Tarbiya fanida zamonaviy ta’lim texnologiyalarni qo‘llash metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	75.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Diyorbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Oktyabr 2024

24 Sotish

Tarbiya fanida zamonaviy ta’lim texnologiyalarni qo‘llash metodikasi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
TARBIYA FANIDA ZAMONAVIY TA’LIM TEXNALOGIYALARNI
QO ‘ LLASH METODIKASI

2Mundarija
KIRISH........................................................................................................................3
I BOB. TA’LIMDA TARBIYA JARAYONINI TASHKIL ETISHDA
ZAMONAVIY PEDAGOGIKKANING
MAQSADI............................................6
1.1. Innovatsiya va u bilan bog‘liq tushunchalarning pedagogik
tavsifi.......................6
1.2. Ta’lim - tarbiya samaradorligini oshirishda innovatsion yondashuvning
zaruriyati......................................................................................................................12
II BOB. TARBIYA FANIDA ZAMONAVIY TA’LIM
TEXNOLOGIYALARINI QO’LLASHNING NAZARIY-METODIK
ASOSLARI.............................................................................................................16
2.1. Tarbiya jarayonida zamonaviy ta’lim texnologiyalarini qo’llash
metodikasi................................................................................................................16
2.2. Tarbiya jarayonida samaradorlikka erishish
aspektlari.......................................25
XULOSA....................................................................................................................38
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR .................................................................40

3Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi globallashuv sharoitida ta’lim tizimiga
qo‘yilayotgan talablar tobora ortib bormoqda. Yangi avlodni ma’naviy va axloqiy
jihatdan yetuk, intellektual salohiyatli shaxs etib voyaga yetkazish zamonaviy
pedagogik yondashuvlarni talab qiladi. Ayniqsa, tarbiya fani orqali o‘quvchilarda
milliy qadriyatlar, insonparvarlik, vatanparvarlik, madaniyat, ijtimoiy mas’uliyat
kabi muhim fazilatlarni shakllantirish ta’lim tizimining ustuvor yo‘nalishiga
aylangan.
Shu bilan birga, XXI asr texnologiyalar asri bo‘lib, o‘quvchi shaxsini
tarbiyalashda zamonaviy ta’lim texnologiyalarining samarali qo‘llanilishi dolzarb
masalaga aylangan. An’anaviy tarbiya usullari bugungi o‘quvchi ehtiyojiga to‘liq
javob bermasligi, ularni faol hayotga tayyorlashda yetarli motivatsiyani
shakllantira olmasligi mumkin. Shu sababli pedagoglar tomonidan innovatsion,
interaktiv va axborot-kommunikatsion texnologiyalardan unumli foydalanish
zarurati ortmoqda.
Zamonaviy ta’lim texnologiyalarining tarbiya fanida qo‘llanilishi nafaqat
bilim berish, balki o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijtimoiy faollik, ma’naviy-
axloqiy qarashlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Ushbu yondashuvlar orqali
ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligi ortadi, pedagogik ta’sir kuchayadi,
o‘quvchilarda hayotiy muammolarni tahlil qilish, qaror qabul qilish, o‘zini anglash
kabi muhim ko‘nikmalar shakllanadi.
Shu nuqtai nazardan, tarbiya fanida zamonaviy ta’lim texnologiyalarini
qo‘llash metodikasini chuqur o‘rganish, uni amaliyotga tatbiq etishning yo‘llarini
ishlab chiqish dolzarb ilmiy-amaliy masala bo‘lib qolmoqda.
Mavzuning maqsad va vazifasi: Tarbiya fanida zamonaviy ta’lim
texnologiyalarini samarali qo‘llash metodikasini ilmiy-nazariy jihatdan asoslash va
ularni pedagogik jarayonda amaliyotga joriy etish yo‘llarini aniqlashdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Tarbiya fanining mazmuni va pedagogik jarayondagi o‘rnini tahlil qilish;

42. Zamonaviy ta’lim texnologiyalarining turlarini o‘rganish va ularning
tarbiya fanida qo‘llanilish imkoniyatlarini aniqlash;
3. Tarbiya jarayonida zamonaviy texnologiyalarni qo‘llashning metodik
asoslarini ishlab chiqish;
4. Tarbiya samaradorligini oshirishda interaktiv usullar va AKT
vositalarining ahamiyatini ko‘rsatish;
5. O‘quvchilarning tarbiyaviy jarayondagi faolligini oshirishga xizmat
qiluvchi texnologiyalarni amaliy misollar bilan yoritish;
6. Pedagog faoliyatida innovatsion texnologiyalar asosida tarbiyaviy ishlarni
tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Mavzuning predmeti Innovatsion yondashuv asosida ta`lim- tarbiya
samaradorligini takomillashtirish jarayoni. Innovatsion yondashuv asosida ta`lim-
tarbiya samaradorligini takomillashtirish jarayoni mazmuni va yo’llari. Xususan,
hozirgi kunda ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot
texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish, e’tibor kuchaygan.
Ma’lumki, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da “...ta’lim muassasalarining resurs,
kadrlar va axborot bazalarini yanada mustahkamlash, o‘quv-tarbiya jarayonini
yangi o‘quv-uslubiy majmualar, ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan to‘liq
ta’minlash” vazifalari belgilab qo‘yilgan. Mamlakatimizning taraqqiy etgan
mamlakatlar qatoridan o‘rin olishi uchun aholi ta’limini jadallashtirish va uning
samaradorligini oshirish maqsadi ham ilg‘or pedagogik tadbirlardan,
texnologiyalardan keng foydalanishimizni talab etmoqda.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda, “Biz rivojlangan
bozor iqtisodiyotiga asoslangan zamonaviy davlat qurish yo‘liga qadam qo‘yib,
kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari izchillik bilan o‘tishni ta’minlar
ekanmiz, faqat milliy va umumbashariy qadriyatlar uyg‘unligi zaruratini teran
anglaydigan, zamonaviy bilimlarni, intellektual salohiyat va ilg‘or texnologiyalarni
egallagan insonlargina o‘z oldimizga qo‘ygan strategik taraqqiyot maqsadlariga
erishishi mumkin ekanini hamisha o‘zimizga yaxshi tasavvur etib kelmoqdamiz”.
Innovatsion texnologiyalar asosida mantiqiy fikrlash uzluksiz ta’lim tizimini

5rivojlantirishning eng muhim omillaridan hisoblanadi.
Mavzuning obyekti: Ular ta’lim jarayonida ma’lum o‘zgarishlarga, ta’lim
mazmuni, sifati boyishiga va samarali tashkil etilishiga sabab bo‘ladigan turli
tashabbus va yangiliklarning yaxlit tizimida namoyon bo‘ladi. Ilm, fan va
texnikaning jadal rivojlanishi, yangi texnika va texnologiyalarning jamiyatning
barcha qatlamlariga kirib borishi, axborot texnologiyasi vositalarining barcha
davlat va nodavlat muassasalarida qo‘llanilishi o‘qituvchilardan uzluksiz bilim
olishni talab qilmoqda.
Mavzuning metodologik asosi: Tarbiya jarayonida zamonaviy
texnologiyalarni qo‘llash shaxsni samarali rivojlantirish va ijtimoiy moslashuvni
ta’minlashga xizmat qiladi. Ular ta’limning interaktiv, individual va kreativ
shakllarini yaratadi. Pedagogik yondashuvlar sifatida shaxsga yo‘naltirilgan, faol
va muloqotga asoslangan metodlar asos bo‘ladi.
Zamonaviy texnologiyalar o‘quvchilarning qiziqishini oshirib,
motivatsiyasini mustahkamlaydi va tarbiyaviy maqsadlarga erishishda amaliy
imkoniyatlar beradi. Shu bilan birga, ular milliy qadriyatlarni saqlab qolgan holda,
innovatsion yondashuvlarni ta’minlaydi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta Bob va 4 ta
qisim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6I. BOB. TA’LIMDA TARBIYA JARAYONINI TASHKIL ETISHDA
ZAMONAVIY PEDAGOGIKKANING MAQSADI
1.1. Innovatsiya va u bilan bog‘liq tushunchalarning pedagogik tavsifi
Darsni interfaol metodlarda tashkil etishning qanday afzalliklari mavjud.
O`qitish mazmuni yaxshi o`zlashtirishga olib keladi. O`z vaqtida o`quvchi-
o`qituvchi-o`quvchilar orasida ta’limiy aloqalar o`rnatiladi. O`qitsh usullari ta’lim
jarayonida turli xil ko`rinishlarda kechadi. (yakka, juft, guruh, katta guruhlar).
O`quv jarayoni o`quv ehtiyojini qondirish bilan yuqori motivatsiyaga ega bo`ladi.
O`zaro axborot berish, olish, qayta ishlash orqali o`quv materiali yaxshi esda
qoladi. O`quvchida o`zaro muloqotga kirishish, fikr bildirish, fikr almashinish
ko`nikmalari shakllanadi. O`quv jarayonida - o`quvchining o`z-o`ziga baho
berishi, tanqidiy qarashi rivojlanadi. O`quvchi uchun dars qiziqarli o`qitilayotgan
predmet mazmuniga aylanadi, o`qish jarayoniga ijodiy yondashuv, ijobiy fikr
namoyon bo`ladi 1
. Har bir o`quvchini o`zi mustaqil fikr yurita olishga, izlanishga,
mushohada qilishga olib keladi. Interfaol usulda o`tilgan darslarda o`quvchi faqat
ta’lim mazmunini o`zlashtiribgina qolmay, balki o`zining tanqidiy va mantiqiy
1
Shokirova. H - Ta’limda innovatsion texnologiyalarning o‘rni., Toshkent., “Yangi asr avlodi”‚ Toshkent., 2023. -
B.18.

7fikrlashini ham rivojlantiradi.Albatta, interfaol darslarni tashkil etishning ham
o`ziga yarasha kamchiliklari mavjud.
1. O`quv-biluv jarayoni ko`plab vaqt sarflashni talab qiladi.
2. Interfaol mashg`ulotlarda barcha o`quvchilarni kerakligicha nazorat etib
borishning imkoniyati bo`lavermaydi.
3. Juda murakkab materiallar o`rganilayotganda o`quvchilar muammoni
to`laqonli, aniq yecha olmaydilar, bunday sharoitlarda o`qituvchining roli past
bo`lishi hollari kuzatiladi.
4. Guruhlarda o`quv jarayoni kechayotganda kuchsiz o`quvchilarning
ishtiroki tufayli kuchli o`quvchilar ham past ball yoki baho olish hollari kuzatiladi.
Buning uchun shu kunlarda maktablarimizda olib borilayotgan an’anaviy
darslarni yana bir marotaba eslab o`tish joizdir. An’anaviy o`qitish XVII asrda
Chex pedagogi Yan Amos Komenskiy tomonidan taklif etilgan 2
. U o`qitshning
yagona klassik tizimini ishlab chiqib, uni sinf - dars sistemasi deb yuritadi.
Keyinchalik bu sistema pedagogikada keng tarqalgan. An’anaviy maktab sinf-
dars tizimi nomini olish u quyidagicha o`ziga xos an’analarga ega. Taxminan bir
xil yoki yaqin yoshli bolalar tayyorgarlik darajasi yaqin bolalar sinfini tashkil
etadi. Sinf yagona reja, dastur, dars jadvali asosida ishlaydi. Asosan mashg`ulot
turi yagona dars hisoblanadi. Dars ma’lum o`quv predmeti, temaga bir xil material
ustida ishlaydi. O`quvchilar faoliyatini o`qituvchi boshqaradi, har bir o`quvchining
bilim darajasini baholaydi, yil oxirida o`quvchini sinfdan-sinfga ko`chirishni ham
u hal qiladi. Darsliklar asosan uy ishini bajarishda, uyda qo`llaniladi.
Jamiyatimizda iqtisodiy- ijtimoiy, siyosiy, madaniy sohalarda bo‘layotgan
o‘zgarishlar kelajakda mamlakatimizning intellektual imkoniyatlarini belgilab
beruvchi va uni rivojlantirishning asosiy sharti hisoblangan ta’lim tizimiga ham
bog‘liq ekanligini xisobga olish kerak. Shu bilan birga intellektual salohiyatning
o‘sishi, sifat darajasida rivojlantirish nafaqat ta’lim samaradorligining oshishiga,
shu sohadagi tizim takomillashuviga o‘z ta’sirini o‘tkazibgina qolmay, balki
mazkur ijtimoiy tizimning barcha sohalarini o‘sishiga ham sezilarli darajada ta’sir
2
Xudoyqulov. X – Tarbiyaviy ishlar metodikasi., Toshkent., “Innovatsiya ziyo”., 2020. - B.69.

