Taraqqiyotning o’zbek modeli va uning o’ziga xos xususiyatlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	67.2KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

824 Sotish

Taraqqiyotning o’zbek modeli va uning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Ma’lumki, O’zbekiston o’z
mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng sobiq sho’ro tuzumining umrini o’tab
bo’lgan ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechilib, butun
dunyoda ―o’zbek modeli degan nom bilan haqli ravishda e’tirof etilayotgan‖
o’ziga xos taraqqiyot yo’li Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab
chiqildi va bugungi kunda o’zini to’la oqlamoqda. Mazkur model iqtisodiyotni
mafkuradan holiligi, uning siyosatdan ustunligi, qonun ustuvorligi, davlatning bosh
islohotchi bo’lishi, islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirishi, kuchli
ijtimoiy siyosat olib borish kabi muhim tamoyillarni o’z ichiga oladi.
Kurs ishi maqsadi va vazifasi: Yurtimiz istiqloli bizning oldimizda
ulkan imkoniyatlar ochdi va xalqimiz uchun munosib hayot barpo etish,
dunyo hamjamiyatidan munosib o’rin egallashdek yuksak maqsadlar yo’lida
mustahkam poydevor bo’lib xizmat qilmoqda.
O’tgan davr mobaynida amalga oshirilgan ulkan ishlar tufayli
yurtimizning barcha hudud va mintaqalari qiyofasi tubdan o’zgarib, obod
bo’lib borayotgani, O’zbekiston o’zining barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari,
izchillik bilan hayotga joriy etilayotgan keng qamrovli ijtimoiy dasturlari bilan
jahon miqyosida yuksak e’tibor va e’tirofga sazovor bo’layotgani hammamizga,
avvalambor, shu zaminda unib-o’sib kelayotgan yoshlarga xursandchilik va
ertangi kunga ishonch bag’ishlamoqda. Eng muhimi, ana shunday o’zgarishlar
tufayli yurtdoshlarimizning dunyoqarashi, ma’naviy olami izchil yuksalib,
hayotga, mehnatga munosabati keskin o’zgarib bormoqda.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Mamlakatimiz mustaqil taraqqiyot
yo’lida o’z oldiga qo’ygan marralarga yetish, ya’ni rivojlangan demokratik
davlatlar qatoriga kirish, xalqimizning hayot sifati va darajasini yuksaltirish va
yurtimizning jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallashida avvalo juda tez
o’zgarib borayotgan bugungi zamon bilan hamnafas bo’lib, ertaga yo’limizda
2

paydo bo’lishi mumkin bo’lgan turli muammo va tahdidlarni bartaraf etish
haqida doimo o’ylab yashash zaruratini hayotning o’zi talab qilmoqda.
Shu muqaddas zaminda yashab o’tgan qancha-qancha ajdodlarimizning asriy
orzusi bo’lgan mustaqillik bundan yigirma ikki yil muqaddam Prezidentimiz Islom
Karimov boshchiligida olib borilgan mardona kurashlar natijasida ro’yobga chiqdi.
Tarixan juda qisqa, biroq mazmunan asrlarga teng bu yillar davomida
xalqimiz milliy taraqqiyot yo’lidan izchil va qat’iyat bilan borib, barcha
sinov va mashaqqatlarni yengib o’tib, olamshumul yutuq va marralarga erishdi.
Hayotning o’zi biz tanlagan yo’l juda to’g’ri ekanini ko’rsatdi. Buni bugun jahon
ahli e’tirof etmoqda. Bu yo’l taraqqiyotning o’zbek modeli sifatida keng
o’rganilmoqda. Bu o’z navbatida xalqimizning irodasi, kuch-qudrati va
bunyodkorona mehnati samarasiga, davlatimiz rahbari tomonidan olib
borilayotgan siyosatga berilgan munosib bahodir.
Kurs ishining nazariy-amaliy ahamiyati: "O’zbek modeli"
tushunchasining hayotimizga shiddat bilan kirib kelganiga bu yil roppa-rosa 22
yil to’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom Karimov dastlab 1992 yilda
chop etilgan "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li" asarida o’zbek
modelining mohiyati va shakl-shamoyillari hamda tamoyillarini belgilab
bergan edi. Keyinchalik bu g’oya davlatimiz rahbarining 1993 yildagi
"O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li" kitobida,
"Komsomolskaya pravda" gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida,
ijtimoiyiqtisodiy sohadagi asarlari, nutq va maqolalarida yanada rivojlantirildi.
3

I.Bob.Taraqqiyotning O'zbek modeli va uning o'ziga xos xususiyatlari
1.1 O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos
xususiyatlari
XX asrning 90-yillari boshida O’zbekiston ijtimoiy - iqtisodiy
taraqqiyotida mutlaqo yangi mazmun va mohiyatga ega tarixiy vaziyat yuzaga
keldi. Bu, avvalo, Yurtboshimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimizning
mustaqillikka erishgani bilan bog’liqdir. Istiqlolimiz sharofati bilan
iqtisodiyotimizga bozor munosabatlarini joriy etish, mavjud ijtimoiy-iqdisodiy,
xalqaro masalalarni o’z milliy manfaatlarimizdan kelib chiqqan holda mustaqil
hal etish imkoniyati yaratildi. Boshqacha aytganda, mamlakatimizda bozor
iqtisodiyotiga o’tish jarayoni qadimiy milliy davlatchiligimizni qayta tiklash va
milliy iqtisodiyotimizni shakllantirish bilan uyg’unlikda olib borildi.
Ayni paytda, bozor munosabatlari xalqimiz va Vatanimiz uchun
butunlay yangi tushunchalar emasdi. Osiyo va Yevropaning savdo yo’li - Buyuk
ipak yo’li chorrahasida joylashgan o’zbek zamini asrlar osha Sharq va G’arb
o’rtasida o’ziga xos ko’prik bo’lib keldi. O’zbekiston o’zining ana shu tarixiy va
an’anaviy o’rnini egallashi uchun yurtimizda zamonaviy bozor munosabatlarini va
aholi o’rtasida esa bozor madaniyatini shakllantirish lozim edi. Bu esa oson
ish emasdi. Zero, kommunistik mafkura hukmronlik qilgan sovet zamonida -
yetmish yil mobaynida xalqimiz haqiqiy bozor qadriyatlaridan butunlay
uzoqlashtirilgan, odamlardagi bozor munosabatlariga xos tashabbuskorlik,
izlanuvchanlik va tadbirkorlik so’ndirilgan, boqimandalik kayfiyati hukmronlik
qilgan.
To’g’ri, sosializm sharoitida ham «xufiyona iqtisodiyot», kooperativ
faoliyat, kolxoz bozori singari bir qarashda bozorni eslatadigan yarim ochiq, yarim
yashirin ko’rinishdagi unsurlar ham mavjud bo’lgan. Ammo, sosializm
mazmunmohiyatiga ko’ra bozor iqtisodiyotiga butunlay zid, davlat mulkini
eng ustuvor o’ringa qo’yar va xususiy mulkchilikning har qanday ko’rinishini
inkor etardi.
4

Shu bois mulk obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish
va monopollashuvdan qaytish mehanizmlari orqali raqobat muhitini yaratish,
erkin tadbirkorlikka keng yo’l ochish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish, talab va
taklif asosida shakllanadigan narx mexanizmini joriy etish kabi bozor ustunlarini
qaror toptirish, pirovardida aralash iqtisodiyotga erishish lozim edi. Chunki, shusiz
ham chuqur inqiroz girdobiga tushib qolgan iqtisodiyotimizni
sog’lomlashtirishning bozordan boshqa yo’li yuq, oldinda ulkan islohotlarni
amalga oshirish vazifasi turardi.
Shukrki, O’zbekistonimiz jahonning tabiiy resurslarga boy mamlakatlaridan.
Yurtimizda turli xil oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish uchun keng ekin
maydonlari, yirik industrial baza, malakali kadrlar, qisqasi, jamiyat a’zolari
extiyojlarini to’la qondirish uchun zarur barcha imkoniyatlar mavjud bo’lsa-
da, eng ayanchlisi, ana shunday ulkan imkoniyatlarga qaramasdan, yurtimiz
qashshoq mamlakatlar qatoriga tushib qolgan, jamiyatda eng zarur iste’mol
mollarining ham keskin tanqisligi vujudga kelgan edi. Sababi eski tuzum davrida
jamiyatdagi tabiiy muvozanat buzilgan — shaxsiy manfaat va mehnat
natijalari o’rtasida bevosita uzviylik yo’q edi. Bu uzviylik esa har qanday
jamiyatda taraqqiyotning lokomotivi vazifasini bajaradi, mavjud barcha
resurslardan oqilona va samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Sobiq SSSRda ham bir qancha iqtisodiy islohotlar o’tkazilganini
ta’kidlash lozim. 1953, 1965, 1979 yillarda o’tkazilgan xo’jalik yuritish
mexanizmlarini takomillashtirish, moddiy manfaatdorlikni oshirishga qaratilgan
islohotlar shular jumlasidandir. Lekin, iqtisodiy rivojlanishda burilish yasash
maqsadida amalga oshirilgan bunday urinishlarning birortasi ham kutilgan
samarani bermadi. Berishi ham mumkin emasdi. Chunki, islohotlarni amalga
oshirishda shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasidagi bevosita uzviylik
hisobga olinmagan edi. Bu masala esa, ta’kidlanganidek, jamiyat poydevori
hisoblanadigan mulk munosabatlarini qayta qurish bilan bog’liq. Mulk
munosabatlarini o’zgartirish esa bevosita sosializmning taqdiri bilan bog’liq
5

