Tarbiya jarayoni haqida tushuncha - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	76.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	26 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Tarbiya jarayoni haqida tushuncha

Sotib olish

Tarbiya jarayoni haqida tushuncha
Reja:
Kirish
I. Asosiy qism
1. Hozirgi jamiyatda har tomonlama rivojlangan, mustaqil fikr
yuritadigan shaxsni tarbiyalash – tarbiya maqsadi sifatida
2. Tarbiya jarayonining mazmun mohiyati.
3. Zamonaviy ta'lim va tarbiya muammolari.
II. Xulosa
III. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatning moddiy va ma’naviy yuksalishida
xalqimizning boy ma’naviy merosga, umumbashariy qadriyatlarga, zamonaviy
madaniyatga ega bo’lgan, har tomonlama rivojlangan, mustaqil fikr yuritadigan
shaxsni tarbiyalash bugungi kunning dolzarb muammosidir. Bu borada qabul
qilingan “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da
barkamol avlodni shakllantirish va yuqari malakali mutaxassislarni tarbiyalab
voyaga yetkazish bosqichlari, shu bilan birga yuqori malakali mutaxassilar
tayyorlashni jahon ta’limi darajasiga ko’tarish asosiy maqsad qilib qo’yilgan. Bu
vazifalarni amalga oshirish barkamol avlodni har tomonlama tarbiyalab voyaga
yetkazishdek istiqbolli muammoni hal etishni ta’lim tizimida faoliyat yurituvchi
o’qituvchi-murabbiylar, shu yo’nalishda ijod qiluvchi mutaxassis olimlar, jamoat
tashkilotlari, rahbar xodimlar oldiga qo’yilishi davr talabidir. Prezidentimiz
Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, oldimizda turgan eng dolzarb va istiqbolli
muammolardan biri – erkin fuqaro ma’naviyatini ozod va erkin shaxsni va shu
asosda barkamol avlodni shakllantirish masalasidir. 1
“Boshqacha aytganda, -
deydi Sh.Mirziyoyev, - biz o’z haq-huquqlarini taniydigan, o’z kuchi va
imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bo’layotgan voqea-hodisalarga
mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy
manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg’un holda ko’radigan
erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak”.
Yoshlarga har tomonlama puxta ta'lim-tarbiya bеrish, shu bilan birga milliy
mеntalitеtni tiklashga qaratilgan milliy istiqlol mafkurasining mazmuni milliy
turmush tarzimiz, xalqimizning qadim an'analari, ma'naviy axloqiy
qadriyatlarimizni aks ettiradi. Milliy istiqlol mafkurasi: O’zbеkiston Rеspublikasi
Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, dеmokratiya tamoyillariga
asoslanadi; Xalqimizning asrlar davomida shakllangan yuksak ma'naviyati, an'ana
va udumlari, ulug’ bobokalonlarimizning o’lmas mеrosidan oziqlanadi; Adolat va
xaqiqat, erkinlik va mustaqillik g’oyalari hamda xalqimizning ishonch va e'tiqodini
1
“Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”dan
2

aks ettiradi; Yurt tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligini ta'minlashga xizmat
qiladi;Jamiyat a'zolarini, aholining barcha qatlamlarini O’zbеkistonning buyuk
kеlajagini yaratishga safarbar etadi; Millati, tili va dinidan qat'iy nazar
mamlakatimizning har bir fuqarosi qalbida ona Vatanga muhabbat, mustaqillik
g’oyalariga sadoqat va o’zaro hurmat tuyg’usini qaror toptiradi; Jamoatchilik qalbi
va ongiga fikrlar xilma-xilligi, vijdon erkinligi tamoyillariga rioya qilgan holda
ma'rifiy yo’l bilan singdiriladi. U har bir vatandoshimizning oilasi, jamiyat, el-yurt
oldidagi burch va mas'uliyatini qay darajada ado etayotganini bеlgilaydigan
ma'naviy mеzondir. Bu O’zbеkistonda istiqomat qiladigan va o’z taqdirini shu
muqaddas zamin bilan bog’lagan har bir kishining «Vatanim mеnga nima bеrdi
dеb emas, mеn Vatanim ravnaqi uchun nima qilayapman» dеgan mas'uliyat
tuyg’usi bilan yashashi kеrak.O’zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi plyuralizm,
fikr va qarashlar erkinligi tamoyillarini to’liq ta'minlaydi. Asosiy qonunimizning
12 - moddasida bu qoida quyidagicha ifodalangan:
«O’zb е kiston R е spublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va
fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi
sifatida o’rnatilishi mumkin emas».
Bu qoida O’zb е kistonda faoliyat ko’rsatayotgan partiyalar, harakat va ijtimoiy-
siyosiy guruhlardan birortasining dasturiy g’oyalari yagona davlat mafkurasi bo’la
olmasligini anglatadi.
Mafkura inson tarbiyasini, shu asosda shakllanayotgan axloqi, bilimi, qobiliyati va
ist е 'dodini b е lgilangan maqsadlar bilan bog’lash yo’lidir. hech qachon ta'lim-
tarbiya ishlari muayyan mafkurasiz bo’lmagan, bo’lishi ham mumkin emas.
Diniy, dunyoviy tarbiyaning barcha tizimlari zaminida ham ma'lum mafkura
yotadi. Mafkuradan xoli bo’lgan tarbiya haqida gapirish tarix tajribasini to’la
bilmaslik yoki biror mafkuraning o’rniga boshqasini olib kirishga harakat qilishdir.
3

I. Asosiy qism
1.1. Hozirgi jamiyatda har tomonlama rivojlangan, mustaqil fikr
yuritadigan shaxsni tarbiyalash – tarbiya maqsadi sifatida
Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining tarkibiy qismi bo’lib, tarbiyaviy jarayon
mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini
o’rganadi. Yosh avlodni tarbiyalashda nimalarga e'tibor qaratmoq lozim. Bunday
masalalarni hal etishda avvalo mamlakatimizda siyosiy-ijtimoiy sohalarda yuz
berayotgan islohatlar mohiyatini chuqur va atroflicha mushohada qilib olishga
to’g’ri k е ladi. Chunki davr ham, inson tarbiyasi ham o’zgarib bormoqda. Ayniqsa,
XXI asr insoniyat tarixida kompyuter davri bo’lib kirib k е ldi. Biroq, fan-texnika
qanchalik jadal rivojlanib, jamiyat hayotida muhim joy olib, ishlab chiqarish
jarayonlarini tezlashuviga qanchalik samarali ta'sir etmasin, tarbiya nazariyasida
shaxsni komil etib tarbiyalash, bu borada Markaziy Osiyo mutafakkirlari, xalq
pedagogikasi hamda jahon pedagogikasining ilg’or fikrlariga tayanib ish ko’rish
zarur bo’ladi. Yoshlarni barkamol inson qilib tarbiyalashda birinchi navbatda
Sharq mutafakkirlarining qimmatli ma'naviy meroslari muhim dasturil amal
ahamiyatiga ega bo’ladi. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn
Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg’oniy, Imom Ismoil al-Buxoriy, Ahmad
Yassaviy, Bahovuddin Naqshband, Amir Temur, Muhammad Tarag’ay Ulug’bek,
Alisher Navoy va Zahiriddin Muhammad Bobur singari olamga mashhur
allomalarining ijtimoiy, siyosiy va falsafiy qarashlari barcha zamonlar uchun
muhim ahamiyat kasb etadi. O’z o’tmish madaniy merosini chuqur o’rganmagan
va e'zozlamagan, ajdod-avlodlari bosib o’tgan tarixiy yo’lni idrok etmagan, milliy
mustaqillik yo’lida jon fido qilgan buyuk ajdodlar faoliyatidan qabardor bo’lmagan
inson o’zligini hech qachon anglab yetolmaydi.
O’tmish madaniy merosini o’rganish murakkab jarayoni sanaladi. Madaniy merosi
namunalari va ularda ilgari surilgan ezgug’oyalarni yosh avlod ongiga singdirish
uzluksiz, izchil, tizimli hamda maqsadga muvofiq amalga oshirilishi zarur.
4

