• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 230.3KB
Покупки 4
Дата загрузки 17 Январь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Madinabonu

Дата регистрации 27 Апрель 2024

15 Продаж

Tarbiyachi va uning jamiyatda tutgan oʻrni

I BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTI TARBIYACHISI SHAXSIGA QO'YILADIGAN TALABLAR. 1.1 Pedagog - tarbiyachi shaxsini shakllantirish Pedagog-tarbiyachi bolalarga kundalik hayotda, o'yinlarda, mashg'ulotlarda, birgalikdagi mehnat faoliyatida va ular bilan bo'ladigan muomalada ta’sir ko'rsatadi. U har bir bolani diqqat bilan o'rganishi, uning shaxsiy xususiyatlarini, qobiliyatlarini bilishi, pedagogik nazokatini namoyon qilishi, bolalarning xulq- atvorini, ish natijalarini haqqoniy baholashi kerak, ularga o'z vaqtida yordam ko'rsata olishi, oiladagi ahvoli bilan qiziqishi zarur. Hozirgi zamon tarbiyachisining asosiy fazilatlaridan biri o'z kasbiga sadoqatliligi, g'oyaviy e'tiqodliligi o'z kasbini sevishi va bu kasbga bo'lgan cheksiz sadoqati tarbiyachi - tarbiyachi boshqa kasb egalaridan ajratib turadi. Pedagog- tarbiyachi shaxsiga qo'yiladigan muhim talablaridan biri shuki, u o'z predmetini, uning metodikasini chuqur o'zlashtirgan boTishi zarur. Bu pedagog-tarbiyachining obro'sini ko'taradi. Tarbiyachi kasbiga xos bo'lgan muhim fazilatlaridan, talablaridan biri bolalarni sevish ularning hayoti bilan qiziqish har bir shaxsni hurmat qilishdan iborat. Bolani sevgan butun kuch va bilimini bolalarni kelajagi buyuk vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan odamgina haqiqiy tarbiyachipedagog bo'la oladi. Bolalarni sevish - pedagogning murakkab mehnatini jozibali va yengil qiladi. Tarbiyachining bolalar ga munosabati pedagogikada tarbiyalanuvchi shaxsga hurmat, unga talabchanlik bilan bir qatorda turadi. Bu munosabat bolada pedagogga nisbatan ishonchni uyg'otadi, tarbiyachiga bolalarni chinakam ma'naviy murabbiysi bo'lishga imkon beradi. Pedagog faoliyatining muvaffaqiyati pedagogik qobiliyatlarining mavjudligiga ham bog'liqdir. Pedagogik qobiliyat - pedagogik mahoratga erishishning zaminidir. Pedagogik qobiliyat tarkibiga: pedagogik kuzatuvchanlik, pedagogik tasavvur, diqqatni taqsimlash, tashkilotchilik qobiliyati va pedagogic muomala kiradi. Pedagogik qobiiiyatlar pedagogik faoliyati jarayonida, shuningdek, uni bu faoliyatga tayyorlash jarayonida shakllanadi. Pedagogik mahorat - bu yosh avlodga 6 3. Nutq madaniyati umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi bo‘lib, kishilarning yuksak madaniyatli bo‘lishlarini belgilaydi. 4. Mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohatlar davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida belgilangan bugungi kunda nutq madaniyati masalalari har qachongidan ham dolzarblik kasb etadi. Tarbiyachi nutqi orqali yoshlarga erkin va mustaqil fikrlashni o‘rgatish nutq tadbirkorligini singdirish bilim dargohlarida bosh vazifa hisoblanadi. 5. Nutqiy chechanlik – notiqlik alohida qobiliyatdir. Chinakam notiqlar mahoratiga tabiiy qobiliyat bilan bir qatorda o‘z tili, nutqi ustida tinimsiz ishlash natijasida erishadilar. Notiqlik qadimiy davrdan beri alohida mahorat, san’at sifatida insondagi maxsus noyob qobiliyat tarzida talqin etib kelinadi. Shu tufayli notiqlikni nutq madaniyatidan farqlash lozim, har qanday og‘zaki nutq shakli nutqiy mahorat ma’nosidagi notiqlik bo‘lavermaydi. 6. Nutq vositalari orqali so‘zlashish, muomala jarayonidir. So‘nggi yillarda nutq kishilar til orqali bir-biri bilan muomala, aloqa qilishning usuli deb qaralishi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Til umumiylik, nutq esa xususiylik belgilari bilan farqlanadigan ijtimoiy hodisalar bo‘lib, ikkalasi ham jamiyatga xizmat qiladi. Og‘zaki nutqda talaffuzning ahamiyati katta. Gapga ustalikni talaffuz ravonligidan ayricha tasavvur etib bo‘lmaydi. Og‘zaki nutqda gap qurilishini aql nazorat qilib boradi. Bunda xotiraning roli katta. Agar xotira sust bo‘lsa, og‘zaki nutqda gap tuzilishi, so‘z birikmalari o‘zaro mantiqan va grammatik jihatdan bog‘lanmay qoladi. 7. Nutq madaniyati – o‘z fikrini nutq yordamida mantiqli, to‘g‘ri, obrazli, aniq va ifodali yetkazib berish malakalarining o‘zlashtirilganlik darajasi 8. Nutq texnikasi – nutqni tinglovchi yoki ta’lim oluvchiga yetkazishda qo‘llaniladigan vositalar majmui 9. Nutq hosil qiluvchi organlar – nutqni hosil qilish jarayonida ishtirok etuvchi organlar (o‘pka, ikkita bronx, traxeya, kekirdak, bo‘g‘iz, hiqildoq, halqum, tishlar, burun bo‘shlig‘i, lablar) 10. Nutq apparati – nutqni hosil qilishda ishtirok etuvchi organlar. 27 uchun shart-sharoitlar yaratilmoqda 2 . Yuqoridagilarni hisobga olgan holda kurs ishining dolzarbligini asosladim. Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisining shaxsiy kompitensiyalari va pedagogik faoliyatini o’rganish. Kurs ishining vazifalari: - Maktabgacha ta'lim tashkiloti tarbiyachisi shaxsiga qo'yiladigan talablarni yoritish; - Pedagog - tarbiyachi shaxsini shakllanish jarayonini o’rganish; - Tarbiyachi pedagogik faoliyatiga kreativ yondashuv ni o’rganish; - Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisi pedagogik faoliyatini o’rganib kerakli tavsiya va metodlar ishlab chiqish . Kurs ishining ob`ekti: Maktabgacha ta`lim tashkilotida pedagogik jarayonini tashkil etish mazmuni, shakli, usul va vositalari. Kurs ishinng predmeti: Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari faoliyati jarayoni Kurs ishining metodlari. tanlangan muammoga oid ilmiy-metodik manbalarni tahlil qilish, ilg`or pedagogik tajribalarni o`rganish va umumlashtirish, suhbat, savol-javob. Kurs ishining metodologik asoslari . O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g’risidagi Qonuni, «O’zbekiston Respublikasining maktabgacha ta’lim kontseptsiyasi», O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutq va ma’ruzalari, Vazirlar Mahkamasining 155-sonli buyrug’i, “Ilk qadam” o’quv dasturi, “Maktabcha ta’limva tarbiyaning Davlat standartlari” Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash, Maktabgacha yoshdagi bolalarni muxit ta’sirida tarbiyalash usullariniga oid adabiyotlarni o’rganish. Mavzuga oid manbalardan samaralli yo’llarni o’rganish, tahlil qilish, mashg’ulotlarda qo’llashni o’rganish. 2 F.Qodirova, S h .Toshpo‘latova, M.A’zamova. “Maktabgacha pedagogika”.-T., “Ma’naviyat”. 2019. 100-101-betlar 4 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Ta’lim to’g’risidagi Qonun 2020-yil Toshkent 2. Maktabgacha ta’lim va tarbiyani tashkil etish to’g’risidagi Qonuni 3. Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning Davlat standartlari Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 22-dekabrdagi 802-son qarori 37 Ma’lumki, xalqimizning salkam ming yillik tarixi Islom dini bilan chambarchas bog‘langandir. Shuning uchun xalqimiz tomonidan yaratilgan milliy qadriyatlarning aksariyati ham va mutafakkirlarimiz tomonidan yaratilgan ma’naviyat sarchashmalari ham aynan ana shu din asosida shakllanib, rivoj topib kelgan. Shunday ekan, biz bu dinning urf- odatlariga o qilona yondashib, ularni to‘g‘ri anglab olishga harakat qilishimiz kerak. Chunki, islom dini yuksak tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, doimo millatlar o‘rtasidagi tinchlik -totuvlikni va isoniyatga nisbatan qilinadigan har qanday zo‘ravonlikka qarshi harkatlarni hamda behuda qon to‘kilishiga qarshi g‘oyalarni targ‘ib etib kelgan. O‘zbek xalq pedagogikasida asrlar mobaynida asosiy tushunchalar shakllangan: parvarish, tarbiya, mukammallashtirish, o‘z-o‘zini tarbiyalash, qayta tarbiyalash, nasihat qilish, o‘qitish, ta’lim berish, o‘rgatish. Forobiyning fikricha, insonda go‘zal fazilatlar ikki yo‘l-ta’lim va tarbiya orqali hosil qilinadi: “Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug‘ma fazilat – nazariy bilimlar va amaliy kasb-hunar, xulq-odob fazilatlarini birlashtiradi, ta’lim so‘z va o‘rganish bilan, tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi, har ikkalasi birlashsa, yetuklik namoyon bo‘ladi...”. Demak, Forobiy ta’lim-tarbiyani o‘zviy birlikda olib borish haqida ta’lim bergan bo‘lsa ham, har birining insonni kamolga yetkazishida o‘z o‘rni va xususiyati borligini alohida ta’kidlaydi. 15 Nutqning mantiqiyligi. Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari– to‘g‘rilik va aniqlik bilan chambarchas bog‘langandir. Chunki grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilmagan nutq ham, fikrni ifoda etish uchun muvaffaqiyatsiz tanlangan leksik birlik ham mantiqning buzilishiga olib kelishi tabiiydir. Mantiqiy izchillikning buzilishi tinglovchi va o‘quvchiga ifodalanayotgan fikrning to‘liq borib yetmasligiga, ba’zan umuman anglashilmasligiga sabab bo‘lishi mumkin. Nutqni shakllantirishdagi e’tiborsizlik oqibatida ba’zan mantiqsizlik ham yuz beradi. Nutqning tozaligi . Nutqning tozaligi deganda unda til elementlarining ishlatilishida adabiy til me’yorlariga amal qilish-qilmaslik tushuniladi. Yaxshi, namunaviy nutq hozirgi o‘zbek adabiy tiliga, uning talablariga mos holda shakllangan bo‘lishi, turli g‘ayriadabiy va g‘ayriaxloqiy til elementlaridan holi bo‘lishi kerak. Chunki u boy ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga ega bo‘lgan va bugun mustaqillik davrida yashab, dunyo hamjamiyati bilan teng mavqeda muloqotda bo‘layotgan o‘zbek xalqining madaniy darajasiga mos bo‘lishi lozim. Nutqning ta’sirchanligi. Nutqning ijro etilishida unga ma’lum bir voqea- hodisa haqida ma’lumot berishdan tashqari yana bir maqsad– tinglovchi ongiga va ruhiyatiga ta’sir etish vazifa qilib qo‘yiladi. Shuning uchun ham ta’sirchanlik nutqning asosiy sifatlaridan biri sanaladi hamda to‘g‘rilik va aniqlik ham, mantiqiylik va tozalik ham suhbatdoshga, tinglovchiga yoki o‘quvchiga ta’sir etishiga qaratilgan bo‘ladi. Bu sanab o‘tilgan xususiyatlarda til omillari birinchi o‘rinda tursa, ularning barchasidan foydalangan holda ta’sirchanlik keng doirada tildan tashqaridagi omillarni ham qamrab oladi. Nutqning ta’sirchanligi deganda, asosan, og‘zaki nutq jarayoni nazarda tutiladi va shuning uchun uning tinglovchi tomonidan qabul qilinishidagi ruhiy vaziyatni e’tiborga olish ham muhim sanaladi. Nutqning shaxslarga qanday ta’sir qilishida va ularda qanday taassurot qoldirishida notiqning nutqiy jarayon davomida o‘zini qanday tuta bilishi, jest va mimikalari, hatto kiyinishi kabi omillarning ham ahamiyati bor. Samimiylik, xushmuomalalik, odoblilik, auditoriyaga hurmat bilan qarash kabi fazilatlar nutqning tinglovchilar tomonidan e’tibor bilan tinglanishiga sabab 33 mashqlaridir. Biror voqeiylik yoki hodisa to‘g‘risida fikrlash yozma mashqlar orqali takomillashadi. Nutq boyligi tildagi ana shu imkoniyatlar, ya’ni boylikning unda qay darajada o‘z aksini topganligi bilan belgilanadi. Nutqda tildagi rang- barang vositalar o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, bunday nutq boy nutqdir. Har bir kishi o‘z nutkiga e’tibor qilsa, nutq tuzish mas’uliyatini his etsa, nutqining boy bo‘lishini ta’minlashi mumkin. Shunday qilib, til va nutq, til madaniyati hamda nutq madaniyati, shuningdek, til boyligi va nutq boyligi tushunchalari bir-biridan farq qiladi. Yuqorida bayon qilinganlar asosida kuyidagi xulosalarni keltirish mumkin: 17. Nutq madaniyati va adabiy til me’yorlariga rioya qilish xar bir fuqaroning burchiga aylanmog‘i lozim. 18. Nutq madaniyati, muomala odobi va notiqlik san’ati asoslari bo‘yicha radio va televidenie dasturlarida eshittirish va ko‘rsatuvlar tashkil etish zarur. 19. Bundan tashqari, samimiylik, xushmuomalalik, odoblilik, atrofdagilarga hurmat bilan qarash kabi fazilatlar ham tarbiyachi nutqining bolalar tomonidan e’tibor bilan tinglanishiga sabab bo‘ladi. Tilni, uning qonun-qoidalarini yaxshi tushunish, aniq, ravshan ifodali nutq to‘za olish, tilning ifodaviy vositalaridan mazmuniga, uslubiga ko‘ra nutqiy vaziyatga qarab o‘rinli foydalana olish mahoratidir. Nutqiy savodxonlik mustaqil fikrlash, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash san’atidir. Bu ko‘nikmalarni shakllantirish avvalombor o‘zbek tilining so‘z boyligini o‘rganish, so‘zlarning ma’nodosh shakllarini va ularning zid ma’nolarini tuza olish, yozma matn mazmuni, ma’no qirralari, sintaktik va grammatik munosabatlarini aniqlashda tinish belgilarining ahamiyatini o‘rganish, ma’nodosh so‘zlarni nutq uslublari maqsadidan kelib chiqib tanlash, gaplarning, matnlarning asosiy va yordamchi bo‘laklarini aniq ajrata olish malakasiga bog‘liq. Notiqlik va nutq madaniyati odamlar bilan jonli muloqotga asoslangan bo‘lib, rahbarga nafaqat o‘z vakolati va doirasidagi ishlarni samarali tashkil etishda, balki aniq, yorqin va odamlarga tanish, yaqin va tushunarli fakt va 29 Kasbiy ijodkorlik metodologiyasi –ijodkorlikning jarayon va natija sifatida ob’ektlar hamda muayyan kasbiy faoliyat turlariga munosabat ko‘rinishidagi tuzilishi, mantiqiy tashkil etilishi, metod va vositalari haqidagi ta’limot Ijodiy tafakkur – tafakkurning ijod jarayonini tashkil etish va ijod natijalari (mahsullari)ni bashoratlashni ifodalovchi turi Ijodiy qobiliyat – ijodiy faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish va uning natijalanganligini baholashda namoyon bo‘ladigan individual xususiyati. O‘zini o‘zi ijodiy faollashtirish – shaxsning ijodiy faoliyatda o‘z imkoniyatlarini to‘laqonli namoyon qilishi va rivojlantirishining ijodkor va kreativ bo‘lishi yoki bo‘lmasligi emas, balki mashg‘ulotlarni ijodkorlik, kreativlik ruhida tashkil etishi, yangi g‘oyalarni ta’lim jarayonida sinab ko‘rishga intilishi zarur. Mashg‘ulotlarda “kreativlik yo‘l haritasi”ga ko‘ra quyidagi 4 ta yo‘nalish bo‘yicha harakatlanadi va ulardagi harakatlar pedagoglarning kreativligini ifodalovchi belgilar (Patti Drapeau) sanaladi: 1) ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini namoyon etish; 2) mashg‘ulotlarni qiziqish bilan o‘zlashtirishga rag‘batlantiruvchi strategiyalardan foydalana olish; 3) innovatsion yondashuv va pedagogik masalalarning yechimini topishga kreativ yondashish; 4) kutiladigan natija Nutq madaniyati — ijtimoiy madaniyatni, kishilik jamiyati madaniyatini aks ettiruvchi bir ko'zgudir. Nutq madaniyati adabiy tilning har ikki shakli — yozma va og'zaki shakli uchun zarurdir. Nutq madaniyatiga e'tibor yolg'iz tarbiyachilardan emas, balki har bir fuqarodan ongli ravishda o'zlashtirish talab qilinadigan insoniy fazilatlardan biridir. Uni egallash har bir tarbiyachining va shaxsning madaniy saviyasi va bilimiga bog'liq. Tarbiyachi pedagogik mahoratida nutq madaniyati, uning nafaqat ma'naviy va axloqiy jihatdan boyligini, balki bilimini, tafakkurini, ilmiy dunyoqarashini, fikr va mushohada 22 4. “Ilk qadam” davlat o’quv dasturi Toshkent-2018-yil 5. Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish Chora-tadbirlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-3261sonli qarori 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9-sentabr kun «Maktabgacha ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» Qarori 7. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovichning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaning 25-yilligiga bag`ishlangan “Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir” nomli ma’ruzasidagi nutqidan 8. Mirziyoyev Sh.M. “ Yoshlar – O’zbekistonning eng katta boyligi, bebaho xazinasi” 2020-y O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2017 — 2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida». 2016 yil 29 dekabr PF - 2707 –sonli qarori. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PF–5198-sonli Farmoni 10. Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish Chora-tadbirlari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-3261sonli qarori 11. Sodiqova Sh. “Maktabgacha pedagogika” darslik. Toshkent.2017 yil. 12. Sodiqova SH.A. “Maktabgacha pedagogika”, “Tafakkur sarchashmalari” - T.:2013 y. 13. Qodirova F.R va boshqalar “Bolalar bog’chasida metodik ishlar” darslik-T Voris-2012 14. Qayumova N.M. “Maktabgacha pedagogika” TDPUnashriyoti -T.: 2013 y. 15. XasanboyevJ., To’rakulovX., XaydarovM., XasanboyevaO. Pedagogika Fanidan izohli lug’at. – T., 2008. 16. R.X. Djurayev, S.T.Turg’unov “Ta’lim menejmenti” T.: 2006 y. 17. Ochilov M.” Muallim qalb me’mori”,Toshkent ”Tarbiyachi” nashriyoti, 2001y. 38 Imitatsion virtual trenajyor (ingl. “train” – “tarbiyalamoq”, o‘qitmoq”, “mashq qildirmoq”) – elektron shakldagi o‘quv-mashqlantiruvchi qurilma bo‘lib, u yordamida mehnat faoliyatining real sharoiti modellashtiriladi, muayyan faoliyat (m-n: mashina (mexanizm)ni boshqarish, murakkab stanokda ish bajarish yoki harbiy texnika sirlarini o‘zlashtirish) ko‘nikmalari shakllantiriladi, ko‘nikmalar malakalarga aylantiriladi hamda hosil bo‘lgan malakalar takomillashtiriladi Multimedia mahsulotlari – o‘zida AKTning dasturiy va texnik imkoniyatlari asosida audio, video, matn, grafika va animatsiya effektlari asosida o‘quv materialini tinglovchilarga yetkazib berilishini mujassamlashtirgan ishlanma (mahsulot)lar . Audio va video vizual materiallar – o‘quv axborotlarini kompyuter texnologiyasi yordamida ovozli va vizual shaklda qabul qilinishini ta’minlovchi materallar Video animatsiyalar – chizilgan (rasmli) yoki kichik hajmli obraz (hajmiy, qo‘g‘irchoq yoki o‘yinchoqli ob’ekt)larni harakatga keltirish va bu harakatning har bir bosqichini ketma-ket suratga olinganligini ifodalovchi elektron tasvirlar Prezentatsiya (taqdimot; lot. “praesentatio” – taqdim etish) – muayyan mavzu yoki muammo bo‘yicha o‘quv (ilmiy, amaliy) xarakterdagi materiallarning ish qog‘ozlari (oddiy yoki vatman qog‘ozlar) hamda axborot- kommunikatsion vositalar (kompyuter, proektor, protsesor va b. qurilmalar) yordamida taqdim etilishi . 