edi. Murt poydevor ustiga qurilgan binoni ta’mirlash bilan uning
ko’rkamligini oshirish mumkin. Ammo uning mustahkamligi-yu samaradorligini
oshirib bo’lmaydi. Shuro zamonidan katta shov shuv va dahmaza bilan
boshlangan, biroq nihoyasiga yetmay, orayo’lda qolib ketgan iqtisodiy
islohotlar ham xo’jalik yuritishning ayrim bo’g’inlarini takomillashtirishdan
nariga o’ta olmadi, butun iq tisodiyotni jonlantirishga ojizlik qildi. Natijada,
yana odatdagidek ma’muriy-buyruqbozlik tartibotiga zo’r berildi. Bu usul
ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi aloqani ekstensiv omillardan keng
foydalanish orqali naridan-beri ta’minlash imkonini berdi. Ammo tabiiy
resurslarning ham chegarasi bor, imkoniyatlari cheklangan. Ulardan kelajak avlod
manfaatlarini hisobga olmasdan, pala-partish foydalanish talay muammoalarni,
jumladan, ekologik keskinlikni keltirib chiqardi.
Ekstensiv omillarning borgan sari imkoniyatlari torayib ketaverishi, intensiv
xo’jalik yuritish mexanizmining mavjud emasligi ertami-kech iqtisodiy
tanqislik va tanglikni keltirib chiqarishi muqarrar edi. Shunday bo’ldi ham!
Iqtisodiy tanglik XX asr 80-yillarining oxiriga kelib yanada keskin va halokatli tus
oldi. Bu, avvalo, mahsulot ishlab chiqarishning butunlay pasayib ketishida,
ishlab chiqarish quvvatlarining ish bilan ta’minlanmaganida, ishsizlik
darajasining o’sishida, pulkredit va valyuta tizimining izdan chiqishida namoyon
bo’ldi. Xususan, 1990 yilda sobiq ittifoq yalpi milliy mahsuloti 1989 yildagiga
nisbatai 2 foiz, ishlab chiqarilgan milliy daromad hajmi 4 foiz, mehnat
unumdorligi 3 foiz pasaydi. Tashki savdo aylanmasi 6,6 foiz qisqarib, tashqi
savdoning salbiy saldosi 9,8 millard rublga yetdi. Davlat qarzi esa bir yilda
150 millard rubl ko’payib, 550 millard rubldan oshib ketdi.
Surunkali inflyasiya hammaning tinkasini qurita boshladi. Natijada
shusiz ham nochor axvolda kun kechirayotgan aholining daromadlari va turmush
darajasi muttasil pasaya boshladi. Ishlab chiqarish ko’lami va hajmining
tinimsiz qisqarishi, ayniqsa, O’zbekistondek keskin demografik sharoitda
yashayotgan respublikalardagi aholi turmush darajasiga yanada og’irroq ta’sir
6

ko’rsatdi. O’zbekiston aholi jon boshiga milliy daromad ishlab chiqarish, real
daromadlar, ish haqi, mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari bo’yicha sobiq shuro
respublikalari orasida eng oxirgi o’rinlardan biriga tushib qolgan edi.
Islom Karimov bu ayanchli vaziyat haqida shunday ta’kidlagan edi:
"O’zbekiston kishi boshiga yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha
mamlakatda 12-o’rinni egallab turibdi, aholi jon boshiga milliy daromad
ishlab chiqarish bo’yicha esa ittifoqdagi o’rtacha darajadan ikki hissa past".
Bu davrda sanoatdagi mehnat unumdorligi jihatidan O’zbekiston
o’rtacha ittifoq ko’rsatkichidan 40 foiz, qishloq xo’jaligidagi mehnat unumdorligi
jihatidan esa ikki barobar orqada edi. Respublika aholi jon boshiga xalq
iste’moli mollari ishlab chiqarish bo’yicha ittifoq darajasining 40 foizini tashkil
etardi.
Boz ustiga iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi va uni tashkil etish
shakllari amon talablariga mutlaqo javob berolmasdi. Mamlakat xo’jaligining
amal qilib kelgan tarkibi ekstensiv rivojlanish mahsuli bo’lgan bu tizim
iqtisodiy zarurat emas, balki qat’iy markazlashgan ma’muriy va rejali
boshqarishga asoslangan edi. Qat’iy reja asosiga qurilgan iqtisodiyot esa
rivojlanishga qodir emasligi bugun ko’pchilikka ma’lum. Rejali iqtisodiyotning
tanqislik, ishlab chiqarish monopolizmi kabi "surunkali kasalliklar" doimiy
hamroxidir. Sobiq sho’rolar mamlakatida ijtimoiy ahamiyati kam bo’lgan, xalq
ehtiyojlarini bevosita qondirishga emas, balki "planni to’ldirish" uchun mahsulot
chiqariladigan sohalar, korxonalar behad ko’payib ketgan edi. 1
1.2 Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi
Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini xalq extiyojlari tomonga burmasdan turib
tanqislikka barham berib bo’lmaydi. Ishlab chiqarish tarkibiga faol ta’sir
ko’rsatadigan asosiy samarali mexanizm bu — bozordir. Chunki bozor
1
Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y.
7

sharoitidagina ijtimoiy ehtiyojlarga mos kelmaydigan sohalar o’z-o’zidan barham
topadi. Davlat bozor tan olmagan, zarar keltirib ishlaydigan, norentabel soha
va korxonalarni qo’llab-quvvatlamaydi. Xalq ehtiyojlariga xizmat qiladigan,
xaridorgir, byudjet uchun mablag’ beradigan ishlab chiqarish turlari esa
rag’batlantiriladi.
Tanqislikni keltirib chiqaradigan shart-sharoitlardan yana biri ishlab
chiqarishdagi yakka hukmronlikdir. Monopolizm iste’molchini tanlash huquqidan
mahrum qiladigan va shu yo’l bilan bozorda yakka hukmronlik imkoniyatini
qo’lga kiritadigan kuchdir. 2
Odatda, tanqislik qondirilmagan talab sifatida vaqti-vaqti bilan har qanday
bozorda vujudga kelishi mumkin. Bu hodisaga barham berish yangi
xaridorgir mollarning paydo bo’lishi bilan bog’liq ayrim mollarning miqdori
dastlab kamroq bo’lganligi tufayli, ularga xarid talabi ma’lum vaqtgacha to’la
qondirilmasligi mumkin. Bunday sharoitda uo’sha tovarni ishlab chiqaruvchi
boshqa shunday tovar ishlab chiqaruvchi paydo bulgunicha bozorda monopol
huquqqa ega bo’lib turadi. Bu imkoniyatdan foydalanib, u vaqtincha monopol
foyda oladi. Foyda esa, buyuk iqtisodchilar ta’kidlaganidek, shunday qudratli
va jozibali xoxish -istakki, xaridorgir tovar ishlab chiqarish yo’li bilan uni
qo’lga kiritishni xohlovchi raqobatchilarni ertami-kechmi, albatta, o’ziga jalb
qilmasdan qolmaydi. Natijada, raqobatchi mahsulot turining paydo bo’lishi
bilan dastlab yangi mahsulot ishlab chiqargan korxonaning yakka hukmronlik
mavqyei barham topadi. Bundan esa bozor, iste’molchi yutadi. Sog’lom
iqtisodiyotda antimonopol, antitrest qonunlari, soliqlar, imtiyozlar (masalan, kredit
olish) orqali doimo monopolizmning qarshiligi sindirilib, tovar ishlab
chiqaruvchilar rag’batlantirilib turiladi.Sosializm xo’jalik yuritish sohasidagi
o’zining dastlabki qadamlaridan iqtisodiyotni qat’iy markazlashgan rejali
asosda tashkil etish yo’li bilan amalda yakkahokimlikni qonunlashtirdi.
Xususiy mulk umumlashtirilib, yagona "umumxalk boshqacha aytganda, davlat‖
mulkiga aylantirilishi shuni taqozo etardi. Natijada, monopolizm surunkali
2
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
8

