Tarbiyaning tarixiy va milliy asoslari, tarbiyada urf odatlarimizning tutgan o’rni - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	90.3KB
Покупки	3
Дата загрузки	02 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Дата регистрации 29 Ноябрь 2023

138 Продаж

Tarbiyaning tarixiy va milliy asoslari, tarbiyada urf odatlarimizning tutgan o’rni

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“MAKTABGACHA TA’LIM METODIKASI” KAFEDRASI
“MAKTABGACHA PEDAGOGIKA” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “Tarbiyaning tarixiy va milliy asoslari, tarbiyada urf odatlarimizning
tutgan o’rni”

Kurs ishi rahbari: O.Tinibekov
Bajardi: MT-22-10 (C) talabasi
Sh. Komilova

“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Maktabgacha ta’lim metodikasi”
kafedrasi mudiri
____________PhD,dotsent X.I.Yusupova
TOSHKENT-2024

MUNDARIJA:
KIRISH… ………………………………………………………………………..3
I BOB TARBIYANING MILLIY VA TARIXIY ASOSLARI
1.1. Milliy tarbiyaning tarixiy ildizlari …………………………………………..5
1.2. Milliy tarbiyaning mazmuni va mohiyati …………………………….…….13
II BOB TARBIYADA MILLIY URF ODAT AN’ANALARNING
TUTGAN O’RNI.
2.1. Tarbiya jarayonida udumlar va an’analarning mazmuni……………………20
2.2. . O’zb е k xalqining m е hmondo’stligi, turmush k е chirish
tartib - qoidalarining tabiyada aks etishi…………………………………………26
UMUMIY XULOSA… …………………………………………………………32
ADABIYOTLAR RO’YHATI… ………………………………………………33
2

KIRISH.
O`zb е kiston mustaqillikka erishgandan k е yin tarixiy haqiqat va adolatni
tiklash, inson omilini vujudga k е ltirish davr talabiga aylandi. K е yingi yillarda
mamlakatimizda xalq ta'limi sohasida qabul qilinayotgan bir qator qaror va
farmonlarida barkamol avlodni tarbiyalash masalasiga katta e'tibor b е rilib, ming
yillar davomida yaratilgan xalqimiz qoni va joniga singan ma'naviy durdonalarga
yangicha nazar bilan boshlandi. Natijada milliy qadriyatlarimizning qadri ko`tarildi
va e'tiborga olinishi tasdig`ini topdi. Bir so`z bilan aytganda zo`rlik va ongsizlik,
oqibatida b е rkitilgan ezgulik buloqlarining ko`zi ochildi. Ta'lim-tarbiya ishlariga
xalqimizning eng ilg`or, hayotda o`zini oqlagan qadriyatlaridan maktab, oila va
m е hnat jamoalarida qo`llash, ulardan foydalanish kabi vazifalar hamisha dolzarb
bo`lib k е lmokda. Shu kunlarda ayniqsa, vatanparvarlik, millatlararo do`stlik,
ekologik tarbiyaga oid qadriyatlarni ta'lim-tarbiya jarayonida tatbiq etish hozirgi
avlod kishilarini xalq p е dagogikasining asosi bo`lgan xalqning pandnomalari
asosida tarbiyalashni k е ng qo`llash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Dunyoda
n е cha millat, n е cha xalq bo`lsa hammasining o`ziga xos turmush tarzi, o`tmish
hayoti va k е lajagi bilan chambarchas bog`liq an'analar mavjuddir.
Mavzuning dolzarbligi . Bu mavu bugungi kunimiz uchun juda ham dolzarb
mavzulardan biri deb hisoblayman. Chunki yosh avlod bu bizning kelajagimizdir
ularning tarbiyasi esa kelajakda millatimizning obro’ etiboriga ijobiy yoki salbiy
tasir korsatishligi mumkin shuning uchun ham bu mavzu juda ham dolzarbdir.
Kurs ishining o’rganganlik darajasi: Bu mavzu haqida juda ham ko’p
izlanishlar olib borilgan. Xususan bizning yurtimiz va qo’shni davlatlarning olib
borgan tadqiqotlari haqida butun boshli kitob yozish mumkin.
Kurs ishining ob’ekti: .Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda milliy
tarixiy urf odatlarni o’rganishga oid asarlar.
Kurs ishining predmeti: Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda milliy
tarixiy urf odatlarni o’rganishga oid asarlarda yoritilgan maktabgacha yoshdagi
bolalarni ruhiyati psihologiyasi bilimlarni o’zlashtirishiga oid ma’lumotlar esa
uning predmetidir.
3

Kurs ishining maqsadi : Maktabgacha yoshdagi bolalarning tarbiyasini
rivojlantirish va bu ishni osonlashtirish.
Kurs ishining vazifalari : Bolalarni to’g’ri tarbiyalashni rivojlantirish
tarbiyaning maqsad, mazmuni va mohiyati to‘g‘risida bilimlarni hamda to‘liq
tasavvurni shakllantirish.
Kurs ishining metodlari: Tadqiqot pedagogik metodlar asosida olib boriladi.
Milliylik tarixiy va urf odatlarimizga mos ravishda tarbiyalash usullarini
tushuntirish uchun mo’ljallangan.
Kurs ishining metodologik asosini har hil turdagi ananaviy odatlar millliy
qadriyatlar xalq og’zaki ijodidan olingan manbalar tashkil qiladi.
Kurs ishining tuzilishi : kirish, 2 bob, 4 bo’lim, xulosa, adabiyotlar ro‘yxatidan
iborat.
4

I BOB TARBIYANING MILLIY VA TARIXIY ASOSLARI.
1.1. Milliy tarbiyaning tarixiy ildizlari.
Donishmandlarning pand-nasihatlari umrboqiy ma’naviy boylik hisoblanadi.
Chunki ular hayotdan, hayot tajribalaridan kelib chiqqan va ezgu orzu niyatni
ifodalaydi. Shuni ta’kidlash lozimki, eng qadimgi tarbiya haqidagi fikrlar bizgacha
bevosita yetib kelmagan. Bu fikrlar insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy
madaniyatning yillar davomida rivojlanishi natijasidan dalolat beradi. Shuning
uchun ham har bir davrda yashab ijod etgan mutafakkir allomalarimiz „tarbiya“
so‘zini turlicha izohlaganlar. Tarbiya — arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, parvarish
qilmoq, ta’lim bermoq, o‘rganish, odob o‘rgatish, mehribonlik ko‘rsatish, himoya
qilish singari ma’nolarni anglatadi. Bu o‘rinda tarbiyaviy manba sifatida
Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‘lmish „Avesto“ katta ahamiyatga ega.
„Avesto“da insonning barkamol bo‘lib yetishishida uning so‘zi, fikri, ishi birligiga
katta e’tibor berilgan. Bu axloqiy uchlik eng qadimgi davrlardan boshlab, undan
keyin yaratilgan barcha ma’rifiy asarlarga asos bo‘lgan, desak, xato qilmagan
bo‘lamiz. Mana shunga asosan, „Avesto“ning eng asosiy manbasi bo‘lgan
Zardushtiylik to‘g‘risida so‘z borganda u to‘g‘rilik bilan yashash va axloqiy
unsurlarga asoslanganligini ta’kidlash lozim. Ayniqsa, „Avesto“da inson
tarbiyasiga, insonlarning jamiyatda tutgan o‘rniga munosabati to‘liq yoritilgan.
Zardusht ta’limotida tarbiya haqida quyidagicha fikr bildirilgan. „Tarbiya —
hayotning eng muhim tirgagi (tayanchi) bo‘lib hisoblanishi lozim. Har bir yoshni
shunday tarbiyalash zarurki, u, avvalo, yaxshi o‘qishni va so‘ngra esa yozishni
o‘rganishi bilan eng yuksak pog‘onaga ko‘tarilsin va yana yaxshi ovqat- 14
lanadigan xalqdan yaxshi nasl — sog‘lom avlod qoladi“, deb ta’kidlanadi. Tarbiya
ijtimoiy hodisa. Tarbiya kishilik jamiyatining paydo bo‘lishi bilan vujudga keldi,
taraqqiy etdi, jamiyatning o‘zgarishi bilan tarbiya ham o‘zgarib bordi. Tarbiya
xulqni boshqarish va belgilash, bir-birini talab etadigan va belgilaydigan tarkibiy
qismlar — axloqiy ong, axloqiy faoliyat va axloqiy munosabatlarning murakkab
yig‘indisidir. Tarbiya shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun
uyushtirilgan pedagogik jarayon bo‘lib, tarbiyalanuvchilarning shaxsiga muntazam
5