2.2 Pedagog-tarbiyachining ijodkorlik sifatlari. Pedagog-tarbiyachi o‘z-o‘zidan ijodkor bo‘lib qolmaydi. Uning ijodkorlik qobiliyati ma’lum vaqt ichida izchil o‘qib-o‘rganish, o‘z ustida ishlash orqali shakllantiriladi va u asta-sekin takomillashib, rivojlanib boradi. Har qanday mutaxassisda bo‘lgani kabi bo‘lajak pedagoglarning kreativlik qobiliyatiga ega 20 yuritishini belgilovchi me'yordir. Tarbiyachining nutq madaniyati birdaniga shakllanib maromiga yetadigan jarayon emas, u pedagogik mahorat bilan, kasb faoliyati davomida, tajribali ustozlar o'giti natijasida yillar davomida takomillashib, sayqallanib boraveradi. Tarbiyachining nutqiy qobiliyati madaniy, kasbiy, pedagogik talablar asosida shakllanib boradi. Uni rivojiantirish faqat tarbiyachining shijoatiga bog'liq, Shu qobiliyat tufayli tarbiyachining nutq madaniyati ham shakllanib boradi . Quyidagi tarbiyachining nutq madaniyatiga xos bo'lgan vositalarni pedagog- tarbiyachi unutmasligi kerak: 1. Nutq madaniyati tarbiyachining ma'naviy-axloqiy kamoloti tarkibiy qismidir. Zero nutq, millatimiz erishgan madaniyat darajasini ko'rsatuvchi, o'z ona tilimizga e'tiqodni namoyish etuvchi yorqin va ishonchli dalildir. 2. Nutq madaniyati tarbiyachilarni ma'naviy va madaniy saviyasi bilan hamda adabiy tilni mukammal bilishi bilan boshqa kasb egalaridan ma'lum ma'noda ajratib turadi. 3. Nutq madaniyatining pirovard maqsadi erkin fikr egasi bo'lgan barkamol avlodni qanday kasb egasi bo'lib yetishishidan qat'iy nazar ma'naviy jihatdan tarbiyalash. 4. Nutq madaniyati — bu, avvalo, tarbiyachilarda nutqiy ko'nikma va nutqiy malakalarni hosil qiladi. Bu ko'nikma pedagogik faoliyatda takomillashib boradi, maxsus mehnat va mashqlar evaziga malaka oshiriladi hamda erishilgan muvaffaqiyatlar tufayli qobiliyat va mahorat shakllanadi. 5. Nutq madaniyatiga o'zbek adabiy tilini mukammal egallash asosida erishiladi. Buning uchun tarbiyachi adabiy til qo nuniyatlarini bilishi, badiiy adabiyot asarlarini doimiy o'qib borishi, she'rlar yod olishi va uni ifodali o'qiy olishi, radio va televideniye eshittirishlarini kuzatib borishi lozim, 6. Nutq madaniyatini egallashningyana bir ko'rinishi nutqiy taqlid bo'lib, yosh tarbiyachilar o'zidan yaxshiroq, chiroyliroq, ma'noli va ta'sirchan nutq so'zlaydigan ustoz-murabbiylarning nutqiy san'atiga havas bilan qarashi va taqlid qilishi asosida 23 ota – onalariga, ya’ni oilaviy tarbiyaga katta e’tibor beradi. Sadi ota – onalarga xarakterini hisobga olgan holda axloqiy tarbiyani bolaning yoshligidan boshlashni tavsiya etadi, xarakter shakllangach, bolaga ta’sir etmaydi. XIX asr o‘zbek ijtimoiy va adabiy xayotning yirik vakillaridan biri Komil Xorazimiy o‘z asarlarida ma’rifat axloqiy kamolot, vatanparvarlik g‘oyalarini olg‘a surdi.U ilm-ma’rifatning xalq, jamiyat farovonligiga, insonning axloq kamolatida tutgan o‘rni, axloqiy va nafosat tarbiyasini uzviy birligi xaqidagi pedagokik fikrlarini xam bayon etadi. Komil Xorazimiyning fikricha ilm-xunar, ilm-ma’rifat inson axloqiy kamoloti, ijtimoiy ma’naviy xayotning rivoji uchun xizmat qilishi kerak. Kamtarlik eskirmaydigan, eng go‘zal insoniy fazilatdir. Bu fazilatlarga ega bo‘lganlar obro‘-ye’tiborli komil insonlardir. Kamtarlik insonni turli noxushlikdan xijolatdan saqlaydi. Shoir tarixshunos, tarjimon va xattot Munis Xorazmiy tilga ko‘p erk bermaslikni maslaxat beradi. Uning ta’kidlashicha, ortqcha so‘zmonlik kishi boshiga olin o‘rniga qattiq tosh bo‘lib tegishi mumkin. Shoir yomon so‘zli, ozor beruvchi murodlar sifatini tasvirlab, kishilarni jumladan yoshlarni ular bilan xamsuxbat bo‘lmaslikka undaydi. Munis Xorazmiy o‘z asarlarida xalqni adolatli, ongli, bilimli bo‘lishga, jaxolatdan yiroq turishga da’vat etadi, uning fikiricha, adolat sharaf ko‘rki, osoyishtali, xushnutlikdir. U yoshlarni kamtarlik bilan muloqotda bo‘lishga, ularni hurmat qilib e’zozlashga chorlaydi. Munis Xorazmiyning asarlariga bayon etilgan ta’lim – tarbiyaga oid fikrlar faqat u yashagan davr uchun emas, balki xozirgi davr uchun ham qimmatlidir. Mohlar oyim Nodira ning inson va tabiatiga nisbatan qarashlariga faqat shaxsiy tuyg‘u emas, balki yoshlar tarbiyasida milliy an’analarning roli haqidagi fikrlari ham namoyondir. Nodiraning tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik g‘oyalari-adolat, insof, xalq manfaati muxim o‘rinni egallaydi. Nodira xayotning tub mohiyatini yaxshilik binosini barpo etishdan iborat deb biladi. Uning fikricha, kimki tiriklik chog‘ida yaxshilik bunyod etgan bo‘ladi, o‘zining bu ezgu ishlari bilan o‘zidan keyin hayotda yorqin xotira qoldiradi. Umuman, Nodira o‘z 12 bo‘ladi. Nutqning ta’sirchanligi, ifodaliligi haqidagi gap, ma’lum ma’noda, nutq sifatlari haqida aytilgan mulohazalarga yakun yasashdir. Chunki yaxshi nutqning fazilatlarini ko‘rsatib o‘tish, nutqda uchraydigan ayrim tipik xatolarni tahlil etishda natijada ta’sirchan bir nutqni shakllantirishga xizmat qiladi. Nutqning mazmuni qanchalik boy, chuqur bo‘lsa, uning shakli ham shunchalik rang- barang bo‘lishi unga munosib jilo, sayqal berilishi, badiiy bo‘yoqlar bilan jozibali qilinishi, tasvirlar bilan boyitishi darkor. Buning uchun hikmatli so‘zlardan, maqol, she’riy parchalardan, o‘tkir iboralar, tasvir, qiyos va o‘xshatishlardan keng ko‘lamda, biroq me’yorida foydalanishni tavsiya etamiz. Bular nutqning bezagi, ko‘rki, sayqalidir. Notiq, shu bilan birga, satira, yumor, istiora, majozlardan o‘z o‘rnida, badiiy talaffuz bilan, shoirona ko‘tarinki ruhda ishlatsa, uning nutqi tinglovchini o‘ziga maftun etadi, gapi “shirali” bo‘ladi, nutqi qiyomiga yetadi, tasanno va ofarinlarga sazovor bo‘ladi. Xulosa shuki, ma’ruza ilmiy, ishonarli, mantiqan izchil, mazmunan boy, shaklan rang-barang bo‘lsagina, unga qo‘yiladigan eng asosiy talabga javob bera oladi. Pedagog nutqiga qo‘yiladigan talablardan biri shuki, nutq matni badiiy jihatdan puxta, tili adabiy, so‘zlari jarangdor, jumlalari yoqimli, gaplari lo‘nda, lekin mazmuni chuqur, ma’no teran bo‘lishi kerak. Pedagog tarbiyachi tabiyalanuvchilarini qiziqtirish, ularga badiiy oziq berish uchun o‘tkir ibora, maqol, ruboiy, hikmatli so‘z, ifodali tavsiflardan zeb beruvchi vositalar sifatida foydalansin. Nutq badiiy bo‘lishi lozim, degan tavsiyadan u balandparvoz, dabdabali gaplardan, yasama iboralardan, iste’moldan chiqqan so‘zlardan iborat bo‘lsa ham mayli, degan xulosa kelib chiqmaydi. Xodimlarning nutqi ravon bo‘lishi uchun har bir gapning so‘zlari muayyan tartibda joylashishi zarur. Oldin gapning egasi, so‘ng uning ikkinchi darajali bo‘laklari, oxirida esa kesimi aytiladi. 34 chunki bu do‘stlikni bildiradi. Pedagoglarga tavsiyamiz shuki, ular nimani gapirish har doim ham zarur bo‘lavermasligini va qanday gapirish doimo lozimligini unutmasinlar. Eng qimmatli g‘oya, fikr, dastur ham, agar mahoratsiz ifodalansa, o‘zining qiymatini yo‘qotadi; mabodo takrorlanaversa, tinglovchini diqqinafas qiladi. Demak, fikrning anikligi va ravshanligi ifodaning ham shunday bo‘lishini ta’minlaydi. Donolar talqinicha, til, so‘z, nutq ravshanligi fikr, hatto tafakkurning shunday bo‘lishi oqibatidir; ravshan fikr esa o‘z shakli ifodasi ham ravshan bo‘lishini taqozo etadi. Notiq nimani aniq tasavvur etolmasa, uni chalkash gapiradi; noaniq ifoda faqat shunday fikrning namoyon bo‘lishidir. Oddiygina, ya’ni hammabop, aniq-ravshan, osongana tushunib, eslab qoladigan qilib so‘zlayotgan notiqqa takdid etish (ergashish) avvaliga juda osondek tuyiladi; ammo aslida bundan qiyinroq ish yo‘q. Pedagog miyasiga aniq fikr kelsa, u ravshan so‘zlaydi, ammo bu fikrni ongiga singdirib olsa, yanada ravshanroq gapiradi. Pedagog fikridagi xatolar, noaniqliklar nutkdagi xatolarni, ular esa, o‘z navbatida, ishdagi, amaldagi xatolarni keltirib chiqaradi, o‘quvchilarni chalg‘itadi. Pedagog tilining go‘zalligi, birinchi navbatda, uning aniqligi va mazmundorligidadir. Oddiygina qilib, ravshan bayon etish mumkin bo‘lmagan hech bir fikr, g‘oya yoki ta’limot yo‘q. Binobarin, aniqlik nutqning asosiy fazilatidir. Pedagogning tili, so‘zi qanchalik oddiy bo‘lsa, shunchalik ravshan bo‘ladi; so‘z qanchalik o‘z o‘rnida ishlatilsa, nutqni shunchalik kuchli, jozibali va ishonchli qiladi. Buyuk aql sohiblarida oz so‘z bilan ko‘p ma’no berish xislati mavjud bo‘lgani kabi, mohir notiq, ustasi farang pedagog ham “oz so‘zla-yu, soz so‘zla”, degan maqolga amal qiladi. Ma’qul so‘zlasang, hech qachon ko‘p so‘zlamaysan, agar uzayib ketsa, eng yaxshi nutq ham tinglovchini charchatadi, degan hikmatlarga rioya qilish eng yaxshi fazilatlardandir. Bunday notiqlar – notiqlik javohirining xuddi o‘zginasi: salmog‘iga qarab nur taratadi. Ular asl donolik qisqa ifodalanadi, degan qoidaga bo‘ysunadilar. Ulug‘ dramaturglardan biri aytganidek, gap kam joyda uning salmog‘i ko‘p bo‘ladi. Qisqa, lekin ifodali ibora bir bor eshitib anglanadi, tinglovchi xotirasida muhrlanib, uning shioriga aylanadi, uzundan-uzoqmulohazalarda esa bunday bo‘lmaydi. Nutq madaniyati 31 she’rlarida barkamol insonni ulug‘laydi. Ta’lim – tarbiyaga oid ko‘p foydali o‘gitlarni bayon etdi. Muxammad Rizo Ogahiy o‘z ijodiy faoliyatini pedagogik qarashlarida nafosat tarbiyasi ham yuqori baholanadi. Ogahiy milliy an’analarimiz mexmondo‘stlikni go‘zal fazilatlardan biri hisoblaydi. Mehmonga chuqur xurmat bilan