hodisaga aylanib, har kuni, har soatda takror ishlab chiqariladigan bo’ldi.
Chunki davlat bozordagi real ahvolni o’zida aks ettirmaydigan, oldindan
belgilab qo’yiladigan tovar turlari va ularning narxlarini qo’llab-quvvatlardi.
Shu yo’l bilan doimo talabning taklifdan ustunligi, ya’ni taqchillik ta’minlab
kelindi. Amalda deyarli barcha korxonalar doimiy monopolistlarga aylanib,
bozor va iste’molchiga o’z shartlarini qat’iy o’tkazish imkoniyatiga ega edi.
Ishlab chiqarishni yiriklashtirish va ixtisoslashtirish, ijtimoiy mehnat
taqsimotini chuqurlashtirish ayrim tarmoq va korxonalarning yakkahokimligini
yanada kuchaytirdi. Yiriklashuv, markazlashuv va ixtisoslashuv iqtisodiy
qonuniyat darajasiga ko’tarildi. Xo’jaliklararo kooperasiyalash va agrosanoat
integrasiyasi negizida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yanada yi
riklashtirish hamda ixtisoslashtirish tug’risida maxsus qarorlar qabul qilindi.
Yiriklashtirish va ixtisoslashtirish iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga, moddiy
va nomoddiy sohalarga, hatto ijtimoiy-madaniy jabhalarga ham keng
singdirildi. Bu mash’um tajriba shunga olib keldiki, butun mamlakat bo’yicha
ko’pchilik sanoat mhsulotlari turlarini bir-ikki korxona yetkazib beradigan
bo’ldi. O’tgan asrning 80-yillari oxiriga kelib, O’zbekistonda 100 nafargacha
ishchisi bo’lgan sanoat korxonalarining umumiy soni to’rt yuzdan oshmagani
bunga misoldir. Hamma joyda gigantomaniya vasvasasi avj oldi. Yagona partiya,
yagona mafkura, yagona korxona, yagona tovar va yagona xalq!
Shunday qilib, bir tomondan, monopolizm tanqislikning kelib chiqishi uchun
sharoit yaratadi. Ikkinchi tomondan, ana shu tanqislikning o’zi
monopolizmning keng tomir otishiga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, ularning
har ikkisi bir-biri bilan o’ta bog’liq hodisalardir. 3
Sog’lom iqtisodiyotda monopoliyalar qattiq raqobat asosida paydo bo’ladi,
raqobatdan o’sib chiqadi. Shuning uchun ular ilg’or, yuqori samaradorlikka va kam
mehnat xarajatlariga, zamonaviy texnika va texnologiyalarga ega bo’lishga
intiladilar. Raqobatdan xoli, iqtisodiy jihatdan o’zini oqlamaydigan, sun’iy,
3
Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent:
“O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.
9

yuqoridan turib boshqariladigan korxonalar esa, odatda, texnik va iqtisodiy
jihatdan qoloq bo’lsa ham, monopolistga aylanishi mumkin. Monopolizm
sharoitida iste’molchi ishlab chiqaruvchining oldida hamisha ta’zimda bo’ladi.
Chunki, tanqis tovarni topganiga shukr qiladi, boriga baraka, deb kun
ko’radi. Monopolizm iste’molchini nafaqat mol egasiga iqtisodiy qaram qilib
qo’yadi, balki uning muayyan haq-huquqlarini ham buzadi. Monopolizm
sharoitida ishlab hiqaruvchi (sotuvchi) qirol bo’lsa, raqobat sharoitida
iste’molchi ana shunday mavqyega erishadi.
Monopolizm ham, tanqislik ham jamiyatda mas’uliyatsizlik, iste’molchining
talab-extiyojlarini mensimaslik muhhitini yuzaga keltiradi. Natijada savdo
do’konlarini sifatsiz, behad qimmat va kam sonli tovarlar egallaydi. Sanoat
reja ko’rsatkichlarini ortig’i bilan bajaradi, iste’molchi esa ishlab chiqarilgan
mahsulotlardan qoniqmay qolaveradi. Masalan, 1980-89 yillarda sobiq
ittifoqda yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish 32 foiz, sanoat mahsuloti —
46, shu jumladan xalq iste’moli mahsulotlari 74 foiz oshgan edi. Aholi sonining
o’sishi esa bu yillarda 26 foizni tashkil etdi. Ko’riiib turibdiki, ishlab
chiqarish sur’atlari, aholining o’sish sur’atlaridan ancha yuqori. Ammo ahali
turmush darajasida keskin o’zgarish yuz bergani yo’q.
Bunday sharoitda pul o’zining qiymatini yo’kotib, keskin qadrsizlanishi tabiiy.
Qo’lga kiritilgan puldan qanday foydalanish muammosi ham pay do bo’ladi.
Korxona endi o’zining mahsulotini sotishga emas, balki o’ziga kerakli boshqa bir
mahsulot turiga ayirboshlash — barterga intiladi. Bunday ayirboshlash
harakatlarida taqchil mahsulotlar umumiy muqobil vazifasini o’tay boshlaydi.
Shunday qilib, o’z-o’zidan barterga, ya’ni tug’ridan-tug’ri valyutasiz tovar
ayirboshlashga yo’l ochiladi. Iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy voqyealarning bunday
tadrijiy rivoji bozor iqtisodiyotiga o’tishni muqarrar qilib qo’ydi.
Lekin o’sha o’ta murakkab sharoitda bu borada bir-birini amalda inkor
etadigan har xil nuqtai nazarlar mavjud bo’lgani ham sir emas. Birinchisi —
iqtisodiyotimizni bozor munosabatlariga o’tish halokatdan qutqaradi, deb
10

hisoblaydigan uzoqni ko’zlab, oqilona g’oyalar ilgari, surilgan realistik
qarash. Ikkinchisi - avval ma’muriy yo’llar orqali iqtisodiy va moliyaviy
tushkunlikka barham berib, undan keyin bozorga o’tish kerak, degan qarash.
Bunda ikkinchi guruh vakillari o’z qarashlaridagi ziddiyatni anglab yetmagani
qiziq agar ma’muriy yo’llar bilan iqtisodiyotdagi surunkali xastalikni,
moliyaviy boshboshdoqlikni, xo’jasizlikni bartaraf etish mumkin bo’lsa, unda
bozorga o’tishning nima zarurati bor?
To’g’ri, bozor iqtisodiyotiga, Yurtboshimiz ko’p bor ta’kidlaganidek, bir
kunda va bir zarb bilan o’tish aslo mumkin emas. Sababi - O’zbekistonda
bozor munosabatlariga o’tishning iqtisodiy asoslari juda zaif edi. Buning
ustiga iqtisodiyotimiz xom ashyoga yo’naltirilgan va asosiy ishlab chiqarish
fondlari g’oyat eskirgan. O’zbekiston sobiq ittifoq davrida amalda arzon
mineral hamda qishloq xo’jaligi xom ashyosini yetkazib beruvchiga aylanib
qolgan. Bu mustamlakachilik amaliyoti chor Rossiyasining O’rta Osiyoni
bosib olganidan keyin boshlangan, sho’rolar davrida esa u ixtisoslashuv, mehnat
taqsimoti vajlari bilan yanada chuqurlashtirilgan va mustahkamlangan edi.
Respublika nafaqat jihozlar, texnologiyalar va juda ko’p turdagi xom ashyo
mahsulotlarini, balki birinchi darajali ahamiyatga ega oziq-ovqat mahsulotlari
g’alla, go’sht, shakar, tuz, qandolatchilik mahsulotlari va boshqalarni, shuningdek,
yurtimizda ishlab chiqarish mumkin bo’lgan juda keng doiradagi xalq
iste’moli mollarini ham tashqaridan keltirishga majbur bo’lgan. Deyarli barcha
tarmoqlarda tugallanmagan siklga ega ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgani
sababli ular atayin xom ashyoni qazib olish va dastlabki ishlov berish, yarim
fabrikalar tayyorlash bosqichida tuxtab qolar edi.
Oddiy xalq ommasida agar ishlab chiqarish vositalarining asosiy qismi davlat
tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan bo’lsa, bundan birinchi
navbatda, sho’ro zamonidan qolgan xufiyona iqtisodiyot korchalonlari yutadi,
11