va tizimli ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya — o‘sib kelayotgan avlodda
hosil qilingan bilimlar asosida aqliy kamolot — dunyoqarashni, insoniy e’tiqod,
burch va mas’uliyatni, jamiyatimiz kishilariga xos bo‘lgan axloqiy fazilatlarni
yaratishdagi maqsadni ifodalaydi. Tarbiya deb tarbiyachi o‘zi xohlagan sifatlarni
tarbiyalanuvchilar ongiga singdirishi uchun ularning ruhiyatiga ma’lum maqsadga
ko‘ra tizimli ta’sir ko‘rsatishiga aytiladi. Tarbiya bola tug‘ilganidan umrining
oxirigacha davom etadigan jarayondir. Tarbiya — biror maqsadga qaratilgan
jarayon, u doimo muayyan rejaga ega bo‘ladi va buning uchun maxsus vakolati
mavjud bo‘lgan kishilar tomonidan amalga oshiriladi. Hamma davrlarda ham
tarbiyachilar yoshlarning axloqi va odobi, iymoni va vijdoni, bilimi, malakasi,
xatti-harakati, yo‘nalishi, tarixiy tajribasi, davr talablari va ehtiyojlari, istiqlol
vazifalari bilan uyg‘unlashtirib shakllantirishga, rivojlantirishga harakat qilganlar.
O‘z oldiga inson kuchi, bilimi va irodasi bilan bajarilishi mumkin bo‘lgan
muayyan maqsadlarni qo‘ygan davlatlar ham ta’limtarbiya ishlariga befarq
qaramagan. O‘rta Osiyo mutafakkirlarining tarbiya haqidagi fikrlari, o‘gitlari
shunday kuchga egaki, ular yoshlar qalbida insoniylik urug‘larining unishiga, katta
hayot yo‘liga olib chiqishiga yordam beradi. Shu bois biz uchun qadrli bo‘lgan
allomalarimizdan Bahovuddin Naqshband, Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib,
Kaykovus, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Alisher
Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Devoniy, Munavvarqori, Abdulla Avloniy,
Hamza Hakimzoda Niyoziy, Asqar Zunnunov va boshqalarning ta’lim-tarbiya va
ma’rifat haqidagi g‘oyalaridan keng foy- 15 dalanish bugungi kun talabiga javob
bera oladigan yoshlarni tarbiyalashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Bahovuddin
Naqshbandning ta’lim-tarbiya haqidagi fikrmulohazalari va pand-u nasihatlari
g‘oyat qimmatlidir. U barkamol insonni tarbiyalash dastlab odobdan boshlanishini
ta’kidlab, shunday degan edi: „Adab xulqni chiroyli qilish, so‘z va fe’lni soz
qilishdir... Adab saqlash — muhabbat samarasi, yana muhabbat daraxtining urug‘i
hamdir. Agar adabdan ozgina nuqsonga yo‘l qo‘ysangiz ham, nimaiki qilsang,
beadablik ko‘rinadi. Odam o‘zini bir xil sifat va ko‘rinishda olib yurishi lozimki,
toki odamlarda unga tasarruf (ta’sir qilish) ta’masi paydo bo‘lmasin“.
6

Abu Nasr Forobiy birinchi bo‘lib ta’lim va tarbiyaga ta’rif bergan olimdir.
„Ta’lim so‘z va o‘rganish bilangina amalga oshiriladi. Tarbiya esa, amaliyot, ish-
tajriba bilan, ya’ni shu yo‘l orqali amalga oshiriladi“, deydi u. Abu Nasr
Forobiyning fikricha, har bir shaxs munosib odam bo‘lishi uchun unga ta’lim va
tarbiya zarurdir. U ta’lim orqali nazariy kamolotga erishadi. Tarbiya orqali esa
kishilar bilan muloqotni, axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni o‘rganadi.
Forobiy bolalarning fe’l-atvoriga qarab tarbiya jarayonida „qattiq“ yoki
„yumshoq“ usullardan foydalanish kerak, deb hisoblaydi: 1. Tarbiyalanuvchilar
o‘qish-o‘rganishga moyil bo‘lsa, ta’lim-tarbiya jarayonida yumshoq usul
qo‘llanadi. 2. Tarbiyalanuvchilar o‘zboshimcha, itoatsiz bo‘lsa, qattiq usul
qo‘llanilishi lozim, degan fikrni bildiradi. Yusuf Xos Hojib tarbiyani juda
murakkab jarayon deb tushunadi. U tarbiya kishini ezgulikka o‘rgatmog‘i kerak.
Ezguning har ishi chiroyli, har bir qadami go‘zal. Ezgulik aslo qarimaydi. Tarbiya
beldan madorni, tandan quvvatni, ko‘zdan nurni, dildan oromni talab qiladi, degan
fikrni bildiradi. Kaykovus bola tarbiyasida talabchanlik bilan mehribonlikni birga
olib borishni ta’kidlaydi: „Yosh bola ilm bilan adabni tayoq bilan o‘rganur, o‘z
ixtiyori bilan o‘rganmas. Ammo farzand beadab bo‘lsa va sening ul sababdan
qahring kelsa, o‘z qo‘ling bilan urmagil, muallimlarning tayog‘i bilan qo‘rqitgil.
Bolalarga 16 muallimlar adab bersinlar, toki sendan o‘g‘lingning ko‘nglida gina
qolmasin“. Abu Rayxon Beruniy inson va axloqiy tarbiya haqida fikr yuritar ekan,
„Insonga yer yuzini obod etishi va uni boshqarib turishi uchun aql-zakovat ato
etilgan, Shuning uchun har bir inson yuksak axloqli bo‘lishi lozim“, deydi. Abu
Ali ibn Sino bola tarbiyasi haqida fikr bildirar ekan, bola tarbiyasini unga ism
qo‘yishdan boshlashni lozim deb topadi. „Bolaga munosib ism tanlash ota-onaning
dastlabki oliyjanob vazifasi, bola tarbiyasi bilan avvalo ota-ona shug‘ullanishi
kerak“, deydi. Umar Xayyomning ta’kidlashicha, tarbiyaning maqsadi „sog‘lom
fikr, ziyrak aql va o‘tkir zehnga ega bo‘lgan insonni shakllantirishdan iborat
bo‘lmog‘i kerak“. Faqat chuqur zehngina barkamol xalqni qondira oladigan
ilhomga erishishi va uning yordami bilan yuksak aql-idrok, farog‘atni hosil qilish
mumkin, lekin shuning o‘zi kifoya qilmaydi, inson yuksak axloqqa ega bo‘lishi,
7