qarash, mehmon kutish, kuzatish odobi Ogahiy ijodidan o‘z ifodasini topdi, odamlarni bu fazilatni egallashga da’vat etdi. Ogahiy ning ta’kidlashicha, insonga do‘st va dushmanni ajratib olish xayotda o‘z o‘rnini topib olishda g‘oyat muximdir. Uning fikricha to‘g‘ri so‘z kishilar xayotda qiyinchilik bilan yashasalarda, dunyoning mavjudligini saqlab turadilar, mangu yashaydilar. Ogahiy ta’lim-tarbiya ilmlarni egallash va tilni bilishda xam muxim axamiyatga molik ekanligini ta’kidlaydi. Muxammad Rizo Ogaxiy o‘z ijodiy faoliyatida binobarin yoshlarni odamlarni xalq, vatan, jamiyat farovonligi yo‘lida xizmat qilishga da’vat etdi. U do‘stlikni mehmondo‘stlikni axloqiy go‘zallikni ulug‘ladi. Insonlarni ziyraklikka, to‘g‘ri so‘zli bo‘lishga chorlaydi. Ogahiyning buf ikr o‘gitlari hozir ham pedagogik qadriyat sifatida qimmatlidir. Berdimurod Berdaq Qaraqolpog‘iston xalq shoiri butun ijodi davomida xalqlar tengligi, insonparvarlik, vatanparvarlik, adolat haqidagi g‘oyalarini olg‘a suradi. Berdaq insonning shaxsiy baxti xalq baxti bilan bog‘liq deb biladi. Uning ta’kidlashicha, har bir odam haqiqiy baxtga erishishi uchun o‘z shaxsiy manfaatini xalq manfaati bilan birlashtirishi, xalq baxti uchun kerak bo‘lsa jonini ham ayamasligi kerak. Berdaqning fikricha inson oliy axloqiy sifatlariga, chunonchi, beg‘arazlik, olijanoblik, vijdoniylik, mehnatsevarlik, mardlik fazilatlariga ega bo‘lishi lozim. Berdaq yoshlarning aqliy tarbiyasida maktabning mavqei katta ekanligini ta’kidlaydi. Maktabda bolani yaxshi xulqi atvorli qilib tarbyalash lozim. Uning fikricha maktabda dars beruvchi muallim o‘z xushmuomilaligi, pok qalbligi, haqgo‘yligi, o‘z fanini yaxshi puxta bilishi bilan bolalarga o‘rnak bo‘lishi kerak. Berdaq oilaning bola tarbiyasida, muxim o‘rin tutishni aloxida ta’kidlaydi, oila muxitida ota – onalar bilan bolalar o‘rtasida o‘zaro hurmat bo‘lgandagina 13 misollar yordamida mustaqil O‘zbekistonda kechayotgan islohatlarning yutuqlarini ko‘rsatish, hukumat olib borayotgan siyosatni, Prezident Farmonlari va hukumat qarorlarini to‘g‘ri tushuntirish, xalqning bunyodkorlik hislarini yanada rivojlantirish, xalq kayfiyatini o‘rganadigan holda uning ongi va qalbiga ta’sir o‘tkazish imkoniyatini beradi. Bunda hayotdagi ayrim kamchiliklar, qiyinchiliklar xususida ochiq-oydin gaplashish, ularni bartaraf etish yo‘llarini muhokama etish, har bir shaxs bilan muloqotga kirishish alohida ahamiyatga ega. Insoniy muomala- munosabatning debochasi salom-alikdir. Suhbat va nutq odobi salom-alikdayoq ko‘rinib qo‘ya qoladi. Zero, salomalik odob-axloqning birlamchi begilaridandir. Sharqda salomalikning o‘ziga xos odobi va qoidalari shakllangan. Unga ko‘ra, quyidagi sharoitlarda insonlar bir-birlari bilan salom-alik qilishlari vojib. Avvalo, Birinchidan do‘stu birodarlar bir-birlarini ko‘rganlarida salom-alik qilishlari shart. Ikkinchidan, yo‘lda yurganda, odamlarga salom berish kerak. Keyingi paytlarda, ayniqsa, katta shaharlarda bu odatga amal qilinmay qoldi. Uchinchidan, birodarining eshigiga yetganda, salom berish joiz. To‘rtinchidan, o‘tirishlar, yig‘inlarga, to‘y-ma’rakalarga borganda, hozir bo‘lgan jamoaga salom berish lozim. Beshinchidan, agar kishi bir yerda o‘tirgan bo‘lsa va o‘rnidan turib ketadigan bo‘lsa, qolganlarga salom deyishi lozim. Bu–xayrlashuv salomi bo‘ladi. Oltinchidan, qabristonga yaqinlashganda salom berish vojib. Yetginchidan, inson o‘z uyiga kirganida, xonadon ahliga salom berishi kerak. Sharqona axloq va hayotiy vaziyatlardan kelib chiqib, shakllantirilgan salom berish odobiga binoan, salom beruvchi kishi pok bo‘lishi kerak: otliq yoki boshqacha ulovdagi odam yayov kishiga salom bermog‘i joiz; yoshi kichik odam yoshi ulug‘ odamlarga birinchi bo‘lib salom bermog‘i lozim; salom berayotgan odamning chehrasi ochiq va xursand bo‘lsa, u boshqalarga ham xushnudlik bag‘ishlashi, borgan davrasiga fayz kiritishi mumkin; ishora yoki imo (boshni qimirlatib, qo‘lni ko‘krakka qo‘yib) emas, balki ovoz chiqarib: «As salomu alayka» yoki «salomu alayk» desin va agar jamoatchilik bilan ko‘rishayotgan bo‘lsa, «Assalomu alaykum» deb aytish odobdandir; ikki kishi bir-biriga yaqinlashganida, qo‘l berib ko‘rishmog‘i ma’qul, 30 bo‘lishlari uchun talabalik yillarida poydevor qo‘yiladi va kasbiy faoliyatni tashkil etishda izchil rivojlantirib boriladi. Bunda pedagogning o‘zini o‘zi ijodiy faoliyatga yo‘naltirishi va bu faoliyatni samarali tashkil eta olishi muhim ahamiyatga ega. Pedagog ijodiy faoliyatni tashkil etishda muammoli masalalarni yechish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, shuningdek, pedagogik xarakterdagi ijod mahsulotlarini yaratishga alohida e’tibor qaratishi zarur. Ijodkorlik– muayyan yangilikning ahamiyati va foydali ekanligini belgilovchi shaxs faoliyati va uning natijasi. Ijodkor shaxs– ijodiy jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshira oladigan hamda aniq ijodiy natija (mahsulot)larga ega shaxs. Kreativ shaxs –jarayon yoki natija sifatida ijodkorlikni namoyon etuvchi, masalalarni yechishga nostandart usullar bilan yondasha olishga moyil, o‘ziga xos harakatlarni tashkil etish, yangiliklarni ilgari surishga, ijodiy mahsulotlarni yaratishga layoqatli va tayyor shaxs Ijod –ijtimoiy sub’ektning yangiligi, ahamiyati va foydaliligi jamiyat yoki muayyan guruh tomonidan tan olingan faoliyati yoki faoliyati natijasi Ijodkor shaxsni tarbiyalash – kasbiy-ijodiy faoliyat tajribalarini qaror toptirish va boyitish asosida ijodiy g‘oya, ularni amalga oshirish ko‘nikma va malakalariga ega shaxsni shakllantirish va rivojlantirish Kasbiy-ijodiy faoliyat –mutaxassisning kasbiy masalalarni ijodiy hal qilish muvaffaqiyatini tavsiflovchi faoliyati, innovatsion xatti-harakati Ijodiy topshiriqlar –muammoli vaziyatlarni tizimli tahlil asosida hal qilishga yo‘naltirilgan masalalar tizimi. Kasbiy-ijodiy imkoniyat – 1) kasbiy kompetensiya, malakaga egalik; 2) kasbiy ijod metodologiyasi asoslarini o‘zlashtirganlik; 3) ijodiy tafakkurning shakllanganlik darajasi; 4) kasbiy-ijodiy layoqat va shaxsiy sifatlarning rivojlanganligi 21 XULOSA VA TAVSIYALAR Ushbu kurs ishidan shuni xulosa qildimki Tarbiyachi yosh avlodni xalqimizning munosib farzandlari qilib tarbiyalashdek muhim va faxrli shu bilan birga mas'uliyatli vazifani bajaradi. Tarbiyachining siyosiy yetukligi bolalarni tarbiyalash sifati uchun xalq va jamiyat oldidagi o'z mas'uliyatini anglashga ta'lim - tarbiya ishlarini hal etishga ijodiy yondashishga o'z mahoratini doimo faollashtirib 35 Kurs ishining ahamiyati : Ushbu kurs ishi maktabgacha tarbiyachilarining faoliyatini o’rganish jarayonni tashkil etishga bag’ishlangan; Tadqiqot natijasida maktabgacha ta`lim tashkilotida Pedagogik jarayon tashkil etishga oid tarbiyachining shaxsiy va umumiy fazilatlariga nazariy yondashuvlar, ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitiladi. Shuningdek, bugungi kunda tarbiyachi va uning jamiyat hayotidagi o’rni ta’lim tarbiya jarayoni pedagogik faoliati keng yoritildi. Ushbu kurs ishidan tarbiyachilar, hamda maktabgacha ta’lim yo’nalishi talabalari foydalanishlari mumkin. Kurs ishining tuzulishi: 2 bob 4 paragrf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 5 kasbiy faoliyatini tashkil etishda ijodiy yondashish, yangi, ilg‘or, bolalarning o‘quv faoliyatini, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladigan g‘oyalarni yaratishda faollik ko‘rsatish, ilg‘or pedagogik yutuq va tajribalarni mustaqil o‘rganish, shuningdek, hamkasblar bilan pedagogik yutuqlar xususida doimiy, izchil fikr almashish tajribasiga ega bo‘lishga e’tibor qaratadi. Odatda pedagoglarning kreativlik qobiliyatiga ega bo‘lishlari pedagogik muammolarni hal qilishga intilish, ilmiy-tadqiqot ishlari yoki ilmiy loyihalarni amalga oshirish va o‘zaro ijodiy hamkorlikka erishishlari orqali ta’minlanadi, shakllantiriladi va u asta-sekin takomillashib, rivojlanib boradi. Har qanday mutaxassisda bo‘lgani kabi bo‘lajak pedagoglarning kreativlik qobiliyatiga ega bo‘lishlari uchun talabalik yillarida poydevor qo‘yiladi va kasbiy faoliyatni tashkil etishda izchil rivojlantirib boriladi. Bunda pedagogning o‘zini o‘zi ijodiy faoliyatga yo‘naltirishi va bu faoliyatni samarali tashkil eta olishi muhim ahamiyatga ega. Pedagog ijodiy faoliyatni tashkil etishda muammoli masalalarni yechish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, shuningdek, pedagogik xarakterdagi ijod mahsulotlarini yaratishga alohida e’tibor qaratishi zarur. Muammoli masala va vaziyatlarni hal qilar ekan, pedagogning masala yechimini topishga ijodiy yondashishi unda hissiy-irodaviy sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Pedagog o‘z oldiga muammoli masalalarni qo‘yish orqali mavjud bilimlari va hayotiy tajribalariga zid bo‘lgan dalillar bilan to‘qnash keladi. Buning natijasida o‘z ustida ishlash, mustaqil o‘qib o‘rganishga nisbatan ehtiyoj sezadi. Pedagogning ilmiy-tadqiqot ishlari va ilmiy yoki ijodiy loyihalarni amalga oshirishi unda kreativlik potensialini