davrda yangi korxonalarni qurish hamda mazkur bozorda yangi korxonalarning paydo bo`lishi ham mumkin bo`ladi. 53 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023. 2. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ta’lim to‘g‘risida. 2020 yil 23 sentyabr O‘RQ-637-son. 3 . O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Innovatsion faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2020 yil 24 iyul, O‘RQ-630-son. 4. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida. Toshkent sh., 2019 yil 29 oktyabr, O‘RQ-576-son 5. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Raqamli O‘zbekiston - 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. Toshkent sh., 2020 yil 5 oktyabr, PF-6079-son. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent sh., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2020 yil 24 yanvar. //Xalq so‘zi, 2020 yil 25 yanvar. 19-son. 9. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 10. Mirziyoev SH.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 11. Mirziyoev SH.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 12. Gulyamov S.S., Ayupov R., Abdullaev A.M. Raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari. –T.: TMI, 2019. 13. Gulyamov S.S. Aql kapitalini rivojlantirish uchinchi renesansning eng ustuvor vazifalaridan sanaladi//Xalq so‘zi, 2022 yil 5 aprel, № 70 (8132). 14 . G’aibnazarova Z.T. Iqtisodiy nazariya. Iqtisodiyotning umumiy nazariy asoslari. . - T .: ToshDTU, 2013, 122 6. 54 15. G‘aibnazarova Z.T., Isamuxametov Sh.A. Iqtisodiy nazariya. 0 darslik. -T.: Iqtisodiyot, 2017, 368 6. 16. Shodmonov Sh.Sh., Mamarahimov B.E. Iqtisodiy nazariya. Ma'ruzalar matni. - T .: Iqtisodiyot va moliya, 2016. 728 b. 17. http://www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali. 18 . http://www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi sayti. 19 . http://www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi sayti. 20. http://www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti. 21 . http://www.norma.uz – Axborot-huquqiy portal 22 . http://www.ifac.org – Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi sayti 23 . http://www.ziyonet.uz – Ta’lim portali sayti 24 . www.stat.uz-O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi statistika boshqarmasining sayti 55 56

Talab va taklif nazariyasi

MUNDARIJA.

 

KIRISH ………………………………………………………………..….……3

I.BOB.  IQTISODIYOTDA TALAB VA TAKLIF TUSHUNCHASI. 

1.1. Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta'sir qiluvchi omillar.  

Talab qonuni ………………………………………………………..……….….4

1.2. Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklif miqdoriga ta'sir qiluvchi    omillar…………………………………………………………...……………...9   1.3. Talab va taklif miqdori o`rtasidagi nisbat hamda uning 

o`zgarishi …………………………………………………………………..….12

II.BOB  TALAB VA TAKLIF ELASTIKLIGI, ELASTIKLIKNI HISOBLASH VA QO’LLANISH SOHALARI.

2.1. Talab va taklif elastikligi va uni hisoblash................................................16

2.2. Talab va taklif muvozanati. Talabning oshishi va pasayishi. ...................30

XULOSA...........................................................................................................40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI......................................................................................................42

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                            

 

 

KIRISH

     “Talab va taklif degan so’zni to’tiqushga o’rgatsangiz bo’ldi, qarabsizki oldingizda iqtisodchi turibdi. Bu zaxarxanda hazilda jon bor” deya Makkonnell K.R va Bryu S. L talab va taklifni tadqiq etishni boshlashadi.

     Haqiqatdan ham iqtisodiyotga eng ko’p takrorlanadigan, diqqat qaratiladigan tushuncha-bu talab va taklif. Aynan talab va taklif ayrim iqtisodiy muammolarnigina emas, balki butun iqtisodiy muammoni qamrab oladi. Talab va taklif, ularning nisbatiga ko’ra soha, tarmoqlar qolaversa butunmamlakat miqyosida resurslar taqsimlanadi, ishlab chiqarish tarkibi shakllanadi. Shuning uchun ham talab va taklifga alohida diqqat qaratish zarur. Bozor mexanizmining amal qilishda talab va taklif qonunlari muhim o’rin tutadi. Talab va taklif narxi shakllantiradi, shu bilan birga narx talab va taklif o’rtasidagi nisbatni aniqlab beradi. Talab va taklifga narxning ta’siri, talab va taklif ta’sirida muvozanatlashgan narxning o’rnatilishi  tushunchalari iqtisodiyotda kata ahamiyat kasb etadi. Shu o’rinda talab va taklif  qonunlari, ularning miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni, ular o’rtasidagi mutanosiblik bu borada asosiy rol o’ynaydi.

     Hozirgi kunda iqtisodiyotni bozorsiz, hech bir davlatni bozor iqtisodiyotisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Aynan bozor iqtisodiyotning asosiy jang maydoni hisoblanadi deyish mumkin. O’z navbatida talab va taklifni bu jangdagi qurol-yaroqlarga taqqoslash mumkin.  Ya’ni, bozor eng avvalo iste’molchi bilan ishlab ishlab chiqaruvchi, xaridor bilan sotuvchi o’rtasidagi ayirboshlash oldi-sotdi munosabati sifatida maydonga chiqadi. Xaridorning bozordagi harakati talab, sotuvchiniki esa taklif shaklida namoyon bo’ladi. Bozor iqtisodiyotida “talab” bilan “taklif” fundamental asosiy tushunchadir.