yaqinlarini sevishi lozim. Alisher Navoiy bola tarbiyasi bilan oila hamda maktabda
shug‘ullanish, shuningdek, bola tarbiyasini olib borish jarayonida namuna
uslubidan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligiga alohida urg‘u beradi. Tarbiya
va ta’lim ishlari o‘qituvchi hamda ota-onalar tomonidan olib borilishi lozim.
Mutafakkir bolalar bilan munosabatda bo‘lish chog‘ida ular tomonidan yo‘l
qo‘yilgan xatoliklarni bartaraf etishda ularga jismoniy jazo berishdan saqlanish,
aksincha, hushmuomalalik bilan yo‘l qo‘yilgan xatolarning mohiyatini ularga
tushuntirish zarurligini, biroq bu o‘rinda ma’lum me’yorga amal qilish zarurligini
aytadi. Alisher Navoiy o‘qituvchining, ayniqsa, talabchan bo‘lishi bolalarning
puxta bilim olishlari va ularda axloqiy sifatlarning shakllanishida muhim
ahamiyatga ega, deb hisoblaydi. Alloma ma’lum fan asoslari yoki muayyan kasb-
hunar sirlarini o‘rganishga layoqatli, iste’dodli bolalarni tarbiyalashga alohida
ahamiyat berish jamiyat uchun katta foyda keltiradi, qobiliyatsizni tarbiyalashga
urinish befoydadir, degan xulosaga keladi va bu o‘rinda quyidagilarni bayon etadi:
„Qobiliyatlini tarbiya qilmaslik zulmdir, qo- 17 biliyatsizga tarbiya — xayf.
Qobiliyatlini tarbiya qilmaslik bilan uni nobud qilma“,1 degan fikrni bildiradi.
Abdurahmon Jomiy, avvalo, tarbiya haqida fikr yuritar ekan, har bir narsani ham
parvarish etsa, undan yaxshi natija chiqishini, insonni ham yaxshi tarbiya etsa, u
barkamol bo‘lishini alohida ta’kidlaydi. Jaloliddin Devoniy „Bolaning tarbiya
olishi, odob-axloqli bo‘lishi uning keyingi tarbiyasiga bog‘liq. Chunki hayotda har
kuni bola ko‘radigan, muloqotda bo‘ladigan narsalar uning xulqiga yaxshi va
yomon tomondan ta’sir etadi. Bolada har kuni insoniy xislatlar: yurish-turish
qoidalari, xushmuomalalik, otaona va boshqa katta yoshlilarni hurmat qilish,
to‘g‘rilik va rostgo‘ylikni o‘rganish, shirinsuxanlik, kamtarlik, so‘zlashuv odobiga
rioya qilish kundalik turmushda o‘rganiladi“, deydi. Mahmudxo‘ja Behbudiy
ta’lim-tarbiya ishini ijtimoiy hayot, jahon miqyosida sodir bo‘layotgan voqealar
bilan bog‘liq holda olib borishni talab etadi. U yoshlar tarbiyasida, oila, ota-onalar
alohida mavqega ega ekanini, maktab tarbiyasi bilan oila tarbiyasi uzviy birlikda
olib borilishi kerakligini ta’kidlaydi. Munavvarqori bolalar tarbiyasida faqat ota-
onalar emas, balki muallim va keng jamoa javobgar ekanligini aytib, ulardan
8

bolalarni axloqli qilib tarbiyalashni talab etadi. U yoshlarni bilimlarni puxta
egallashga, mehnat qilishga, umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli bo‘lishga
chorlaydi, ota-onalarni farzandlarida ma’naviyat, nafosat, go‘zallik tuyg‘ularini
rivojlantirishga da’vat qiladi. Munavvarqorining fikricha, yosh avlodni tarbiyalash
bilangina millatni uyg‘otish, Vatanni ozod qilish, xalq ma’naviyatini yuksaltirish,
turmushni farovonlashtirish mumkin. Adib yoshligidan bolalarda mehnatga
qiziqish, g‘ayrat, jasorat fazilatlarini tarbiyalashni tavsiya etadi. Abdulla
Avloniyning fikricha, axloq bu xulqlar majmuyidir. Xulq esa, kishida o‘z-o‘zidan
paydo bo‘lmaydi. Ularning shakllanishi uchun ma’lum bir sharoit, tarbiya kerak.
Kishilar tug‘ilishida yomon bo‘lib tug‘ilmaydilar, ularni muayyan sharoit yo1
Yuqorida nomi qayd etilgan asar, 17- bet. 18 mon qiladi. Avloniyning
ta’kidlashicha, axloq tarbiyasi xususiy ish emas. Bu tarbiya ijtimoiy ishdir. Har bir
xalqning taraqqiy qilishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p
jihatdan bog‘liqdir. Hamza Hakimzoda fikricha, maktab bolalarni ilmli, odobli
qilib tarbiyalashi va hunarga o‘rgatishi kerak, maktabda dunyoviy fanlar o‘qitilishi
lozim. Aqliy tarbiyada bolalar tabiat va jamiyat qonun-qoidalarini, tabiat
hodisalarini, ularning o‘zaro bog‘liqligini bilishlari kerak. Shundagina bolalar
jamiyat va xalq farovonligi uchun xizmat qiladigan bo‘lib yetishadilar. Zero,
insonparvar odamgina kishilarni, ota-onani qadrlaydi, insoniy huquqlarni himoya
qiladi, ularga hurmat-ehtiromda bo‘ladi. Uning uqtirishicha, axloqiy tarbiyada
bolalarda insonparvarlik tuyg‘usini rivojlantirish, bolalarni barkamol inson, go‘zal
axloqli bo‘lib yetishishi uchun oilada sog‘lom muhit, tarbiya to‘g‘ri yo‘lga qo‘-
yilgan bo‘lishi kerak. Asqar Zunnunovning fikricha, tarbiyada bilim va tajribaga
ega bo‘lgan, milliy qadriyatlardan xabardor o‘qituvchi bolalarni bilimli, go‘zal
xulqli qilib yetishtirishi shubhasizdir. Ammo ularning bolalarga beradigan
tarbiyasi tarbiyaning asosiy zamini bo‘lgan oila, tarbiya ilmidan xabardor ota-ona,
ayniqsa, iffat, sharm-hayo, or-nomus, sabr durdonalaridan ziynatlangan, baxt-
saodat mujassam bo‘lgan ona tarbiyasi darajasida bo‘lmaydi. Shu o‘rinda
yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, „Farzandlarimizni mustaqil va
keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib
9