yanada rivojlantiradi. Pedagog o‘z-o‘zidan ijodkor bo‘lib qolmaydi. Uning ijodkorlik qobiliyati ma’lum vaqt ichida izchil o‘qib-o‘rganish, o‘z ustida ishlash orqali shakllanadi. Zamonaviy ta’lim barcha turdagi ta’lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan tarbiyachi, , pedagoglarning ijodkor bo‘lishlarini taqozo etmoqda. “Kreativlik” tushunchasi o‘zida madaniy xilma-xillikni aks ettiradi. G‘arb kishilari uchun kreativlik, umuman olganda, yangilik sanaladi. Ular kreativlik negizida noan’anaviylik, qiziquvchanlik, tasavvur, hazil-mutoyiba tuyg‘usi va erkinlik 17 esa eng maqbul natijani kafolatlovchi birgina to‘g‘ri yechimda to‘xtaladi (bir tomonlama fikrlash). Yuqorida bildirilgan fikrlarga tayangan holda “kreativlik” tushunchasini quyidagicha sharhlash mumkin: Shaxsning kreativligi uning tafakkurida, muloqotida, his-tuyg‘ularida, muayyan faoliyat turlarida namoyon bo‘ladi. Kreativlik shaxsni yaxlit holda yoki uning muayyan xususiyatlarini tavsiflaydi. Kreativlik iqtidorning muhim omili sifatida ham aks etadi. Qolaversa, kreativlik zehni o‘tkirlikni belgilab beradi, “ta’lim oluvchilar e’tiborini ta’lim jarayoniga faol jalb etishni ta’minlaydi”. Kasbiy faoliyatda pedagogning kreativligi turli shakllarda namoyon bo‘ladi. Ular quyidagilardir: axborot, shu jumladan, kompyuter texnologiyasi yordamida pedagog - tarbiyachi tomonidan kreativ yondashuv asosida tayyorlanib, ta’lim jarayonida samarali foydalanish mumkin bo‘lgan ijod mahsulotlari sanab o‘tiladi. Multimedia – bir necha ko‘rinishdagi: elektron shakldagi grafik, matnli, raqamli, ovozli, musiqali, video, audio, fotografiya, harakatlanuvchi obrazlar (animatsiyalar) va boshqa axborotlarni uzatuvchi kompyuter texnologiyalari uchun taalluqli umumiy tushuncha. E lektron albom – rasmlar, suratlar, chizmalar va boshqar grafik tasvirlar hamda ularning izohlarini o‘zida aks ettiruvchi elektron shakldagi to‘plam . E lektron atlas (yun. “Atlas” – birinchi bo‘lib, osmon globusini yaratgan afsonaviy Liviya podshosining nomidan) – muayyan o‘quv moduli (o‘quv fani) bo‘yicha tavsiya etilgan va o‘ziga xos grafik tasvirlarga ega bo‘lib, o‘quv maqsadlariga ko‘ra foydalaniladi Raqamli video lavhalar – o‘quv moduli (o‘quv fani) bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishga yordam beradigan ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan 3D o‘lchamdagi zamonaviy o‘quv manbai Virtual stendlar – 1) real ob’ekt, predmet, jarayon, voqea va hodisalarning elektron modeli; 2) matn, rasm, sxema, jadval, diagramma va b. shakldagi axborot, jarayon hamda virtual muhitlarni yaratish, saqlash, ishlov berish, raqamlashtirish va tizimli ravishda amalga oshirishni ifodalovchi kompyuterli vosita 19 11. Nutqli (yoki tovushli) nafas olish (fonatsion, yunon. ―phono –‖ ―tovush ) – nafasning nutq jarayonidagi olinishi ‖ 12. Muloqot jarayonida axborot almashish vositalari – shaxslararo muloqot jarayonida axborot almashinuvini ta’minlovchi moddiy va nomoddiy narsa, omillar (og‘zaki va yozma nutq, paralingvistik va ekstralingvistik tizimlar, muloqotning tashkiliy ko‘lami va vaqti, ko‘z qarashlar yordamida tashkil etiladigan aloqa, belgilarning optik-kinetik tizimi (mimika, pantomimika, jestlar – gavda, qo‘l va oyoq harakatlari)) 13. Muloqot – 1) kishilarning o‘zaro aloqasi, bir-birlariga ta’sir ko‘rsatishlari kishilar o‘rtasidagi aloqani tiklash va rivojlantirish jarayoni; 2) kishilarning bir-birlariga ta’sir ko‘rsatishi asosida ular o‘rtasida ro‘y beradigan axborot almashinuvi 14. Muloqot madaniyati – 1) muloqot jarayonini axloqiy me’yorlar, ijtimoiy talablarga muvofiq tashkil etish asosida suhbatdoshni tushuna olish ehtiyoji va qobiliyatiga egalik; 2) pedagogik madaniyatning tarkibiy elementlaridan biri 15. Og‘zaki nutqni shakllantirish va takomillashtirish ko‘proq, yozma nutqning takomiliga bog‘liq. Yozma nutq yuqori darajada bo‘lmas ekan, og‘zaki nutq ko‘ngildagidek bo‘lmaydi. Yozma nutqda esa til vositalarini tanlash va qo‘llashga to‘liq imkoniyat bo‘ladi. Yozma nutqni xohlagancha tahrir qilish mumkin. Yozma nutqda og‘zaki nutqdagi kabi hayajon bo‘lmaydi. Notiq (tarbiyachi) shoshilmasdan, o‘ylab nutq tuzadi. Shu sababdan ham yozma nutq og‘zaki nutqdan ko‘ra ravon, aniq va izchilroq bo‘ladi. Har qanday nutqni xoh u badiiy, xoh u ilmiy yoxud rasmiy bo‘lsin yozma ravishda ifodalash insho deyiladi. Yozma nutqi ravon bo‘lmagan notiq (xodim)ning faoliyatini tasavvur qilish qiyin. Taniqli notiqlarning hech biri yozma nutqini takomillashtirmasdan yuqori martabaga erishmaganlar. 16. Yozma nutq og‘zaki nutqning rivojiga bevosita ta’sir etadi. Og‘zaki nutq, asosan, yozma nutq asosida rivojlanadi. Yozma mashqlar bamisoli tafakkur 28 mansabdormi, oddiy xodimmi, erkakmi yoki ayolmi, unga samimiy, do‘stona munosabat ko‘rsata olish haqiqiy insonparvarlik mezoni bo‘lib kelgan. Muomala madaniyati bo‘yicha egallangan bilimlar muloqotga kirishayotgan tomonlarni bir- biriga yaqinlashtirish, ularning suhbatini bir tizimga tushirish, taraflarning o‘zaro axborot almashishlarini yengillashtirish uchun xizmat qiladi. Birovni eshitish va unga axborotni to‘g‘ri yetkazish qoidalari va tartiblari muomala madaniyatining negizidir. Ko‘rinadiki, muomala madaniyatida xalqimizga xos ko‘plab go‘zal fazilatlar namoyon. Ulardan eng asosiysi, xushmuomalalikdir. Mazkur tushunchaga ―Ma’naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug‘ati da‖ quyidagicha ta’rif berilgan: “Xushmuomalalik muhim ahamiyatga ega muloqot shakli bo‘lib, yuksak insoniy fazilatlardan biri hisoblanadi. Xushmuomalalik ijtimoiy ahamiyatga ko‘ra keng qamrovlidir. Xushmuomalalik o‘z ichiga muloyimlik, murosai-madora, ohistalik, tagdorlik kabi sifatlarni qamrab oladi. Shuningdek, xushmuomalalik suhbatdoshlarning dilini ravshan qilish, kayfiyatini xushnud etish, ko‘ngliga taskin berish uchun xizmat qiladi”. Demak, xushmuomalalik samimiylikning ifodasi, ko‘pgina muvaffaqiyatlar omiligina emas, ayni paytda taraqiy etgan jamiyat barpo etishning asosi bo‘lib ham xizmat qiladi. Endi esa pedagog-tarbiyachilar uchun muomala madaniyati bo‘yicha bir qancha tavsiyalarimizni ko‘rsatib o‘tamiz, ulardan birinchi tavsiyamiz jamoadagi o‘zaro munosabatlar haqida: 1. Jamoadagi munosabatlarda kishilar bir-birlarini tarbiyalashadi va bir- birlariga moslashadi. Xodimlar orasidagi munosabat ochiq, samimiy va beg‘araz bo‘lishi lozim. Jamoada ham ish, ham insoniy munosabatlarda o‘zaro yordam muhimdir. Ishga oid suhbatlarda ovozni balandlatmaslik, jahlga berilmaslik kerakki, bu narsalar nizo paydo qiladi. Faoliyatingiz davomida yangi g‘oya va takliflaringizni yashirib o‘tirmang. 2. Umuman olganda, jamoadagi a’lo muhit, xodimlar orasidagi yaxshi munosabatlar jamoani har jihatdan mustahkamlaydi. Bu narsa o‘z-o‘zidan ishning unumli bo‘lishiga yordam beradi. 26 II BOB. TARBIYACHI PEDAGOGIK FAOLIYATIGA KREATIV YONDASHUV 2.1. Pedagog-tarbiyachi faoliyatiga kreativ yondashuv. Kreativlik (lot., ing. “sreate” – yaratish, “sreative” yaratuvchi, ijodkor) –individning yangi g‘oyalarni ishlab chiqarishga tayyorlikni tavsiflovchi hamda mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyati ma’nosini ifodalaydi Shaxsning kreativligi uning tafakkurida, muloqotida, his-tuyg‘ularida, muayyan faoliyat turlarida namoyon bo‘ladi. Kreativlik shaxsni yaxlit holda yoki uning muayyan xususiyatlarini, zehni o‘tkirlikni tavsiflaydi. Shuningdek, kreativlik iqtidorning muhim omili sifatida aks etadi. Amerikalik psixolog P.Torrens fikricha, kreativlik muammo yoki ilmiy farazlarni ilgari surish; farazni tekshirish va o‘zgartirish; qaror natijalarini shakllantirish asosida muammoni aniqlash; muammo yechimini topishda bilim va amaliy harakatlarning o‘zaro qarama-qarshiligiga nisbatan ta’sirchanlikni ifodalaydi. Boshqa har qanday sifat (fazilat) kabi kreativlik ham birdaniga shakllanmaydi. Kreativlik muayyan bosqichlarda izchil shakllantirib va rivojlantirilib boriladi. Pedagogning kreativlik sifatlariga ega bo‘lishi uning shaxsiy qobiliyatlari, tabiiy va ijtimoiy quvvatini kasbiy faoliyatni sifatli, samarali tashkil etishga yo‘naltiradi. Oliy ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan pedagoglarning kreativlik sifatlariga ega bo‘lishlari ularda o‘quv va tarbiya jarayonlarini tashkil etishga an’anaviy yondashishdan farqli yangi g‘oyalarni yaratish, bir qolipda fikrlamaslik, o‘ziga xoslik, tashabbuskorlik, noaniqlikka toqat qilmaslikka yordam beradi. Binobarin, kreativlik sifatlariga ega pedagog 16 Abu Nasr Forobiy bilimidan ma’rifatli yetuk odamning obrazini tasvirlar ekan, bunday deydi: «Har kimki ilm xikmatni o‘rganmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog‘ – salomatligi yaxshi bo‘lsin, yaxshi ahloq va odobi bo‘lsin, so‘zining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlangan bo‘lsin, barcha qonun – qoidalarni bilsin, bilimdan va notiq bo‘lsin, ilmli va dono kishilarni xurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan mol – dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar to‘g‘risida bilimga ega bo‘lsin». Bu fikrlardan Farobiy ning ta’lim – tarbiyada yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda xususan, aqliy – axloqiy tarbiyada aloxida e’tibor berganligi ko‘rinib turibdi, uning e’tiqodicha, bilim, ma’rifat, albatta yaxshi axloq bilan bezatmog‘i lozim, aks holda kutilgan maqsadga erishilmaydi, bola yetuk bo‘lib yetishmaydi. Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarini bildirgan. Ibn Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy – ro‘zg‘or tutish masalalari xususida ham so‘z yuritadi. Bolani tarbiyalash oila ota – onaning asosiy maqsadi va vazifasidir. O‘z kamchiliklarini tuzatishga qodir bo‘lgan ota – ona tarbiyachi bo‘lishi mumkin.Axloqiy tarbiyada eng muxim vositalar bolaning nafsoniyatiga, g‘ururiga tegmagan holda, yakkama – yakka suxbatga bo‘lish unga nasixat qilishdir. Ibn Sino bolada axloqiy xususiyatlarni mehnat, jismoniy aqliy tarbiya bilan o‘zviy birlikda shakllantirishni, uni inson qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi. Yusuf Xos Xojib ning uqtirishicha har bir kishi jamiyatga munosib bo‘lib kamol topmog‘i kerak. Buning uchun u tug‘ilgan kundan boshlab zarur tarbiyani olmog‘i lozim. U qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, ularning o‘zlariga xos xususiyatiga e’tibor berishni ta’kidlaydi. Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmog‘i shart. Shundagina ularning noo‘rin xatti – harakatlariga berilishining oldi olinadi. Mirzo Ulug‘bek ning oila muhiti sog‘lom avlodni yetishtirish haqidagi fikrlari shundan iboratki, alloma uqtirishicha, bolaning bilim olishiga bo‘lgan qiziqish, xavasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim o‘rinni egallaydi. 10 va notiqlik san’ati tarixiga murojaat qilsak, bu mahoratlarda notiqning bilim doirasi hal etuvchi omillardan biri bo‘lganiga ishonch hosil qilamiz. O‘z nutqi ob’ektini yaxshi bilgan, uning mohiyatini puxta anglagan, mavzuni chuqur fahmlagan voizning nutqi muayyan salmoqqa va muqarrar samaraga ega bo‘ladi. Pedagog, nutq so‘zlayotganda mustahkam ishonch bilan gapirsa, so‘zlar ham quyilib kelaveradi, tinglovchilarni beixtiyor mahliyo etadi. Uning fikri qancha teran bo‘lsa, so‘zlar ham shu qadar jarangdor, ishonarli bo‘ladi. Chiroyli gapirishdan ko‘ra o‘rinli, ishonarli gapirish ma’qulroq. Yurakdan buloqdek otilib chiqqan ma’naviyat kuchi ehtiros bilan qo‘shilsa, pedagogni notiqqa aylantiradi. Bilimdon notiq o‘z fikrini qat’iy ishonch bilan, dangal aytadi. Nutq so‘zlaganda, ma’ruza o‘qiyotganda ortiqcha so‘zlar, kirish gaplar, pisandanamo iboralar, shuningdek, gumonsirash, ishonchsizlik, hadiksirash, esankirash, asabiylashish, g‘azablanishga aslo yo‘l qo‘ymaslik zarur. Nutqning to‘g‘riligi. Nutqning to‘g‘ri bo‘lishi asosan ikki me’yorga urg‘u va grammatik me’yorga amal qilishni taqozo etadi. Nutq jarayonida ma’noni to‘g‘ri anglatish uchun so‘zdagi bo‘g‘in, gapdagi so‘z urg‘usining to‘g‘ri ishlatishiga e’tibor qilishimiz lozim bo‘ladi. Nutq urilishining grammatik shakllarini farqlay olish so‘zlarni mazmuniy bog‘lanishlariga qarab joylashtirish grammatik me’yorlarni belgilar ekan, nutqning to‘g‘ri ifodalanishi uchun gap tuzish qoidalarini o‘zlashtirish, o‘zak va qo‘shimchalar o‘rtasidagi munosabatlarni, ega-kesim mosligini, ikkinchi darajali bo‘lak-larning ularga bog‘lanish yo‘llarini yaxshi anglash lozim bo‘ladi. Nutqning aniqligi. Aniqlik ham nutqning asosiy kommunikativ sifatlaridan biridir. Agar to‘g‘rilik nutqning yuzaga kelishida faqat til omili zaruriy belgisi sifatida qaralsa, nutqning aniqligi deyilganda uning shakllanishiga xizmat qiladigan, tildan tashqarida bo‘lgan omillarni ham nazarda tutish lozim bo‘ladi. Bunda dastlab til va tafakkur munosabati turadi. Chunki, tabiat va hodisalar o‘rtasidagi mutanosiblik va uning nutqda aks etishi ana shu aniqlikning xuddi o‘zidir. 32 6. Kun tartibini to'g'ri tashkil eta bilishi, bolalar jamoasiga undagi har bir a'zoni e'tiborga olgan holda rahbarlik qila bilish; 7. Bolalarning ruhiy va jismoniy holatini aniqlay bilishi va buni bolalar bilan amalga oshiriladigan ta'lim-tarbiyaviy ishlarida e'tiborga olishi; 8. Tarbiyachi ota-onalar bilan muntazam ravishda suhbatIar, uchrashuvlar o'tkazib, axborot almashtirib turishi; 9. Pedagog bolalarga nisbatan xayrixohlik munosabatda bo'lishi, har bir bola uchun qulay sharoit yaratishi, xafa bo'lsa ovuntira olishi; 10. Kun tartibida olib borgan ta'lim-tarbiya ishini tahlil qila bilishi va uni yanada yaxshilash yo'llarini topa olishi kerak. Eng muhimi - tarbiyachi bolalarga ishonch bilan qarashi, ularning mehnatsevarligi, mustaqilligi, tashabbuskorligini to'g'ri taqdirlashi va mustaqil faoliyat qilishlari uchun imkoniyat yaratishi kerak. Buni bolalar yuqori baholaydilar. 1.2. Pedagog olimlarning tarbiyachi shaxsi to‘g‘risidagi fikrlari Qadimgi dunyo filosofiya sistemalaridan boshlab pedagogikaning fan sifatida shakllanish jarayoni nazariy tafakkurning taxmin va fikrlashlaridan ilmiy bilim sari harakat qilish jarayoni yuz beradi. Har qanday fanning ajralib turishi va normal faoliyat ko‘rsatishi uchun uning o‘zida muqarrar shart bo‘lib hisoblanadi. Pedagogika ta’lim tarbiya maqsadini jamiyat talablariga va o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga qarab mazmunan o‘zgarib borishini o‘rgatadi. Tarbiyaning tarkibiy qismlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ochib beradi. Shu asosda ta’lim tarbiya sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi rivojlanish istiqbollarini, yo‘llarini ko‘rsatib beradi. Shuningdek u maktab, hunar- texnika bilim yurti va maktabdan tashqari tarbiya muassasalari xodimlarini ham nazariy, ilg‘or tajribalar bilan qurollantiradi. Ota-onalarga yoshlarni to‘g‘ri tarbiyalash, o‘qitishdagi mahoratini yanada takomillashtirish yo‘lida amaliy tavsiyalar beradi. 8 o'rganishi mumkin. Tarbiyachining pedagogik faoliyatida nutq texnikasini mukammal egallash muhim ahamiyatga ega. Zero, nutq vositasida tarbiyachi bolaning his-tuyg'ularini uyg'otadi, o'quvchilar bilan ongli muloqotni ta'minlaydi, ta'lim-tarbiyaga oid ma'lumotlarni tahliliy idrok etadi. Buning uchun bo'lajak tarbiyachi, avvalo, nutq sirlarini, uning o'quvchilar bilan bo'ladigan muloqotda ta'sir kuchini puxta bilishi kerak. Pedagogik nazokat(takt) – tarbiyachining pedagogik maqsadga muvofiq, foydali, qimmatli harakatlarining o‘lchovi, me’yori va ta’sir vositasining chegarasi sifatida xarakterlanadi. Pedagogik mahoratning qayd qilingan tarkibiy qismlari tarbiyachining kasbiy xususiyatlarini boyitadi va uni mohirlik sari yetaklaydi va tarbiyachi - tarbiyachida pedagogik mahorat malakalarining tarkib topishiga yordam beradi. Ammo, o‘z kasbining mohir ustozi bo‘lish uchun faqatgina ularga tayanib, ish tutish kutilgan natijani bermasligi mumkin. Buning uchun muntazam ravishda pedagogik fikrlash, pedagogik o‘ylash, pedagogik ish tutish lozim bo‘ladi. Bu deganimiz, o‘z faoliyatini pedagogik hodisalarni, vaziyatlarni tahlil qilish, ularning har bir bog‘lanish joylarini anglashga intilish, kunlik natijalarni mustaqil ravishda tahlil qilishi va yangi ta’lim-tarbiyaga doir g‘oyalarni avvalgilari bilan taqqoslay olishga odatlanishi ham lozim bo‘ladi. Asosiy pedagogik-psixologik muammolarni topa olish ularni hal etishning eng qulay yo‘llarini topish ustida o‘ylash ham kerak. Hozirgi kunda ta’lim-tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi, ta’lim oluvchilarni erkin, mustaqil fikr yuritishga va ongli intizomga o‘rgatish, intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, tarbiyachidan chuqur bilimga, kasbiy malaka va ko‘nikmalarga, yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lishni talab qiladi. Shu jihatdan tarbiyachining ta’lim oluvchilar bilan munosabatida “Pedagogik takt” muhim pedagogik qobiliyat sifatida e’tirof etiladi. Insonning bu dunyoda topgan eng qimmatli, asl mol-davlati - insoniy fazilatlari, kuchli ma’naviyati, yaxshi xulqi va ongu tafakkurining tiniqligidir. Bunday fazilatlarni o‘zida mujassam etgan va o‘zbek xalqining azal-azaldan e’zozlab kelinadigan milliy urf-odatlari va qadriyatlari qatoriga xushxulqlik kiradi. Zero, go‘zal odob va shirin muomala har 24 mavjud bo‘lishiga e’tiborni qaratadilar (Myordok, Ganim, 1993 y.; Shternberg, 1985 y.). Sharqliklar esa, aksincha, kreativlikni ezgulikning qayta tug‘ilish jarayoni, deb tushunadilar (Xui, Sternberg, 2002 y.; Rudovich, Xui, 1997 y.; Rudovich, Yue, 2000 y.). Garchi g‘arblik va sharqliklarning kreativlik borasidagi qarashlari turlicha bo‘lsa-da, biroq, har ikki madaniyat vakillari ham mazkur sifat va unga egalikni yuqori baholaydilar (Kaufman, Lan, 2012 y.). Ko‘pgina pedagog-tarbiyachilar o‘zlarida kreativlik qobiliyatini mavjud emas, deb hisoblaydilar. Buni ikki xil sabab bilan asoslash mumkin: birinchidan, aksariyat pedagog-tarbiyachilar ham aslida “kreativlik” tushunchasi qanday ma’noni anglatishini yetarlicha izohlay olmaydilar; ikkinchidan, kreativlik negizida bevosita qanday sifatlar aks etishidan bexabarlar. Ayni