8etadi. Shuning uchun ham bugungi kunda ta’limdagi strategik yo‘nalishlardan biri
ta’lim muassasalarining innovatsion faoliyati asosiy omil sifatida belgilab
berilayapti 3
.
Ta’lim tizimini isloh qilishning zarurligini tushunib yetish, amaliyotda ta’lim
muassasalarini innovatsion jarayonlarga qo‘shilishini taqozo etmoqda, o‘zini
yaratish imkoni mavjud innovatsion maydonda ko‘rish va eng muhimi aniq
yangiliklarni o‘zlashtirishdan iborat. Bu holat bugungi kunda o‘ta dolzarbligi bilan
muhimdir, chunki, ushbu jarayon (innovatsion jarayon) ta’lim muassasalarini
yashash sharti (bevosita va ko‘chma ma’noda ham), kelajak avlodlar va pedagoglar
jamoasining aloqalarini ijtimoiy himoyalash sharti bo‘lib ham xizmat qiladi. Hayot
ta’lim muassasalari oldiga yangi, mumkin bo‘lmagandek tuyulgan vazifalarni,
ya’ni eskichasiga ishlab turib, aniq yangiliklarni ishlab chiqish va ularni
amaliyotga joriy etishni oldimizga qo‘ymoqda. Barcha yangiliklarga o‘ta
ehtiyotkorlik bilan yondashadigan, o‘tmish boyliklarga, tajribalarga e’tiqod ruhida
tarbiyalangan, stabillikni yoqtiradigan keksa avlodni, shuningdek hech qanday
o‘zgarishlarni xohlamaydigan pedagoglarni ham tushunish mumkin. Bunday
holatda “innovatsion jarayonlar orqasidan quvish” bugungi kun hayotimizning
ajralmas qismi ekanligini ham tushunish zarur.
Xohlaymizmi yoki yo‘q bizning ta’lim muassasalari devorining orqasida
bozor va bozor munosabatlari jarayoni ketayapti. Bu jarayon to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bizga tegishlidir, chunki ta’lim muassasalari o‘rtasidagi raqobat tushunchasi ularni
raqobat qobiliyati, ta’lim sifati, ijtimoiy buyurtmalar bularning hammasi
turmushimizga kirib kelayapti. To‘g‘rirog‘i, bu jarayon biz yashayotgan muhit,
hayot tarzi ekanligini har doim xis etib turishimiz kerak. Bu jarayonga qarshi turish
befoyda va havflidir. Biz tanlash imkoniyatiga ega emasmiz va ushbu tezkor
jarayon (quvish jarayoni) da ishtirok etishga majburmiz. Mazkur jarayonda eng
muhimi aql bilan, foydali tarzda, o‘z tashkilotimiz uchun ishtirok etishdan iborat.
Ko‘pchilik mutaxassislar fikricha, o‘zgarishlarga qobiliyat, bugungi kunda
rivojlanishning hal qiluvchi omili, u yoki bu ta’lim muassasalarining raqobat
3
Yo‘ldoshev J. Yangi pedagogik texnologiya: yunalishlari, muammolari, yechimlari. «Xalq ta’limi», 202 1 yil, 4-
son, 4-11 betlar

9qobiliyatini ta’minlovchi asosiy omil deb hisoblaydilar. Bugungi kunda maktab va
oliy ta’lim tizimidagi an’anaviy va ommaviy ko‘rinishdagi ta’lim va tarbiya
jarayonlari o‘rniga ta’lim muassasalari rivojlanishida o‘ziga xos yangilik bo‘lib
innovatsion jarayonlar kirib kelmoqda. Innovatsiya (in-“lik”, novus-“yangi”)
yangilik kiritish, yangilik degan ma’noni anglatadi. “Innovatsion ta’lim” deganda
odatda o‘quv jarayoniga yangi (foydali) elementlar olib kirish tushuniladi. Shuning
uchun ta’lim tizimida innovatsiya o‘zgartirish bilan bevosita bog‘liq. Bunday
o‘zgartirishlar ta’lim tizimining:
- maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil etish
shakli va boshqaruv tizimiga;
- pedagogik faoliyatdagi o‘ziga xoslik va o‘quv-bilish jarayonini tashkil
etishga;
- ta’lim darajalarini nazorat qilish va baholash tizimiga;
- o‘quv-metodik ta’minotiga;
- tarbiyaviy ishlar tizimiga;
- o‘quv reja va o‘quv dasturlariga;
- o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatiga bog‘liq.
Yangilik tarixiy aspektda nisbiylik ahamiyat kasb etadi. Yangilik aniq
tarixiy xarakterga ega, ya’ni o‘z vaqtidan oldin paydo bo‘lishi mumkin, o‘z vaqtida
me’yor bo‘lishi yoki eskirishi ham mumkin. Maktab yoki oliy tizimning
rivojlanish jarayonida, ehtimol ta’lim tizimi butunicha: absolyut yangiligi
(o‘xshashi, prototipning yo‘qligi), nisbatan yangiligi, o‘ziga xos, ixtirochiligi
ko‘rinishidagilar hisobga olinadi. Yangilik xillari (tiplar) maktab va oliy tizimda
turlicha asoslarga ko‘ra guruhlanadi: Birinchi klassifikatsiya (guruh) yangiliklarni
kiritish, maktab va oliy tizimda sodir bo‘ladigan pedagogik jarayonga aloqadorligi
bilan asoslanadi. Ushbu jarayonni tushunishga tayanib, quyidagi ko‘rinishdagi
yangilik xillarini ajratish mumkin: ta’lim maqsadi va mazmuniga, pedagogik
jarayon metodikasi, vazifalari, usullari, texnologiyalarga, ta’lim va tarbiyani
tashkil etish shakllari va vositalari. Rahbariyat, pedagog va o‘quvchilar faoliyatiga.
Ta’lim tizimiga ikkinchi klassifikatsiya (guruh) yangilikni kiritish masshtabi

10(hajmi) belgisiga asoslanadi. Bu yerda quyidagi o‘zgarishlarni ajratish mumkin: -
bir-birlari bilan bog‘liq bo‘lmagan lokal va alohida (bir tomonlamalilik);
- kompleks, o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq;
- butun maktab va oliy tizimni qamrab oluvchi, tizimli.
Uchinchi klassifikatsiya (guruh) innovatsion imkoniyatlarga qarab amalga
oshiriladi. Bu holatda e’tiborga olinadi: ta’lim dasturlari, o‘quv rejalar,
tuzilmalarni takomillashtirish, ixtirochilik, ko‘rinishlarni o‘zgartirish bilan bog‘liq
ma’lum va qabul qilinganlarni modifikatsiyalash; kombinatorlikka (o‘zgartirishlar)
xos yangilik kiritish; radikal o‘zgartirishlar. Yangilik kiritishning to‘rtinchi
klassifikatsiyasi (guruh) oldingilariga nisbatan belgilariga asoslanib, guruhlanadi.
Bunday yondashuvda yangilik o‘rin almashuvchi, bekor qilinuvchi yoki ochib
beruvchilarga qarab belgilanadi. Bu holatda maktab va oliy tizimda yangilanish
manbai sifatida: mamlakat, region, shahar, tumanning ehtiyoji sifatidagi ijtimoiy
buyurtmasi. Ijtimoiy buyurtmani region va viloyat ahamiyatiga molik qonun va
hujjatlarda aks etishi. Inson to‘g‘risidagi kompleks fanga erishish, ilg‘or pedagogik
tajriba. Xato va kamchiliklarni sinashda rahbar va pedagoglarning intuitsiyasi va
ijodkorligi, tajrib-sinov ishlari; chet el tajribalari.
Mamlakatimizda rivojlanib borayotgan innovatsion siyosat ta’lim oldiga
muhim va mas’uliyatli vazifalarni qo‘ymoqda. 2006 yil iyul oyida Sankt-Peterburg
shahrida “Sakkizlik guruhi” tomonidan Sammitda qabul qilingan “XXI asrda
innovatsion jamiyat uchun ta’lim” to‘g‘risidagi hujjat g‘oyalarini yiriklashtirishni
hisobga olishni va muammoning yechimini talab etadi. Fanni va innovatsiyani
kelajakda rivojlantirish strategiyasida “innovatsion insonni” yaratish, ya’ni
ishlashidan qat’iy nazar u innovatsiya va yangi bilimlarga moyil bo‘lishi kerak.
Bugungi kunda zamonaviy innovatsion yaroqlilik yuzaga kelmoqda. Hozirgi milliy
loyihalar saytida “innovatsion ta’lim” iborasi paydo bo‘lmoqda va unda
aytilishicha innovatsion ta’lim o‘qitishni yangi bilimlarni yaratish jarayonida
amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu esa bugungi kunda mavjud “Innovatsion
ta’lim texnologiyalari” tushunchasi bilan yangi “innovatsion ta’lim”
tushunchalarini bir-biridan ajratishni talab etmoqda.

11Ta’lim sohasi – mamlakatimizda birinchilardan bo‘lib faol innovatsion
harakatni boshladi. Ma’lum bosqichda XX asr oxirlarida bunday harakatlar yo‘lga
qo‘yilgan edi. Masalan, A.G.Rivin va V.K.Dyachenko tomonidan o‘qitishni
jamoaviy o‘qitish, D.B.Elkonin, V.V.Davidov, L.V.Zankovlar tomonidan ilgari
surilgan rivojlantiruvchi innovatsion ta’lim to‘g‘risidagi qarashlar o‘z vaqtida
ma’lum ahamiyat kasb etdi. Shu bilan birga boshqa innovatsion ta’lim
texnologiyalari: dialektik o‘qitish usullari (A.I.Goncharuk, V.L.Zarina),
o‘qitishning individual yo‘nalishli usuli (A.A.Yarulov), “Ekologiya va dialektika”
(L.V.Tarasov), evristik o‘qitish (A.V.Xutorskoy) dialog madaniyati (V.S.Bibler,
S.Yu.Kurganov), loyihali o‘z-o‘zini refleksiya (G.P.Shedrovitskaya) va
b.q.larni keltirish mumkin. Yuqoridagi keltirilgan texnologiyalar o‘qitishda
o‘zlashtirishni yuqori ko‘tarish, o‘quv jarayonida qiziqtirishni, o‘quv materialini
tushunishni yaxshilashni, funksional savodxonlikni shakllantirishni, loyihali
savodxonlikni, nazariy tafakkurni, ekologik va iqtisodiy tafakkurni,
kommunikativlikni, ijtimoiy faollikni, fuqarolik ongini, o‘z-o‘zini anglash va
boshqa vazifalarni hal etishga yo‘naltirilgan edi.
Hozirda boshqa faoliyat sohalari, jumladan, ishlab chiqarish rivojlanishining
innovatsion yo‘liga o‘tgach, ta’lim sohasi ularga faqat yetakchilarni tayyorlash
funksiyasini bajardi. Lekin aslida esa boshqacha ko‘rinish ko‘zga tashlanadi. Ilgari
jamiyat uchun uncha ko‘p bo‘lmagan va mustaqil shakllangan innovatorlar yetarli
edi. Yuqorida sanab o‘tilgan ta’lim texnologiyalari uchun innovatorlar faqat
pedagoglar edi va ularning innovatsiyalari o‘quvchilarda zaruriy sifatlarni
shakllanishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, innovatsion tafakkur va qobiliyatni
innovatsion faoliyatiga yo‘naltirishga e’tibor qaratilmagan. Bildirilgan fikrlar
“innovatsion ta’lim texnologiyalari” va “innovatsion ta’lim” tushunchalarini
quyidagi tarzda ajratib, alohida qarab chiqishni talab etadi: innovatsion ta’lim
texnologiyalari va dasturlari – bu barcha ta’lim texnologiyalari, yaratuvchi va
ularni rivojlantiruvchi pedagog innovatsion faoliyatining natijasi hisoblanadi 4
.
Innovatsion ta’lim – bu shunday innovatsion ta’lim texnologiyalari va
4
Yo‘ldoshev J. Yangi pedagogik texnologiya: yunalishlari, muammolari, yechimlari. «Xalq ta’limi», 202 1 yil, 4-
son, -B.13