voyaga yetkazish ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi
lozim, deb qabul qilishimiz kerak“. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda
olib borishni talab etadi. Jamiyatimiz komil insonni tarbiyalashda, uning
ma’naviyatini shakllantirishda eng asosiy o‘rinni egallaydi. Komil inson tarbiyasi
davlat siyosatining ustuvor sohasi hisoblanadi. Komil inson deganda biz, avvalo,
yuksak ongli, mustaqil fikrlaydigan, xulq-atvori bilan o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan
bilimli, ma’rifatli kshilarni tushunamiz. Tarbiya — vijdon ishi; ta’lim esa fanning
vazifasi. Keyinchalik, inson voyaga yetgach, bilimning bu ikki turi biri-birini
to‘ldiradi. 19 Tarbiyaga jamiyat a’zolari o‘rtasida qaror topgan munosabatlarni
saqlab turish uchun juda zarur bo‘lgan bilimlarni uzluksiz egallash, deb qarash
mumkin. Tarbiya ishida har bir kishining individual qobiliyatini rivojlantirish
haqida g‘amxo‘rlik qilish bilan, ayni chog‘da, ularda atrofdagilarga nisbatan mas’-
uliyat hissini tarbiyalashga ham e’tibor bermoq zarur. Davlatning gullab-
yashnashi, xalqning farog‘ati oliyjanob xulq-odobga bog‘liq, oliyjanob xulq-odob
esa tarbiya tufaylidir. Tarbiya, asosan, bizning dilimizga jamiyat uchun foydali
bo‘lgan fazilat urug‘larini sochmog‘i lozim. Tarbiya faqat inson zehnini o‘stirish
va unga ma’lum hajmdagi bilimni singdirishgina emas, balki u insonda mehnatga
tom ma’nodagi chanqoqlik hissini uyg‘otmog‘i lozim, busiz odam hayotda na
e’tiborli va na baxtiyor bo‘la oladi. Tarbiya, bu nisbatan keksaroq avlodning o‘z
tajribasi, o‘z ehtirosi, o‘z e’tiqodini yosh avlodga topshirishi demakdir.
Tarbiyaning bosh vazifasi odamni yaxshi qadam bosishga majbur etishgina emas,
balki bu yaxshi ishlardan huzurlanishga ham o‘rgatishdir; faqat ishlabgina qolmay,
ishni sevish ham kerak. Tarbiya bizni yo‘ldan ozdirmay turishining o‘zi kifoya
emas, u tobora bizni yaxshilab bormog‘i lozim. Nazarimizda bolalarning a’zoyi
badani va ruhiyatini tabiat qanday yaratgan bo‘lsa, shundayligicha
qoldiraverishdan qoniqmaymiz, biz ularning tarbiyasi va o‘qishi haqida
g‘amxo‘rlik qilamiz, toki yaxshi yanada yaxshilanishi, yomon esa o‘zgarib, yaxshi
bo‘lishi kerak. Tarbiya odamda mehnatga ko‘nikma va mehrni kuchaytirmog‘i
lozim, u insonga hayotda o‘ziga loyiq ish topa bilish imkoniyatini bermog‘i zarur.
Tarbiya qiyin ish va tarbiya shart-sharoitlarini yaxshilash har qanday kishining
10

ham muqaddas burchlaridan biridir. Zero, o‘zini va tevarak-atrofdagilarni
ma’lumotli qilishdan ham ko‘ra muhimroq ish yo‘q. Har bir mamlakatda insonni
voyaga yetkazish san’ati idora etish uslubi bilan shu qadar chambarchas bog‘lanib
ketganki, ijtimoiy tarbiyaga doir u yoki bu muhim o‘zgarishni davlat tuzumining
o‘ziga o‘zgartirish kiritmasdan turib amalga oshirish mumkin emas. Chinakam
tarbiya yuksak ezgulikdir, aks holda, u hech nimaga yaramaydi. Barcha
kashfiyotlar ichida eng go‘zali yaxshi tarbiya olgan insondir. Tarbiya 20 ikki
negizga — axloq va oqillikka tayanmog‘i lozim; birinchisi yaxshi fazilatni o‘stirsa,
ikkinchisi o‘zgalar illatidan himoya qiladi. Biz tarbiyalayotgan insonda axloqiy
soflik, ma’naviy boylik, jismoniy barkamollik uyg‘unlashib ketmog‘I lozim.
11

1.2. Milliy tarbiyaning mazmuni va mohiyati.
Milliy tarbiya“ tushunchasi ko‘p qirrali bo‘lib, uning milliy qadriyatlar asosida olib
boriluvchi maqsadga yo‘naltirilgan tarbiyaviy faoliyati, umuminsoniy tarbiyaning
har bir xalqqa xos va mos betakror shakli, xalq va uning madaniyatini saqlab
qolish, tiklash va rivojlantirishdan iborat. Ma’naviy qadriyatlar va milliy o‘zlikni
anglashning tiklanishi, biror-bir jamiyat imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy
va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib, o‘z
istiqbolini tasavvur eta olmaydi. Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq
ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratilib kelingan g‘oyat ulkan,
bebaho ma’- naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga
ko‘tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo‘lib qoldi. Biz ma’naviy qadriyatlarning
tiklanishini, milliy o‘zlikni anglashni xalqning ma’naviy sarchashmalariga, uning
ildizlari bilan uzviy bog‘liq, tabiiy jarayon deb hisoblaymiz. Jamiyatimizning,
xalqimizning ming yillik ma’naviy-axloqiy yuksalish tajribasini o‘zida jamlagan
Islom madaniyatini tiklash o‘z taqdirini o‘zi belgilash, tarixiy xotiraga, madaniy-
tarixiy birlikka ega bo‘lish yo‘lidagi g‘oyat muhim qadam bo‘ldi. Ma’naviy
qadriyatlarning yana bir qudratli manbayi an’anaviy oila va qarindoshlik
munosabatlari odobidan iboratdir. Kattalarni hurmat qilish, o‘zaro yordamlashish,
kelajak avlod haqida g‘amxo‘rlik qilish hamisha uning asosiy qoidalari bo‘lib
kelgan. Axloqiy tarbiya — shaxs dunyoqarashini shakllantirishning muhim omili.
Shaxs dunyoqarashining shakllanishida ma’naviyaxloqiy tarbiya muhim o‘ringa
ega bo‘lib, uni samarali tashkil etish o‘quvchida ma’naviy-axloqiy ongni
shakllantirishga yordam beradi. Axloqiy tarbiya muayyan jamiyat tomonidan tan
olingan 24 va rioya qilinishi zarur bo‘lgan xulq-atvor qoidalari, mezonlarini
o‘quvchilar ongiga singdirish, ularda axloqiy ong, axloqiy faoliyat ko‘nikmalari
hamda axloqiy madaniyatni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon
bo‘lib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri sanaladi. Axloqiy
tarbiyaning asosi axloq va axloqiy me’yorlardir. Axloq (lotincha „moralis“ —
12