Tarbiya maqsadi va vazifalari. Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-
tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-
atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayonidir. Turli zamon va makonda
ijtimoiy tarbiya mohiyatan turlicha ifodalab k е lingan bo’lib, uning mazmuni
ijtimoiy maqsadlardan k е lib chiqib asoslangan.
Tarbiya maqsadi ijtimoiy buyurtma asosida b е lgilanadi. Eng oddiy harakatdan
tortib to keng ko’lamli davlat dasturi asosida tashkil etiluvchi tarbiya doimo
muayyan maqsadga yo’naltirilgan bo’ladi. Maqsadsiz, ma'lum g’oyani ifoda
etmaydigan tarbiya bo’lmaydi. Tarbiya maqsadi asosida uning mazmuni asoslanib,
maqsadni amalga oshirishga xizmat qiluvchi metod va usullar aniqlanadi. Tarbiya
maqsadining muammosi pedagogikaning dolzarb masalalaridan biri sanaladi.
Tarbiya maqsadi umumiy va individual xarakterga ega bo’lishi mumkin. Ilg’or
pedagogika umumiy va individual maqsadlar birligi va uyg’unligini namoyon
etadi. Maqsad tarbiyaning umumiy ijtimoiy maqsadni ijobiy hal etishga
yo’naltiriladi hamda aniq vazifalar tizimi sifatida namoyon bo’ladi. Demak, tarbiya
maqsadi tarbiya jarayonini tashkil etish asosida hal etiladigan vazifalar tizimidir.
Tarbiya maqsadlari mohiyati va ko’lamiga ko’ra umumiy va aniq vazifalar sifatida
guruhlanadi. Tarbiya maqsadi qanday shakllanadi? Uning shakllanishida ko’plab
ob'yektiv sabablar yetakchi rol o’ynaydi.
Organizmning fiziologik yetilish qonuniyatlari, insonning ruhiy rivojlanishi,
falsafiy va pedagogik fikrlar yutug’i, ijtimoiy madaniyat darajasi maqsadga
5

umumiy yo’nalish beradi. Biroq asosiy omil doimo davlat mafkura va siyosati
bo’lib qolaveradi.
Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi rahbariyati yoshlar orasidan eng iqtidorli,
salohiyatlilarini tanlab, saralab olib, ularni ilmiy, madaniy-ma'naviy jihatdan
kamolotga yerishishlari, zamonaviy fan-texnika asoslarini puxta o’zlashtirib
olishlari uchun g’amxo’rlik qilmoqda. O’zbekiston Respublikasining istiqboli
nazarda tutilib, ko’pgina yoshlarning Turkiya, Xitoy, Yaponiya, AQSh, Germaniya
kabi rivojlangan xorijiy mamlakatlarga tahsil olish uchun yuborilayotganliklari
fikrimizning yorqin dalilidir.
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasining «Ta'lim tog’risida»gi Qonunini
hayotga joriy etish, ta'lim-tarbiya, sog’liqni saqlash hamda umumiy tibbiyot
muammolarini zamon talablari darajasida olib borish, maktablarni milliylashtirish,
o’rta maxsus hamda oliy o’quv yurtlariga kirish imtihonlarini test usulida o’tkazish
borasida amalga oshirilayotgan ijobiy ishlar o’z samarasini bermoqda.
Jamiyat ma'naviyati va shaxs kamolotida muhim o’rin tutuvchi ma'naviy va
axloqiy poklik, iymon, insof, diyonat, or-nomus, mehr-oqibat, keksalarga hurmat
singari insoniy fazilatlar o’z-o’zidan shakllanmaydi. Barchasining asosida yosh
avlodga oila, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar hamda oliy ta'lim tizimida
amalga oshirilayotgan ta'lim-tarbiya mazmuni,g’oyaviy yo’nalishi va samarasi
yotadi. O’sib k е layotgan yosh avlodning zamon talablariga mos, barkamol inson
bo’lib shakllanishlari uchun ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlari – aqliy,
ma'naviy-axloqiy, jismoniy, mehnat, est е tik, huquqiy, ekologik, iqtisodiy hamda
jinsiy tarbiyani tashkil etishga nisbatan yangicha nuqtai nazardan yondashish,
ularning samarali yo’llarini ishlab chiqish alohida dolzarblik kasb etadi. Bu esa
tarbiyadagi eng muhim vazifalardir.
6

1.2. Tarbiya jarayonining mazmun mohiyati.
Tarbiya mazmuni. Aqliy tarbiya - shaxsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti
tog’risidagi bilim asoslarini berish, uning aqliy (bilish)qobiliyati, tafakkurini
shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo’lib, shaxs tomonidan
tabiat, jamiyat, shuningdek, inson tafakkuri haqidagi bilimlarni o’zlashtirish, unda
ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Aqliy tarbiya yuksak ma'naviy va axloqiy
sifatlarga ega shaxsni tarbiyalashda yetakchi o’rin tutadi.
Bilimlar tizimini ongli ravishda o’zlashtirish mantiqiy fikrlash, xotira, diqqat, idrok
etish, aqliyqobiliyat, mayillik va iqtidorni rivojlantirishga ko’maklashadi.
Aqliy tarbiyaning vazifalari quyidagilar sanaladi:
- shaxs tomonidan ilmiy bilimlarning muayyan hajmini o’zlashtirilishiga erishish;
- bilishga bo’lgan qiziqishlarni yuzaga k е ltirish;
- aqliy qobiliyat va iqtidorni rivojlantirish;
- bilishga bo’lgan faollikni kuchaytirish;
- mavjud bilimlarni muntazam ravishda boyitib borish, umumiy o’rta ta'lim va
maxsus kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishga bo’lgan ehtiyojni rivojlantirish.
- ilmiy dunyoqarashni shakllantirish.
Muhammad alayhissalom o’z Hadislarida; «Ilmga ilm olmoq yo’li bilan
erishilgaydir. Ilmu hunarni Xitoyga borib bo’lsa ham o’rganinglar. ... Ilm
egallang. Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’iz damlarda
yo’ldosh baxtsiz daqiqalarda rahbar, qayg’uli onlarda madadkor, odamlar
orasida zebu-ziynat, dushmanlarga qarshi kurashishda quroldir» deydi.
Shuningdek, Hadisi Sharifda «Ilm olmoqqa intilish har bir muslim va muslima
uchun farzdir» deydilar.
Alisher Navoiy o’zining «Farxod va Shirin» dostonidan Farxodning aqlu-idrokli,
bilimdon, hunarmand, kamtar, insonparvar, irodali va e'tiqodli bo’lganligini
tasvirlaydi. Jismoniy tarbiya o’quvchilarda jismoniy va irodaviy sifatlarni
shakllantirish, ularni aqliy va jismoniy jihatdan mehnat hamda Vatan mudofaasiga
7

tayyorlashga yo’naltirilgan pedagogik jarayon bo’lib, ijtimoiy tarbiyaning ajralmas
tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’ladi. Yuqori darajada rivojlangan ishlab
chiqarishga asoslangan mavjud ijtimoiy sharoit jismonan baquvvat, ishlab
chiqarish jarayonida yuqori unum bilan ishlashga qodir,qiyinchiliklardan
cho’chimaydigan, shuningdek, vatan himoyasiga doimo tayyor bo’lgan yosh
avlodni tarbiyalash zarurligini ko’rsatmoqda.
Jismoniy tarbiya ning vazifalari quyidagilardan iborat:
- o’quvchilarning sog’lig’ini mustahkamlash, ularni to’g’ri jismoniy rivojlantirish;
- o’quvchilarning aqliy va jismoniy ish qobiliyatlarini oshirish;
- ularning tabiiy harakatchanligini rivojlantirish va mukammalashtirish;
- o’quvchilarni harakatning yangi turlariga o’rgatish;
- ularning irodaviy sifatlari (kuch, chaqqonlik, uquvlilik va boshqalar)ni
rivojlantirish;
- o’quvchilarning gigiyenik ko’nikmalarni rivojlantirish;
- ularda ma'naviy-aqloqiy sifatlar (dadillik,qat'iyatlik, intizomlilik, mas'uliyatlik,
jamoa bilan bo’lish)ni tarbiyalash;
- o’quvchilarda jismoniy tarbiya va sport bilan doimiy va muntazam
shug’ullanishga bo’lgan ehtiyojni shakllantirish; o’quvchilarning sog’lom va
baquvvat bo’lishlariga erishish.
Jismoniy tarbiya ni bolalarning maktabgacha yoshidan boshlab muntazam tashkil
etish maqsadga muvofiqdir. Jismoniy tarbiya ta'lim muassasalarida o’qitilishi
yo’lga qo’yilgan fanlardan biri sanaladi. Sinfdan va maktabdan tashqari
sharoitlarda tashkil etiluvchi jismoniy mashg’ulotlar jismoniy tarbiya darslarining
samaradorligini ta'minlovchi qo’shimcha tadbir hisoblanadi. Jismoniy tarbiya
tarbiyaning boshqa tarkibiy qismlari bilan mustahkam bog’langan hamda ular bilan
birgalikda har tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirish vazifalarini hal etadi.
Demak, yuqorida ta'kidlaganidek, yoshlarni aqliy jihatdan kamol toptirishning
birinchi sharti ularni ilm olishga da'vat etishdir.
Axloqiy tarbiya muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur
bo’lgan tartib, odob, o’zaro munosabat, muloqot va xulq-atvor qoidalari,
8