12dasturlariki, unda pedagog innovsion faoliyati natijasi bo‘lib, o‘qitilayotganlar
innovatsion g‘oyalarini yaratuvchisi (generatsiya) xisoblanadi; ishlab chiqarishning
monoinnovatsionligi (mutaxassislar innovatsiyasi) ta’limning monoinnovatsion -
(pedagog innovatsiyasi) emasligiga to‘g‘ri keladi, uning innovatsiyaligi, pedagog
innovatsiyaligi, ularning oqibati, o‘qitilayotganlarning innovatsiyasidir. Bu
o‘rinda masalaning dolzarbligi mavjud “mono”innovatsion ta’lim texnologiyalarini
“bi”- innovatsion xolatigacha rivojlantirishdan iborat. Bular bir qator chet el
o‘quvchilari misolida ular tomonidan yaratilgan tajribalar, ixtirolar misolida o‘z
amaliy isboti bilan tasdiqlangan 5
. Bu o‘rinda zamonaviy fan yutuqlari asosida
kuchli, talantli tafakkur orqali amalga oshirilishini, ya’ni ixtiroli masalalarni hal
etish nazariyasi IMEN yo‘li bilan hal etish mumkinligi isbotlangan. Bir qator
rivojlangan mamlakatlar ilmiy labaratoriyalarida (IMEN) IMENpedagogikaga
“bilimlarni ixtiro qilish” deb nomlangan yangi metod yaratildi.
IMEN ning integratsiya asoslari eng ko‘p tarqalgan barcha innovatsion
pedagogik texnologiyalar bilan birgalikda ishlab chiqildi. Buning qo‘shimcha
samarasi – turli pedagogik texnologiyalarni amaliy dialektika tilida yozib chiqish
imkonini beradi. Dunyodagi global o‘zgarishlar jarayoni, mamlakatimizdagi
iqtisodiy va ijtimoiy– madaniy sohalardagi o‘zgarishlar, ta’lim tizimida
tayyorlanayotgan mutaxassislarga jiddiy e’tibor qaratishni taqozo etadi. 20 yillar
davomida nazariya va amaliyotda pedagogik ta’limga yangicha yondashuvlar
ishlab chiqildi. Amaliy jarayonlar “yuqoridan” va “quyidan” boshlandi.
“Yuqoridan” harakat oliy ta’limga yangi o‘quv rejalarini joriy qilinishi bilan
boshlanadi. Yangi o‘quv rejalariga ko‘ra oliy ta’lim o‘quv fanlarini kurslar
bo‘yicha mustaqil o‘tish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bunday “demokratik erkinlik”
kafedralar va fakultetlar tomonidan o‘zgacha ijodkorlik bilan qabul qilindi va bu
“quyidan” bo‘layotgan o‘zgarishlar ko‘plab “pedagog-novator”lar harakatini
yuzaga keltirdi.
Innovatsion harakatlarni bir nechta jumladan, tashkiliy, mazmunli, metodik
5
Shokirova. H - Ta’limda innovatsion texnologiyalarning o‘rni., Toshkent., “Yangi asr avlodi”‚ Toshkent., 2023.,-
B.78

13ko‘rsatkichlari yuzaga keldi va amaliyotga joriy qilindi. Ushbu xolatlar ko‘plab
pedagogika va psixologiya kefedralar yig‘ilishlarining asosiy masalasi sifatida
muhokamaga qo‘yildi hamda davlat o‘quv rejasi, dasturlari asosida har bir oliy
o‘quv yurti o‘zlarining ishchi o‘quv reja va ishchi o‘quv dasturlarini ishlab
chiqishga kirishildi. Bu esa joylarda har bir fan o‘qitilishining innovatsion
texnologiyalarini joriy etish va qo‘llash uchun imkoniyatlarni berdi. Mazkur
o‘zgarishlar respublikadagi barcha oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejalariga pedagogik-
psixologik fanlar hajmini 20-25% gacha ortishiga sababchi bo‘ldi.
1.2. Ta’lim - tarbiya samaradorligini oshirishda innovatsion
yondashuvning zaruriyati
Hozirgi sharoitda innovatsion faollik oliy ta’limning ham mazmun hamda
tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita bog‘liq. Bu
jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini
tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya,
V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik
ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida xususiy
innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi
ishlanmalarni, ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali
tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin 6
. Hayotiy kelajakni amalga
oshirish uchun inson ongli tarzda qayta o‘z-o‘zini faoliyatini yo‘lga qo‘yadi va
buning uchun ta’lim jarayoni imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa, bu jarayon
talaba yoshi davri, yoshlik davri ayni ushbu jarayonni yo‘lga qo‘yish uchun muhim
bosqich davri hisoblanadi. Ushbu konsepsiyaning keyingi g‘oyasi pedagogik
sub’ektivlikni rivojlanishi bilan bog‘liq: talaba “o‘rganuvchi”, “o‘quvchi”,
“o‘qitadigan” pozitsiya orqali o‘tadi. Agar oliy o‘quv yurti “o‘qish joyi va vaqti
emas, balki yigit va qizlarni katta bo‘lish maydoni”(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u
holda ushbu oliy o‘quv yurtidagi pedagogik jarayon uni amalga oshirish orqali
6
“Murabbiy” ilmiy – ma’rifiy jurnali., Eryigitov., D., X – Ta’lim jarayonida innovatsion pedagogik – texnalogiyalar
qo’llash., 1 – son., 2021. 189-192- betlar

14ta’lim olayotgan talabaning o‘z-o‘zini rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir
narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydigan pedagogik jarayonni ijodiy-o‘zini qayta qurish
sub’ekti ham talaba, ham pedagog uchun imkoniyatlar hisoblanadi 7
.
O‘qituvchi faoliyati ham o‘zgaradi: “usta” ishlari orqali bilimlarini
pedagogik texnologiya asosida yetkazishdan, talabalarda pedagogik qobiliyatni
shakllantirish maqsadida birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi “maslahatchi”
pozitsiyada talabalar bilan birgalikda uning kelajak kasbiy faoliyatini
loyihalovchiga aylanadi. Shunga ko‘ra integrativ ta’lim texnologiyalarini yo‘lga
qo‘yish dolzarb bo‘lib qoladi. Ushbu masalada ta’limni loyihalash bilan
shug‘ullanuvchi muammolar instituti bugungi kundagi dolzarb masalada
yetakchilik qilmog‘i zarur. Bundan tashqari oliy ta’limda har bir fanlarni o‘qitish
sohasida pedagogika va psixologiya fanlari bloki tezkor texnologik izlanishlarni
amalga oshirish bilan shug‘ullanishlari kerak. Pedagogik ta’lim amalga
oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli haqida alohida to‘xtalish kerakligi
e’tiborga loyiq. Bular: kichik darajadagi, ko‘p bosqichli va ko‘p darajadagi
modellarga qaratilishidan iborat.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir model mustaqil yaxlit ta’lim sifatida
qaralib, ular o‘zlarining jilg‘alariga ega bo‘lib, aniq ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy
xolatlar bilan bevosita bog‘liq. Kichik darajadagi tizim – bu oliy ta’limdagi
an’anaviy tizim hisoblanib, u qat’iy hisoblanib, bunda tor mutaxassislar
tayyorlanib, ta’lim jarayonida o‘qitish variantlarini tanlash imkoniyati mavjud
emas. Qabul qilingan 1998-yildagi DTS da variativ qismi kiritilgan bo‘lsada, lekin
bu tizim ham baribir shaxs tanlash imkoniyatlarini chagaralaydi. Ko‘p bosqichli
tizimda o‘rta maxsus ta’lim tizimi asosida oliy ta’lim olish uchun imkoniyatlar
mavjud bo‘lib, o‘zaro bog‘lovchi o‘quv rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu tizim
ixcham hisoblanib, bitiruvchilarni uchinchi kursga qabul qilish bilan bog‘liq
ko‘plab muammolar kelib chiqadi: qaysi mablag‘ asosida o‘qitish, birinchi o‘rinda
pedagogika bilim yurti va pedagogika kollejlarida talabalarni egallagan bilimlari
sifati masalasi turlicha gumon uyg‘otadi. 2023-yilda qabul qilingan “Ta’lim
7
Mahmudov M. O‘quv materialini didaktik loyihalash tizimi. «Pedagogik mahorat», 2022 yil, 3-son, 3-11 betlar

15to‘g‘risida” gi Qonunga muvofiq oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimi yo‘lga
qo‘yildi. Oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimini ishlab chiqish va joriy etishni
kuchli innovatsion jarayon sifatida belgilash mumkin 8
.
Ushbu masalada G‘arbiy Yevropa mamlakatlari tajribasi har tomonlama
tahlil etilib, baho berildi va O‘zbekiston Respublikasi sharoitida o‘zimizning
mentalitetimizdan kelib chiqib, oliy ta’limning o‘ziga xos ko‘p bosqichli tizimi
yaratildi. Oliy pedagogik ta’limni ko‘p bosqichli mazmuni bizning sharoitimizda
ikki darajali model:
- umumiy (bazaviy-bakalaviriat va to‘liq (magistratura) ko‘rinishida
amalga oshirilib, har biri o‘ziga avtonom hisoblanadi;
- yaxlit tizim ko‘rinishiga ega; bozor iqtisodiyoti talablariga to‘la javob
beradi;
- ta’limni ko‘pgina yo‘llari orqali egallash imkonini beradi;
- o‘qiyotganlarni akademik va kasbiy yo‘naltirishga rag‘batlantiradi;
- o‘z-o‘zini anglash, uning qimmatli yo‘nalishlarini va hayot tarzini
belgilash asosida shaxs rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratib beradi. O‘qitish
asosiga ta’limiy-kasbiy dasturlar qo‘yilgan bo‘lib, ular beshta blok-model
prinsipidan tashkil topgan.
Ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar fanlar, matematik va tabiiy-ilmiy fanlar,
umumkasbiy fanlar, ixtisoslik fanlari hamda qo‘shimcha fanlar tizimidan iborat.
Texnologik jihatidan kasbiy ta’limning mazmuni, metodlari va metodikasini
tanlashga madaniy yondashuv bilan bevosita bog‘liq. Ushbu dasturlarni ishlab
chiqilishida har bir blokning vazifasi, bloklar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik
tashkiliy, didaktik-texnologik ishlar va malakali mutaxassislar bilan hamkorlikda
amalga oshirilgani ko‘zga tashlanadi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni
ko‘rsatadiki, fakultetlarda oliy ta’limdagi ko‘p bosqichli tizim (OTKT) asosida
ishlash va an’anaviy tizim bilan ishlash qiyosiy taqqoslab ko‘rilganda, talabalar
(OTKT) yangicha ta’lim tizimida ongli, ijodiy ishlashga ko‘proq e’tibor qaratgani,
talabalarda ta’lim motivatsiyasi darajasi yuqori ekanligi ko‘zga tashlanadi. Oliy
8
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni. 2 0 2 3 .

16ta’limni fakultetlari va kafedralarida tuzilmaviy-funksional va mazmunli-
texnologik qayta qurish amalga oshiriladi. Umuman olganda oliy ta’limda
individual-ijodiy va jamoaviy-ijodiy faoliyat sohasida bugungi kunga kelib
sezilarli tajribalar to‘plandi, o‘quv pedagogik jarayoni ishtirokchilari o‘rtasida
sub’ekt-sub’ekt munosabatlari rivojlanishida o‘zgarishlar sodir bo‘layotganini
kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali talabalarni mustaqil ishlashga ishtiyoqi ortib,
reyting tizimida ularning faol ishtiroki ta’minlansa, ikkinchi tomondan pedagoglar
tomonidan talabalar faoliyatini boshqarishda metodik madaniyat darajasi o‘sib
borishi kuzatiladi.
II BOB. TARBIYA FANIDA ZAMONAVIY TA’LIM
TEXNOLOGIYALARINI QO’LLASHNING NAZARIY-METODIK
ASOSLARI
2.1. Tarbiya jarayonida zamonaviy ta’lim texnologiyalarini qo’llash
metodikasi
Tarbiya inson shaxsining shakllanishi va rivojlanishida hal qiluvchi
omillardan biridir. U pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, shaxsning
axloqiy, estetik, mehnat, ekologik, jismoniy va aqliy jihatdan rivojlanishini
ta'minlashga qaratilgan. Tarbiya jamiyat tomonidan belgilangan qadriyatlar asosida
insonni ijtimoiy hayotga tayyorlash, uni to‘laqonli shaxs sifatida voyaga yetkazish
maqsadida olib boriladi.
Tarbiya fanining asosiy maqsadi — yosh avlodni milliy va umuminsoniy
qadriyatlar asosida shakllantirish, unda mustahkam e’tiqod, fuqarolik pozitsiyasi,
vatanparvarlik, mehnatsevarlik, halollik, ezgulik, tashabbuskorlik kabi xislatlarni
tarbiyalashdir. Tarbiya jarayoni orqali inson nafaqat bilim oladi, balki o‘zini tutish,