xulq-atvor ma’nosini bildiradi) ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs xatti-harakatini
tartibga soluvchi, muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur
bo‘lgan xulq-atvor qoidalari, mezonlari yig‘indisi. Axloqiy me’yorlar to‘g‘risidagi
bilimlar o‘quvchilar ongiga ta’lim va tarbiya jarayonida singdirilib boriladi.
Axloqiy tarbiyaning natijasi o‘quvchilarda axloqiy ong, axloqiy faoliyat
ko‘nikmalari va axloqiy madaniyatning shakllanishida ko‘rinadi. „Axloq“, „xulq“
va „atvor“ so‘zlari arabcha so‘z bo‘lib, ular o‘zbek tilida ham o‘z ma’nosida
qo‘llaniladi. Ayrim odamlar „Axloq — kishilarning har bir jamiyatga xos xulq
me’yorlari majmuyi“ deyishsa, boshqalar esa „Axloq — ijtimoiy ong shakllaridan
biri bo‘lib, hamma sohalarda kishilarning xatti-harakatlarini tartibga solish
funksiyasini bajaradi“, deyishadi. Axloq me’- yorlari xulq-atvorning regulyatori
sifatida odat me’yorlariga zid xatti-harakat axloqsizlik harakati deb qaraladi.
Shunisi ham borki, huquq majburiy bo‘lsa, axloq ixtiyoriydir. Axloqiy tarbiya
odamlarni nomusli vijdonli, adolatli, vatanparvar, mehnatsevar bo‘lishga o‘rgatadi.
Axloqiy tarbiyada yaxshi xulqni takomillashtirish uchun kurashiladi. Xalq ta’limi
tizimida o‘qitish tarbiyalanuvchilarning axloqiy mukammallashishi bilan bog‘liq
bo‘ladi. Ularda ong bilan xulq birligi tarbiyalanadi. Shaxsning jamoat va vatanga,
mehnatga, kishilarga, o‘z xulqiga munosabatlari quyidagilarda o‘z aksini topgan:
a) jamiyatga, vatanga muhabbat va sadoqatni tarbiyalash; b) mehnatga axloqiy
munosabatni tarbiyalash; d) atrofdagi kishilarga axloqiy munosabat, yuqori
muomala madaniyatiga ega bo‘lgan shaxsni shakllantirish; e) shaxsning o‘ziga, o‘z
xulqiga axloqiy munosabatni tarbiyalash. Dars va darsdan tashqari tarbiyaviy ishlar
jarayonini Alpomish, To‘maris, Shiroq kabi xalq qahramonlari, Amir Temur,
Ulug‘bek, Bobur singari davlat arboblari va sarkardalarimiz, Ibn Sino, Beruniy
kabi olim-u fuzalolarimiz qarashlariga tez-tez murojaat qilishimiz, yoshlarni
Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash ishining asosini tashkil qiladi. Shu bilan
birgalikda tarbiya borasidagi jahon standartlariga ham e’tiborni qaratmoq lozim.
Yosh avlodni jamiyatga, mehnatga, o‘ziga munosabatni ochib beruvchi ma’naviy
fazilatlarga muvoffiq ravishda tarbiyalash — tarbiyalanuvchi shaxs axloqiy
tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslarini chuqur bilishini talab qiladigan
13

murakkab jarayondir. Axloqiy his-tuyg‘ular o‘quvchilarga atrofdagi kishilarning
xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu, qaysilari yomon ekanligini anglab
olishga yordam beradi. Axloqiy tushunchalarning turli yosh davrlarida shakllanish
darajasi turlichadir. Jumladan, axloqiy onglilik, axloqiy qadriyatlar, axloqiy
histuyg‘ular. Axloqiy tarbiyani rivojlantirishning bir necha usullari mavjud. Aqliy
tarbiya. Aqliy tarbiyani shakllantirishda faqat tushuncha va faktlardan
foydalanishning o‘zi yetarli emas, buning uchun fikrlash, isbotlash, xulosa
chiqarish, umumlashtirish, tizimlashtirish, taqqoslash, asosiy ma’lumotni ajratib
olish kabi jarayonlarni ham faol qo‘llash lozim bo‘ladi. Aqliy mehnatni to‘g‘ri
tashkil qilish o‘quvchilarga mustaqil bilim olishda eng muhim element bo‘lib
hisoblanadi. Aqliy tarbiya o‘quvchilarda aqliy mehnatni to‘g‘ri tashkil etish, o‘z-
o‘zini boshqarish, o‘zo‘zini nazorat qilish malakasining hosil bo‘lishiga
ko‘maklashadi. Aqliy tarbiya o‘quvchilarda didaktikani jamlab olish xususiyati,
xotirani mustahkamlash, fikrlash operatsiyalarini ratsional o‘tkazish kabi
malakalarni o‘stiradi. Aqliy tarbiyasi yetuk, o‘tkir zehnli, zukko va zakovatli
insonlarni xalqimiz donishmand kishilar deb ataydilar. Donishmandlik — bu
donolik. Donolik — bu insonning eng buyuk va oliyjanob fazilatidir. Donolik
noyob ne’matdirki, u har kimga ham nasib etavermaydi. Shuning uchun bo‘lsa
kerak, xalq donoligida „Aql toji oltindan, oltin har kimda ham bo‘lmas“, deyiladi.
Qadriyatlar — inson uchun ahamiyatli bo‘lgan millat manfaatlari yo‘lida xizmat
qiladigan erkinlik, ijtimoiy adolat, tenglik, haqiqat, ma’rifat, go‘zallik, yaxshilik,
halollik, burchga sodiqlik singari fazilatlarni o‘zida mujassamlashtiradi.
Qadriyatlar o‘zining mazmun-mohiyatiga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi, ya’ni:
— tabiiy qadriyatlar (yashash uchun zarur bulgan tabiiy shart-sharoitlar); —
iqtisodiy qadriyatlar (ishlab chiqarish kuchlari va vositalari); — ijtimoiy-siyosiy
qadriyatlar (erkinlik, tenglik, adolat, tinchlik, hamkorlik); — ilmiy qadriyatlar
(bilimlar, tajribalar, yutuqlar); — falsafiy qadriyatlar (g‘oyalar, mafkuralar,
konsepsiyalar); 34 — badiiy qadriyatlar (san’at, adabiyot, madaniyat); — diniy
qadriyatlar (iymon, e’tiqod, vijdon, savob). Shu bilan birga, fanda qadriyatlarning
milliy va umuminsoniy turlarga ajratilishi an’ana tusiga kirgan. Milliy qadriyatlar
14