$o’zining «o’lik kapitalini» ishga solib yuboradi, degan hadiksirashlar ham mavjud bo’lgan. 4 Albatta, hyech bir yangilikni hamma ham quchoq ochib kutib olmaydi. Tuzumni, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarni butunlay yangicha asosda shakllantirishni taqozo qiladigan bozor iqtisodiyotini ham o’z tarafdorlari -yu, unga shubha bilan qaraydiganlari ham bo’lishi tabiiy. Ko’p jihatdan tavakkalchilikka asoslangan bozor sharoitida o’z biznesi sinishidan, raqobat kurashida mag’lubiyatga uchrashidan hyech kim kafolatlanmaydi. Bunday munosabatlarni chuqur tadkiq etganlarning fikricha, kapital jamg’arilishining tarixiy tendensiyasi, ya’ni mayda mulklarning kimlardir tomonidan g’oyat yiriklashtirilishi, keng xalq ommasining yeri, tirikchilik vositalari mehnat qurollarining ekspropriasiya kilinishi kapitalizm tarixining muqaddimasidir. Bevosita ishlab chiqaruvchilarning ekspropriasiya qilinishi ko’p mamlakatlarda katta yo’qotishlar, o’pirilishlar, ayniqsa, aholi kam ta’minlangan tabaqalarini haq-huqulari hisobga olinmasdan amalga oshirildi. Davlatimiz rahbari Islom Karimov uzoqni ko’zlab, oqilona yuritayotgan siyosati samarasida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishda bunday katta yo’qotish va talotumlardan chetlab o’tildi. Ijtimoiy adolatsizlikka, aholining keskin tabaqalanishiga yo’l qo’yilmadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning evolyusion, bosqichma-bosqich yo’li tanlandi. Bu borada ijtimoiy adolatni ta’minlashda davlatning islohotchilik roli katta ahamiyatga ega bo’ldi. Prezidentimiz Islom Karimov o’zining iqtisodiy siyosatga bag’ishlangan asarlarida bozor iqtisodiyotining shakl-shamoyillari, unga o’tishning zarurati, shart-sharoitlari va omillarini puxta asoslab berdi. «Biz mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, - deb yozadi davlatimiz rahbari, - o’z umrini o’tab bo’lgan eski mustabid sovet tuzumidan voz kechib, jahon tajribasini har tomonlama puxta o’rganish, umuminsoniy qadriyatlarni chuqur anglash, milliy urf-odat va an’analarimizni asrab avaylash va yanada mustaxkamlash asosida ijtimoiy yo’naltirilgan 4 Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. \\ Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 12$

bozor iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat barpo etishga azmu
qaror qildik».
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, raqobat
muhitini yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bozor
munosabatlarini qaror toptirishning asosiy shart va yunalishlarini tashkil etdi.
O’tgan davr ichida iqtisodiyotga oid qabul qilingan qonunlar. Prezident farmonlari
va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlarining asosiy qismi ana shu uch
yo’nalishni rivojlantirishga qaratilganini alohida ta’kidlash darkor. Bu yillarda
minglab davlat korxonalari xususiylashtirildi, aksiyadorlik jamiyatlari yoki
mulkchilikning boshqa nodavlat korxonalari sifatida qayta tashkil etildi. Natijada
nodavlat sektorining ulushi 1995 yilga kelib yalpi ichki mahsulot ishlab
chiqarishda 58,4 foizni tashkil etdi. 2010 yilda esa bu ko’rsatkich 81,7
foizga yetdi.16 Ular xo’jalik birlashmalari, qo’shma korxonalar, xususiy
fermer xo’jaliklari, aholi xususiy mulkining boshqa obyektlari sifatida faoliyat
yurita boshladi.Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish,
kichik biznesni rivojlantirish samarasida O’zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam
mulkdorlar paydo bo’ldi. Qimmatli qog’ozlar va kuchmaye mulk bozori kabi
yangi bozorlar paydo bo’ldi.O’zbekistonda 2000 yilda bozor munosabatlariga
xos institusional qayta qurishning tugallanishi bilan o’tish davri nihoyasiga
yetdi va aralash iqtisodiyot asosan shakllanib, uning yanada jadalroq rivojlanish
bosqichi boshlandi. 5
II.Bob. «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari
2.1. Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda “o’zbek modeli” ning
o’rni va ahamiyati
Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yili o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng
umrini o’tab bo’lgan mustabid, ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot
tizimidan voz kechib, ―o’zbek modeli deb nom olgan o’z taraqqiyot yo’lini
‖
tanlab oldi. Yurtboshimiz tomonidan ishlab chiqilgan mamlakatni ijtimoiy-
5
Jo’raev N., Abduvoxidov F., Sotivoldieva D. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik (lotin alifbosida). –T.: 2012 y. 480 b.
13

iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyasiga asosan, O’zbekiston mustaqillikka
erishganidan keyin
ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlariga o’tish, mamlakatimizda isloh
etish va modernizasiya qilish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi.Yaqin
o’tmishga qarab shuni ta’kidlash mumkinki, haqiqatan ham, mustaqillik qo’lga
kiritilgan davr o’ta murakkab bo’lib, u paytda sobiq ittifoq parokandalikka
yuz tutgan, mamlakatimizda siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat tobora keskin tus
ola boshlagan edi. Shunday qaltis vaziyatda o’zligimizni anglash va toptalgan
milliy g’ururimizni tiklashga qaratilgan intilish yanada kuchaydi. O’sha
tahlikali va og’ir vaziyatda respublika rahbari Islom Karimov bosiqlik bilan
oqilona ish tutib, qat’iy siyosiy irodani namoyon etib, mamlakatimizni
chuqur tanazzuldan olib chiqishga qaratilgan, barqaror ijtimoiy yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyotini barpo etishning har tomonlama puxta o’ylangan islohotlar
strategiyasini ishlab chiqdi va uni amalga oshirishga rahnamolik qildi.
Yurtboshimiz rahbarligida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga
asoslangan huquqiy demokratik davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini
shakllantirish maqsadida g’oyat mashaqatli, shu bilan birga, sharafli taraqqiyot
yo’li bosib o’tildi.Istiqlolimizning ilk yillaridayoq, Prezidentimiz yuksak
demokratik talablarni hayotimizga to’liq joriy etish, fuqarolik jamiyati barpo
qilish, farovon hayotga erishish bilan chambarchas bog’liq va uzluksiz
davom etadigan jarayon ekanini ta’kidlab, bunday darajaga ko’tarilish hyech
qachon osonlikcha kechmasligini uqtirib o’tgan edi. 6
I.A.Karimov ―O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos
yo’li risolasida mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyingi dastlabki‖
yillardagi rivojlanish jarayonlarini tahlil qilib, O’zbekistonda davlat qurilishi
va iqtisodiyotni isloh qilish dasturining o’zagi sifatida 5 ta asosiy tamo yilni
belgilab erdi. Ilmiy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan bu dastur
nafaqat o’sha davrdagi avlod taqdiri, balki kelajak avlodlarimiz taqdirini ham
o’ylab tuzilgan bo’lib, eski tuzumdan meros bo’lgan illatlarni tezroq bartaraf
6
Pardaev A.X., Pardaev B.X. Boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma./ - T.: G.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2018.
14

etish, mamlakatimizning rivojlangan, madaniyatli davlatlar darajasiga chiqib
olishini ta’minlashni ko’zda tutgan edi. Bu haqiqatan ham Prezidentimiz nomi
bilan bevosita bog’liq holda jahonga tanilgan taraqqiyotning o’zbek modeli edi.
Islohotlarning o’zbek modeli bundan oldin dunyoda yaratilgan va mavjud
bo’lgan modellarning birortasini takrorlamagan holda, o’z mohiyati va
mazmuni jihatidan butunlay yangi taraqqiyot modeli bo’ldi. Taraqqiyotning
o’zbek modeli quyidagi besh tamoyilga asoslanadi:
birinchidan, iqtisodiy islohotlar hyech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak,
ya’ni iqtisodiyot siyosatdan ustun bo’lishi kerak. Shuningdek, ichki, tashqi va
iqtisodiy munosabatlarni mafkuradan holi etishni ta’minlash zarur;
ikkinchidan, o’tish davrida davlat asosiy islohotchi bo’l ishi lozim.
U islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishi, o’zgarishlar siyosatini
ishlab chiqishi va uni izchillik bilan amalga oshirishi shart;
uchinchidan, qonun ustuvorligiga erishish, qonunlarga qat’iy rioya etish lozim.
Buning ma’nosi shuki, demokratik yo’l bilan qabul qilingan yangi
Konstitusiya va qonunlarni barcha hyech istisnosiz hurmat qilishi va ularga
og’ishmay rioya etishi lozim;
to’rtinchidan, aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli
ijtimoiy siyosat o’tkazish kerak. Aholining salkam 50 foizini 16 yoshga yetmagan
bolalar tashkil etadigan O’zbekistonda buning alohida ahamiyati bor;
beshinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish iqtisodiyotning obyektiv qonunlarini
e’tiborga olib, yaqin o’tmishdagi ―inqilobiy sakrashlar siz, ya’ni evolyusion‖
yo’l bilan puxta o’ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini isloh qilish va yurtimizda ijtimoiy yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyotini shakllantirish asosida chuqur tanazzuldan xalos bo’lib,
barqaror taraqqiyot va aholi turmush farovonligiga erishishga qaratilgan tub
o’zgartirishlar siyosatining strategik maqsadlari I.A.Karimov tomonidan
quyidagicha izohlab berildi:
15

- ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma -bosqich shakllantirish,
qudratli va tinimsiz rivojlanib boradigan, kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur
shart-sharoitlarni ta’minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish;
- ko’p ukladli iqtisodiyotni yaratish, insonning mulkdan mahrum bo’lishiga
barham berish, tashabbuskorlik va uddaburonlikni butun choralar bilan
rivojlantirish negizi bo’lgan xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini
ta’minlash;- korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish,
ularning xo’jalik faoliyatiga davlatning bevosita aralashuvidan voz kechish,
iqtisodiyotni boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini bartaraf etish,
iqtisodiy omillar va rag’batlantirish vositalaridan keng foydalanish;
- iqtisodiyotda moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishni
ta’minlaydigan chuqur tarkibiy o’zgarishlar qilish, raqobatdosh mahsulotlar
ishlab chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish;
- kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning
dunyoqarashini o’zgartirish, har bir kishiga o’z mehnatini sarflash sohasi va
shakllarini mustaqil belgilash imkonini berish.
Mustaqillikning ilk yillarida, ya’ni ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga
o’tishning birinchi bosqichida quyidagi ikki vazifani birdaniga hal qilish
maqsad qilib qo’yildi:
- totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- respublikaning o’ziga xos sharoiti va xususiyatlarini hisobga olgan holda,
ozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish;
Mazkur vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning
quyidagi muhim yo’nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:
- o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning
qonuniyhuquqiy negizini mustahkamlash; 7
7
Karimov A., Islomov F., Avloqulov A. Buxgalteriya hisobi. Darslik.-T.: Sharq, 2014.
16

- mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat ko’rsatish korxonalarini, uy-joy
fondini xususiylashtirish, qishloq xo’jaligi va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida
mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning
barqarorlashuvini ta’minlash.
Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichida iqtisodiyot
va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida keyingi
sifat ihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun mustahkam shart sharoit
yaratdi. hu bilan birga, isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi
bosqichning strategik aqsadlari va yo’nalishlarini aniq belgilab olish imkonini
berdi.
Ikkinchi bosqichda iqtisodiyotni modernizasiya qilish va isloh etishni
yanada huqurlashtirish, investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish, shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab,
bozor munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yildi. Shu
maqsaddan kelib chiqib, mazkur bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan
vazifalar quyidagi tartibda belgilandi:
- davlat mulkini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish; -
ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash;
- milliy valyuta – so’mni yanada mustahkamlash;- iqtisodiyotning tarkibiy
tuzilishini tubdan o’zgartirish, xomashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot
ishlab chiqarishga o’tish.
O’tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini
ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga te gishli yordam ko’rsatish borasida
birinchi bosqichda tutilgan yo’l davom ettirildi.Mazkur bosqichda
―erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham
ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilishning asosiy shartidir. Bu esa
17

iqtisodiyot sohasida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutdi:-
iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini
izchillik bilan o’tkazish hamda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;-
xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida mulkdorlar
sinfini shakllantirish;
- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo’naltirilgan
sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart -sharoit, kafolat va
iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor
o’rin egallashiga erishish;
- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda
integrasiyalashuvini ta’minlash;
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga
qaratilgan tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish.
Shunday ekan, demokratik jamiyat qurishdan ko’zlangan maqsad yurtimizda
istiqomat qiladigan barcha insonlar uchun munosib hayot sharoiti yaratib
berish, rivojlangan demokratik mamlakatlar kabi kafolatlangan yuksak turmush
darajasi hamda erkinliklarni ta’minlashdan iborat. Mazkur ezgu maqsadni amalga
oshirish uchun birlamchi ahamiyat kasb etgan, ya’ni ijtimoiy bozor iqtisodiyotini
yaratishga yo’naltirilgan iqtisodiy islohotlarga e’tibor qaratildi.
Iqtisodiy islohotlar esa o’z o’rnida jamiyatimizning siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy
hamda davlat qurilishi sohalaridagi tub islohotlar bilan chambarchas, uzviy
bog’liqlikda amalga oshirib kelinmoqda. 8
8
Xamdamov B.K., Islomov F.R., Avloqulov A.Z. Moliyaviy hisobot. O’quv qo’llanma./ - T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 208.
18

2.2 «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari
Iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish va uning siyosatdan ustunligini
ta’minlashning qanday zarurati bor edi? O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Islom Karimov iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan
ustunligini ta’minlash - demokratik va bozor o’zgarishlarining asosi, deb
ta’kidlaydi. Iqtisodiyot mafkuraviy tazyiqlarsiz, o’ziga xos ichki qonun va
qoidalarga muvofiq rivojlangandagina de mokratik siyosiy va ijtimoiy
islohotlar uchun mustahkam moddiy asos yaratiladi. «Birinchi navbatda
iqtisodiy negizni (bazisni) barpo etish va iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirish yangi jamiyat qurishning eng muhim shartidir. Bunda iqtisodiy
o’zgartirishl ar strategiyasi mafkuradan butunlay xoli etilishi, ya’ni siyosiy
maqsadlarga erishish vositasi bo’lib xizmat qilmasligi kerak».
Sho’rolar davrida iqtisodiyot yetmish yil hukmronlik qilib kelgan
kommunistik mafkuraning siyosatning qurboniga aylangan edi. Natija ma’lum.
Iqtisodiyot ham bamisoli tirik organizm - erkin harakat qilgandagina
yuksalishi mumkin. Zug’um ostida qolsa, o’zidagi mavjud imkoniyatlarni
ruyobga chiqara olmaydi. Sobiq ittifoq - sho’rolar davrida milliy
iqtisodiyotlar mehnat taqsimoti va i xtisoslashuvi kabi qator iqtisodiy qonuniyatlar
va prinsiplar orqali amalda markazga bog’lab qo’yilgan, hukmron mafkura va
siyosatga tamoman bo’ysundirilgan edi.
Sho’rolar davrida mavjud mehnat taqsimoti va ixtisoslashuviga ko’ra, sobiq
respublikalarning iqtisodiy rivojlanishida, bir tomondan markazdagi yirik
sanoat birlashmalari qatnashar edi. Ularning faolligi, eng avvalo, qayta ishlash va
konchilik sanoati kompleksi tarmoqlariga qaratilgani ham sir emas. Bu
ishtirok milliy respublikalar sanoatining muay yan darajada o’sib, nisbatan
zamonaviy texnologiyalar, yangi ishlab chikarish tarmoklarining paydo
bo’lishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi, albatta.
1990- yillarning boshida O’zbekiston sanoat mahsuloti umumiy hajmida sobiq
ittifoq vazirlik va idoralariga bo’y sunuvchi birlashma va korxonalar ishlab
19

chikdradigan mahsulotlar hajmi 30 foizga yetgan edi. Ittifoq respublika
vazirlik va idoralariga qarashli korxona va birlashmalarda esa 54 foiz sanoat
mahsu loti ishlab chiqarilar edi. Ikkinchi tomondan. O’zbekistonning Rossiya
va boshqa respublikalardan keltiriladigan ishlab chiqarish va iste’mol
tovarlariga bog’liqligi g’oyat kuchli edi. Iqtisodiy o’sishning tashqi omillarga
bog’lanib qolganligi yakunlovchi ishlab chiqarish bosqichi ahamiyatining 75
haddan tashqari o shishiga, maxalliy mashinasozlikning esa zaifligicha
qolishiga olib keldi. O’zbekistonda barcha sanoat mahsulotlari tarkibida
mashinasozlik sanoatining ulushi nihoyatda past edi. Bunday taqsimot
oqibatida sanoat asbob - uskunalari,
texnologiya, fan - texnika y utuqlari tashqaridan olib kelinadigan
mahsulotlarning asosiy yo’nalishi bo’lib qolaverdi. Cheksiz fosforit konlariga
boy o’lkamizga, hatto gugurt ham tashqaridan olib kelinar edi.
O’zbekistonda mashinasozlikning asosi bo’lgan dastgoxsozlik ayniqsa zaif
rivojlangan edi. Natijada ishlab chiqarish vositalari va sanoat materiallari
ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, zamonaviy yirik yalpi ishlab chiqarish
talablariga javob beradigan avtomat va yarim avtomat murakkab dastgohlar
ishlab chiqarishni keng yo’lga qo’yib bo’lmasdi. Bularning barchasi
metropoliya va mustamlaka xalqlar o’rtasidagi munosabatlarning amaldagi
yakqol ifodasidir. Metropoliya hyech qachon mustamlaka o’lkaning jadal
rivojlanishini istamaydi. Uni doim o’z tizginida tutib, har xil yo’llar bil an ipsiz
bog’lab turishdan manfaatdordir.
Iqtisodiyotning siyosat va mafkuraga bo’ysundirilgani yirik o’rta va kichik
korxonalar o’rtasida gi nisbatga ham salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi.
Sobiq ittifoq vazirlik va idoralari tomonidan milliy respublikal arda, asosan,
yirik korxona va birlashmalar qurildi. Chunki sobiq ittifokdagi mehnat taqsimoti
va ixtisoslashuv shunday amaliyotni taqozo qilar edi. Zo’rma - zo’raki
tiqishtirilgan bunday amaliyotlar natijasida O’zbekiston iqtisodiyoti ham
"gigantomaniya" de gan xavfli "xas talikka" chalindi. Bu, albatta, o’lkamizda
20