17muomala qilish, jamiyatda o‘z o‘rnini topish kabi ko‘nikmalarga ham ega bo‘ladi.
Pedagogik jarayonda tarbiya o‘quv jarayoni bilan uzviy bog‘liq holda olib
boriladi. O‘quv jarayonida o‘quvchilarga bilim berilsa, tarbiya bu bilimlarni
hayotda to‘g‘ri qo‘llash, ijtimoiy jihatdan to‘g‘ri yo‘l tutishga o‘rgatadi. Shu bois,
har bir pedagog o‘z dars faoliyatida tarbiyaviy maqsadlarni ham ko‘zda tutishi,
o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga e’tibor qaratishi lozim.
Tarbiya fanining tarkibida quyidagi yo‘nalishlar mavjud:
Aqliy tarbiya — tafakkurni, bilish qobiliyatini rivojlantirish;
Axloqiy tarbiya — ezgulik, odob, halollik, iymon-e’tiqod kabi sifatlarni
shakllantirish;
Estetik tarbiya — san’at va go‘zallikni anglash, baholash qobiliyatini
rivojlantirish;
Mehnat tarbiyasi — mehnatga hurmat, kasbga qiziqish uyg‘otish;
Jismoniy tarbiya — sog‘lom turmush tarziga amal qilishni shakllantirish.
Zamonaviy ta’lim tizimida tarbiya jarayoniga yangicha yondashuv talab
etiladi. An’anaviy yondashuvlar bilan bir qatorda innovatsion ta’lim
texnologiyalari yordamida tarbiya samaradorligini oshirish, yosh avlodda mustaqil
fikrlash, mas’uliyat hissini tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Shunday qilib, tarbiya fani – inson shaxsining har tomonlama kamolotini
ta’minlovchi, uni ijtimoiy hayotga tayyorlovchi muhim vosita bo‘lib, pedagogik
jarayonning ajralmas qismidir.
Zamonaviy ta’lim texnologiyalari — bu o‘quvchi shaxsini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan, dars jarayonini interaktiv va samarali tashkil etishga xizmat
qiladigan ilmiy asoslangan metod va vositalar majmuasidir. An’anaviy ta’limda
asosiy e’tibor bilim berishga qaratilgan bo‘lsa, zamonaviy yondashuvlar orqali
bilim, ko‘nikma va tarbiyaviy ta’sir uyg‘un holda shakllanadi.
Bugungi kunda ta’lim jarayonida keng qo‘llanilayotgan zamonaviy
texnologiyalar quyidagilardan iborat:
1. Interaktiv ta’lim texnologiyalari
Bu texnologiyalar o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi, ular mustaqil

18fikrlash, bahslashish, muammolarni hal qilish, guruhlarda ishlash kabi faoliyatlarni
bajaradilar.
Tarbiya fanida qo‘llanishi:
Bahs-munozara usuli orqali axloqiy qarashlar mustahkamlanadi;
Rol o‘ynash texnologiyasi bilan o‘quvchilar turli ijtimoiy vaziyatlarni his
qiladi;
“Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Insert” kabi usullar shaxsiy fikr bildirishga
undaydi.
2. Axborot-kommunikatsion texnologiyalar (AKT)
Kompyuter, internet, multimedialar yordamida ta’lim berish. Bu
texnologiyalar orqali vizual materiallar, videoroliklar, testlar, virtual muhitlar
yaratiladi.
Tarbiya fanida qo‘llanishi:
Axloqiy, vatanparvarlik va estetik tarbiya mavzularini videodarslar orqali
boyitish;
O‘quvchilarning o‘z ustida ishlashini tashkil etish (masalan, interaktiv
platformalarda topshiriqlar);
Onlayn baholash va tahlil orqali shaxsiy yutuqlarni kuzatish.
3. Loyiha asosida o‘qitish texnologiyasi
O‘quvchilar mustaqil yoki jamoaviy tarzda ma’lum bir muammoni
o‘rganadi, tadqiq qiladi va yechim taklif qiladi.
Tarbiya fanida qo‘llanishi:
Ijtimoiy loyihalar orqali o‘quvchilar muomala madaniyati, ijtimoiy
mas’uliyat kabi fazilatlarni o‘zlashtiradi;
Milliy qadriyatlarni o‘rganishga qaratilgan amaliy topshiriqlar;
Ijtimoiy-hayotiy muammolarni hal qilish orqali fuqarolik mas’uliyatini
shakllantirish.
4. Problemali ta’lim texnologiyasi
Bu usul o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, muammoli vaziyatda to‘g‘ri qaror
qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

19Tarbiya fanida qo‘llanishi:
Axloqiy-didaktik muammolarni hal qilish orqali qadriyatlar tushunchasini
chuqurlashtirish;
Qiyin hayotiy vaziyatlar tahlili orqali shaxsiy mas’uliyatni oshirish.
Zamonaviy ta’lim texnologiyalarini tarbiya jarayoniga tatbiq etish orqali:
O‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyati rivojlanadi;
Ijtimoiy faolligi va mas’uliyat hissi shakllanadi;
Tarbiyaviy maqsadlar hayotiy va amaliy shaklga ega bo‘ladi.
Shu sababli, pedagog har bir darsda tarbiya maqsadlariga mos texnologiyani
tanlashi, uni samarali qo‘llashi zarur. Bu nafaqat bilim berish, balki shaxsni
barkamol inson sifatida shakllantirishga xizmat qiladi.
Zamonaviy ta’lim texnologiyalarini tarbiya jarayoniga samarali tatbiq etish
nafaqat o‘quvchilarning bilim darajasini oshiradi, balki ularning shaxsiy
fazilatlarini shakllantirish, jamiyatda faol ishtirok etishga tayyorlashda ham muhim
ahamiyatga ega. Tarbiya metodikasida texnologiyalarni maqsadga muvofiq
tanlash, ulardan o‘rinli foydalanish va pedagogik vaziyatga moslashtirish muhim
hisoblanadi.
Tarbiya jarayonida qo‘llaniladigan metodikaning asosiy bosqichlari
quyidagilardan iborat:
1. Maqsad va vazifalarni aniq belgilash
Zamonaviy texnologiyalarni qo‘llashdan avval, tarbiyaviy faoliyatning
asosiy maqsadi aniqlanadi:
Shaxsda qanday ijtimoiy-axloqiy fazilatlar shakllantirilishi kerak?
Qanday ko‘nikmalarni rivojlantirish ko‘zda tutiladi?
Masalan, vatanparvarlik, ekologik madaniyat, axloqiy me’yorlar, fuqarolik
pozitsiyasi singari yo‘nalishlar bo‘yicha aniqlik kiritiladi.
2. Mos texnologiya va metodlarni tanlash
Har bir tarbiyaviy vazifaga mos keladigan ta’lim texnologiyasi tanlanadi.
Quyidagilarni misol keltirish mumkin:
Axloqiy tarbiya uchun: muammoli ta’lim, bahs-munozara, “rol o‘ynash”

20texnologiyasi;
Estetik tarbiya uchun: multimediali taqdimotlar, loyiha asosida ishlash,
san’at asarlarini tahlil qilish;
Mehnat tarbiyasi uchun: amaliy mashg‘ulotlar, guruhli faoliyat, mahalliy
hunarmandlar bilan uchrashuvlar.
3. Tarbiya darslarini texnologik ssenariy asosida qurish
Zamonaviy texnologiyalar asosida dars (yoki tarbiyaviy tadbir) quyidagi
bosqichlarda tashkil etiladi:
Motivatsiya: mavzu dolzarbligini ochib berish (video, savol, hayotiy voqea
bilan);
Tadqiqot va muhokama: guruhlar bilan ishlash, muammo ustida fikrlash;
Xulosa va tahlil: o‘quvchilarning fikrini umumlashtirish, asosiy g‘oyani
ajratish;
Refleksiya: o‘quvchilarning o‘z faoliyatini tahlil qilishi, hissiy fikr
bildirishlari.
4. Baholash va samaradorlikni tahlil qilish
Tarbiya samaradorligini aniqlashda quyidagi mezonlar asosida tahlil
qilinadi:
O‘quvchilarning fikr bildirish faolligi;
Hayotiy vaziyatlarga munosabat bildirishi;
Ijtimoiy faoliyatdagi ishtiroki;
Shaxsiy o‘zgarishlar va ijobiy fazilatlarning shakllanishi.
Zamonaviy texnologiyalar yordamida tarbiya jarayonida quyidagi usullardan
samarali foydalanish mumkin:
“Aqliy hujum” — biror ijtimoiy muammoni tezda hal qilish bo‘yicha fikrlar
to‘plash;
“Klaster” — tushunchalar va g‘oyalarni tizimli ravishda tahlil qilish;
“Insert” texnologiyasi — matn asosida shaxsiy fikr va baho bildirish;
Multimedia vositalari — video, slayd, interaktiv taqdimotlar orqali hissiy
ta’sirni kuchaytirish.

21Umuman olganda, tarbiya jarayonida zamonaviy ta’lim texnologiyalarini
qo‘llash metodikasi o‘quvchilarni faollashtirish, ularning ichki motivatsiyasini
oshirish va shaxsiy kamolotini ta’minlashga xizmat qiladi. Pedagog zamonaviy
metodlarni puxta o‘zlashtirgan holda, har bir tarbiyaviy faoliyatni mazmunli va
samarali tashkil etishi zarur.
Ma’lumki, didaktikaning predmetini o‘rgatish, o‘rganish ta’lim mazmunini
tashkil qiladi. Bunda ishtirok etayotgan uchta komponent bir-birlari bilan shunday
uzviy aloqadaki, ulardan birini e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Xo‘sh,
nimani nimadan boshlash kerak? Ishni o‘rganish yoki o‘rgatishdan boshlasak,
tabiiy ravishda savol tug‘iladi: nimani (qanday mazmundagi o‘quv materialini)
o‘rganmoqchisiz yoki o‘rgatmoqchisiz? O‘rgatish ham, o‘rganish ham asosiy
maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim ob’ekti va oxirgi natija mahsuli bo‘lmish ta’lim
mazmuniga bog‘liq. Har xil mazmun uni o‘zlashtirishning o‘ziga xos usullari bilan
farq qilganligi uchun o‘rganishning qanday bo‘lishi uning mazmuniga bog‘liq, bu
esa o‘rganishni tashkil etuvchi o‘rgatuvchiga bog‘liq. Shunday qilib, didaktik
tafakkur - bu o‘rganish, o‘rgatish va ta’lim mazmunining doimiy aloqalari,
munosabatlarini izlash, aniqlash demakdir 9
.
O‘qituvchi o‘quvchini faollashtiradigan, o‘zi va o‘rganuvchi uchun qulay
bo‘lgan yo‘llarni, usul va uslublarni, o‘qitish shakllari, metod va vositalarni
izlaydi, ularni takomillashtiradi. Shu boisdan ham “pedagogik texnologiya”,
“didaktik texnologiya”, “ta’lim texnlogiyasi” atamalari qatoridan “pedagogik
innovatsiyalar” atamasi ham mustahkam o‘rin olmoqda. Yuqorida sanab o‘tilgan
tarzda o‘rgatish, o‘rganishda ta’lim mazmuni asosiy o‘rin tutadi. Shuning uchun
ham, o‘z oldimizga Davlat ta’lim standartlarini yaratish birinchi galdagi vazifa
qilib qo‘yildi. Bu vazifaning uddasidan chiqdik.
Davlat ta’lim standartlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan tasdiqlanib, har bir ta’lim muassasalariga, har bir o‘quvchiga yetkazildi.
Endigi vazifa shu standartlarni tezroq hayotga tatbiq etish mexanizmini
9
Shokirova. H - Ta’limda innovatsion texnologiyalarning o‘rni., Toshkent., “Yangi asr avlodi”‚ Toshkent., 2023.
-B29.

22yaratishdan iborat. Biroq, e’tirof qilish kerakki, hali Respublikamizda yangi
pedagogik texnologiyalarni, ta’lim innovatsiyalarini to‘plash, ular ichidan
faoliyatimizda eng ko‘p samara beradiganlarini tanlash, tajriba-sinovdan o‘tkazish
va qo‘llash- joriy etishni yo‘lga qo‘yadigan tizim (mexanizm) shakllantirilmagan
edi 10
. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari
asosida ishlab chiqilgan umumiy ta’lim fanlari bo‘yicha Davlat ta’lim standartlari
ishlab chiqilib, bosqichma-bosqich amalga oshirishga kirishilgandan keyin bu
sohadagi ishlarni aniq bir tizimga solish, qo‘llab - quvvatlash, yangiliklarni joriy
etishga yetarli shart- sharoitlar yaratadigan tuzilmalarga bo‘lgan ehtiyoj yaqqol
ko‘zga tashlandi. Chunki, Davlat ta’lim standartlari o‘quvchilar bilimiga
qo‘yiladigan majburiy minimal daraja bo‘lib, davr o‘quvchilarga ta’lim
standartlari darajasi talablaridan oshirib bilim, iqtidor va ko‘nikmalar berishni
taqozo etadi. Bu masalani ijobiy hal qilish ilg‘or tajribalar, yangi pedagogik
texnologiyalarni izlash, ularning didaktik imkoniyatlarini sinab ko‘rgan holda
amaliyotga tatbiq etishga bo‘lgan hayotiy ehtiyojni oshirib yubordi. Bundan kelib
chiqadigan amaliy hulosa - ilg‘or ta’limiy yangiliklarni aniqlash, ularning
jamg‘armalarini tashkil etish, sinab ko‘rish, pedagogik amaliyotga joriy qilishning,
ilmiy xulosalarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish tizimini yaratish
masalasining dolzarbligini oshirdi. Hozirgi kunda bu tizimni yaratish yo‘lida bir
qator izlanishlar, sa’y- harakatlar boshlab yuborilgan. Jumladan, vazirlik, viloyat
xalq ta’limi boshqarmalari tarkibida Davlat ta’lim standartlari boshqarmalari va
bo‘limlari (monitoringi) tashkil etilgan. Ta’limni boshqarish tizimida tashkil
qilingan yangi bo‘g‘inlar quyidagi vazifalarni amalga oshirib bormoqda:
- ta’lim sohasidagi qonunlar, me’yoriy hujjatlarning bajarilish
nazoratini yuritish;
- Pedagogik innovatsiyalarni amaliyotga tatbiq etishning tashkiliy
asoslarini yaratish zarur. Buning uchun:
- “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni hayotga, tatbiq etish, Davlat
ta’lim standartlari va dasturlari bajarilishining monitoringini olib borish;
10
Xudoyqulov. X – Tarbiyaviy ishlar metodikasi., Toshkent., “Innovatsiya ziyo”., 2020. - B.71