ma’lum bir millat, xalq va elatlarning o‘z tarixiy taraqqiyotida yaratadigan barcha
moddiy va madaniy (ma’naviy) boyliklari yig‘indisidan iboratdir. Qadriyatlar turli-
tuman bo‘lib, bular ichida „eng oliy qadriyat — inson“ hisoblanib, qolgan barcha
qadriyatlar unga xizmat qiladi. Inson qadriyatining ma’naviy, tarixiy hamda
ta’limiy jihatlari o‘ziga xos yangicha fikrlash va yondoshishlarga asoslanadi.
Jamiyatda milliy qadriyatlarni o‘z qalbida mustahkam saqlash, atrof-muhit, tabiat
va hayotni go‘zal, farovon qilish, demokratiya asoslari hamda jamiyatda amal
qilayotgan progressiv g‘oyalar buyuk qadriyat hisoblanadi. Inson qadriyati uning
dastavval o‘zo‘ziga va shu jamiyatga bo‘lgan hurmati hamda munosabati, xulq-
atvori bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Bu insonga o‘z xulq-atvorini tartibga
solishi, o‘ziga nisbatan talabchanlik va nazoratni kuchaytirishga imkon beradi.
Insonning shaxsiy qadrqimmati milliy qadriyatlardan kelib chiqadigan ijtimoiy
xususiyatlardan bo‘lib, uni yuksaklikka olib boruvchi oliyjanob bir kuchdir. Shu
jihatdan qadriyatlar insonning ijtimoiy erkinligini va ma’naviy pokligini
ta’minlovchi bir buyuk manbadir. Bir so‘z bilan aytganda, mutafakkir olimlar
yuksak ma’naviy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlar doirasida talqin etdilar va
targ‘ib qildilar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ma’naviy omillarni
yuksak baholadilar. Shu ma’noda o‘sib kelayotgan yosh avlodda yuksak ma’naviy-
axloqiy sifatlarni tarkib toptirish zaruriyati yuzaga keldi. Axloq kishilik jamiyati
tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelib, tarkib topgan, takomillashib kelgan
me’yor va qoidalardan iborat bo‘lib, ular kishilarning jamiyatga bo‘lgan
munosabatlarini tartibga soladi. Bu me’yor va tartibqoidalar kishilardan jamiyat
uchun zarur bo‘lgan axloqqa ega bo‘lishlikni talab qiladi. Axloq insonning
dunyoqarashi, xulqini belgilovchi insoniy fazilatdir. Shu bois dunyoqarash
o‘zgarmaguncha inson ham o‘zgarmaydi. 35 O‘zbek milliy pedagogi Abdulla
Avloniy axloqqa quyidagicha ta’rif beradi: „Axloq insonlarni yaxshilikka
chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini,
yomon xulqlarning yomonligini dalil va isbotlar ila bayon qiladigan kitob axloq
deyilur“. Axloq — inson hayotida o‘z-o‘zini idora qilish me’yorlarini, boshqalar
bilan munosabatda bo‘lish madaniyatini, halol ishlab, to‘g‘ri hayot kechirish
15

mezonlarini o‘rgatadi. Axloq — tarixiy hodisa. Axloqiy qonun-qoidalar barcha
zamonlar uchun bir xil, o‘zgarmas bo‘lishi mumkin emas. Muayyan jamiyat uchun
ayrim axloqiy qoidalar to‘g‘ri bo‘lsa, boshqa davrga kelib noto‘g‘ri bo‘lib qolishi
mumkin. O‘zbekona, milliy axloqda otabobolarimizning tarixiy tajribalari, davrlar
sinovidan o‘tgan saboqlari va bizga doimo madad bo‘lib turgan ruhiy quvvatlari
jamuljamdir. Mustaqil mamlakatimizning kelajagi uchun ma’naviyati yuksak,
barkamol insonlar zarur. Shuning uchun ham yurtboshimiz „Yuksak ma’naviyat —
yengilmas kuch“ degan hikmatli shiorni yanada balandroq ko‘tardilarki, yuksak
ma’naviyat mustaqillikni mustahkamlash, rivojlantirish uchun muhim va zaruriy
tamoyillardan biri bo‘lib qoldi. Barkamol insonni axloqiy tarbiyalash, voyaga
yetkazish haqida mutafakkirlarimiz bir qator asarlar yaratishgan. Chunonchi,
Kaykovusning „Qobusnoma“, Sa’diyning „Guliston“, „Bo‘ston“, Amir Temurning
„Temur tuzuklari“, Abdurahmon Jomiyning „Bahoriston“, Alisher Navoiyning
„Mahbub ul-qulub“, Husayn Voiz Koshifiyning „Axloqi muhsiniy“ va boshqalarni
ko‘rsatishimiz mumkin. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng ta’limtarbiya
sohasida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ta’lim-tarbiyada milliy qadriyatlarni
shakllantirish va rivojlantirish asosiy o‘rinni egalladi. Tariximiz, madaniyatimiz,
milliy urf-odatlarga e’tibor kuchaydi. Bugungi kun yoshlari mustaqilligimizni
mustahkamlashda o‘z e’tiqodi, g‘ayrat-shijoati, madaniyati, bilimi va ularni tatbiq
etish mahorati bilan ajralib turadilar. Ular jamiyatda, jamoada xalqlar va millatlar
o‘rtasida do‘stlik, sog‘lom turmush tarzini yaxshilashga qaratilgan muhitni
vujudga keltirishga intiladilar. 36 Komil insonni shakllantirishda maktabda, oilada
sog‘lom ma’naviy muhit barqaror bo‘lishiga erishish muhim ahamiyatga ega.
Chunki sog‘lom muhit natijasidagina axloqiy fazilatlar tarkib topadi. Kishi o‘z
hayotida axloqiy kamolotga qanchalik ko‘p intilsa, shunchalik o‘z xato-
kamchiliklarini anglab boradi. Turon zaminimiz xalqlari axloqiy tarbiya sohasida
boy an’analarga ega. Axloq-odob insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatining
negizini tashkil etadi. Shuning uchun ham o‘quvchida jamiyatga bo‘lgan hurmatni
yuksaltirish mustaqilligimizni mustahkamlashga, axloqiy madaniyat egasi
bo‘lishga, o‘zini-o‘zi anglab yetishga, yaxshi insonlarga bo‘lgan e’tiqodni
16