sanoat ishlab chiqarishning an’anaviy turlarini rivojlantirish, mehnat
jamoalarining faolligi va tashabbuskorligini oshirish, bozor kon’yunkturasiga
tezkor moslashishga katta monelik qildi.
Xalqaro tajribadan ma’lumki, bir turdagi mahsulot ommaviy ishlab
chiqariladigan joyda yirik ishlab chiqarish yaxshi samara berishi mumkin.
Mayda (bir nafardan 19 kishigacha mehnat qiladigan) kor xonalar 1980 -
yillarda AQShdagi barcha korxonalarning 26,1, Yaponiyad a 49,4 va Italiyada
43,4 foizini tashkil etgan. Kichik korxonalar (ya’ni yigirmadan 99 kishigacha
ishlaydigan korxonalar) mos ravishda 28,4, 27,7 va 30,4 foizga teng edi.
O’rta korxonalar (bunga yuzdan 499 kishigacha ishlaydigan korxonalar kiradi)
24,0, 14 ,6 va 14,2 foiz, 500 nafardan oshiq ishchi mehnat qiladigan yirik
korxonalar 21,5, 8,2 va 12,1 foizni tashkil etardi. Ushbu raqamlardan ko’rinib
turibdiki, zamonaviy iqtisodiyotga ega Yapo niyada ishchilarning qariyb yarmi
kichik korxonalarda mehnat qilgan . Mayda va kichik firmalar ish bilan band
bo’lgan yaponlarning t o’rtdan uch qismini birlashtirgan. Kichik korxonalar -
iqtisodiyot poydevori, degan gapda hikmat ko’p.
Yirik korxonalar mayda ishlab chiqarishga nisbatan bozor kon’yunkturasiga
qiyin moslasha di , har qanday yirik ishlab chiqarish jarayonida katta - kichik
bo’shliqdar paydo bo’lishi tabiiy. Yirik korxonalar ularning hammasini ham
yolg’iz o’zi hal etishi qiyin. Bunday sharoitda kichik ishlab chiqa rish
yordamga kelishi va paydo bo’lgan bo’shliqni to’ldirishi mumkin. Kichik ishlab
chiqarish, o’z navbatida, ists’mol bozorini tovar bilan to’ldirish, a holini ish
bilan ta’minlashni yaxshilash, raqobat muhitini yaratishga xizmat qiladi.
Shuro zamonida sanoat mahsulotlari takibida ishlab chiqarish vositalari bilan
iste’mol buyumlari ishlab chik aradigan ishlab chiqarish o’rtasidagi nisbatni
mutanosib deb b o’lmasdi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki,
iste’mol buyumlari ishlab chiqarish bunda ustuvor o’rin tutishi, jadalroq
rivojlanishi lozim. Qazib oluvchi va qayta ishlovchi tarmo qlar rivojlanishi
o’rtasida ham nisbat buzilib keldi. Mineral xom ashyolarning katta qismi
21

qayta ishlanmagan yoki yarim tayyor mahsulot holida O’zbekistondan olib chikib
ketilardi. Deyarli barcha kon - ruda, metallurgiya ko mbinatlarida xom ashyoni
qayta ishlash darajasi g’oyat past bo’lgan. Buning sababi shuki, konchilik
sanoati sohasidagi ittifoq ahamiyatidagi yirik korxonalarning asosiy faoliyati
respublikamizda mineral xom ashyoni t o’la qayta ishlash, vertikal integrasiya
jarayoni, diversifikasiyani rivojlantirishga emas, balki xom ashyo ishlab chi
qarish va markazga yetkazib berishga y o’naltirilgan edi.
Bu boradagi salbiy oqibatlardan yana birini sa noat korxonalarini mahalliy
ishchi kadrlar bilan ta’minlashda ham ko’rish mumkin. Bu sohadagi vaziyat
shunday ayanchli holga olib kelingan ediki, zamonaviy korxonalar narida
tursin, nisbatan ancha past rivojlangan sanoat sektorida ham mahalliy ishchi
kadrlarning umumiy mi qdori juda kam edi. 50 - 60 yillarda ishga tushirilgan
Navo iy, Zarafshon, Mubora k, Angren, Yangiyer singari industrial shaharlar
sobiq markaz vazirlik va idoralariga buysunuvchi yirik sanoat korxonalari
bazasida bo’lgani uchun ularga zarur ishchi kadrlar ittifo qning boshqa
respublikalaridan, asosan Rossiyadan ko’chirib keltirildi. Xolbuki,
O’zbekistonning o’zida ishchi kuchi, salohiyatli kadrlar va mutaxassislar kam
emasdi. Kam bo’lsa, ularni o’qitish, tayyorlash va kasbga yunaltirish ham
mumkin. Bu, bir tomondan, mahalliy aholiga nisbatan e’tiborsizlik bilan
qarashning, ikkinchi tomondan, mustamlakachilikka asoslangan siyosatning
natijasidir. Bunday yondashuv nafaqat mahalliy millat vakillari orasidan yetuk
ishchi kadrlar yetishib chiqishiga, balki, sanoatning jadal suratlarda
rivojlanishiga ham monelik qiladi. Nat ijada ma halliy ishchi kadrlarni tayyorlash
va tarbiyalash masalasi o’tgan asrning 20 -30- yillarda qanday dolzarb a
hamiyat kasb etgan bo’lsa, keyinchalik ham shundayligicha qolaverdi.
Maxalliy millat vakillari Toshkent samolyotsozlik birlashmasi, va gon
ta’mirlash zavodida 20 -30 foizdan oshmadi. Konmetallurgiya, mashinasozlik
kabi tarmo qlarda ham vaziyat deyarli shundayligicha qoldi.
22

Iqtisodiyotning mafkura va siyosat qurboni bo’lishi respublikaning
tashqi iqtisodiy faoliyatida yanada kengro q namoyon bo’ldi. 1990 yilda
O’zbekistonga tashqaridan olib kelingan ma hsulotning 90 foizga yaqinini
sanoat mahsulotlari tashkil etardi. Chetdan keltiriladigan moddiy ishlab
chiqarish tarmo qlari mahsulotining 80 foizdan ziyodro g’i sobiq ittifoq
respublikalari ulushiga t o’g’r i kelardi. Keltiriladigan sanoat mahsulotlari
tarkibida asosiy o’rinni mashinasozlik va metallga ishlov berish (27,7%),
yengil (22,7%) va oziq - ovqat (15,2%) sanoatlari egallagan.
Mahsulotlar, asosan, respublikalararo ayirboshlash b o’yicha chiqarilar va
kiritilar edi. Tashqariga chiqarilgan sanoat mahsulotlari orasida asosiy o’rinni
(59,7%) yengil sanoat mahsulotlari (paxta tolasi) tashkil etardi.
Yana bir ayanchli holat shundan iborat ediki, tash qariga mahsulot
chiqarishga nisbatan tashqaridan mahsulot kir itish ko’pchilik tarmoqlarda
ancha yuqori edi. O’zbekistonning, ayniksa, mashinasoz lik va metallga ishlov
berish, kimyo va neft - kimyo, oziq - ovqat s anoati mahsulotlari bo’yicha tashqi
bozorga bo g’li qligi kuchaydi.
1990 yilda xalq iste’moli tovarlari b o’yicha tash qaridan mol kiritish
(importni qo’shganda) tashqariga mol chi qarishdan (eksportni qo’shganda) 3
barobar ortiq bo’lgan. Nooziq -ovqat mahsulotlari (yengil sanoat mahsulotlari,
madaniy- maishiy va xo’jalik mollari) buyicha mahsulot kiritish mahsulot chiq
arishdan 4 barobar ko’p edi.
Oziq- ovqat tovarlaridan g o’sht va go’sht mahsulotlari, sut va sut
mahsulotlari, tuxum, un, yorma, makaron, qand, qandolatchilik mahsulotlari,
baliq, balik konservasi, margarin, konservalar, alkogolli ichimliklar keltirilsa,
no oziq-ovqat tovarlaridan deyarli barcha turdagi gazlamalar, tikuvchilik va
trikotaj mahsulotlari, charm poyabzal, madaniy - -maishiy va xo’jalik
tovarlaridan mebel, muzlatkichlar, kir yuvish mashinalari, televizorlar,
radiopriyomnik qurilmalari, farfor - faya ns, shisha va billur idishlar, velosiped
23