23- ta’limni boshqarish mahalliy organlari va o‘quv muassasalarining
umumiy tashkiliy pedagogik ishlari qatori pedagogik innovatsiyalarning
samaradorligini tahlil qilib borish;
- pedagogik tajribalarning borishini analitik tahlil qilish,
umumlashtirish, ommalashtirish bo‘yicha tavsiyalar tayyorlash;
- pedagogik texnologiyalarni kuzatuvchi, nazorat qiluvchi va joriy
etuvchilarni o‘quv ishini tashkil qilish shu masalaga oid seminarlar o‘tkazish,
treninglar tayyorlash choralarini ko‘rish;
- pedagogik texnologiyalarni rivojlajtirish haqida tegishli ma’lumotlar
jamg‘armasini yaratish, tahlil qilish va tartibga solib turish.
Yuqorida ta’kidlanganidek, Davlat ta’lim standartlari- bu o‘quvchilar bilim
saviyasining minimal darajasini belgilaydi, bu darajadan yuqori ko‘rsatkichlarga
erishish uchun ma’lum izlanish hamda tashabbus lozim, pedagogik
innovatsiyalarni yaratish, shuningdek, ularni boshqarish avvalam bor, ana shu
dorlzarb vazifalarni hal qilishga xizmat qiladi. Shu boisdan ham pedagogik
iinovatsiyalarni izlab topish. o‘rganish, tahlillar ostida eng ko‘p samara
beradiganlarini tanlab olish va ularni amaliyotda qo‘llash tartibini belgilab
beradigan tizimni yaratish maqsadga muvofiqdir. Fikrimizcha, buning uchun,
innovatsiyalar haqida aniq ma’lumotlar jamg‘armasini yaratish zarur bo‘lib, buni
shartli ravishda innovatsiyalarni “to‘plash” jarayoni deb qabul qilamiz.
Innovatsion yangiliklarni to‘plovchilar jadvalga ko‘ra vazirlik tizimida yangi
tashkil qilingan markazlar, jumladan, xalq ta’limi xodimlari malakasini oshirish
instituti barcha talim muassasalari rahbarlari malakasini oshirish bo‘yicha doimiy
ishlovchi Respublika doimiy kursi qoshidagi monitoring markazi va respublika
ta’lim markazi asosiy bo‘g‘in hisoblanadi. Pedagogik innovatsiyalarni qo‘llash
bilan uni to‘plab, ilmiy jihatdan xulosalar tayyorlovchi bo‘g‘in o‘rtasidagi
“Pedagogik matbuot” asosan nashr ishlari, ommalashtirish, keng pedagogik
jamoalar, ilmiy- pedagogik xodimlarga ularni yetkazish, ularning taklif va
mulohazalarini olish, tajriba-sinov xulosalari asosida innovatsiyalarni yanada

24takomillashtirish ishlari bilan shug‘ullanadi 11
. O‘ylaymizki, ta’lim texnologiyasi va
pedagogik innovatsiyalarga bunday tizimli yondashuv Davlat ta’lim standartlarini
amalga oshirishda o‘z samarasini ko‘rsatadi. O‘qituvchining pedagogik faoliyatini
olib borishga halaqit beradigan psixologik to‘siqlarni umumlashtirib yangilik
kiritishlarga o‘qituvchilarning ko‘proq qarshilik bildirishini keltiradigan sabablarni
ta’kidlab o‘tish zarur. 1. O‘zgarishning maqsadi o‘qituvchilarga tushuntirilmagan
yashirin, gapning ikki ma’nosi xavotir va noma’lumlikni keltiradi. Noma’lumdan
qo‘rquv har qaysi yangi usulga o‘qituvchilarni yo‘llashi mumkin.
2. O‘qituvchilar yangilikni kiritishda rejalashtirish va ishlab chiqarishda
qatnashmaganlar.
3. Jamoa an’analarini e’tiborga olmaslik va o‘z ishining odatiy usuliga rioya
qilish.
4. Yangi usullarga sub’ektiv munosabat va qo‘rquv, statusni yo‘qotish
xislari.
5. Ish xajmining ko‘payishi rahbar o‘qituvchilar faoliyatida o‘zgarishlarni
rejalashtirmasligi oqibatida qo‘rqish paydo bo‘ladi.
Yangilik kirituvchi tashabbuskor odam hurmat va ishonchga ega bo‘lmasa.
Afsus, ko‘pincha o‘qituvchilar loyihaga emas, uning muallifiga qaraydi. Agar bu
insonning hurmati past bo‘lsa, pedagog uning qadrligiga qaramay, bu odamga
ishonchsizligi uning g‘oyasiga o‘tkaziladi. O‘qituvchi ijodkorligini shaxsiyatnin
axloqiy munosabatiga qarab mulohaza qilish mumkin. Agar ijodiy faollik asossiz
va mavjud qadriyatlarga e’tiborini qaratmasa, demak bu faollik juda xavfli. Yosh
o‘qituvchining bilim berishi va kasbiy faoliyatida ijodiy rivojlanishi uchun ko‘p
variantli yechimlarga olib boruvchi mashqlarni topmaganlar. O‘quvchilarga
ularning ijodiy faoliyatidagi ma’nosini umumiy yo‘nalishlarini anglashga yordam
berish, o‘z imkoniyatlarning rivojlanishini bilish. Bunday tushunchasiz ijodiy
faoliyatni kuchaytiradigan mashqlar o‘yin sifatida o‘zlashtiriladi.
Yuqorida sanab o‘tilgan maslahatlar erkin muloqotda, fikr-almashuvda,
11
Yo‘ldoshev J. Yangi pedagogik texnologiya: yunalishlari, muammolari, yechimlari. «Xalq ta’limi», 2021 yil, 4-
B17.

25ijodiy bahslashuvda eksperimental ish jarayonida bo‘lib o‘tishi mumkin. Misol
uchun qobiliyatlar rivojlanishining natijasini ko‘rib chiqamiz: “Shuni ko‘rib o‘tish
kerakki, hozir nimalarni mulohaza qilsa, uni hammasini tushunarmikan..? Nimaga
u o‘z qarashiga meni ishontirmoqchi?”. Menimcha: “ma’lumotlarim yetarli emas:
yetmagan to‘lato‘kislarni bilib olsam, yaxshi bo‘ladi... U nohaq deb aytyapmanmi
yoki ochiqchasiga o‘z munosabatimni bildiryapmanmi? Bu holda men ishonchliroq
tarzda o‘z fikrimni o‘zgartirishim kerak”. O‘quvchilarda ijodiy fikrlashni
rivojlantiish metodlarini va mazmunini didaktik izlash bilim va usullarni
shakllantirishga olib keldi. Shunday tadqiqiy mo‘ljal o‘quv jarayoniga pedagogik
yondashuvni o‘ziga xos tarzda yo‘lga qo‘yishni taqozo etadi. Bu esa o‘z o‘rnida
ta’limning maqsadi yosh o‘qituvchilarda yangi tajriba, kasbiy – tadqiqiy faoliyatda
yangi bilimlar bilan qurollanishni, rolli va o‘xshatish kabi modellashlarni
o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi.
Bolalar tomonidan mazmunan ma’lumotlarni o‘zlashtirishi bilan bog‘liq
bo‘lgan aniq shakllarga murojaat qilamiz. Talim modellarining misollar orasida biz
muammolarni tizimli yechim asosida ijobiy izlanishning tashkillashtirishni
bahslashuv va didaktik o‘yinlarini ajratamiz. Sanab o‘tilgan modellar orasida biz
didaktik va rolli o‘quv o‘yinlariga alohida e’tibor qaratamiz. Didaktik o‘yinlar
metodikasining asosiylari ularning tizimida o‘rnatilgan 4 bosqichni ajratsa bo‘ladi.
Orientatsiya – o‘rnatiladigan mavzuning tasavvuri, o‘xshatilishi va uning qoidalar
harakteristikasi, o‘yin mulohazalarining bayoni, o‘yin o‘tkazishda uning
sahnalashtirishi, o‘yin mazmunining detallarini ishlab chiqarish katta ahamiyatga
ega. Sahna – bu o‘yinning tashkiliy va syujetli sxemasi, umumiy rejasi ekan.
2.2. Tarbiya jarayonida samaradorlikka erishish aspektlari
Ta’lim tizimida yangiliklar kiritish mazmuni va yo‘nalishlari masalasini
o‘rganishga kirishishdan oldin “Pedagogik tizim” va “Pedagogik tizimda
yangiliklar kiritish” tushunchasini aniqlab olaylik. Pedagogik jarayon bilamizki,
pedagogik tizim asosida yo‘lga qo‘yiladi. Pedagogik tizim - bu tashkil
etuvchilarning birlashtirilgan majmui bo‘lib, ular o‘zgarishlarda ham

26barqarorligicha qolaveradi. Agarda o‘zgarishlar (yangilik kiritish) qandaydir
mumkin bo‘lgan chegaradan oshib ketsa, tizim buziladi, uning o‘rniga yangi
boshqa hususiyatli tizim yuzaga keladi. Pedagogik tizim - elementlarning juda
mustahkam birlashuvidir. Har qanday pedagogik tizimning tuzilishi hozirgi davrda
quyidagi elementlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, ular o‘zaro bog‘liq holda quyidagi
ko‘rinishga ega: o‘quvchi; tarbiyaning maqsadi; tarbiya mazmuni; tarbiya jarayoni;
o‘qituvchilar (yoki TTV - ta’limning texnik vositalari); tarbiyaviy ishlarning
tashkiliy shakllaridan iborat bo‘ladi. Bu tizimning tarkibiy qismlaridan har biri har
qanday darajada elementlarga bo‘lib, yoyib ko‘rsatilishi mumkin. Ko‘rilgan
tizimni mukammal tarkibiy tuzilish emas deb hisoblashga asoslarimiz bor 12
.
Ko‘rsatib o‘tilganlarga qo‘shila olmaydiganlar pedagogik tizimning muhim
tarkibiy qismlari, shuningdek, “natijalar”, “o‘quv tarbiyaviy jarayonni boshqarish”,
“texnologiya”lardan iborat, deb ham hisoblashlari mumkin. Ular berilgan
chizmadagi pedagogik tizim modelida ko‘zga tashlanadi. Maqsadlar natijalar bilan
mos kelib, uzluksiz jarayon tashkil etadi. Maqsadlarning natija bilan to‘la mos
kelishi pedagogik jarayonning ishonchi, o‘lchov ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi.
Pedagogik tizim boshqaruv, birlashtiruvchi hamma tarkibiy qismlari nisbatan
mustaqil qism hisoblanadi, chunki ular o‘z maqsad va tuzilishlariga egadir.
Pedagogik tizimning tashkil etuvchi tarkibiy qismi sifatida alohida omillar birligi
deb ta’kidlagan holda ularni ko‘pincha, o‘quv-tarbiya jarayonining texnologiyasi
deb ko‘rsatadilar. Bunday yondashishda pedagogik tizim ko‘zlangan maqsadga
erishishni ta’minlaydigan mustahkam tashkiliy texnologik kompleks bo‘ladi. Shuni
ta’kidlash kerakki, pedagogik tizim har doim ham texnologiyadir. Ana shu belgisi
bo‘yicha pedagogik tizimning tarkibiy qismlar ixtiyoriy “to‘plamidan” ajratib olish
osondir 13
.
Texnologiya - bu qat’iy tashkiliy mantiqqa bo‘ysunuvchi imkoniyatlarini
belgilovchi tizimning ichki sifatidir. Shu bilan birga topshiriqni baholash
darajasining o‘zidayoq, texnolog ma’lum jarayonlar hamda hodisalarga tayanadi.
12
Azizxo‘jaeva N.N. O‘qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. –Toshkent.: TDPU, 2022. –B. 52
13
Shokirova. H - Ta’limda innovatsion texnologiyalarning o‘rni., Toshkent., “Yangi asr avlodi”‚ Toshkent., 2023.,