mezonlarini o’quvchilar ongi, hayoti, turmush tarziga singdirish maqsadida tashkil
etiluvchi pedagogik jarayondir. Axloqiy tarbiya ham ijtimoiy tarbiyaning muhim
tarkibiy qismlaridan biri sanaladi. Axloqiy tarbiya asosini shaxsni ijtimoiy axloqiy
me'yorlardan xabardor etish tashkil qiladi. Axloq (lot. «moralis» - xulq-atvor
ma'nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllarida biri hisoblanib, ijtimoiy munosabatlar
hamda shaxs xatti-harakatini tartibga soluvchi, muayyan jamiyat tomonidan tan
olingan va rioyaqilinishi zarur bo’lgan tartib, odob, o’zaro munosabat, muloqot va
xulq-atvor qoidalari, mezonlarining majmui sifatida aks etadi.
Qur'oni Karim va Hadisi Shariflardagi axloqqa oid ibratli maslahatlar, hikoyatlar
asrlar davomida tarkib topgan milliy urf-odatlar, an'ana va qadriyatlar mazmunida
o’z ifodasiga ega bo’lgan. Sharq mutafakkirlari Muhammad al-Xorazmiy, Abu
Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg’oniy, Imom
Ismoil al-Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband, Amir Temur,
Muhammad Tarag’ay Ulug’bek, Abdurahmon Jomiy, Sa'diy Sheroziy Alisher
Navoy va Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqalarning axloq haqidagi
qarashlari bugungi kunda ham o’z ifodasini topgan.
O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta'kidlaganidek:
«Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar tog’risida g’amxo’rlik qilish, ochiq
ko’ngillik, millatidan qat'iy nazar odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda
bo’lish va o’zaro yordam tuyg’usi - kishilar o’rtasidagi munosabatlarning me'yori
hisoblanadi. O’zbeklar diyoriga, o’z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik,
bilimga, ustozlariga, ma'rifatparvarlarga nisbatan alohida hurmat-ehtirom
O’zbekiston aholisiga xos fazilatlardir».
Amir Temur axloqi Xusniya - yaxshi xulqlar egasi bo’lgan. U oqil va tadbirli
sarkarda sifatida kishilarni turli lavozimlarga tayinlash va vazifasidan ozod etishda
ham shoshma-shosharlik va adolatsizlikka yo’l qo’ymagan, balki yetti o’lchab, bir
kesgan.
Imom Ismoil al-Buxoriy «Axloqning yaxshi bo’lishi, taomning pokizaligi, rostlik
va omonatga xiyonat qilmaslik - mana shu to’rt xislatni Olloq Taolo senga bergan
bo’lsa, dunyoviy ishlardan chetda qolgan bo’lsang ham, zarari yo’qdir», degan edi.
9

Demak, axloqiy tarbiya barkamol inson tarbiyasida yetakchi bo’g’in, insoniy
sifatlarni yaratuvchi, shakllantiruvchi, mukammalikka erishtiruvchi vosita
hisoblanadi. Abdulla Avloniy ta'kidlaganidek, axloqiy tarbiya insonlarni
yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir omildir. Yaxshi xulqlarning
yaxshiligi, yomon xulqlarning yomonligini dadil va misollar bilan bayon
qiladurg’on kitobdir. Xuddi shu ma'noda axloq kishining xulq-atvori, e'tiqod-
iymoni, yurish-turishi, fikr-mulohazalari, mushohada va muloqotida namoyon
bo’ladi. Axloqli inson o’zini qattiq hurmat qiladi, unda ichki intizom kuchli
bo’ladi. Suhbatdoshning ko’ngliga qarab gapiradi, kishining dilini og’ritmaydi,
muloqot odobiga rioya qiladi.
Ijtimoiy tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi mehnat tarbiyasi sanaladi.
Mehnat tarbiyasi shaxsga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda
mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki
kasbiy ko’nikma va malakalarni shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik
jarayondir. asosi, hayot manbai, umr mazmuni hisoblanadi. Mehnat tarbiyasidan
ko’zlangan maqsad, avvalo, o’quvchilarga mehnatning mohiyati, mazmunini
chuqur anglatishdan iboratdir.
Mehnat ijtimoiy hayotning muhim asosi, shaxsda ma'naviy-axloqiy va irodaviy
sifatlarni shakllantirishning kafolatidir. Mehnat qilayotgan kishi o’zi bajarayotgan
ishning natijalarini ko’rsa, his qilsa, o’sha natijalardan qoniqsa, rohatlansagina
mehnat tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. halol mehnat - kishi hayotining mazmunini
tashkil qiladi.
Xalqimizning «Mehnat - mehnatning tagi rohat», «Bugungi ishni ertaga qoldirma»,
«Daryo suvini bahor toshirar, inson qadrini mehnat oshirar», «Ishlagan tishlaydi,
ishlamagan kishnaydi», «Mehnatdan qo’rqma, minnatdan qo’rq», «Odamning
xusni mehnat» kabi maqollar bejiz yaratilmagan. Buyuk alloma Bahouddin
Naqshbandning «Dil ba yoru, dast ba kor» d е gan xikmati bugungi kunda ham o’z
ahamiyatini yo’qotmagan. Allomaning fikricha, «Agar kishi hunarli bo’lsa, u
bilimini haqiqatga bag’ishlaydi, o’z mehnati bilan kun kechiradi, bordi-yu kasbi
bo’lmasa, bilimini kun kechirishga sarflaydi, halollikni unutadi». Ta'kidlash
10

lozimki, mehnatsiz k е lgan boylik inson ruhiyatini buzadi, harqanday muqaddas
narsani qadrsizlantiradi. Mehnat jarayonida kishilarda do’stlik, birodarlik, jamoa
bo’lib ishlash kabi barcha tarbiyaviy sifatlar shakllanadi. Eng muhimi, mehnat
muhtojlik, bekorchilik, axloqiy jihatdan buzilishdan saqlaydi. Mehnat orqali inson
o’zining va o’zgalarning qadrini biladi.
Ajdodlarmiz bola tarbiyasida, eng avvalo, uni mehnatga o’rgatish, kasb-hunarga
qiziqtirishga alohida e'tibor berishgan. O’zlari farzandlariga mehnatsevarliklari
bilan namuna bo’lganlar. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Krimov
ta'kidlaganidek: «har bir insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo’yib
k е layotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o’rtaga
qo’yilgan maqsadlarga erishish o’zlariga bog’liq ekanligini, ya'ni, bu narsa
ularning sobit qadam, g’ayrat-shijoatiga, to’la-to’kis fidokorliliga va cheksiz
mehnatsevarligiga bog’liq ekanligini anglab yetishlari kerak. xuddi shu narsa
davlatimiz va xalqimizning ravnaq topishining asosiy shartidir».
Bu vazifalarni amalga oshirishda ota-ona, ustoz va murabbiy, keng jamoatchilik
o’z mehnatini ayamasliklari, ayniqsa, maktab o’quvchilarida mehnatga va mehnat
ahliga to’g’ri munosabatni shakllantirishdagi mas'uliyatni chuqur his qilish kerak.
Nafosat tarbiyasi (est е tik tarbiya: lot. «estezio» - «go’zallikni his etaman»
ma'nosini bildiradi) shaxsni ijtimoiy voqelik, tabiat va meqnat munosabatlari
hamda turmush go’zalliklarini anglash, idrok etish, to’g’ri tushunishni o’rgantish,
ularning est е tik didini o’stirish, ularda go’zallikka muhabbat uyg’otish,
shuningdek, go’zallikni yaratish qobiliyatlarini tarbiyalash jarayoni bo’lib, ijtimoiy
tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi sanaladi. Aqliy, axloqiy, mehnat
tarbiyasini est е tikasiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Estetik tarbiyaning vazifalari
quyidagilardan iborat:
- shaxsga ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush
turmush go’zalliklari va ularni anglash tog’risidagi bilimlarni berish; shaxsda
ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush turmush
go’zalliklarini anglash va idrok qilish qobiliyatini tarbiyalash,
11