va mopedlar keltirilgan. Har yili millionlab tonna paxta yetishtiriladigan
o’lkada, hatto durustroq paypoq ishlab chiqaradigan fabrika ham qurilmagan,
shoir aytganideq "dar yo bo’yida qultum suvga zor" edik! 9
Mustaqi llikning dastlabki yillaridan boshlab vaziyat o’nglana boshladi.
Lekin, iqtisodiyotning eski tuzumdan qolgan bunday mustamlakacha tarkibi bilan
bozor munosabatlariga asoslangan mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etib
bo’lmasdi. Buning uchun izchil, tiziml i va uzo qni ko’zlab ish tutish lozim
edi. Mahalliy sanoatni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan izchil va
tizimli chora -tadbirlar samarasida o’tgan 20 yil mobaynida mamlakatimiz
yalpi ichki mahsuloti tarkibida sanoatning ulushi 17,6 foizdan 24,0 foizgacha
ko’tarildi. Kishloq xo’jaligining ulushi esa qariyb 2 barobar kamaydi. Boshqa
tarmoqlarda ham xuddi shunday sifat o’zgarishlari amalga oshirildi.
Istiqlol yillarida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning yillik hajmi 3
barobar, uning o’tmishda juda zaif rivojlangan mashinasozlik va metallga
ishlov berish tarmog’i esa 11,6 barobar o’sdi. Bu umumiy sanoat
ko’rsatkichidan qariyb 4 barobar ko’pdir. Bunday ulkan yuksalishga
mamlakatimizda avtomobilsozliq neft - gaz mashinasozligi, temir yo’l
mashinasozligi kabi nisbatan yangi va zamonaviy sohalarni barpo etish va
jadal rivojlantirish orq ali erishilganini alohida ta’kidlash darkor.
Istiqlol yillarida Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan asos solingan
mamlakatimiz uchun butunlay yangi tarmoq — avtomobil sanoati sohasida
hozir 18 mingdan ortiq kishi ish bilan bandligi alohida ta’kidlash o’rinlidir.
Ma’lumotlarga ko’ra, «O’zavtosanoat» kompaniyasi tizimiga kiruvchi
korxonalarda 2011 yilning o’zida 1,4 mingdan ziyod yangi ish o’rni
yaratilgai. Investisiya dasturi doirasida mashinasozlarimiz avtomobillar uchun
zarur ko’plab detallarni ishlab c hiqarishni o’zlashtirish ustida ish olib bormoqda.
O’tgan yillar davomida bu borada ulkan yutuqlarga erishildi. Bamperlar.
avtoemallar, germetiklar , sanoat bo’yoqlari, tutun chiqargichlar. yonilg’i baqlari,
9
Markaziy Osiyo: g’oyaviy jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y.
24

yoqilg’i nasoslari, avto mobil oynalari va o’rindiqdari, akkumulyatorlar, elektr
o’tkazgichlar uchun jgutlar, avtomobil salonining ichki qoplash qismlari,
tashqi yoritish vositalari, yonilg’i moyi va havo filtrlari, kapsulalangan
oynalar, generatorlar va kompressorlar, g’ildirak disklari va shassi uzella ri
ishlab chiqaruvchi korxonalar faoliyat ko’rsatmoqda.
Mamdakatimizda tarkibiy qayta qurish, mulk munosabatlarini
takomillashtirish davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
mexanizmlari orqali amalga oshirildi. Bu ko’p ukladli aralash ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishning muhim shartlaridan biridir.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiy yuksalishning muhim omillaridan
biriga aylandi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra 2010 yilda mamlakatimiz
aholisining har ming nafariga 15,2 ki chik biznes va xususiy tadbirkorlik
subyekti t o’g’ri kelgan. Bu ko’rsatkich Moldovada - 12,3, Qozog’istonda -
6,9, Rossiyada - 11,3, Ukrainada - 7,5, Belarusda - 7,3, Ozarbayjonda -
1,6 tani tashkil etdi.Mamlakatimizda o’tgan 20 yil ichida tashqi savdo
aylanmasi 805,6 million AQSh dollaridan 21,8 milliard dollarga, ya’ni 27,1
barobar o’sdi. Jumladan, eksport hajmi 442,7 million dollardan 13,1 milliard
dollarga, yoki 29,5, import 362,9 million dollardan 8,8 milliard dollarga yoki 24,2
barobar ko’paydi. Ayni paytda tashqi savdoning ijobiy saldosi 79,8 million
dollardan 4,2 milliard dollarga, ya’ni 53 barobar ortdi. Bu oltin -valyuta
zaxiralarimizning muttasil o’sishi va milliy valyutamiz barqarorligini
ta’minlashga ham xizmat qilmoqda. Eks port va importning tarkibi k eskin
o’zgardi. Mustakillikkacha O’zbekiston chetga xom ashyo chiqaradigan va
tayyor mahsulotlar, asosan, iste’mol mollarini olib keladigan mamlakatdan
bugun qo’shimcha qiymat yuqori bo’lgan tayyor mahsulotlarni tobora ko’p va
keng eksport qilayotgan, ishl ab chiqarishni texnik va texnologik
modernizasiya kilishga muljallangan texnika va asbob -uskunalarni import
qiladigan mamlakatga aylandi. Mashina va uskunalarning im port tarkibidagi
25

ulushi izchil o’smokda: 1990 yilda 12,1 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 201 0
yilda 44,1 foizgacha yetdi.
Eksportning tarkibi diversifikasiya qilinishi natijasida paxta tolasi ulushi
jiddiy kamaydi. Uning eksportdagi ulushi 1990 yilda 59,7 fo izni tashkil
etgan bo’lsa, 2010 yilda 11,3 foizdan oshmadi. Oziq - ovqat mahsulotlari
importa o’tgan davr mobaynida 48,9 foizdan 10,9 foizga tushdi.
Tashqi savdo geografiyasi ham diversifikasiyalashdi. Ilgari, birinchi
navbatda, sobiq ittifoq tarkibidagi respublikalar va sosialistik lagerga kiruvchi
mamlakatlar, sosialistik yo’nalishni tanlagan davlatlar bilan tovar ayirboshlash
va savdo - sotiq amalga oshirilishi shart bo’lgan.
Bu ham mavjud xukmron mafkura va siyosatning amaldagi ifodasi edi,
albatta. Xalqimiz mustaqillikka erishganidan keyin tashqi savdo doira si
keskin kengaydi va uning tarkibida uzoq xorij mamlakatlari soni orta
boshladi. Agar 1990 yilda tashqi savdo aylanmasida uzoq xorij mamlakatlari
ulushi 39,9 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda bu raqam 56,9 foizga
yetdi. Eksportda ularning hissasi 37 ,7 foizdan 54,8 foizga, importda 42,6
foizdan 59,9 foizga yetdi.Haqiqiy bozor munosabatlari xar qanday mafkuraviy
va siyosiy qoliplardan xoli va ustun bo’lishi kerak shundagina barqaror
iqtisodiy o’sishga yo’l ochiladi. Bu tamoyil davlatimiz rahbari tomon idan
shuning uchun ham bozor munosabatlariga o’tishning muhim shartlaridan biri
sifatida ilgari surildi.
Nima uchun bu o’ta mas’uliyatli tarixiy vazifa aynan davlatning
zimmasiga yuklatildi? Chunki mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etish va ayni
paytda bozor munosabatlariga o’tish boshlanganida mamlakatimizda davlatdan
ko’ra qudratliroq kuch, tizim yo’q edi. Jamiyat barcha azolarining iqtisodiy
imkoniyatlari deyarli bir xil, boshlang’ich darajada bo’lgan. Bozor
islohotlarining takdirini, ayrim davlatlarda bo’lgani kabi, davlat korporasiyalari
qo’liga topshirib qo’yib ham bo’lmasdi. 10
Xorijda kuchli diaspora va sahiy
10
Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
26

homiylarimiz ham yo’q. Boz ustiga ozorga o’tishning «shok terapiyasidan»
farqli o’laroq, bosqisma-bosqich amalga oshiriladigan ijtimoiy yo’naltirilgan
modeli tanlandi. Bunday sharoitda aholining, ayniqsa uning kam ta’minlangan
qismi manfaatlarini qayta taqsimlash mexanizmi orqali faqat davlatgina himoya
qila olishi mumkin. Shu bois davlatning kuch qudratidan, boy
imkoniyatlaridan foydalanmaslik keyinchalik to’g’rilab bo’lmas
xatolarga olib kelishi tayin edi. Prezidentimiz tomonidan ushbu yo’l yagona
va to’g’ri yo’l deb tanlandi. Davlat bizda azaldan qudratli kuch, boshqarish
vositasi bo’lib kelgan. Islohotlardan oldin barcha mulk obyektlarining 90
foizdan ziyodrog’i davlat tasarrufida edi. Qayd etish lozimki, barcha
mamlakatlarda iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishida davlat, uning
muassasalari va tarkibiy tuzilmalarining o’rni bor. Buni hyech kim inkor etmaydi.
Lekin bo zor o’zini o’zi boshqara oladigan tizim, munosabatlar silsilasi. Bunday
sharoitda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi yoki iqtisodiyotning davlat
tomonidan tartibga solinishi qanday nisbatda, darajada bo’lishi kerak? Buning
aniq bir mezoni yoki ko’rsatkichi bormi? Bu - juda nozik masala.
O’tgan asr davomida jahon iqtisodiyoti rivojlanishining turli
bosqichlarida ba’zan bozor qonuniyatlari, ba’zan iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish usullari ustuvorlik qilib keldi. 1940-70 yillarda
iqtisodiy jarayonlarыi boshqarish va tartibga solishda davlatning rolini
kuchaytirish konsepsiyasi ustunlik qilgan bo’lsa, 1980-90-yillarda iqtisodiyotni
bozor tomonidan tartibga solishning cheklanmagan imkoniyatlari
konsepsiyasini ilgari suruvchi monetarizm va neo liberalizm nazariyalarining
mavqyei oshdi.
27