27Ma’lum jarayonlar muvaffaqiyat ifodasining dalili sifatida foydalaniladi, ajoyib
hodisalar natijalari esa yangi sabab va formula manbalari sifatida amalga
oshiriladi. O‘quv texnologiyalarni loyihalashtirish metodik “tajribalarni
umumlashtirishdan” farqli “mumkin emas” xulosasini bermaydi. Texnolog uchun
bu faqatgina vaqt va harajatlar masalasidir. Texnolog faqatgina yaxshi ma’lum,
tekshirib ko‘rilgan, asoslangan, shubha qilinmaydigan fikrlarga asoslanadi.
Texnolog tajribalar o‘tkazmay, aniq ko‘zlangan natijalar bilan ish olib boradi.
Texnologiya variantlikka yo‘l qo‘ymaydi uning asosiy vazifasi -aniq kafolatlangan
natija olishdir, u har doim ham asosiy yechimida oddiydir. Asosiy yechimni
tushunish qolgan hammasini, o‘zaro zarur elementlar tizimi, tartibining mazmunini
ochib beradi.
Texnologiyadan hech bir qismini olib tashlab bo‘lmaydi, u yerda ortiqchasi
bo‘lmaydi, bo‘lishi mumkin ham emas. Bu juda murakkab holat, har ikkinchi
o‘qituvchi izlash - tadqiqotchilik tartibida ish olib boradi va shu bilan bolaning
maktabdagi hayoti natijasining noaniqligini kuchaytiradi. Har doim, ayniqsa “aniq”
fanlar deb nomlanuvchi yo‘nalish vakillari orasida pedagoglarni harakterlari uchun
koyib turuvchilar topiladi va ular har galgidek pedagogika tizimi modellarini
reviziya qilish va moderizatsiyalashdan boshlaydilar. Endi quyida pedagogika
tizimida sodir bo‘ladigan jarayonlarniig ba’zi prinsipial harakteristikalarida
to‘xtalib o‘tamiz 14
.
Pedagogik tizimining har bir aniq modifikatsiyasi ko‘zlangan natijaga
erishishi aniq hususiyat va imkoniyatlarga ega degan qoidadan kelib chiqamiz. Bu
imkoniyatlar tizimining aniq hususiyatlari bilan qat’iy belgilab qo‘yilgan. Bu
tarzda biz ta’lim va tarbiyaviy jihatdan ko‘zlangan daraja va sifatga erishmoqchi
bo‘lsak, unda shunga mos pedagogik tizim haqida o‘ylashimiz kerak va uning
ishlashi pedagogik jarayonning kerakli yo‘nalishi va intensivligini ta’minlashi
zarur. Buning natijasi, o‘quv-tarbiyaviy jarayonning yanada yuqoriroq
samaradorligi, har doim pedagogik tizimni takomillashtirish oqibatidir. Bu juda
14
Yo‘ldoshev J. Yangi pedagogik texnologiya: yunalishlari, muammolari, yechimlari. «Xalq ta’limi», 2021 yil, 4-
son, -B.22.

28murakkab muammo, ularni ishlab chiqishga dunyoda endi kirishilmoqda. Hozirgi,
umumiy ko‘rinishga juda ko‘p ko‘rinishli ko‘rsatgich, “harajat” va “natija”larni
to‘plash mumkin bo‘lmoqda va ushbu muammoning foydaliligini aniqlash esa uni
iqtisodiy nuqtai nazardan hal qilish imkonini beradi.
Intuitiv va sub’ektiv baholarni juda oson noto‘g‘ri deyish mumkin va bu
yerda vaziyatdan chiqish faqatgina fikrlarni to‘plashdan iborat bo‘ladi. Har qanday
pedagogikaning maksimal umumiy samarasi 100% ko‘zlangan maqsadga to‘la
erishilgan xisoblanib, agar tarbiyachilar uchun ilgari erishilgandan pastroq darajada
bo‘lmasa mumkin bo‘ladi. Yana biron-bir pedagogik tizim tuzilishiga nazar
tashlaylik, u “yomon” va “yaxshi” pedagogik tizim uchun ham birdir. Uning uchun
o‘qituvchi ham birdir. Uni o‘qituvchi, o‘quvchilar munosabatigacha
soddalashtiramiz. Bu munosabatlar ilgari o‘rganilgan edi va umumiy xulosa
ma’lum: deyarli 50% o‘qituvchidan, 50% esa o‘quvchiga bog‘liq. Bundan kelib
chiqadiki, masalan: eng yomon pedagogik tizimning samaradorligi, aytaylik
o‘qituvchi, umuman hech qanday harakatlarni amalga oshirmagan holda, ammo
tizim ishlasa 50% dan kam bo‘lmaydi. An’anaviy pedagogik tizimning foydali
harakat koeffitsenti 60% dan oshmaydi deb hisoblanadi. Bu esa maktab
tarbiyalanuvchilarining faqatgina yarmidan ozgina ko‘prog‘i dasturni to‘la
o‘zlashtira oladi deganini bildiradi. Yana bir muhim fikr, tizimning umumiy
nazariyasidan ma’lumki tizimni baravariga bir necha parametrlar bo‘yicha
yaxshilash mumkin emas. To‘g‘ri yo‘l yangilikni asta-sekin, uning foydaliligiga
ishonch hosil qilib, har tomonlama tekshirib ko‘rib, keyingi ishlarni o‘ylab
kiritishdan iborat. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki har bir yaratilgan yangilik oldiniga
albatta ilgarigisidan ham yomon ishlaydi. Chunki bu jarayonni o‘rganish,
moslashish, sustkashlikni yengish kerak.
Pedagogik tizimni takomillashtirishning asosiy yo‘llari ikkita: intensiv va
ekstensiv. Intensiv rivojlanish pedagogik tizimni ichki imkoniyatlar xisobiga,
ekstensiv yo‘l esa qo‘shimcha kuchlar jalb etish - ya’ni, vositalar, asbob-uskunalar,
texnologiyalar xisobiga takomillashtirishni ko‘zda tutadi. Pedagogik
texnologiyaning, intensiv rivojlanish imkoniyatlari tugagan deb hisoblanadi:

29maktabning mavjudligi ming yilliklar davomida hamma yo‘llarni sinab ko‘rib
bo‘lgan, hozirgi pedagoglar nasibasi qaytarish, tarbiya mazmuni va vazifasini,
mantiqiy chuqur esga olish, uning birlamchi asoslariga chuqur tushib borishdan
iborat. Yana bir bor qaytarib aytamiz, agarda maktab hali o‘lmagan bo‘lsa agarda u
yashayotgan, rivojlanayogan va bolalarni o‘qitayotgan bo‘lsa, bu faqatgina
o‘zining konservativ tabiati hisobigadir.
Ba’zi nazariyotchilar aytadilarki, juda yaqin vaqt ichida pedagogikada
innovatsiya bir ma’noni - orqaga, o‘tmishga, o‘ylab va oqilona tarbiyalash,
ma’naviy tarbiyalovchi, yangiliklarsiz va tirishishlarsiz tinch tizimga qaytishnigina
bildiradi degan fikrni aytmoqdalar. G‘arb maktablari ekstensiv yo‘l bilan
pedagogik mahsulotni yangi informatsion texnologiyalar, vaqtni turli xil o‘quv
faoliyatlariga taqsimlash, sinfdagi differensatsiya va individuallashtirish hisobiga
oshirish bilan rivojlanib bormoqda. Shu bilan pedagogik mahsulot sifati
yaxshilanmoqdaki, bu savol aniqligicha qolmoqda: ko‘pchilik mustaqil ekspertlar
bunga ishonchsizlik bildirmoqdalar. Bu holatdan chiqish yo‘li “O‘zaro
bog‘liqlikdagi innovatsiya (yangiliklar)” deb ataluvchi, intensiv va ekstensiv
yo‘llarni birlashtirishga imkon beruvchi pedagogik tizim rivojlanishi hisoblanadi.
Bu pedagogikaning foydalanish imkoniyatlarini chuqur tekshirishni talab qiladi, bu
esa ular turli ko‘rinishdagi turli harakterli va turli darajadagi pedagogik tizim
tashkil etuvchilari uchrashgan nuqtada namoyon bo‘ladi.
Bo‘sh joylarini yangi texnologiyalar bilan mustahkamlab, pedagogik
tizimning umumiy samarasini yaxshilashga urinsa bo‘ladi. Bunday yondashishda
innovatsiya o‘ylab topilgai “tashqi” chora bo‘lib ko‘rilmaydi, balki chuqur
mazmunli talab va tizimni bilish, anglab yetilgan qayta tuzish hisoblanadi. Agar
shunday nuqtai nazar bilan innovatsion chaqiriqlarga qaralsa ularda deyarli yangi
jihatlar yo‘qdek tuyuladi. Jumladan, eski muammolarni hal etish uchun yangi
“retsept”lar ham yo‘q. Umuman olganda innovatsion g‘oyalarga insoniyat
taraqiyoti jarayoni haqidagi yangi bilimlarga asoslangan, pedagogik muammolarni
hal qilishga ilgari qo‘llanilmagan nazariy yondashuvlar, aniq amaliy
texnologiyalardan olingan yuqori natijalarni kiritishga majburmiz. Pedagogika

30fanida berilgan g‘oyalarni ishlanganlik darajasining muvofiqlik jihatlari bo‘yicha
umumiy va qisman innovatsion loyihalar miqdori, shuningdek, pedagogik
amaliyotda ulardan foydalanishning tahliliy umumiy pedagogik innovatsiyalarga
kiritish imkonini berdi. Nazorat shakllari: tayanch konspekt bo‘yicha yozma ish,
mustaqil ishlar, baland ovozda so‘rash, magnitafonda, juftlikda o‘zaro nazorat,
guruhdagi o‘zaro nazorat va uy nazorati, o‘z-o‘zini baholash 15
.
O‘quvchi tomonidan olingan har bir baho bilimlar uchun maxsus ochilgan
ko‘zguga qo‘yib boriladi. U go‘yo o‘quvchiga xizmat qiladigan ro‘yxat vazifasini
bajaradi. Baholar yesa ijobiy shifrlangan tavsifnoma ahamiyatiga yega bo‘ladi.
Bunday tavsifnomani ye’lon qilish katta tarbiyaviy ahamiyatga yega bo‘ladi. Bu
tavsifnomaning yeng muhim tomoni shundaki, unda o‘quvchi xohlagan vaqtida har
qanday bahoni nisbatan yuqori bahoga o‘zgartirishi mumkin. Ochiq imkoniyat
tamoyilining mohiyati ham shunda. Har bir baho, - deb ta’kidlaydi V.F. Shatalov,
awalambor, o‘quvchida ijobiy ye’tiborni qo‘zg‘atadigan vosita, turtki bo‘lib xizmat
qilishi lozim. Ikki baho salbiy hislarga sabab bo‘ladi hamda o‘qituvchi va fan bilan
ziddiyatni keltirib chiqaradi. Shatalov bunday konfliktli vaziyatlarni bartaraf qiladi.
V.F.Shatalov tomonidan ishlab chiqilgan o‘quv faoliyati tizimi maktab
o‘quvchilarida yeksperiment qilingan, lekin uning metodikasi matematika o‘qitish
doirasidan chiqib, nafaqat tabiiy fanlar, balki gumanitar fanlar: til, tarix kabi
fanlarni o‘qitishda ham keng tarqaldi. G.K.Selevko pedagogik texnologiyani
rejalashtiriladigan natijalar bilan birga boshqariladigan tizim deb ta’riflaydi 16
.
Texnologik jarayon tuzilmasini axborotlarning uch asosiy harakat yo‘nalishi
bilan tavsiya etiladi. Bu tuzilmada G.K.Selevkouch shahobchani belgilaydi:
1. Asosiy shahobcha — mazmunning harakati bo‘lib, u axborotning manba
(o‘qituvchi)dan qabul qiluvchi (talaba)ga uzatish (o‘quvchilar ye’tiboriga uzatish,
o‘quv-bilish faoliyatiga rahbarlik qilish, o‘quvchilar tomonidan bilimlarni idrok
yetish, o‘zlashtirish va mustahkamlash). Unda axborotlarni qo‘shimcha boshqarish
15
Xudoyqulov. X – Tarbiyaviy ishlar metodikasi., Toshkent., “Innovatsiya ziyo”., 2020. - B.75.
16
Shokirova. H - Ta’limda innovatsion texnologiyalarning o‘rni., Toshkent., “Yangi asr avlodi”‚ Toshkent., 2023.,
- B.84