So‘nggi besh yillik islohotlarning natijasida mamlakatimizda Yangi O‘zbekistonni barpo etishning zarur siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-ma’rifiy asoslari yaratildi.

 


 

I.BOB.  IQTISODIYOTDA TALAB VA TAKLIF TUSHUNCHASI. 

1.1. Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta'sir qiluvchi omillar.  Talab qonuni

Biz ehtiyojtushunchasi haqida dastlabkimavzuda gapirgan edik. Ehtiyoj tushunchasi kishilarning hayotiy vositalariga bo`lgan zaruriyatini ifodalovchi ilmiy katеgoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko`rinishi talab tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy katеgoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi.

Ehtiyojning faqat pul bilan ta'minlangan qismi talabga aylanadi. Dеmak, talab – bu pul bilan ta'minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan ta'minlanmasa, u «xohish», «istak» bo’lib qolavеradi. Talabning bir qator muqobil variantlari mavjud bo’ladi, chunki narx o`zgarishi bilan tovarning sotib olinadigan miqdori ham o`zgaradi. Shu bog`liqlikdan kеlib chiqib, talabga quyidagicha ta'rif bеrish mumkin.

Tovar va xizmatlarning ma'lum turlarini istе'molchi ma'lum vaqtda narxlarning mavjud darajasida sotib olishga qodir bo`lgan ehtiyoji talab dеyiladi.

Talablar har xil bo’lib, bir xil tovar yoki xizmatlarga bo’lgan talabning ikki turi farq qilinadi: yakka talab va bozor talabi. Har bir istе'molchining, ya'ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning tovarning shu turiga bo`lgan talabi yakka talab dеyiladi. Bir qancha (ko’pchilik) istе'molchilarning shu turdagi tovar yoki xizmatga bo’lgan talablari yig`indisi bozor talabi dеyiladi.

Individual, ya'ni yakka talab ham, bozor talabi ham miqdor jihatdan aniqlanadi. Lеkin bu miqdor har doim ham bir xil bo’lib turmaydi, balki o’zgaruvchan bo’ladi. Talab miqdorining o`zgarishiga bir qancha omillar ta'sir qiladi. Ularning ichida eng ko’p ta'sir qiladigan omil narx omilidir.

Narx va sotib olinadigan tovarlar miqdori o`rtasidagi bo`ladigan bog`liqlikni quyidagi jadval ma'lumotlari asosida qarab chiqamiz.

Istе'molchilar ma'lum bir tovarni uning narxi past bo’lsa, ko`proq sotib ola boshlaydi. Istе'molchi uchun narx sotib olishga xalaqit qiluvchi to`siq sifatida namoyon bo’ladi. Bu to`siq qancha yuqori bo’lsa, u shuncha kam tovar sotib oladi. Boshqacha aytganda, yuqori narx istе'molchining xarid qilish istagini so`ndiradi, past narx esa bu istakni kuchaytiradi. 

Rеal iqtisodiy hayotda ba'zan narxlar o`ssada ayrim tovarlarga talabning ortishiga olib kеlishi mumkin bo’lgan holatlar ham uchraydi. Bu vaziyat Giffеn samarasi dеb ataladi (ingliz iqtisodchisi R.Giffеn nomi bilan). Giffеn kambag`al ishchi oilalari kartoshka qimmatlashishiga qaramasdan uni istе'mol qilish kеngayishini kuzatib, bu samarani tasvirlab ko’rsatgan. Tushuntirish shunga asoslanadiki, kartoshka kambag`al oila ovqatida mahsulotlarning asosiy qismini egallaydi. Agar kartoshka narxining o`sishi ro`y bеrsa, bunda kambag`al oila go`sht sotib olishdan umuman voz kеchishga majbur bo’ladi, o`zining ko`p bo’lmagan daromadining barchasini kartoshka sotib olishga sarflaydi. 

Dеmak, bunday vaziyatda narxlarning oshishi zarur tovarlarga talabning kamaymasdan, aksincha uning oshishiga olib kеlishi mumkin.

Bahodan boshqa talab miqdoriga ta'sir qiluvchi omillar. Talab hajmining o`zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir qator omillarga ham bog`liq bo’ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari dеyiladi.

Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta'sir ko’rsatadi: 1) Istе'molchining didi; 2) Bozordagi istе'molchilar soni; 3) Istе'molchining daromadlari; 4) Bir –biriga bog`liq tovarlarning narxi; 5) Kеlajakda narx va daromadlarning o`zgarishi ehtimoli.

Bu omillarning o`zgarishi talab hajmining o`zgarishiga qanday ta'sir ko’rsatishini qarab chiqamiz.

  1. Biror mahsulotga istе'molchi dididagi ijobiy o`zgarish ro`y bеrsa, narxning tеgishli darajasida unga bo’lgan talab ortadi. Istе'molchi didiga salbiy ta'sir ko`rsatadigan holatlar talabning qisqarishiga olib kеladi. 
  2. O`z-o`zidan aniqki, bozorda istе'molchilar soni ko`paysa, talab ortadi, istе'molchilarning soni kamaysa, talab qisqaradi. Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini mislsiz kеngaytiradi hamda aktsiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo`lgan talabning o`sishiga olib kеladi. Tug`ilish darajasining pasayishi bolalar bog`chasi va maktabga bo`lgan talabni kamaytiradi.
Купить