o‘rinda shuni alohida qayd etib o‘tish joizki, har bir shaxs tabiatan kreativlik qobiliyatiga ega. Xo‘sh, ular o‘zlarida kreativlik qobiliyati mavjudligini qanday namoyon eta olishlari mumkin. Bu o‘rinda Patti Drapeau shunday maslahat beradi: Agarchi o‘zingizni kreativ emasman deb hisoblasangizda, hozirdanoq kreativ tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan darslarni tashkil eta boshlashingizni maslahat beraman. Aslida, gap sizning ijodkor va kreativ bo‘lganingiz yoki bo‘lmaganingizda emas, balki darslarni kreativlik ruhida tashkil etishingiz va yangi g‘oyalarni amalda sinashga intilishingizdadir. Patti Drapeau nuqtai nazariga ko‘ra kreativ fikrlash, eng avvalo, muayyan masala yuzasidan har tomonlama fikrlash sanaladi. Har tomonlama fikrlash ta’lim oluvchilardan o‘quv topshirig‘i, masalasi va vazifalarini bajarishda ko‘plab g‘oyalarga tayanishni talab etadi. Bundan farqli ravishda bir tomonlama fikrlash esa birgina to‘g‘ri g‘oyaga asoslanishni ifodalaydi. Mushohada yuritishda masala yuzasidan bir va ko‘p tomonlama fikrlashdan birini inkor etib bo‘lmaydi. Binobarin, bir va har tomonlama fikrlash kreativlikni shakllantirishda birdek ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, topshiriqni bajarish, masalani yechishda ta’lim oluvchi yechimning bir necha variantini izlaydi (ko‘p tomonlama fikrlash), keyin 18 “Pedagogika” faniga tavsif berilganda “ta’lim”, “tarbiya”, hamda “ma’lumot” degan so‘zlarni ishlatdik. Bu so‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bir birini to‘ldiradilar. Ularni pedagogikaning asosiy kategoriya tushunchalari deb qaraymiz. Bulardan tashqari “o‘quvchi”, “tarbiyachi”, “usul”, “intizom”, “jamoa”, “irsiyat”, “muhit”, “direktor” va hokazo tushuncha - nomlar mavjudki, bu haqida mavzular yuzasidan fikr yuritilganda alohida to‘xtaymiz. Ma’lumki, tarbiya tushunchasi o‘sib kelayotgan avlodda hosil qilgan bilimlar asosida aqliy kamolot - dunyoqarashini insoniy e’tiqod, burch va ma’suliyatni, jamiyatimiz kishilariga xos bo‘lgan axloqiy fazilatlarni yaratishdagi maqsadni ifodalaydi. Shu ma’noda tarbiya deb tarbiyachi o‘zi hohlagan sifatlarini tarbiyalanuvchilarga singdirish uchun ularning ruhiyatiga ma’lum maqsadga ko‘ra tizimli ta’sir ko‘rsatilishiga aytiladi. Tarbiya bola tug‘ilgandan boshlab, umrining oxirigacha davom etadigan jarayonidir. Shu tufayli tarbiya so‘zi ko‘p vaqtlarda ta’lim, ma’lumot jarayonlariga kiradigan ishlarning mazmunini ham anglatadi. Endi biz shular xususida o‘zimizning fikr-mulohazalarimizni bildirib o‘tmoqchimiz. Xalqimizning buyuk mutafakkirlari bo‘lmish Imom-al-Buxoriy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Baxouddin Naqshbandiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug‘bek, Mirzo Bobur, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Botu, Maxmudxo‘ja Bexbudiy va boshqa shu kabi ko‘plab buyuk ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ma’naviyat sarchashmalari o‘zining tarbiyaviy ahamiyatga, ma’rifatni targ‘ib etish xususiyatlariga va ibratlilik xususiyatlariga ega ekanligi tufayli hozirgi kunga qadar o‘z qadr -qimmatini yo‘qotmay kelmoqda. Bular jumlasiga Navoiyning mashh ur “Ham sa”sini, Bexbudiyning “Turkiy Guliston yoxud ahloq”, Imom - al Buxoriyning “As saxix” hadislar to‘plami kabi ko‘plab yuksak qadr -qimmatga ega asarlarni kiritishimiz mumkin. Xal qimiz tomonidan yaratilgan qadriyatlar va urf-odatlar hamda xalq og‘zaki ijodi namunalari bevosita xal qimiz ruh iyati asosida shakllangan bo‘lib, ular ma’naviy barkamol insonni tarbiyalashda eng mu him ahamiyatga egadir. 9 borish va hamkasblarning ishdagi o'sishiga ko'maklashuviga yordam beradi. Tarbiyachi o'zi yashab turgan o'lka hayotini bilishi tabiat va jamiyat omillarini tushunishi uchun ijtimoiy faol bo'lishi kerak. Hozirgi zamon tarbiyachisining asosiy fazilatlaridan biri o'z kasbiga sadoqatliligi, g'oyaviy e'tiqodliligi o'z kasbini sevishi va bu kasbga bo'lgan cheksiz sadoqati tarbiyachi - tarbiyachi boshqa kasb egalaridan ajratib turadi. Pedagog-tarbiyachi shaxsiga qo'yiladigan muhim talablaridan biri shuki, u o'z predmetini, uning metodikasini chuqur o'zlashtirgan bo’lishi zarur. Bu pedagog-tarbiyachining obro'sini ko'taradi. Tarbiyachi kasbiga xos bo'lgan muhim fazilatlaridan, talablaridan biri bolalarni sevish ularning hayoti bilan qiziqish har bir shaxsni hurmat qilishdan iborat. Bolani sevgan butun kuch va bilimini bolalarni kelajagi buyuk vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan odamgina haqiqiy tarbiyachi pedagog bo'la oladi. Tarbiyachilar ertangi kunimiz egalari ular har tomonlama bilimli zukko eng muhimi bolalarni sevuvchi shaxs bo’lishi eng avvolo o’zi tarbiyalangan bo’lishi kerakligin xulosa qildim. TAVSIYALAR Tarbiyachi har doim o’z kasbiga sodiq bo’lgan holda pedagogik jarayonni tashkil etishi va olib borishi; - Ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etganda bola shaxsini uning kelajagaini jamiyat hayotidag o’rnini hisobga olgan holda tashkillashtirishi; - O’z kasb etika qoida va normalariga to’liq amal qilishi; - Peagogik moloqot jarayonida turli argo, jargo, sheva va laqchalardan foydalanmasligini; - O’z kasbiga fodoi soadiq bo’lishini tavsiya qilaman. 36 18. F.Qodirova va boshqalar “Maktabgacha pedagogika” darslik 2019-yil 19. Maktabgacha ta’limning ustuvor vazifalari: muammolar, yechimlar va istiqbollar vazirlik tizimidagi ilmiy - amaliy anjumani maqolalar to‘plami materiallari 2017 yil 10-12 aprel Termiz-2017 20. “Maktabgacha ta’limda boshqaruv menjmenti” O’UM Termiz 2020-2021 Elektron ta’lim resurslari 21. www. tdpu. uz 22. www. pedagog. uz 23. www. ziyonet. Uz 24. www. edu. Uz 25. www.google.com ILOVALAR 39 40 Mavzuning dolzarbligi. “Bolalarimiz bog’cha yoshidan, boshlang’ich sinflardan kichik kichik kitoblarga o’rgatish, shu orqali ularni kitobsevar etib ulg’aytirish zarur. Shundagina jamiyatimizda kitobxonlik muhiti shakllanadi, boshqalar ham kitob o’qishga qaytadi 1 " – deydi yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev. Maktabgacha ta'lim uzluksiz ta'lim tizimining boshlang’ich turi hisoblanadi. Bilish jarayonlari muammosi psixologlar tomonidan har tomonlama tadqiq qilinishiga qaramay, unga har xil pozitsiyadan turib yondashilgan, turli aspektlarada yoritilgan. Shuning uchun bu to’g’risida umumiy nuqtai nazar, umumiy mezon yuzasidan mulohaza yuritish mumkin emas. Shuningdek, aqliy tarraqqiyot komponentlari bo’yicha ham xuddi shu fikrlarni bildirish o’rinlidir. O'zbekiston Respublikasida amalga oshiriladigan ulkan islohotlarning muvaffaqiyatiga, eng avvalo, odamlarning o'z ishlariga mas'uliyat bilan qarashlariga, kundalik mehnat faoliyatida mamlakat taraqqiyotiga hissa bo'lib qo'shiladigan savobli ishlarni qila olishlariga bog'liq. Yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalashda erishgan yutuqlari uchun, pedagog ishidagi ijodiy mehnatlari uchun, ilg'or tajribalarni umumlashtirishda erishgan yutuqlari uchun tarbiyachi, tarbiyachilar «Metodist tarbiyachi», «Katta tarbiyachi», «Metodist - tarbiyachi», va shu kabi sharafli unvonlar bilan taqdirlanadilar. Maktabgacha ta'lim xodimlari orasidan respublika bo'yicha deputatlar saylanishi ham ularga bo'lgan chuqur hurmat-ehtiromni bildiradi. O'zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tashabbusi bilan jumhuriyatimizda pedagog xodimlarning oylik maoshlari yildan-yilga oshirilib, turmush sharoitlari yaxshilanib kelinmoqda. Pedagog xodimlar malakasini oshirish ilmiy-metodik markazlari kengaytirilmoqda, ularning siyosiy tayyorgarligiga talab kuchaytirilmoqda, har 4-5 yilda qayta tayyorlashdan o'tishlari 1 Mirziyoyev Sh.M. “ Yoshlar – O’zbekistonning eng katta boyligi, bebaho xazinasi” 2020-y 3 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………….................. ……....................................3 I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTI TARBIYACHISI SHAXSIGA QO'YILADIGAN TALABLAR 1.1 Pedagog - tarbiyachi shaxsini shakllantirish ……………………...…........….6 1.2. Pedagog olimlarning tarbiyachi shaxsi to‘g‘risidagi fikrlari …………..…..….9 II BOB. TARBIYACHI PEDAGOGIK FAOLIYATIGA KREATIV YONDASHUV 2.1 Pedagog-tarbiyachi faoliyatiga kreativ yondashuv… ………………….. .... 16 2.2 Tarbiyachining ijodkorlik sifatlari. …...…………………………...............20 Xulosa ……..………………………………………………..............................34 Tavsiyalar…………………………....……………………...................................35 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.……………….………….…........... ....... 36 KIRISH 2 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE INSTITUTI PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA KAFEDRASI MAKTABGACHA PEDAGOGIKA fanidan KURS ISHI Mavzu: TARBIYACHI VA UNING JAMIYATDA TUTGAN O RNI.