31manbalari — kitoblar, texnik vositalar, kompyuterlar va o‘quvchi tomonidan ularni
mustaqil idrok etish (o‘z-o‘zini boshqarish jarayoni) muhim holat hisoblanadi.
2. Boshqarishga ta’sir o‘tkazish shahobchasi. U o‘z ichiga rejalashtirishni
(strategik va taktik), ta’limiy axborotlarning asosiy psixologik harakati
korreksiyasini qamrab oladi.
3. Jarayonlar haqidagi (qayta bog‘lanish, nazorat, baholash, qo‘shimcha
axborotlar shahobchasi) axborotlar o‘qituvchidan o‘quvchiga uzatilish
shahobchasi.
O‘quv jarayonining samaradorligi:
• o‘quv axborotlari mazmunining yeng maqbul tuzilmasi;
• boshqarish samaradorligi va bilish faoliyatini tashkil etish;
• axborotlarni o‘zlashtirishda individual o‘z-o‘zini boshqarish
imkoniyatlaridan foydalanish;
• axborotlarni o‘zlashtirishning samarali nazoratini tashkil etishga bog‘liq.
Tayanch sxemalar izohidan foydalangan holda istiqbolli o‘qitishni boshqarish
S.N.Lisenkova texnologiyasi. Bu texnologiya asosida quyidagilar yotadi:
• hamkorlik pedagogikasiga bo‘lgan shaxsiy yondashuv;
• o‘zlashtirish (muvaffaqiyat) - o‘qitish jarayonida bolalar rivojlanishining
eng muhim sharti;
• sinfdagi fayz: xayrixohlik, o‘zaro yordam;
• xatolaridan ogoh qilish, lekin xatolar ustida ishlash emas;
• o‘quv materialining ketma-ketligi, izchilligi;
• vazifaning har bir o‘quvchiga qulayligi va ularga alohida-alohida bo‘lib
berilishi;
• asta-sekin to‘liq mustaqillikka o‘tish;
• bilag‘on o‘quvchi vositasida bilmaydigan o‘quvchilarni o‘qitish.
S.N.Lisenkova metodikasining xususiyati shundaki, qiyin mavzular dasturda
belgilangan soatlarda emas, balki undan oldin o‘rganila boshlanadi. Bu istiqbolli
tayyorgarlikdir. Istiqbolli tayyorgarlik o‘rganilishi yaqinlashib kelayotgan qiyin
mavzularni yo‘l-yo‘lakay o‘tishning boshlanishidir. Umumlashtirish bu muayyan

32bilimlar asosidagi mavzuni umumlashtirishdir. S.N.Lisenkova metodikasi asosida
materialni o‘zlashtirish uch bosqichda kechadi:
1. Kelgusida o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilimlarni oldindan kichik
hajmlarda berib borish;
2. Yangi tushunchalarni aniqlashtirish, ularni wnumlashtirish va qo‘llash;
3. Fikrlash usullari va o‘quv xatti-harakatlarining ravonligini rivojlantirish.
Inge Unt, A.S. Graniskaya, V.D. Shadrikov tadqiqotlarida individual o‘qitish
o‘quv jarayonini tashkil etish shakli, modeli sifatida belgilanadi. Unda:
• pedagog faqat birgina talaba bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi;
• bir talaba faqat o‘qitish vositalari (kitoblar, kompyuter va b.) bilan o‘zaro
aloqada bo‘ladi. Individual o‘qitishda faoliyatning mazmuni, metodlari va surati
talabaning xususiyatlariga moslashtiriladi. Shaxsiy yondoshish deganda:
• pedagogikaning tamoyili bo‘lib, unga ko‘ra pedagog o‘quv — tarbiya
ishlari jarayonida talabalarning shaxsiy xislatlarini hisobga olgan holda ayrim
talabalar bilan individual model bo‘yicha o‘zaro munosabatda bo‘lish hamda
individual xususiyatlarga asoslanish;
• o‘quv jarayonida talabalarning individual xususiyatini hisobga olish;
• barcha talabalarning rivojlanishigina emas, balki har bir talabaga alohida
rivojlanish uchun psixologik-pedagogik tadbirlaryaratish tushuniladi. O‘qitishni
individuallashtirish:
• o‘quv jarayonini tashkil yetish bo‘lib, unda o‘qitish usullari, suratini
tanlash talabaning individual xususiyatlari bilan bog‘lanadi;
• individual yondashuvni ta ‘minlovchi turli o‘quv-metodik, psixologik-
pedagogik va tashkiliy-ma ‘muriy tadbirlardir.
Zamonaviy texnik vositalar yordamida 100-150 kishidan iborat katta
guruhlarda yuksak malakali o‘qituvchilar, proffcssorlar leksiya o‘qiydilar. 10-15
kishidan iborat kichik guruhlar esa leksiya materiallarini muhokama qiladilar, bahs
yuritadilar. Individual ishlar esa maktab kabinetlarida, laboratoriyalarida
o‘tkaziladi.
Leksiya mashg‘ulotlariga 40%, kichik guruhlardagi mashg‘ulotlarga 20%,

33kabinet va laboratoriyalardagi individual ishlarga yesa 40% ajratiladi. Odatdagi
sinf tushunchasi yo‘q, kichik guruhlar ham doimiy emas. Dasturlashtirilgan
o‘qitish XX asrning 50-yillari boshida paydo bo‘ldi. U amerikalik psixolog
B.Skinner11 nomi bilan bog‘liq. U materiallarning o‘zlashtirilishini
boshqarishning samaradorligini oshirishda, axborotlarni qismma-qism uzatishning
muntazam programmasi asosiga qurish va uni nazorat qilishni tavsiya etdi.
V.P.Bespalko bilish faoliyatini tashkil yetish va boshqarish namunasidagi
pedagogik texnologiya tasnifini tavsiya etdi. U o‘qituvchi va ta’lim oluvchi
(boshqariluvchi) munosabatlarini quyidagicha belgilaydi:
• berk- (o‘quvchilarning nazorat qilinmaydigan va tuzatilmaydigan
faoliyati);
• davriy (nazorat, o‘z-of’zini nazorat qilish, o‘zaro nazorat);
• tarqoq — (frontal) yoki yo‘nalganlik (individuallik);
• goh (og‘zaki) yoki avtomatlar (o‘quv vositalari) orqali. Dasturlashtirilgan
o‘qitishning beshta asosiy tamoyili farqlanadi:
1. Boshqarish qurilmalarining muayyan bosqichliligi (ierarxiya) tamoyili. Bu
programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasining ierarxiya tuzilmasida
avvalambor pedagog turadi, va bu fanda dastlabki umumiy mo‘ljal hisoblanadi;
o‘qitishning murakkab nostandart vaziyatlarida individual yordam va korreksiya
o‘rin oladi.
2. Qayta aloqa tamoyili. U o‘quv faoliyatining har bir tadbiri bo‘yicha o‘quv
jarayonini boshqarishning davriy tashkil yetish tizimini talab qiladi. Bunda awalo
to‘g‘ri aloqa o‘rnatiladi - zaruriy harakat obrazi to‘g‘risidagi axborot boshqaruvchi
obektdan boshqariluvchiga uzatiladi. Qayta aloqa, V.P.Bespalko ta’kidlashicha,
pedagog uchungina emas, balki ta’lim oluvchiga ham zarur birinchisiga korreksiya
uchun, ikkinchisiga esa o‘quv materialini tushunish uchun. Ichki va tashqi qayta
aloqa ham mavjud. Ichki qayta aloqa ta’lim oluvchilarning o‘z natijalarini va
o‘zining aqliy faoliyati xarakterini mustaqil korreksiya qilish uchun xizmat qiladi.
Tashqi qayta aloqa ta’lim oluvchiga bevosita o‘quv jarayonini boshqaruvchi
qurilmalar vositasida yoki pedagog tomonidan ta’sir etishda amalga oshiriladi.

343. O‘quv materialini yoritish va uzatishda amalga oshiriladigan odimlovchi
texnologik jarayon tamoyili. Odimlovchi o‘quv tadbiri — bu texnologik usul
bo‘lib, unda o‘kuv materiali programmada axborot bo‘laklari va o‘quv vazifalari
(bilim va malakalarni samarali o‘zlashtirishni ta’minlashga xizmat qiladigan va
ta’lim oluvchining bilimlarni o‘zlashtirishning muayyan nazariyasini aks
ettirgan)ning kengligi bo‘yicha alohida, mustaqil, lekin o‘zaro bog‘langan va
optimal bo‘lgan qismlardan iboratdir. To‘g‘ridan-to‘g‘ri va qayta aloqa uchun
zarur bo‘lgan axborotlar to‘plami, bilish harakatlari va qoidalarining ta’limiy
programma odimini hosil qiladi. Bu odim tarkibiga uch o‘zaro aloqador kadr
(zveno) qo‘shiladi: axborot, qayta aloqa tadbiri va nazorat. Odimlovchi o‘quv
tadbirlari izchilligi programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasi asosini tashkil
etuvchi ta’limiy programmani hosil qiladi.
4. O‘qitishda individual namuna va boshqarish tamoyili davom ettiriladi . Bu
tamoyil ta’lim oluvchining har biriga shunday axborot jarayonini yo‘naltiradi va
tavsiya etadiki, u ta’lim oluvchiga mashq jarayonida, tezlikda oldinga siljishga
imkoniyat beradi, chunki uning bilish kuchi unga muvofiq ravishda boshqaruvchi
tomonidan uzatilgan axborotga, moslashishga qulay bo‘ladi.
5. Programmalashtirilgan o‘quv materialini uzatish uchun maxsus texnik
vositalardan foydalanish tamoyili.
Programmalashtirilgan o‘qitish texnologiyasini ilmiy asoslash bir qator
ta’limiy programmalarni farqlash imkoniyatini beradi:
• rayon programmalar;
• tarmoqlanuvchi programmalar;
• soddalashtirilgan programmalar;
• aralash programmalar;
• algoritm;
• blokli o‘qitish;
• modulli o‘qitish;
• bilimlarni to‘la o‘zlashtirish;
Ravon programmalar – bu nazorat topshiriqlari va o‘quv axborotlarining

35almashinib turuvchi u qadar katta bo‘lmagan bloklari ketma-ketligidir. Ravon
programmada ta’lim oluvchi to‘g‘ri javob berishi shart. Ba’zan yehtimol deb
topilgan javoblardan birini shunchaki tanlaydi. To‘g‘ri topilgan javobda u yangi
o‘quv axborotiga ega bo‘ladi. Agar javob to‘g‘ri chiqmasa, axborotni qaytadan
o‘rganishga tavsiya etiladi. Tarmoqlanuvchi programma. Ta’lim oluvchi noto‘g‘ri
javob berganda, unga qo‘shimcha o‘quv axboroti beriladi va u ta’lim oluvchiga
nazorat topshiriqlarini bajarish, to‘g‘ri javob qaytarish va o‘quv axborotlarining
yangi bo‘laklarini olish imkoniyatini beradi.
Soddalashtirilgan programma. U ta’lim oluvchiga yangi o‘quv materialini
murakkablik darajasiga qarab tanlab olish, uni o‘zlashtirish jarayonida u yoki bu
tarzda o‘zgartirish, oddiy ma’lumotnoma, lug‘at va qo‘llanmalardan foydalanish
imkoniyatini beradi. Modulli o‘qitish. U modullar bo‘yicha tuzilgan o‘quv
programmalari asosida o‘qitishni tashkil yetishdir. Modul kurs mazmunini uch
sathda qamrab oladi: to‘la, qisqartirilgan va chuqurlashtirilgan. Programma
materiallari bir vaqtning o‘zida barcha yehtimol ko‘rilgan kodlarda: rasm, test,
ramzlar va so‘z bilan berilishi mumkin. O‘qitish moduli o‘quv materialining
avtonom (mustaqil) qismi bo‘lib, quyidagi komponentlardan tashkil topadi:
• aniq ifodaga ega bo‘lgan o‘quv maqsadi (maqsadli programma);
• axborotlar banki: o‘qitish programmasi shaklidagi ayni o‘quv materiali;
• maqsadlarga erishish bo‘yicha metodik qo‘llanma;
• zaruriy malakalarni shakllantirish bo‘yicha amaliy mashgulotlar;
• qo‘yilgan modul maqsadiga qatiy muvofiq keluvchi nazorat ishi.
Bilimlarni to‘la o‘zlashtirish texnologiyasi. O‘quv materiallari bir necha
bo‘laklaiga bo‘linadi: o‘zlashtirilishi tegishli bo‘lgan o‘quv unsurlari, undan so‘ng
bo‘limlar bo‘yicha tekshirish uchun materiallar ishlab chiqiladi, undan so‘ng
o‘qitish, tekshirish — joriy nazorat, korrektirovka va qayta, o‘zgartirilgan tarzda
ishlab chiqish - o‘qitish. Hozirgi davr o‘quv jarayoniga pedagogik texnologiyalarni
tatbiq qilish bilan xarakterlidir. Pedagogik texnologiyalardan foydalanish ta’lim
texnologiyalarining ilmiy asoslarini ishlab chiqish, pedagogik innovatsiyalar,
mualliflik maktablari va yangi texnologiyalarni yeksperiment qilish bilan