rivojlantirishga olib keladi. Maktab o‘quvchilari dars va darsdan tashqari
jarayonlarda do‘stlik, hamjihatlik, hamkorlik, bir-birini qo‘llab-quvvatlash,
birovning dardiga darmon bo‘lish kabi fazilatlar xalqimiz va millatimiz kuch-
qudratining asosi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy taraqqiyotning negizi ekanligini o‘z
o‘quvchilariga tushuntirishlari darkor. Ma’naviy-axloqiy tarbiya — ma’naviy
ongni bir maqsadni ko‘zlab tarkib toptirish, axloqiy tuyg‘ularni rivojlantirish
hamda xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarini hosil qilishdan iborat. Ma’naviy-
axloqiy tarbiyaning maqsadi: jamiyat talablariga bog‘liq bo‘lib, bu talablar, o‘z
navbatida, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi va jamiyatda
yoshlarni o‘qitish va tarbiyalash ishlarining hammasi yosh avlodda ma’naviy axloq
va e’tiqodni shakllantirishga, ularni Vatanga cheksiz sadoqat ruhida tarbiyalashga
xizmat qilishi lozim. Yoshlarni ma’naviyaxloqiy tarbiyalash tuzimini
takomillashtirishda boshlang‘ich maktab muhim o‘rin egallaydi. Insonning
jamiyatga bo‘lgan munosabatini shakllantirish, salbiy illatlarga qarshi nafrat
uyg‘otish, ongli intizomni tarbiyalash, komil insonni voyaga yetkazish kabilar
axloqiy tarbiyaning vazifalaridir. Axloqiy tarbiya vazifalaridan yana biri insonning
jamiyatga bo‘lgan munosabatini yuqori pog‘onaga ko‘tarishdir. Iymon va insof,
so‘z va ish birligi, insonparvarlik yangi qurilayotgan jamiyatning asosiy
xususiyatlari bo‘lib qoladi. Shunday ekan, jamiyat va xalq manfaati, uning baxt-
saodati uchun kurashish mas’uliyatini har bir fuqaro teran his etishi va unga amal
qilishi lozim. 37 Yoshlarni tarbiyalashda sharqona va milliy axloq-odob normalari
asosida ish yuritish bilan birga jamiyatga hurmat, mustaqillikni mustahkamlash,
insonlarga insoniy munosabatda bo‘lish kabi fazilatlarni singdirish taqozo etiladi.
O‘quvchining jamiyatga bo‘lgan munosabatida milliy birlik, birdamlik va
hamkorlik tuyg‘ulari, turli xalqlarga bo‘lgan hurmat kabilar yaqqol namoyon
bo‘lishi zarur. O‘zbekiston mustaqilligi, yurtimiz ravnaqi yoshlarni o‘qish, izlanish
va mehnatdan qochmaydigan, har qanday qiyinchiliklardan hayiqmaydigan, salbiy
illatlarga nafrat bilan qarash ruhida tarbiyalashni talab qiladi. Shunga ko‘ra
bugungi jamiyatimizda yashayotgan har bir yosh kelgusida shu o‘lkaning haqiqiy
egasi bo‘lib yetishishi, uning gullab-yashnashi haqida qayg‘urishi, erishgan
17

yutuqlarini mustahkamlashi lozim.
Diyorimizda mustakqillik tantanasi tufayli ta’lim-tarbiya tizimida tub o‘zgarishlar
vujudga keldi. Milliy qadriyatlarni tiklash, milliy ma’naviyatni yuksaltirish,
ayniqsa, sharqona odobaxloq an’analariga e’tiborni kuchaytirish shular
jumlasidandir. O‘lkamizda buyuk rejalar, bunyodkorlik ishlari aql-idrok,
sabrqanoat bilan, tarixiy an’analarimiz, tajribalarimizni hisobga olgan holda
qadam-baqadam amalga oshirilmoqda. An’ana — bu o‘ziga xos ijtimoiy hodisa
bo‘lib, kishilarning ongida, hayotida o‘z o‘rnini topgan, avloddan-avlodga
o‘tadigan, takrorlanadigan, hayotning barcha sohalarida (umum yoki ma’lum
guruh tomonidan) qabul qilingan tartib va qoidalardir. Odat („urf-odat“) —
kishilarning turmushiga singib ketgan, ma’lum muddatda takrorlanib turuvchi
xatti-harakat, ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan xulq-atvor qoidalari. Masalan:
— kichiklarning kattalarga salom berishi; — erta turib uy-hovlini tartibga keltirib
qo‘yish; — mehmonlarga alohida hurmatda bo‘lish; — bayram arafasida kasal,
ojiz, qiynalganlardan habar olish; — yordam lozim bo‘lganlarnikiga hasharga
borish kabilar o‘zbek xalqining yaxshi odatlari hisoblangan. Agar an’ana ijtimoiy
hayot, mehnat, madaniyatning hamma sohalariga xos bo‘lib, hodisalarning juda
keng doirasini qamrasa, odat ijtimoiy hayotning ma’lum sohalarida, ya’ni: 38 —
kishilar turmushi; — mehnati; — xulq-atvori; — muloqoti; — oilaviy
munosabatlarda ko‘proq mavjud bo‘ladi. Marosim — an’ana va urf-odatning
tarkibiy qismi bo‘lib, inson hayotidagi muhim voqealarni nishonlashga qaratilgan
rasmiy va ruhiy ko‘tarinkilik, tantanavor vaziyatda o‘tadigan o‘zining umumiy
qabul qilingan ramziy harakatlariga ega bo‘lgan hayotiy tadbir. Masalan: — ism
qo‘yish marosimi; — nikohdan o‘tish marosimi; — xotirlash marosimi; — urug‘
qadash marosimi; — o‘rimga kirish marosimi va boshqalar. Odat kundalik
hayotning turli vaqtida uchrashi mumkin bo‘lsa, marosim esa inson hayotidagi
muhim hodisalar sodir bo‘lganda vujudga keladi.
18

II-BOB TARBIYADA MILLIY URF ODAT AN’ANALARNING TUTGAN
O’RNI.
2.1. Tarbiya jarayonida udumlar va an’analarning mazmuni.
Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida
shaxsni har tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib
toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan
maqsad yo‘lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulqatvorni
tarkib toptirishga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonidir. Turli zamon va makonda
ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo‘lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan
kelib chiqib asoslangan. Tarbiya g‘oyasi turlicha ifodalangan bo‘lsada, ammo
yo‘naltiruvchanlik xususiyati hamda obhektiga ko‘ra yakdillikni ifoda etadi.
Tarbiya xususida taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-
hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat –
yo falokat masalasidur»1 . Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xussiy
ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi,
davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Tavallud,
Beshik, Alla udumlari. Tavallud topgan bolaning qulog‘iga otabobolarimiz avval
mulla chaqirib azon aytirganlar. Azon aytilganda bolaning qulog‘i ochilgan. ismi
ilk bor chaqaloqning o‘z qulog‘iga singdirilgan. So‘ng ularning chillasi-kichik
chilla va katta chilla o‘tkaziladi. qirq kunlik katta chillasi chiqqandan so‘ng
beshikka belash marosimi o‘tkaziladi. Tavallud topgan bosh farzand bhlsa,
bozordan beshik sotib olinadi. Beshik ajdodlarimiz kashfiyotlari orasida aloxida
o‘rin tutadi. Beshik yasash aloxida sanoat darajasiga ko‘tarilgan. Bola bor joyda
alla aytilishi tabiiy. Onalar qadimdan o‘z bolalari tepasida kechakunduz alla aytib
kelishgan. Alla insonda, ong qatlamlarida bir umr mungli, xazin, nurli qo`shiq
19