ʻ Bajardi: ________________________ Ilmiy rahbar: ____________________ Toshkent – 2024 1 Oilada ota – onalar ayniqsa o‘qimishli ota – onalar o‘z farzandlarining haqiqiy inson bo‘lib kamol topishiga aloxida e’tibor berishlari lozim. Alisher Navoiy bolaning voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi va qudratiga alohida e’tibor beradi. Tarbiya natijasida bolaning foydali va yetuk kishi bo‘lib o‘sishiga ishonadi. Yosh bolaning juda kichik yoshidan boshlab tarbiyalamoq zarur. Tarbiya insonga o‘zida yaxshi odat va fazilatlar xosil qilishga yordam beradi. U odam shaxsi kishilar bilan munosabatda, ayniqsa kishilarning bir – birlariga bo‘lgan ruxiy ma’naviy ta’sirlari natijasida tarkib topadi deb voyaga yetkazishda asosiy omillardan biri tarbiya ekanligi o‘qtiradi. Voiz Al – Koshifiy ning o‘qtirishicha insonni ta’lim – tarbiya orqali qayta tarbiyalash aqliy qobilyatni o‘stirish mumkin. Koshifiy o‘zining pedagogik qarashlaricha bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o‘stirish masalasiga aloxida e’tibor beradi. Ota – onalar muallimlardan bu masalaga aloxida axamiyat berishni talab etadi. Bu masalada oilaviy hamda tashqi muxit muxim o‘rin tutadi. Bola to‘g‘ri so‘zli, vadaga vafodor, yaxshi xulqli qilib tarbyalanishi kerak. Jaloliddin Davoniy ota – onaning bolani tarbiyalashdagi axamiyatiga keng to‘xtalgandi. Uning fikricha oila tarbiyasida ota ham, ona ham teng huquqli, teng ishtirok etishi bolaning yaxshi xulq – odob qoidalarini muayyan bir kasbni egallashiga ko‘maklashishi ilm – fan va kasb – hunar egallashining moddiy asosi bo‘lmishoziq – ovqat, kiyim – kechak, kerakli buyum va jixozlarni yetkazib berish uchun jozibalik ko‘rsatishi kerak. Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri Muslixiddin Sadi Sheroziy Sheroz shaxrida 1184 yilda tug‘ildi. Sadining fikricha, oila, bolaning baxti, kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada asosiy tayanch otadir. U ma’suliyatli tarbiyachidir. Ota o‘z bolalarini tarbiyalashi, o‘qitishi, hunarga o‘rgatishi, jismonan chiniqtirishi kerak. Sadining pedagogik qarashicha bola qobiliyatli va kamqobiliyatli bo‘lishi mumkin. Qobiliyat o‘z – o‘zidan rivojlanmaydi. Uning rivojlanishi uchun bolani tarbiyalash kerak, tarbiya bo‘lmasa, boladagi qobiliyat so‘nadi, tarbiyani 3 asosiy – aqliy, nafosat va jismoniy mehnat tarbiyasiga bo‘ladi. Adib bolani tarbiyalash vazifasini ularning 11 tarbiya yaxshi natijalarga erishishi mumkinligini aytadi. Berdaqning uqtirishicha, inson tug‘ilgan kundanoq tarbiyaga muxtojdir, uning ilk tarbiyachilari, albatta ota – onalardir. Berdaq ning fikricha barcha odamlar insonparvar va adolatli bo‘lsa jamiyat gullab yashnaydi. Buning uchun esa, xalqqa ta’lim berish, unda ijobiy xulq-atvorni tarbiyalash lozim. Markaziy Osiyo xalqlari ilm – fani va madaniyatini jaxon miqyosiga olib chiqqan Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotiga munosib xissa qo‘shgan ulug‘ siymolardan biri Mirzo Ulug‘bek . U avvalo yosh avlodning aqliy va ma’rifiy tarbiyasiga katta axamiyat berib, ularni dunyoviy bilimlarini egallashga da’vat etdi. Faqat rivojlangan fan va madaniyat inson tafakkurining komil topishini ta’minlashga ishondi. Allomaning uqtirishicha, bolaning bilim olishga bo‘lgan qiziqishi, havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim o‘rinni egallaydi. Oilada ota – onalar ayniqsa, o‘qimishli ota – onalar o‘z farzandlarining xaqiqiy inson bo‘lib kamol topishiga aloxida e’tibor berishlari lozim. Mirzo Ulug‘bek o‘z pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan sog‘lom, harbiy xunarni puxta egallagan, jasur, mard bo‘lib yetishuviga aloxida axamiyat beradi. Ulug‘bekning fikricha odam sog‘lom va baquvvat bo‘lishi uchun yoshlik chog‘idayoq jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishi, ta’lim – tarbiyada poraxo‘rlik, qalloblik bo‘lmasligi uchun mudarrislar odil va halol bo‘lishi kerak. Buyuk shoir va olim, fors – tojik mumtoz adabiyotning ulug‘ namoyondasi Nuriddin Abduraxmon Jomiy o‘zidan keyin turli fan, adabiyot, jumladan pedagogikaga doir o‘lmas me’ros qoldiradi. U o‘z asarlarida, ayniqsa, nasriy yo‘lda yozilgan «Baxoriston» asarida ta’lim – tarbiya masalalari xususida fikr bildirdi. Jomiy o‘z asarlarida yoshlarni ilmlarini egallashga da’vat etadi. U o‘z pedagogik qrashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va dono so‘z bilan zulmkorlarga ma’sir etishga da’vat etadi. Ushbu qadriyatlar o‘z navbatida yuqorida sanab o‘tilgan buyuk mutafakkirlarimizni ham tarbiyalab voyaga yetkazgandir. Shunday ekan biz buyuk xalqimiz tomonidan yaratilgan milliy qadriyatlarimiz har qancha faxrlansak arziydi. Bizning burchimiz bunday qadriyatlarni asrab-avaylash va ularni izchil ravishda takomillashtirib borishdir. 14 ta'lim-tarbiya berishni yuksak darajada va doimiy ravishda takomillashtirib borish san'atidir. Tarbiyachi maktabgacha yoshidagi bolalarga tabiat, jamiyat hodisalari, kattalarning mehnati haqida boshlang'ich bilim va tushunchalar beradi, ularga madaniy axloq, o'z tengdoshlari va kattalar bilan madaniyatli manosabatda bo'lish odatlarini singdiradi, yaxshilik, haqiqatgo'ylik, adolat, jasurlik, kamtarinlik, kattalarga hurmat bilan qarash, tabiatga qiziqish, kuzatuvchanlik, o'simlik va hay vonlarga g'amxo'rlik bilan qarash, mehnatsevarlik, kattalar mehnati natijalarini asrab-avaylash kabi axloqiy sifatlar tarbiyalaydi. Xalq san'ati, musiqa, ashula, adabiyot, tasviriy san’atni bilish, san'atga muhabbat tarbiyachini madaniyatli qiladi, bolalar bilan olib boradigan ishida yordam beradi. Pedagog kerakli bilim, malaka va ko'nikmalarni ma’lum bir izchillik bilan egallab borsagina bolalarni tarbiyalash va ularga ta'lim berish ishida yaxshi natijalarga erishadi. Tarbiyachi o'z kasbining mohir ustasi bo'lish uchun maxsus tayyorgarlik ko'rishi kerak. U quyidagi shartlarga amal qilishi kerak: 1. Pedagog yosh avlodni tarbiyalash uchun yuqori ma'lumotli, kerakli bilimlarni egallab, kerakli adabiyotlarni tanlay oladigan, ilmiy adabiyotlar bilan ishlay oladigan, ilg'or tajribali pedagoglarning tajribasini o'rganib, o'z ishiga tatbiq eta oladigan bo'lishi; 2. Pedagog bolalarni kuzata oladigan, ularning xulqi, xattiharakati sabablarini to'g'ri tahlil qilib, unga ijobiy ta'sir etuvchi vositalarni topa olishi; 3. Yosh avlodni kerakli bilim, malaka, ko'nikmalardan xabardor qilish uchun pedagogning nutqi ravon, aniq, mantiqiy, ixcham bo'lishi lozim. Ta'lim berishda texnikaviy vositalardan samarali foydalana olishi kerak. Bolalar bilim, malaka, ko'nikmalarni yaxshi o'zlashtirib olishlari uchun ularni faollashtirib savollardan foydalanishi; 4. Tarbiyachi o'ziga yuklangan vazifani bajarish uchun bolalarda o'sha faoliyatiga nisbatan qiziqish uyg'ota olish, ularning diqqatini jalb qilib, faolligini o'stirish, bolalarning xulqini, xatti-harakatini haqqoniy baholay olishi; 5. Har bir faoliyat uchun kerakli materiallarni oldindan tayyorlab qo'yishi; 7 qanday hatti harakatni ko‘ngilni ham eritish qudratiga ega. Ana shunday insoniy fazilatlar va xislatlarni o‘z ichiga qamrab olgan adabiyotlarni targ‘ib qilish, yoshlarimiz ma’naviyatini yanada yuksaltirish hamda ularni milliy qadriyatlarimizga yuksak ehtirom bilan tarbiyalash, kitoblar orqali ularning tafakkurini shakllantirish biz kutubxonachilarning asosiy burchimizdir. Buning uchun esa, avvalambor, kutubxonachilarning o‘zlari shunday fazilatlarga ega bo‘lmog‘i darkor. Did-farosat, estetik nazokat bilan bezatilgan ko‘rkam xonadonni mezbonning gulgun chehrasi obod qilib tursa, bu uy mehmon uchun orombaxsh bog‘i eramga aylanadi. Demakki, Vatanining buyuk kelajagi va taraqqiyoti uchun kamarbasta bo‘lgan har bir inson o‘zi faoliyat yuritayotgan tashkilotni ikkinchi uyi deb bilib, u yerga tashrif buyurayotgan ―mehmonlar ga doimo ili. munosabatda bo‘lishi muhimdir. Agar kishining ichki‖ go‘zalligi bir guldasta bo‘lsa, uning muattar didi, albatta, uning madaniy muomalasidir. Inson qaerda bo‘lmasin, u o‘zining tashqi qiyofasi va xatti- harakati, muomala vositalari bilan odamlar nazarida va kuzatuv doirasida yashaydi. Muomala madaniyatini shakllantirishda avvalambor, samimiy, dillarni yorituvchi, dilning ich-ichidan keladigan va yuqori darajada qadrlanadigan tabassumni unutmaslik kerak, birinchi bor murojaat qilayotgan insonning xodim ko‘rsatgan iltifot va samimiy tabassumidan zavqlanib, o‘z fikrini dadilroq bayon qilishiga sabab bo‘ladi. Bizning ajdodlarimiz, daho adabiyotshunos va tilshunos bobokalonlarimiz tomonidan yozib qoldirilgan keng qamrovli va buyuk adabiy - ma’naviy meroslaridan ham buni isbotini topish mumkin. Mashhur psixolog Deyl Karnegining insonlarning o‘zaro muomala madaniyati, o‘zini tutishi, mulozamat, iltifot ko‘rsatish, boshqalarni hurmat qilish, insonlarning jamiyatdagi munosabatlarining nozik qirralari haqida bir qancha asarlar bitganligini hammamiz yaxshi bilamiz. Lekin shuni alohida aytish kerakki, agar Karnegi O‘zbekistonda yashab, o‘zbek xalqining o‘zaro muomala madaniyatidan xabar topganida, o‘zi yozganlari biz uchun yangilik emasligini bilgan bo‘lar edi. Muomala madaniyati insondan suhbatdoshiga nisbatan gorizontal (bir tekisda, tenglik asosida) munosabat ko‘rsatishni talab etadi. Qarshingizda turgan odam 25

Murakkab rejada, 40 list.

Купить