36bog‘liqdir. Bu tajribalar muayyan tizimni ishlab chiqish va umumlashtirishni talab
etadi. “O‘qitish tizimining qurama texnologiyasi” saviyasiga va darslarda mavzu
bo‘yicha davriylikni rivojlantirishga ko‘ra sinf ichidagi o‘qitishning
tabaqalashtirilishi deb qaraladi, Darslar har bir mavzu bo‘yicha ketma-ket
joylashgan besh tipdan iborat bo‘ladi:
1) mavzuni umumiy tahlil qiluvchi darslar (ular leksiyalar deb yuritiladi);
2) ta’lim oluvchilarning mustaqil ishlari jarayonida o‘quv materialining
chuqurlashtirib ishlab chiqishini ko‘zda tutgan, tuzilgan seminar mashg‘ulotlari
(bunday darslar uchtadan beshtagacha bo‘lishi mumkin);
3) bilimlarni umumlashtirish va tartibga tushirish (gurahlash) darslari
(mavzular bo‘yicha sinovlar);
4) fanlararo materiallarni umumlashtirish (mavzular bo‘yicha vazifalarni
himoya qilish);
5) dars-praktikumlar.
Keyingi bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning saviyalariga ko‘ra
tabaqalashtirish ishlarini tashkil yetadi. Bu ish yangi materialni berish, uni
mustahkamlash va takrorlash, bilim, malaka va ko‘nikmalarni nazorat qilish orqali
amalga oshiriladi. Bu texnologiyada uchta tabaqalashtirishning turli darajadagi
qiyinchiliklari: “A”,”V”,”S” dasturlari ajralib turadi. Dasturlar quyidagi vazifalarni
hal qiladi:
• muayyan darajadagi bilim, malaka va ko‘nikmalarni yegallashni ta
‘minlaydi;
• talim oluvchilarning ma ‘lum darajadagi mustaqilligini ta’minlaydi; “S”
dasturi tayanch standart sifatida qayd qilinadi. Uni bajarish orqali ta’lim oluvchilar
fan bo‘yicha o‘quv materialini, uni qayta tiklay olish darajasida o‘zlashtiradilar.
“S” dasturi vazifalarini nisbatan qiyin dasturga o‘tmasdan oldin har bir o‘quvchi
bajara olishi lozim. “V” dasturi mavzuni qo‘llash bilan bog‘liq masalalarni yechish
uchun zarar bo‘lgan o‘quv va aqliy faoliyatining umumiy va o‘ziga xos usullari
bilan birga yegallashni ta’minlaydi. Ushbu dasturga kiritiladigan qo‘shimcha
ma’Iumotlar birinchi bosqich materiallarini kengaytiradi, asosiy bilimlarni

37isbotlaydi, namoyish yetadi va oydinlashtiradi hamda tushunchalarning amal qilish
va qo‘llanishini ko‘rsatib turadi. «A» dasturi o‘quvchilarning bilimlarini to‘la
anglash, ijodiy qo‘llash darajasiga ko‘taradi. Bu dasturda ijodiy qo‘llash istiqboli
tobora takomillashib boruvchi ma’lumotlar, chuqurlashtiriladigan materiallar,
hamda uning mantiqiy asoslanganligi joylashtirilgan. Materiallarni takrorlashda
turli darajadagi vazifalarni yerkin tiklash metodikasi qo‘llanadi. Tabaqalashtirilgan
vazifalarni nazorat qilishda individuallikka o‘tiladi va u chuqurlashtiriladi 17
.
Ta’lim tizimini isloh qilishning zarurligini tushunib yetish, amaliyotda ta’lim
muassasalarini innovatsion jarayonlarga qo‘shilishini taqozo etmoqda, o‘zini
yaratish imkoni mavjud innovatsion maydonda ko‘rish va eng muhimi aniq
yangiliklarni o‘zlashtirishdan iborat. Bugungi kunda maktab va oliy ta’lim
tizimidagi an’anaviy va ommaviy ko‘rinishdagi ta’lim va tarbiya jarayonlari
o‘rniga ta’lim muassasalari rivojlanishida o‘ziga xos yangilik bo‘lib innovatsion
jarayonlar kirib kelmoqda. Fanni va innovatsiyani kelajakda rivojlantirish
strategiyasida “innovatsion insonni” yaratish, ya’ni ishlashidan qat’iy nazar u
innovatsiya va yangi bilimlarga moyil bo‘lishi kerak. Bugungi kunda zamonaviy
innovatsion yaroqlilik yuzaga kelmoqda. Hozirda boshqa faoliyat sohalari,
jumladan, ishlab chiqarish rivojlanishining innovatsion yo‘liga o‘tgach, ta’lim
sohasi ularga faqat yetakchilarni tayyorlash funksiyasini bajardi. Lekin aslida esa
boshqacha ko‘rinish ko‘zga tashlanadi. Ilgari jamiyat uchun uncha ko‘p bo‘lmagan
va mustaqil shakllangan innovatorlar yetarli edi.
An’anaviy pedagogik ta’lim mazmuni va tashkil etishi jixatidan aniq o‘quv
fani bo‘yicha mutaxassis o‘qituvchilarni tayyorlashga qaratilgan. Kasbiy-
pedagogik tayyorgarlikdagi an’anaviy tizimda, faoliyatli yondashuv asosida o‘quv-
tarbiyaviy jarayon yotadi va bu jarayonda ishtirokchilar o‘rtasidagi munosabatlar
sub’ekt- ob’ekt tarzida yo‘lga qo‘yilgan. Bu yerda sub’ekt-o‘qituvchi ma’lum
chegaralangan sharoitda bo‘lib, uning faoliyatini o‘quv reja va o‘quv dasturi
boshqaradi va hamda munosabatlar qat’iy belgilab qo‘yilgan. Ob’ekt-talaba
ma’lum darajadagi bilim hajmi bilan chegaralangan. O‘qituvchi va talaba
17
Shokirova. H - Ta’limda innovatsion texnologiyalarning o‘rni., Toshkent., “Yangi asr avlodi”‚ Toshkent., 2023.,
- B.88

38o‘rtasidagi muloqot namunasining o‘zgarishi innovatsion faoliyat shartlaridan
biridir. Yangi munosabatlar an’analarda bo‘lganidek, qistovlar, hukmga bo‘ysunish
kabi unsurlardan holi bo‘lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o‘zaro
boshqarilishi, o‘zaro yordam shaklida qurilgan bo‘lishi darkor. Ular
munosabatlaridagi eng muhim xususiyati bu o‘qituvchi va talabaning ijoddagi
hamkorligidir. O‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlil
qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini
shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho
berishni qamrab oladi.
XULOSA
Xulosamiz shuki, bunday sharoitda o`qituvchi yuksak rivojlangan fikrlash
qobiliyatiga, muammolar bo`yicha mushohada yuritishga, muammolarni o`z
vaqtida yecha oladigan qobiliyatga ega bo`lishi kerak. Interfaol usullarda darsni
tashkil etishda o`quvchi shaxsini rivojlantirishni o`ziga-o`zi zamin yaratishdan
boshlash kerak. Ya’ni o`quvchi:
- O`zi mustaqil mutolaa qilish, o`qish asosida bilim olishga;
- O`zini-o`zi anglab yetishga, anglab tarbiya topishga;
- O`z kuchi va imkoniyatlariga ishonch bilan qarashga;
- O`quv mehnatiga mas’uliyat hissi bilan qarashga;
- O`z faoliyatini mustaqil tashkil eta olish, har bir minutni g`animat
bilishga;
- O`quv mehnatiga o`zida xohish-istak uyg`ota olishga;
- Har qanday vaziyatda faollik ko`rsata olishga;
Ayniqsa, hozirgi tezkor axborot manbalaridan unumli foydalana olishni
asosiy va bosh maqsad qilib olishga o`rganmog`i zarur. Shuning uchun ham
hozirgi kunda o`quvchining o`z-o`zini rivojlantirish texnologiyasini yaratish
pedagogika, didaktika fani oldida o`z yechimini kutayotgan dolzarb
muammolardandir. Keyingi vaqtlarda o`qituvchilar orasida shaxsga qaratilgan
ta’lim nima, interfaol usulda o`qitsh nima uchun zarur? Bu usul qachondan o`quv
jarayoniga kirib kelgan? Uning qanday turlari mavjud? Tarkibiy tuzilishi qanday?

39Uni o`quv jarayoniga qanday olib kirish kerak, uni avvalgi usullardan farqi nimada
kabi savollarga duch kelamiz. Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkin ma’lumki,
darslik, o‘quv qo‘llanmalar, ilmiy-uslubiy va ommabop adabiyotlarda pedagogik
texnologiya bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan «o‘qitish texnologiyasi, ta’lim
texnologiyasi, tarbiya texnologiyasi, rivojlantirish texnologiyasi» kabi atamalar
keng qo‘llanilmoqda. Biroq hali ularning bir- birlaridan farqi va chegaralari qat’iy
aniqlanib berilgani yo‘q.
Pedagogik texnologiya borasida aniq qarashlar va konsepsiyalar
shakllanmoqda. Masalan, bugungi kunda dastlabki paytlarda ta’lim-tarbiya uchun
umumiy hisoblangan pedagogik texnologiyalarni ayrim pedagog-tadqiqotchilar
tarbiya sohasiga qo‘llash mumkin emasligini e’tirof etmoqdalar. Gap shundaki, har
qanday pedagogik texnologiyalar pedagogik faoliyat jarayonida tashxislanuvchan
maqsadni aniqlash va unga erishishni oldindan rejalashtirishni taqozo etadi.
Birinchidan, tarbiya jarayonida tashxislanuvchi maqsadni qo‘llab bo‘lmaydi.
Chunki har bir (ta’lim oluvchi yoki tarbiyalanuvchi) inson ko‘p omilli tizim bo‘lib,
alohida psixologik, psixofiziologik va shaxsiy xususiyatga ega.
Ikkinchidan, har qanday pedagogik texnologiya qo‘yilgan maqsadga
erishishni kafolatlashi zarur.Biroq hozirgi vaqtgacha pedagogikada insonning
tarbiyalanganlik darajasini va unda shakllangan muayyan shaxsiy sifatlar va
insoniy qadriyatlarni, umuman unga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish natijalarini
aniqlash mezonlari ishlab chiqilmagan. Uchinchidan, bu yerda gap ta’lim
oluvchilarda ma’lum shaxsiy sifatlarni shakllantirish haqida emas, balki ularning
o‘z-o‘zini rivojlantirishi va kamol toptirish uchun eng maqbul shart-sharoitlarni
yaratib berish haqida ketmoqda.

40Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent., O‘zbekiston, 2023.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni. 2023 yil.
3. Yo‘ldoshev J. Yangi pedagogik texnologiya: yunalishlari, muammolari,
yechimlari. «Xalq ta’limi», 2021 yil
4. Mahmudov M. O‘quv materialini didaktik loyihalash tizimi. «Pedagogik
mahorat», 2022 yil
5. Azizxo‘jaeva N.N. O‘qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. –
Toshkent.: TDPU, 2022. – 52
6. Mahmudov M. Ta’lim natijasini loyihalash. // «Pejagogik mahorat», 2023
yil
7. Shokirova. H - Ta’limda innovatsion texnologiyalarning o‘rni., Toshkent.,
“Yangi asr avlodi”‚ Toshkent., 2023
8. “Murabbiy” ilmiy – ma’rifiy jurnali., Eryigitov., D., X – Ta’lim jarayonida
innovatsion pedagogik – texnalogiyalar qo’llash., 1 – son., 2021. 189-192- betlar
9. Xudoyqulov. X – Tarbiyaviy ishlar metodikasi., Toshkent., “Innovatsiya
ziyo”., 2020
10. Abduqodirov A.A. Ta lim texnologiyalari. – Toshkent: O qituvchi, 2020.ʼ ʻ

4111. Qodirov A.Q. Pedagogik texnologiyalar asoslari. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2019.
12. Turaev M., Qurbonov R. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar. –
Samarqand: SamDU nashriyoti, 2021.
13. Xamidov A.X. Innovatsion ta lim texnologiyalari. – Toshkent: Yangi asrʼ
avlodi, 2018.
14. UNESCO. ICT in Education: A Critical Literature Review and Its
Implications. – 2021.
15. Murodova M. Zamonaviy ta limda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari.
ʼ
– Buxoro: BDU nashriyoti, 2022.
16. Azizxo‘jaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –
Toshkent: Fan, 2020.
17. Jononov T. Oliy ta limda interfaol metodlar va ularni qo llash yo llari. –
ʼ ʻ ʻ
Toshkent, 2019.
18. Hasanboeva M. Elektron ta lim va uning rivojlanish istiqbollari. – Toshkent,
ʼ
2023.
Internet manbalari
19. www.ziyonet.uz
20. www.edu.uz
21. www.researchgate.net

Tarbiya fanida zamonaviy ta’lim texnologiyalarni qo‘llash metodikasi

Sotib olish