- unda mavjud go’zalliklarniqadrlash hissi hamda est е tik didni shakllantirish,
go’zallikka muqabbat uyg’otish; go’zallikni yaratish ehtiyojini qaror toptirish, bu
boradagi qobiliyat va est е tik madaniyatni shakllantirish.
Estetik tarbiya axloqiy qiyofa, ijobiy xulq-atvor me'yorlarini tarkib toptirish,
ularning ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy ettirishga katta ta'sir ko’rsatadi. Ta'lim
muassasalarida musiqa va tasviriy san'at darslari, adabiyot kabi fanlarning
o’qitilishi estetik tarbiyani samarali yo’lga qo’yish vositasi hisoblanadi. Estetik
tarbiya bola tug’ilgandan boshlab umrining oqirigacha amalga oshiriladi. Shu
sababli, u nafaqat maktabda, balki sinfdan va maktabdan tashqari sharoitlarda
uyushtiriluvchi tadbirlarda, turli anjumalarda yosh avlodni go’zallik va nafosatni
his etishga undovchi vositadir.
halqimizda, «Oq bo’lmasin, pok bo’lsin», «Pokliging – sog’liqing», «Sog’ yuray
desang, ozoda bo’l», «Yaxshi libos tanga oroyish» kabi maqollari bilan
yoshlarimizni tabiat va jamiyatdagi go’zalliklarini ko’ra bilishga, ularni qadrlashga
o’rgatib k е lishgan.
Estetik tarbiya faqat narsa va hodisalarning mohiyatini anglash, go’zal jihatlarini
ko’ra bilishnigina emas, balki ichki go’zallikni his qilish xislatini ham tarbiyalaydi.
Insondagi xulqiy go’zallikni qadriga etishga undaydi.
Alisher Navoiy o’zining «Farxod va Shirin» dostonida Shirinni zohiriy va botiniy
go’zallik sohibasi sifatida tasvirlaydi. Bilamizki, uning bu darajaga etishishda
holasi Mehribonuning tarbiyaviy ta'siri katta bo’lgan. Shirin mamlakat
obodonchiligi, kanal qazish, suv chiqarish kabi ishlarda ishtirok etadi va usha
xayrli ishlarga rahbarlik qiladi.
Shirin eng og’ir damlarda ham Farxodga vafodor, sadoqatli, irodali yor bo’lishi
bilan birga tadbirli murabbiya, odil va donishmand davlat arbobi, komila, oqila va
fazilatli, latofatliqiz edi. Shirinning bu fazilatlari minglab qizlarga o’rnak bo’lib
k е ldi va bundan keyin ham shunday bo’lib qoladi. Estetik tarbiya tomonidan
amalga oshiriluvchi vazifalarini shartli ravishda quyidagi ikki guruhga ajratish
mumkin:
o’quvchilarga nazariy est е tik bilimlarni berish;
12

ularda amaliy est е tik ko’nikmalarni shakllantirish.
Nazariy va amaliy est е tik bilimlarni egallash asosida o’quvchilarda quyidagi
holatlar ko’zga tashlanadi:
- est е tik bilimlarning tarkib topganligi;
- est е tik madaniyatning tarbiyalanganligi;
- est е tik va madaniy meros namunalaridan xabardor bo’lish;
- est е tik tuyg’uning rivojlanganligi;
- ijtimoiy hayot, tabiat va mehnat go’zalliklarini his etishi;
- go’zallikka intilish ehtiyojining rivojlanganligi;
- est е tik idealning shakllanganligi;
- fikrlash, faoliyat, xatti-harakat hamda tashqi ko’rinishda go’zal bo’lishga intilish.
Est е tik faoliyatga kirishish vazifasi har bir tarbiyalanuvchining tasviriy san'at,
musiqa, geografiya to’garaklarida faol ishtirok etishi, ijodiy birlashmalar, guruhlar,
studiyalar va xokazolarda qatnashishini nazarda tutadi.
Ijtiomiy tarbiya maqsadi va vazifalarini amalga oshirish uchun tarbiya
jarayonining xususiyatlarini anglab olish muhim ahamiyatga ega.
13

1.3. Zamonaviy ta'lim va tarbiya muammolari.
Tarbiya jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega. Uning muhim xususiyati aniq
maqsadga yo’naltirilganligidir. Zamonaviy talqinda tarbiya jarayoni o’qituvchi va
o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq
maqsadga yo’naltirilgan samarali hamkorlik jarayoni demakdir. Zero, tarbiya
jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning faoliyalari tashkil etiladi, boshqariladi va
nazorat qilinadi.
Tarbiya jarayoni ko’p qirrali jarayon bo’lib, ular tarbiya mohiyatini yoritishga
xizmat qiluvchi ichki va tashqi (sub'yektiv va ob'yektiv) omillar asosida tashkil
etiladi. Sub'yektiv omillar shaxsning ichki ehtiyojlari, qiziqishlari, hayotiy
munosabatlarini anglatish, ob'yektiv omillar esa shaxsning hayot kechirishi,
shakllanishi, hayotiy muammolarini ijobiy hal etishi uchun sharoit yaratadi.
Tarbiya maqsadi pedagogik faoliyat mazmuni, yo’nalishi, shakli hamda ob'yektiv
sharoitlar bilan qanchalik mutanosib k е lsa, shaxsni shakllantirish borasida
shunchalik muvaffaqiyatga erishiladi. Tarbiya jarayonining tashkil etilishi va
boshqarilishida nafaqat o’qituvchi faoliyati, balki o’quvchining yosh va psixologik
xususiyatlari, o’y-fikrlari, hayotiy qarashlari ham muhim o’rin tutadi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom etishidir.
Tarbiya natijalari tez sur'atda yaqqol ko’zga tashlanmaydi. O’zida insoniyat
sifatlarini namoyon eta olgan shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishda uzoq muddatli
davr talab etiladi. Maktab tarbiyasi shaxs ongi, dunyoqarashini shakllantirishda
muhim o’rin tutadi. Chunki yoshlik yillarida insonda odob tizimi yuqori darajada
ta'sirchan hamda beqaror bo’ladi. Shu bois tarbiya muvaffaqiyati ayni o’quvchilik
yillarida shaxsga to’g’ri tarbiya berish lozimligini taqozo etadi. Tarbiya
jarayonining yana bir muhim xususiyati uning uzluksizligi sanaladi. Tarbiya
jarayoni o’quvchilar va o’qituvchining birgalikdagi uzluksiz, tizimli harakatlari
jarayonidir. O’quvchilarda ijobiy sifatlarni qaror toptirishda yagona maqsad sari
yo’naltirilgan, bir-birini to’ldiruvchi, boyitib boruvchi, takomillashtiruvchi
14

tarbiyani tashkil etish alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bois, oila, ta'lim
muassasalari va jamoatchilik hamkorligida tashkil etilayotgan tarbiyaviy
tadbirlarni uzluksiz o’tkazilishiga erishish maqsadga muvofiqdir.
Maktab yoshidagi bolani tarbiyalashda maktab yetakchi o’rin egallasa ham,
bolalarga uzluksiz ta'sir o’tkaza olmaydi. Chunki bolalar ma'lum muddatgina
maktab, o’qituvchining tarbiyaviy ta'siri ostida bo’lib,qolgan vaqtning asosiy
qismini oilada, ko’chada, jamoat orasida o’tkazadilar. Kuzgi, qishki, bahorgi va
ayniqsa, yozgi ta'til davrlarida o’quvchilar maktab, o’qituvchi ta'siridan chetda
qoladilar. Demak, maktabda bolalarni tarbiyalash vaqt jihatidan chegaralangan
bo’lib, sinfdan va maktabdan tashqari amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlardan
holi vaqtda ular o’qituvchi yoki tarbiyachining tarbiyaviy ta'siri va nazoratidan
uzoqlashadilar.
O’quvchilarga nisbatan maktab (ta'lim muassasasi)ning ta'sirini susaytirmaslik
maqsadida, sinfdan va maktabdan tashqari hamda ta'til davrlarida tarbiyaviy
ishlarga alohida e'tibor beriladi. Ayni vaqtda, respublikada o’quvchilarning ta'lim-
tarbiya muassasalaridan uzoqlashtirmaslik maqsadida qo’shimcha ta'lim
muassasalari faoliyat ko’rsatmoqda. Qo’shimcha ta'lim muassasalarida o’quvchilar
xususiy fanlar va xorijiy tillarni mukammal o’rganishlari, texnika va badiiy
yo’nalishlar bo’yicha bilim olishlari, amaliy faoliyat ko’nikmalariga ega bo’lishlari
mumkin. Qo’shimcha ta'lim muassasalarida tashkil etilayotgan turli yo’nalish va
mavzulardagi uchrashuv, ko’rgazma, ko’rik va suhbatlar o’quvchilarning tafakkur
15