Iqtisodiy adabiyotlarda Yevropaning yetakchi mamlakatlari
hisoblanadigan Fransiya va Germaniyada davlatning iqtisodiyotga aralashuv
darajasi 48 foiz, «superkommunistik» Skandinaviya mamlakatlarida 54-55 foiz
deb ko’rsatiladi.Bu ko’rsatkichlar bozor mukammal, o’zini o’zi tartibga solib
turuvchi tizim, davlatning unga aralashuvi iloji boricha past darajada bo’lishi
kerak deb hisoblaydigan klassik bozor iqtisodiyotini ma’qul ko’radigan
Shimoliy Amerika modeli ko’rsatkichidan ancha yuqoridir. 4-jadvaldan
ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotning barcha sohalaridagi
ulushi va aralashuvi muttasil kamayib bormoqda. 2010 yilda mamlakatimizda
davlat sektorining ulushi yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda 18,3 foiz,
sanoatda 9,0, qishloq xo’jaligida 0,1, ko’rilishda 10,4, transportda 44,0, aloqada
3,9, chakana savdo aylanmasida 0,1, pullik xizmat ko’rsatishda 20,6, tashqi
savdoda 8,3 va bandlikda 20,9 foizni tashkil etdi. Bu raqamlar davlatning
mamlakat iqtisodiyotidagi o’rnini to’liq ko’rsata oladimi? Yo’q, albatta.
Iqtisodiyotdagi davlat sektoridagidan hayotimizdagi davlatning urni va roli ancha
katta va rang-barangdir.
Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat
iqtisodiyotni tartibga solish, qayta taqsimlash mexanizmi orqali aholi
manfaatlarini himoya qilishi, iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslarini, bozor
shart-sharoitlarini yaratishi, iqtisodiy erkinlik va tenglikni kafolatlashi, bozor
institutlarini shakllantirishi, tadbirkorlik tizimlarini qaror toptirish va
rivojlantirishga ko’maklashishi, raqobat muhitini vujudga keltirishi, tarkibiy
qayta ko’rishlarni amalga oshirishi zarur.Bunda davlat tartibga solishning
moliya, kredit, soliq, valyuta siyosati, narx-navoni nazorat qilish vositalaridan
keng foydalanadi. Davlat yirik dastur va loyi halarni moliyalashtiradi, chet el
investisiyalarini kiritishga kafolat bo’ladi.
O’tish davrida davlatning iqtisodiyotni tartibga solish roli nafaqat
davlat sektori, balki xususiy sektorga nisbatan ham muntazam kuchayib bordi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish davlat institutlari tomonidan
28

amalga oshiriladigan va mamlakatni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini
ta’minlashga qaratilgan qonunchiliq ijroiya va nazorat harakteriga ega bo’lgan
chora -tadbirlar tizimini amalga oshirishdir.
29

Xulosa
Xulosa qilib aytish kerakki O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, nafaqat
o‘zining iqtisodiy taraqqiyot tamoyillarini, balki milliy davlatchilik asoslarini
tiklash modelini ham ishlab chiqishi zarur edi. Shu bilan birga, milliy qadriyatlar,
xalqning o‘zligi va g‘ururini qayta tiklash, rivojlantirishni ham talab qiladi.
Bularning barchasi jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasini tubdan yangilash va
mustaqillik g‘oyalarini amalga oshirish uchun mutlaqo yangicha fikrlab, yangicha
ish yuritadigan kadrlarni tarbiyalash zaruratini yuzaga keltirdi.
Germaniya, Shvetsiya, Janubiy Koreya, Fransiya, Xitoy, yuqorida tilga
olingan Yaponiya kabi mamlakatlarning taraqqiyot modellari ko‘proq iqtisodiy
modellar edi. Ular siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotni tubdan yangilashni nazarda
tutgan emas. Ushbu mamlakatlarning birortasida iqtisodiy islohotlar davrida milliy
davlatchilik, madaniy meros va ona tilini tiklash singari masalalar dolzarb
bo‘lmagan (faqat Janubiy Koreyada davlat qurilishi muhim ahamiyat kasb etgan).
O‘zbek modeli esa yuqorida aytib o‘tganimizdek, jamiyatning barcha
sohalarini birdek isloh etishga qaratilgan. U iqtisodiy munosabatlarni yangicha
asosda rivojlantirish bilan birga, davlat qurilishi, jamiyatni demokratlashtirish,
mulkdorlar sinfi va o‘rta biznesni shakllantirish kabi davlatchilik negizini tashkil
etadigan masalalarni hal etishni nazarda tutadi. Bularning barchasi o‘zbek
modelining o‘ziga xos ustuvor xususiyatlaridir. Bu modelni ishlab chiqishda
taraqqiy topgan mamlakatlarning bozor munosabatlariga o‘tish tajribasi,
mustaqillik uchun kurash yillaridagi tarixiy sinov va saboqlar, xalqimizning o‘ziga
xos turmush tarzi va tafakkuri – barcha-barchasi hisobga olindi. Boshqa davlatlar
bilan bo’ladigan iqtisodiy int е gratsiya davlatning har х il ehtiyojlarini qondirish va
samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi va fan-t ех nika taraqqiyotini
jadallashtirishga, millatlar va elatlarning yaqinlashuviga, aholining turmush
darajasini oshirishga yordam b е radi.
30

Har qanday davlat hoh kichik hoh katta bo’lsin, iqtisodiy int е gratsiyasiz
rivojlanishi t е z bormaydi. Buni ko’pgina davlatlar o’z tajribalarida isbotlashdi.
Iqtisodiy int е gratsiyani rivojlantirishga qaratilgan O’zb е kiston R е spublikasi
siyosati ham iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlanishiga erishishga qaratilgan.
Iqtisodiy int е gratsiya iqtisodiyotga b е vosita quyidagi natijalaga erish imkoniyatini
b е radi: tovarlar, kapitallar, х izmatlar erkin harakat qiladi; raqobat kuchayadi;
ishlab chiqarish kuchlari rivojlanadi; ishlab chiqarish samaradorligi ortadi; sifatli
va arzon tovarlar ishlab chiqariladi; ist е ’molchilarning talabi ortib boradi; taklif
qilinadigan tovarlar nom е nklaturasi ko’payadi; bozorlarning rivojlangan
shakllari paydo bo’ladi va umumiy bozorlar tashkil qilinadi; ishsizlik darajasi
pasayadi; milliy iqtisodiyotdagi farqlar yo’qolib boradi; yangi kuchli umumiy
iqtisodiyot shakllanadi; milliy iqtisodiyot rivojlanib boradi; eng muhimi kishilar
hayoti farovonligi oshadi va h.k. Hukumatning tashkiliy-shtat tuzilmasini tubdan
qayta ko rib chiqish, hujjatlar ekspertizasi tartibotlarini jiddiy ravishdaʻ
soddalashtirish, qarorlar qabul qilishning tezkorligini ta minlash, chet elda keng
ʼ
qo llaniladigan aniq ko rsatkichlarga erishishga va maqsadli indikatorlarga
ʻ ʻ
asoslangan vazirliklar, davlat qo mitalari va idoralar rahbarlari faoliyatini baholash
ʻ
tizimini joriy etish talab etiladi.
31

Adabiyotlar ro’yxati
1. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari.
Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y.
2. G’oya va mafkura. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent - 2001 y.
3. Milliy istiqlol g’oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari.
Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y.
4. Markaziy Osiyo: G ’ OYAVIY jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas’ul muharrir
Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y.
Foydalanishga tavsiya etiladigan asosiy adabiyotlar ro’yxati
1. Jo’raev N., Abduvoxidov F., Sotivoldieva D. Moliyaviy va boshqaruv
hisobi. Darslik (lotin alifbosida). –T.: 2012 y. 480 b.
2. Pardaev A.X., Pardaev B.X. Boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma./ - T.:
G.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2018.
3. Karimov A., Islomov F., Avloqulov A. Buxgalteriya hisobi. Darslik.-T.:
Sharq, 20 1 4.
4. Xamdamov B.K., Islomov F.R., Avloqulov A.Z. Moliyaviy hisobot. O’quv
qo’llanma./ - T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 208.
5. Ibragimov A., Ochilov I., Qo’ziev I. Moliyaviy va boshqaruv hisobi –T.:
Iqtisod-moliya. 20 1 8 y. 440 b.
6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business
accounting” Oxford university Press, 2014
Qo’shimcha adabiyotlar:
7. “ O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni .
8. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
32

$9. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 10. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 11. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 12. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. \\ Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 13. Gadoev E. va boshqalar. Buxgalter uchun amaliy qo’llanma: ikki jildlik. Toshkent. NORMA-2010. Internet saytlari . www.sies.uz . www.tdiu.uz . www.lex.uz . www.ziyonet.uz 33$

TARAQQIYOTNING O'ZBEK MODELI VA UNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Taraqqiyotning o’zbek modeli va uning o’ziga xos xususiyatlari

O'xshash dokumentlar