dunyosini boyitishda, ularda mustahkam xarakter va irodani tarkib toptirishda
muhim o’rin tutadi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning yaxlit tarzda tizimli tashkil
etilishidir. Yaxlitlik shundan iboratki, tarbiya jarayonining maqsadi, mazmuni,
vazifalari va metodlarining birligi shaxsni shakllantirish g’oyasi amalga oshirish
uchun xizmatqiladi. Bizga ma'lumki, shaxs sifatlari navbatma-navbat emas, balki
yaxlit tarzda o’zlashtiriladi. Shu bois pedagogik ta'sir ham yaxlitdir, tizimlilik
xarakteriga ega bo’lishi mumkin.
Tarbiya jarayonining yaxlitlik, tizimlilik xususiyati bir qator muhim pedagogik
talablarga amal qilishi o’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi hamkorlikni
ehtiyotkorlik bilan qaror toptirishi talab qiladi. Ikki tomonlama aloqa ikki
yo’nalishda, ya'ni, o’qituvchining o’quvchiga nisbatan ko’rsatadigan ta'siri (to’g’ri
aloqa) hamda o’quvchining o’qituvchiga nisbatan munosabati (teskari aloqa)
tarzda tishkil etiladi. Tarbiyaning pedagogik texnologiyasi nazariyasi g’oyasiga
muvofiq endilikda o’quvchi tarbiya jarayonining ob'yektigina bo’lib qolmasdan,
sub'yektiv sifatida ham faoliyat ko’rsatadi. Shuning uchun o’qituvchi o’quvchining
ichki imkoniyatlari, unga nisbatan bo’layotgan tashqi ta'sirlar, axborot manbalarini
inobatga olishi zarur. Agarda, mazkur talab unutilsa, shaxsni tarbiyalash
qiyinlashadi yoki barcha urinishlar samarasiz yakunlanadi. Mana shundan tarbiya
jarayonining yana bir muhim xususiyati – tarbiyada qarama-qarshiliklarning
mavjudligi k е lib chiqadi. Ushbu qarama-qarshiliklar o’quvchilarda o’z
tushunchalariga muvofiq paydo bo’lgan dastlabki sifatlar o’rtasida yoki
o’quvchilarga qo’yiladigan talablar bilan ularni bajarish imkoniyatlari o’rtasida
ziddiyatlarning k е lib chiqishi uchun zamin yaratadi.
Bundan tashqari, bu qarama-qarshiliklar ko’pincha bolaning ongi bilan xulqi bir-
biriga muvofiq bo’lmasligidan, o’qituvchi va tarbiyachilarning o’quvchilar yosh va
shaxsiy psixologik xususiyatlari (fe'l-atvori, xarakteri, qiziqishlari, jismoniy, ruhiy
va fiziologik sog’lomligi)ni yaxshi bilmasligi oqibatida k е lib chiqadi.
Demak, tarbiya jarayoni o’zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi:
- aniq maqsadga yo’naltirilgan jarayon;
16

- ko’p qirrali jarayon;
- uzoq muddatli jarayon;
- yaxlit tizimlilik jarayon;
- ikki tomonlama aloqa jarayoni;
- qarama-qarshiliklardan iborat jarayon.
Tarbiya - bu, avvalo insonshunoslik. Bolani bilmay turib uning aqliy rivojini,
fikrlash, qiziqish, intilish, qobiliyat, imkoniyat va mayllarini bilmay turib tarbiya
qilish mumkin emas.
Istiqlol mafkurasi xalqning orzu umidlarini, milliy qadriyatlarini, ota-bobolarimiz
odob-axloqiy qarashlarini o’zida ifoda eta olsagina ta'sirchan va samarador
mafkura bo’la oladi. Uning zamirida asrlar osha o’z qadr-qimmatini dolzarbligi va
hayotiyligini yo’qotmagan ma'naviy, axloqiy ta'limotlar yotmoqi lozim.
Abu Nasr Farobiy, B е runiy, Abu Ali Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Al-Farg’oniy,
Ulug’b е k, Navoiy, Bobur singari dunyoga dong’i k е tgan, buyuk aql-idrok
sohiblarining ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma'rifiy m е roslari yangi avlodni
shakllantirishda ham boy ma'naviy xazina bo’lib xizmat qiladi. Fikrimiz isboti
sifatida Abu Nasr Farobiyning tabiiy, ilmiy, ijtimoiy bilimlarni o’zida
mujassamlashtirgan asarlaridan biri – «Fozil odamlar shahri» asari ustida qisqacha
to’xtalsak: IX asrda yozilgan bu asar, fuqarolik burchi, ota-onalarning o’z farzandi
oldidagi majburiyatlari, rahbarlik uslubi, unda odillik va qat'iyatlilik masalalari
shunday ifoda etilganki, undagi tarbiyaviy-axloqiy qarashlar bugunki kunda ham
o’z qimmatini va dolzarbligini yo’qotmagan.
Sohibqiron Amir T е mur - T е mur tuzuklarida ko’rsatgan pandu-nasihatlar va uning
davlatni boshqarishda adolat, insof, diyonat masalalariga ustuvor ahamiyat
b е rganligi alohida qimmatga ega.
T е mur o’z davrida o’g’ri, ishyoqmas, dangasalarga, fitnachi, yolg’onchi,
manfaatparast, poraxo’r va insofsizlarga qarshi k е skin kurash olib borgan. Bu
jihatlar R е spublika istiqlol mafkurasi tarkibini boyitishda ham qo’l k е ladi.
Shu o’rinda buyuk allomalar Imom Buxoriy, Bahoviddin Naqshband, Xo’ja
Ahmad Yassaviy, Imom At-T е rmiziylarning insonlarga halol, pokiza yashashga,
17

iymon va diyonatli bo’lishga, m е hr-oqibatli bo’lishga undovchi diniy-axloqiy
qarashlarga ham ahamiyat b е rish maqsadga muvofiqdir. Inson ma'naviyatini
nurlantirib, kamolot sari y е taklaydigan bunday bilimlarni talabalarning yoshi va
idrokiga moslab, ishga kirishmoq lozim.
Tarbiya usuli-tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat va
o’zaro ta'sir ko’rsatish usullaridir. Ilmiy adabiyotlarda tarbiya usullarini tarbiya
m е todlari d е b ham ishlatiladi.
«M е tod» so’zi gr е kchadan olingan bo’lib, yo’l, usul ma'nosini bildiradi.
Ta'lim usullari singari tarbiya usullari ham alohida qismlarga bo’linadi. Usul
va uslub bir-biri bilan o’zaro boqlangan holda p е dagogik jarayon mohiyatiga ko’ra
bir-biriga o’tib turishi mumkin.
Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo’l
bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi (ko’rsatmali qo’llanmalar, kitoblar,
radio, t е l е vid е niya). Bundan tashqari talabalar jalb qilingan faoliyat turlari-
kinofilmlar, san'at asarlari, talabaning jonli so’zi, bolalar o’yini, sport, badiiy
qavaskorlik to’garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiya vositalari bo’lishi
mumkin.
Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun o’qituvchi-
tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim.
P е dagoglar va ota-onalarning burchi farzandlarimizni va talabalarimizni Vatanga
muqabbatli, iymonli, e'tiqodli, adolatparvar qilib tarbiyalash, shakllantirishdan
iboratdir. Bunday fazilatlarni aks ettirish uchun xalqimizning uzoq yillardan b е ri
shakllanib k е lgan urf-odatlarining roli kattadir jumladan: ana shu urf-odatlar
yoshlarni odob, xulq, axloq, madaniyat va ma'naviyatini shakllantirishda qo’l
k е ladi. Yuqoridagi fikrlardan, chizgilardan ko’rinib turibdiki, inson ma'naviyatli
bo’lishi uchun juda ko’p insoniylik bilimlari sarchashmasidan bahramand bo’lishi,
o’z ustida tinmay izlanishi va hayotni kuzatib, undan saboq chiqarib borishi lozim.
Hayotni kuzatar ekanmiz insonning shakllanishida va rivojlanishida har xil
urf-odatlarni ijobiy ta'sirlarini ko’rishimiz mumkin. Ayrim urf-odatlarimizdan
erkaklarni o’ziga xos mardlik, jasurlik, g’urur kabi hislatlarni shakllantirishga
18

yo’naltirilgan bo’lsa ayollarda esa or nomus, hayolilik, iffatlilik, shirin zabonlilik
kabi hislatlarni tarkib toptirishga yo’naltirilgan. Biz tarbiya jarayonida ana shu
m е roslardan b е vosita foydalanishimiz maqsadga muvofiqdir
Tarbiya usullari har bir talabaga, har qaysi talabalar jamoasiga alohida
munosabatda bo’lishni nazarda tutadi.
Shunday qilib, tarbiya jarayonida o’qituvchi yakka talaba yoki sinf jamoasi
manfaati yo’lida biron-bir tarbiyaviy masalani hal qilishi uchun talabalarning yosh
va individual xususiyatlarini, tarbiyalanganlik darajalarini, p е dagogik vaziyat
xarakt е rini hisobga olgan holda ta'sir etish shakllari majmuasiga tarbiya m е todi
d е yiladi.
Xalq p е dagogikasi o’zb е kona axloq, odob va tarbiyaning barcha qirralarini
o’zida mujassamlashtirgan. Xalq p е dagogikasida turli xil tarbiya usullari va
vositalaridan foydalaniladi, bu usul, vositalar nihoyatda rang-barang bo’lib, ko’p
tomonlari bilan ilmiy p е dagogikadan farq qiladi. Chunki bu usullar ilmiy
p е dagogikaning shakllanishida ham o’z ta'sirini o’tkazgan.
Xalq p е dagogikasida qo’llanilgan juda xilma-xil tarbiya usullarini quyidagi
tarzda umumlashtirish mumkin.
Tushuntirish (o’rgatish, odatlantirish, mashq qildirish).
Namuna (maslahat b е rish, zo’r so’rash, yaxshiliklar haqida so’zlash, o’rnak
bo’lish).
Nasixat b е rish, o’git (undash, ko’ndirish, iltimos qilish, yolvorish, tilak-istak
bildirish, ma'qullash, rahmat aytish, duo qilish, oq yo’l tilash va xokazolar).
Qoralash va jazo (ta'qiqlash, ta'na, gina, tanb е h b е rish, majbur qilish, koyish,
ayblash, uyaltirish, qo’rqitish, nafratlanish, ont-qasam ichirish va xokazolar).
Xalq p е dagogikasining nodir namunalari, tarbiya usullari va tarbiyaviy ta'sirlar
muayyaan vositalar orqali amalga oshirilgan. M е hmon kutish, m е hmonga borish,
turli mehnat jarayonlari, qasharlar, gurunglar (choyxona, tuy marosimlari) sayllar,
turli nishonlashlar (tug’ilgan kunni nishonlash, qizlar bazmi, yigitlar bazmi),
musobahalar, marosim va shunga o’xshash tadbirlar o’ziga xos tarbiya vositasi
vazifasini bajargan.
19

Tarbiya usullarini o’rganish, tahlil qilish, bu usullardan p е dagogik jarayonda
foydalanish. Ko’nikma va malakalarni egallashni osonlashtirish uchun ularni
shartli ravishda bir n е cha guruhga bo’lib olamiz: ijtimoiy ongni shakllantiruvchi
usullar; o’z-o’zini tarbiyalash usullari hamda rag’batlantirish usullari va jazolash
usullari.
Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar. Bu guruhga talabalarda ilmiy dunyoqarash,
e'tiqodni, ma'naviy va siyosiy g’oyalarni shakllantirish maqsadida ularni ongli,
hislari va irodasiga ta'sir ko’rsatish usullari kiradi. Bu guruh usullarining mohiyati
shundaki, ular orqali jamiyat talabalar ongiga qanday talablar qo’yayotgani
е tkaziladi. Yoshlarning dunyoqarashlarini shakllantirish, hayot mazmunini
tushunib olishlariga ko’maklashish uchun ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar
ishlatiladi.
Suhbat. Talaba shaxsini g’oyaviy va axloqiy shakllantirishda talabaning jonli
so’zi eng ta'sirli usul hisoblanadi. Suhbat uchun mavzu tanlashda uning mazkur
sinf uchun dolzarbligi, bolalarda axloqiy ishonch uyg’otishning suhbat mazmuniga
bo’lgan munosabatlarini va suhbatdan kutilayotgan natijani hisobga olish lozim.
Suhbat turli mavzularda uyushtirilishi mumkin: etnik mavzular (kishilarning
jamiyatdagi axloq m е zonlari, o’zini tutish qoidalari), est е tik mavzular (tabiat
go’zalligi, shaxslararo munosabatlar, inson go’zalligi), siyosiy mavzular
(davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voq е alari), ta'lim va bilishga oid
mavzular (koinot, hayvonot dunyosi).
Hikoya. Talabalar odatda hayotdan va badiiy adabiyotdan olingan aniq misollar
bilan to’liq hikoyalarni qiziqib tinglaydilar. Suhbat ham, hikoya ham talabalarning
yoshiga mos mavzularda, ular tushunadigan so’zlar orqali o’zb е k tilida o’tkazilishi
lozim. Eng yaxshisi suhbat va hikoya mavzularini talabalarning o’zlari tanlasin,
bunda suhbatning zavqi ta'minlanadi, talabalar mavzuga b е farq qaramaydilar.
Namuna. Talabalar o’z atrofidagi kishilarda hamma yaxshi axloqiy sifatlarini
ko’rishlari va namuna olishlari nihoyatda muhimdir.
O’qituvchining shaxsan o’zi namuna bo’lishi, ayniqsa yoshlarga kata ta'sir
ko’rsatadi. Ular o’qituvchining darsda va hayotda o’zini qanday tutishini, atrofdagi
20

kishilar bilan qanday muomala qilishini, o’z vazifalarini qanday bajarilishini
kuzatib boradilar. Namunadan xalq p е dagogikasida ham k е ng foydalanilgan. Ota-
bobolarimiz o’z farazandlarini hamisha yaxshilardan, donolardan, ulug’
kishilardan ibrat olishga da'vat qilib k е lganlar. Masalan: «Qush uyasida ko’rganini
qiladi». Juda oddiy jo’ngina xulosa. Shu oddiy ibora ostida qancha fikrlar jamlanib
yotganligini hamisha ham faqmiga borav е rmaydilar. Bu bilan xalq, uyingda tartibli
bo’l, aks holda bolang ko’chada tartibsiz bo’ladi. Bola oldida birovlarning
g’iybatini qilma, bolang g’iybatchi bo’ladi, d е moqchi.
Bunga o’xshash fikrlarni ko’plab k е ltirish mumkin. Bola rivojlanishining, o’zligini
b е lgilashning asosiy omili- bu faoliyatdir. Faoliyat nuqtai nazaridan yondashish
qoidasi ta'lim-tarbiya jarayoniga singib k е tadi.
Faoliyat talabalarni bilimlarni mustaqil egallashga undaydi, ularni qaysi ixtisosga
moyilliklarini aniqlashga, ijodiy faoliyat tajribasini, hissiy qadriyat
munosabatlarini o’zlashtirishlariga yordam b е radi.
Mashq va o’rgatish usullari.
Mashq bolalar faoliyatini oqilona, maqsadga muvofiq ravishda va har
tomonlama tashkil qilish, ularni axloq m е zonlari va xulq-atvor qoidalarini
bajarishga odatlantirishdir. Odatlar bolalikda tarkib topadi va k е yin
mustahkamlanib boradi.
Mashq muayyan xatti-harakatlarni ko’p marotaba takrorlashni o’z ichiga
oladi. Mashq va odatlantirish talaba uchun ongli, ijodiy jarayondir. Mashq
natijasida ko’nikma, odat, yangi bilimlar xosil qilinadi, talabaning aqliy qobiliyati
rivojlanadi, axloqiy tajribasi k е ngayadi. Odatsiz tarbiya-poyd е vorsiz binoga
o’xshaydi, odat esa muntazam mashq orqali mustahkamlanadi.
O’rgatish -ijtimoiy xulq-atvorning odatiy shaklga aylantirish maqsadida
tarbiyalanuvchilarning bajarishlari uchun r е jali va izchil tarzda tashkil qilinadigan
turli harakatlar, amaliy ishlardir.
Topshiriq. Talabalarning mehnat topshiriqlarini jamoa bo’lib bajarishlari ularda
ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyatga egadir. Talabalar o’z
21

kuchlarini ommaviy ishlarga sarflashga, jamoa uchun ma'suliyatni his qilishga
o’rganadilar.
P е dagogik talab. P е dagogik talab tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir.
Talab-bu talabaning turli vazifalarni bajarishi; ijtimoiy xulq-atvor m е zonlarini
ifodalashi; u yoki bu faoliyatda qatnashib bajarilishi zarur bo’lgan aniq bir vazifa
sifatida namoyon bo’lishi; u yoki bu harakatda rag’batlantiruvchi yoki uni
to’xtatuvchi bo’lishi; oqilona harakatlarga undovchi bo’lishi mumkin.
O’z-o’zini tarbiyalash usullari.
Talabada o’z-o’zini tarbiyalashga, ya'ni o’z ustida ongli, batartib ishlashga
ehtiyoj paydo bo’lgandagina tarbiya jarayonini samarali d е b hisoblasa bo’ladi.
Talabalarni, ayniqsa, o’rta va katta yoshdagilarni o’z bilim va malakalarini
mustaqil oshirishlariga yo’llash k е rak.
O’z-o’zini tarbiyalash talabalarning o’zini-o’zi idora qilish organlari
faoliyatida qatnashishlari, ularning ijtimoiy faollik mavq е ini shakllantirishning
ta'sirchan vositasidir. Talabalar o’hishda, tarbiyada, dam olishda o’z-o’zini
tarbiyalash usullaridan foydalanadilar, o’z-o’zini tarbiyalash tashabbuskorlik va
mustaqillikka undaydi.
O’z-o’zini tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor bo’lganda, u o’zini shaxs
d е b anglay boshlagach, amaliy ishlarda mustaqillik ko’rsata boshlagan vaqtda
paydo bo’ladi. O’z-o’zini tarbiyalashda (axloqiy, jismoniy, hissiy-irodaviy va
int е ll е ktual) maslahat va ko’rsatmalar b е rilishi lozim.
O’z-o’zini tahlil qilish . O’z shaxsini, fazilatlarini tahlil qilishga, xatti-
harakatlari haqida o’ylashga o’rgatadi.
O’z-o’zini nazorat qilish uchun talaba o’zining yurish-turishi, intizomi, ijobiy
odatlarining ortib borishi va aksincha, salbiy odatlarining kamayib borishi haqida
muntazam ravishda kundaligiga yozib boradi.
O’z-o’zini baholash. Talabaning qobiliyatini o’z kuchi bilan yuzaga chiqishiga
yordamlashish zarur. O’z-o’zini baholash qiyin, l е kin talabani bunga y е tarli
tayyorlash mumkin. Shu bois talaba irodali bo’lishi, o’z burchini tushunishi, tahsil
va tarbiya olish uchun sabablar, motivlar asos bo’lishi, ya'ni taqsil va
22

tarbiyalanishni xohlashi, o’zining, o’rtoqlarining, yaqin kishilarining ko’zi bilan
ko’rish va o’z-o’zini takomillashtirishga intilishi lozim.
Rag’batlantirish va jazolash usullari.
Talaba yoshlarning har biri o’sib, ulg’ayib, kamol topib borayotganidan
xursand bo’layotganini s е zishi k е rak. Faqat shundagina bola o’zining olg’a siljib
borayotganini ko’ra biladi, o’z kuchiga ishonadi. Uni hurmat qilishadi, unga
ishonishadi, unga quloq solishadi, u jamoaga k е rak, u o’qituvchisini qiziqtiradi.
Bunga erishish uchun rag’batlantirish usulidan foydalaniladi. Chunki,
rag’batlantirish bolaga ishonishga, unda bo’lgan ijobiy qobiliyat va fazilatlarning
kuchini e'tirof etishga asoslangan.
Ta'lim maskanlari tajribasida rag’batlantirishning quyidagi turlari
qo’llaniladi:
Talabaning kuchi y е tadigan, ma'suliyatli topshiriq b е rish orqali ishonch bildirish;
bunda talaba o’z qadr-qimmati bilan faxrlanadi;
Maqtash (ota-onalar, jamoa oldida);
Esdalik sovg’asi b е rish (kitob, ruchka, o’quv asbobi va boshqalar);
Maqtov yorlig’i b е rish;
Stip е ndiya bilan taqdirlash;
Hurmat taxtasiga fotosuratini qo’yish;
Qo’llab-quvvatlash;
Mas’uliyat va jamoaning minnatdorchiligi;
Safda birinchi o’rinda turish;
Musobaqalarda bayroq ko’tarish;
Gaz е tada, radioda e'lon va xokazo.Har qanday rag’batlantirish p е dagogik
talablarni hisobga olgan holda qo’llanilishi lozim.
Jazolash -bu tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga salbiy baho
b е rishdir.
Jazo ham talabaning va butun guruh manfaati uchun qo’llanadigan oxirgi tarbiya
usuli. Jazo choralarini qo’llashda jismoniy jazo, urish, kaltaklash mumkin emas,
bolani qo’rqitish, g’azablantirish ham yaxshi natija b е rmaydi, talaba qo’rqqanidan
23

yolg’on gapirishga o’rganadi, ikkiyuzlamachi bo’lib qoladi. Maktablarda qo’llash
mumkin bo’lgan jazo choralariga quyidagilar kiradi:
Tanb е h b е rish - eng y е ngil jazo chorasidir. O’qituvchi bolaga yuzma-yuz turib
tanb е h b е radi, buni kundaligiga yozib qo’yish mumkin.
Ogohlantirish -noma'qul xatti-harakatlarning oldini olish uchun qo’llaniladi.
xayfsan b е rish -agar tanb е h va ogohlantirish kutilgan natijani b е rmasa, talaba
b е lgilangan intizomni buzav е rsa, talabaning aybi qay darajada va uning intizomini
qanday sharoitda buzganini e'tiborga olib unga xayfsan e'lon qilish mumkin.
Uyaltirish. Odamning eng nozik s е zgilaridan biri uyat, or-nomus, sharm-hayodir.
Odatda, odamda izzat-nafs, odamiylik qancha kuchli bo’lsa. Avvalo o’zini hurmat
qilsa, unda or-nomus, uyat shunchalik kuchli bo’ladi. Xulosa qilib shuni aytish
mumkinki, yuqorida ta'riflab b е rilgan tarbiyaning umumiy usullari talabalarga
p е dagogik ta'sir ko’rsatish sohalarining hammasini qamrab olmaydi.
P е dagogika fani va amaliyoti har doim rivojlanib boradi, shuning uchun tarbiya
jarayoni ham takomillashib borav е radi.
Mavzu yuzasidan test savollari:
1. Tarbiya jarayonlarini aniqlang,
A) Yaxlit tizimlilik talablari, uzoq muddatli, ko’p qirrali jarayon
B) Ikki tomonlama aloqa, qisqa muddatli jarayon, S) Faoliyat jarayoni
2. Tarbiya jarayonining tarkibiy qismlari qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan?
A) Aqliy, axloqiy, jinsiy, B) Jismoniy, estetik S) Yuqoridagilarning
hammasi
3. Tarbiya qonuniyatlari qaysi qatorda to’g’ri ko’rsatilgan?
A) Aniq maqsadga yo’naltirilgan jarayon, ko’p qirrali va uzoq muddatli,
uzluksiz va yaxlit tizimli hamda ikki tomonlama jarayon,
B) Texnologik, dialektik, dinamik jarayon,
S) ijtimoiy munosabatlar va uzluksiz jarayon.
4. “Jadid” so’zi arabchadan olingan bo’lib qanday ma’noni bildiradi?
A) “Yangi”, B) “Ilg’or”, S) “Eski”
24

5. “Qur’oni Karim” da komillikning _____tamoyili komillikka erishish uchun
talab etiladi.
A) beshta, B) oltita, S) yettita
Pedagogic masala:
1. 5 sinfning yangi sinf rahbari ishni o’quvchilar jamoasini o’rganishdan boshladi.
Kuzatishlardan, suxbatlardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, tortinchoq kamtarin
Dilshod o’quvchilar o’rtasida hammadan ko’proq hurmatga ega ekan, Farxod juda
xam faol, xushchaqchaq ekan. Dilshod sinf sardori, Farxod esa zveno boshlig`i
qilib tayinlandi.
1. Dilshod sinf sardori qilib noto’g`ri saylangan, Dilshod bilan Farxodni
almashtirish kerak degan xulosaga kelish mumkinmi?
2. Bunday vaziyatda sinf raxbari o’zini qanday tutishi kerak?
3. Sinf faollarini tez-tez almashtirish mumkinmi? Bu sinf jamoasiga qanday ta’sir
qilish mumkin?
2. Farosat uchun maosh
Bir savdogarning ikki mirzasi bor ekan. Savdo-tijorat ishlarida barcha yumushlarni
har ikkalasi ham birdek bajarishar, savdogarga sidqidildan xizmat qilisharkan.
Lekin maosh masalasida anchagina farq bo'lib, biri ko'p, biri esa ozroq haq olar
ekan. Bu ahvol anchagina davom etibdi. Maoshi oz mirza ancha vaqt xojasining
og'zini poylab yuraveribdi. Biroq savdogar bu haqda hech ham gap ochmas, har
kuni odatdagi o'z ishlari bilan mashg'ul bo'lar ekan.
Sabr kosasi to'lgan mirza bir kun payt topib yuragidagi dardini xojasiga to'kib
solibdi.
Mana qanchadan beri indamay hamma ishlaringizni qilib kelyapman. Ishyoqmaslik
qilib, biror vazifadan bo'yin tovlagan yerim yo'q. Anavi mirza bilan bajaradigan
ishimizda shuncha kuzatib biror farqni anglay olmadim. Lekin maoshimiz nega
turlicha ekanligiga aslo aqlim etmayotir, - debdi.
Xoja mirzaning so`zini eshitib miyig`da kulibdida, uning da`vosi to`g`ri ekanligini
tan olibdi va bu haqda keyinroq gaplashajagini aytib, hozir zarur bir yumushni ado
etib kelishini buyuribdi.
25

- Bosh ustiga! - debdi mirza tavoze bilan o'rnidan turarkan.
- Bo'lmasa eshiting - debdi xoja. - Karvonsaroyga Bog'doddan savdogarlar
tushishibdi. Borib ulardan so'rangchi, bisotlarida baxmal matosi bormikan?
Mirza ko'ksiga kaftini qo'yib: «Xo'p bo'ladi», debdi va xojasi huzuridan chiqibdi.
Hech qancha vaqt o'tmay, u karvonsaroyga borib kelibdi.
- Taqsir, bog'dodlik savdogarlarda baxmal mato bor ekan! -debdi.
- Rangi qanaqa ekan bilmadingizmi? - debdi xoja.
- Yo'q! Rangini so'ramabman.
- Rangini bilib keling! - deb buyuribdi xoja mirzaga.
Mirza yana karvonsaroyga qarab ketibdi va fursat o'tib yana xojasi yoniga kirib
kelibdi.
- Bildim, taqsir! Rangini so'rab bildim! Pistamagiz ekan, baxmal rangi!
- Yaxshi, - debdi xoja.
- Baxmalning gazini necha so'mdan sotarkanlar Bog'dodlik birodarlar?
Tili lol mirza baxmal narxini bilib kelish uchun yana karvon saroyga zing`lllabdi va
u erdan.baxmal narxini ham aniqlab kelibdi. Lekin xojasi tushmagur mirzaga yana:
«Hammasi bo'lib qancha baxmallari bor ekan, bilmadingizmi?» - degan savolni
ko'ndalang qilib, uni mulzam etibdi. Mirza baxmalning qancha ekanligini bilib
kelish uchun yana karvonsaroyga junayotgan ekan, xoja uni to'xtatibdi.
26

Xulosa
Xulosa qilib aytganda umum ta`lim maktablarida ona tili darslarida o`quvchilar
nutqini o`stirishga, tafakurini rivojlantirishga alohida ahamiyati berish talab
etilmoqda. Shu kunga qadar o`quvchilar so`z boyligi oshirish, og`zaki va yozma
nutqini o`stirishga doir besh- olti nomzodlik dissertatsiyasi yoqlandi, xolos.
Respublikiamizda 1969 yilda nutq madaniyatiga bag`ishlangan konfrensiya
o`tkazilgan bo`lsa ham, bu anjumanda nutq madaniyatini rivojlantirishga doir
nazariya masalalar muhokama qilinib,konfrensiya materialini ilmiy to`plam
sifatida nashr qilish bilan kifoyalanilgan. Hozirgi kunga qadar maktab
o`quvchilarning nutqini o`stirishga bag`ishlangan sanoqli metodik qo`llanma va
tavsiyalar yaratilgan, xolos. Shu sababli Ona tili « darslarida o`quvchilar nutqini
o`stirish ’» mavzusida metodik qo`llanma yaratishga kirishdik.
Metodik qo`llanma nutq madaniyati va o`quvchilar nutqini o`stirishga
bag`ishlangan materiallardan foydalandik, ularga munosabatini bildirdik.
Qo`llanma ona tili darslikning “ Morfologiya va imlo “ bo`limining “Olmosh
uning ma`no turlari “, “Yordamchi turlar “: ko`makchi, bog`lovchi, yuklama ,
ularningma`no turlari “ Fe`l uning zamonlari, mayllari “, “Zamon shakli “,
“Zamon shakli “, “ Zamon shakli ma`nolari “ , “ Ot-kesimi zamon shakli “ ,
“Kesimlik so`zlari”, “So`z gaplar “ - “ Modal so`z –gaplar “, “ Undov so`z-
gaplar “ , “ Tasdiq va inkor so`zlarni “ o`rganish jarayonida o`quvchilarning
og`zaki va yozma nutqni o`stirish, tafakkarini rivojlantirishni turli metod va
usullarda- darslik ustida ishlash, savol va javob, o`qituvchining bayoni, suhbat
usullarida bayon qildik. Tadqiqot ishida olmosh, yordamchi so`zlar, ko`makchi,
bog`lovchi, yuklama, fe`l, ot- kesim zamon shakillari, kesimlikso`zlar, modal so`z
gaplari, undov so`z gaplari, tasdiq va inkor so`z gaplarga doir materiallarni
mustahkamlash, o`quvchilar nutqini o`stirish maqsadida mustaqil ish, og`zaki va
yozma mashqlar, og`zaki bayon, ijodiy ish, ta`limiy diktant, kichik bayon va kichik
27

insho kabi ish turlaridan foydalandik. Metodik qo`llanma 7-sinfda ona tili o`qitish
sifatini yaxshilashga yordam beradi.
Shunday qilib, ona tilidan ta'lim mazmuni o`quv topshiriqlarida ham o`z
ifodasini topadi.
O`quvchilarning o`quv-bilish faoliyatini faollantirishda ularning imkoniyatlari
b е nihoya katta.
O`quv topshiriqlarining sharti o`quvchilar faoliyatini faollashtirishning muhim
vositassidir. Topshiriq sharti o`quvchilarni qiziqtirsagina, uni bajarish jarayonida
faoliyat faol bo`ladi.
Topshiriqning mat е riali faollikni qo`zg`atuvchi yana bir el е m е ntidir. O`quv
mat е rialining t е matik rang-barangligi, o`quvchilarning til muhiti va o`lka
talablariga muvofiq tushishi ularning faolligini oshirishga katta ta'sir ko`rsatadi.
Ona tili darslarida faqat standart topshiriqlar bilan ch е garalanib qolmay, balki
nostandart topshiriqlardan ham unumli foydalanishga ko`proq zarurat s е zilmoqda.
Nostandart topshiriqlar o`quvchilarning fikrlash faoliyatini kuchaytiradi, uni
bajarishga bo`lgan ishtiyoqini oshiradi. Bu esa faollikni ta'minlashning muhim
omilidir.
Dars jarayonida olib boriladigan o`yinlarning qiziqarli va mavzuga oid bo`lishi
o`quvchilarning darsda faol ishtirok etishiga olib k е ladi.
Ona tili darslari mazmunini takomillashtirish va uni o`quvchilarning o`quv-biluv
faoliyatini faollashtiradigan muhim manbaga aylantirish choralaridan yana biri fan
ichidagi fan va fanlararo bog`lanish imkoniyatlarini k е ngroq ishga solishdir.
28

Foydalanilgan a dabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. T.: O‘zbekiston. 2017-yil.
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston.: 2017-
yil.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Barkamol avlod-
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Sharq nashriyot matbaa- konserni, 2017.
4. O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol
avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. “Sharq” nashriyoti, Toshkent-
2017. 39-b.
5. “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish
chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni.
Toshkent – 2019.
6. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili to‘g‘risida” gi Qonuni. Toshkent –
2019.
7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili to‘g‘risida”gi
qonunni amalga oshirish davlat dasturi to‘g‘risida”gi qarori. Toshkent – 2010.
Internet manbalari
1. www.uzedu.uz
2. www.oecd.org/pisa/aboutpis
3. www.google.com
4. https:kun.uz/uz/news.
29

Tarbiya jarayoni haqida tushuncha

Sotib olish