bo‘lib saqlanib qoladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini
pedagogik jihatdan to‘g‘ri uyushtirish g‘oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola
tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta‘sirlarga nisbatan ma‘lum munosabatda
bo‘ladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog
va Avloniy, Abdulla. Turkiy guliston yohud axloq. – Toshk е nt, O`qituvchi, 1992.
pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy)
ta‘siri bolaning ularga munosabatiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bola faoliyatini
uyushtirishgina emas, balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan turli
kechinmalarni qanday anglashi, baholashi, his qilishi, ulardan o‘zi uchun nimalarni
olayotganligini bilishi zarur. Zero, tarbiya ijtimoiy munosabatlarning
murakkablashib borishi asosida kechadi. Tarbiya jarayonida o‘quvchining ongigina
emas, balki his-tuyg‘ularini ham o‘stirib borish, unda jamiyatning shaxsga
qo‘yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulhiy malaka va odatlarini
hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga
ta‘sir etib boriladi. Agar bularning birortasi ehtibordan chetda qolsa, maqsadga
erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o‘qituvchi rahbarlik qiladi. U o‘quvchilar
faoliyatini belgilaydi, ularning ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-
sharoit yaratadi. Talaba-yoshlar ongi va qalbiga milliy g‘oyani singdirishda dastlab
ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan tanishtirish orqali mazkur
qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy
qadriyatlar tarkibiga kiruvchi milliy urf-odatlar, an‘ana va udumlar, bayram va
marosimlar avlodlar kamolotida katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Xalqimiz asrlar
davomida shu qadriyatlarga sodiq qolgan, ulardan farzandlar tarbiyasida foydalana
olgan. Istiqlol tantanasi bilan bugungi kunda barkamol avlodni asrlar osha sayqal
topgan milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz ruhida tarbiyalash, madaniy
m е rosimiz, ma‘naviy boyligimizni har tomonlama o‘rganib, ta‘lim-tarbiya
sohasida qo‘llashga k е ng imkoniyatlar yaratildi. Urf-odatlar, islom dini bilan
bog‘liq rasm-rusumlar, xalqona udumlar, marosimlar, an‘analar xalq ijtimoiy
hayoti, orzu-umidlari va xalqona id е allarini aks ettiradi. Insonni iymon-e‘tiqodda
butun, ma‘naviy-ma‘rifiy va axloqiy-ruhiy tarbiyada komil bo‘lishga undaydi.
20

Xalqona qadriyatlar va urf-odatlarimiz islomiy qadriyatlar bilan hamohang. Ularda
vatanparvarlik, halollik, elni e‘zozlash, adolat, m е hnats е varlik, kamtarlik, mardlik,
hushyorlik, saxiylik, m е hmondo‘stlik, vafodorlik, sabr-qanoat kabi insoniy
fazilatlar ulug‘lanadi. Adovat, kibr-havo, hasad, fitna-fasod, dilozorlik, xudbinlik,
t е kinxo‘rlik, ilmsizlik, nodonlik, farosatsizlik kabi illatlar qoralanadi. Har bir urf-
odat, udum, an‘analar yuqorida ulug‘langan fazilatlarni yosh avlod tarbiyasiga
singdirish, qoralangan illatlardan yiroqlashtirish yoki forig‘ qilish kabi o‘z maqsad-
vazifasiga, o‘z yo‘nalishiga ega. Masalan, odamiylik, do‘st-birodarlik, bir-biriga
ixtiyoriy yordam, ahillik va o‘zaro hamkorlikning yorqin namunasi bo‘lgan hashar
hozirgi kungacha y е tib k е lgan go‘zal odatlarimizdan biridir. Hashar o‘zb е klarda
jamoat yoki shaxs ishiga ixtiyoriy yordam b е rish, ko‘pchilikning bir maqsadda, bir
yoqadan bosh chiqarib, t е zkorlik bilan bajarilishi zarur bo‘lgan ishlarni bajarishda
qo‘llangan. Bu haqida yurtboshimiz shunday d е ydilar: ―Xalqimiz ma‘naviyatini
yuksaltirishda milliy urf-odatlarimiz va ularning zamirida mujassam bo‘lgan m е hr-
oqibat, insonni ulug‘lash, tinch va osoyishta hayot, do‘stlik va totuvlikni qadrlash,
turli muammolarni birgalashib hal qilish kabi ibratli qadriyatlar tobora muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Ma‘naviy hayotimizning uzviy qismiga aylangan hashar
odati istiqlol davrida yangicha ma‘no-mazmunga ega bo‘lib, umummilliy an‘ana
tusini olgani barchamizni mamnun etadi. Har yili Navro‘z va Mustaqillik
bayramlari arafasida o‘tkaziladigan umumxalq hasharlari buning tasdig‘idir. …Bu
esa, h е ch shubhasiz, jamiyat tafakkurining yangilanishiga kuchli ta‘sir qilmoqda.
D е mak, aytish joizki, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-mafkuraviy
taraqqiyotida qadriyatlarning o‘rni va ahamiyati b е qiyosdir. Shu bois ham yosh
avlod tarbiyasida xalq an‘analari, urf-odatlari, udumlari, marosimlarining
mohiyatini k е ng tushuntirishimiz darkor. D е mak, tarbiyada milliy qadriyatlarimiz,
urf-odatlarimiz, an’ana va udumlarimizning tub mohiyatini o’rganish, o’tmishni
unutmaslik, bugunning qadriga y е tishlik va k е lajakka umid ruhida olib boriladi.
Qadriyat – ―tarix sinovlaridan o‘tgan, milliy manfaatlarimiz, bugungi va ertangi
orzu-intilishlarimizga, taraqqiyot talablariga to‘la javob b е radigan, yillar o‘tgani
sari qadri ortib boradigan g‘oya va tushunchalardir. An’ana – kishilar ongida,
21

hayotida o‘z o‘rnini topgan ijtimoiy hodisa bo‘lib, avloddan avlodga o‘tadigan,
takrorlanadigan tartib va qoidalardir. Urf-odat – kishilarning kundalikdagi
turmushiga singib k е tgan, ma‘lum muddatda takrorlanib turuvchi xatti-harakat,
ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan ko‘nikma va xulq-atvor qoidalaridir. Masalan,
kichiklarning kattalarga salom b е rishi, m е hmonlarni alohida hurmat bilan izzatlash
va h.k. Marosim – ko‘pincha an‘ana va urf-odatning tarkibiy qismi bo‘lib, inson
hayotidagi muhim voq е alarni nishonlashga qaratilgan hayotiy tadbirlardir.
An‘ananing tarkibiy bo‘lagi odat, odatning muhim bir qismi marosim bo‘lib, odat
kundalik hayotda uchrashi mumkin bo‘lsa, marosim inson hayotidagi muhim
hodisalar sodir bo‘lganda vujudga k е ladi. Yosh mutaxassislarning o‘qishni bitirib,
ishga joylashishi odat bo‘lsa, bunga bag‘ishlab tashkil qilingan an‘anaviy tadbirlar
marosimga aylanadi. Barkamol shaxs tarbiyasida milliy qadriyatlar, urf-odatlar,
udumlar va an‘analarning p е dagogik imkoniyatlaridan foydalanish samarali
natijalarga olib k е ladi. Masalan, xalqimizda salomlashish va hol-ahvol so‘rashish
har bir kishining aqli, odobi, zakovati, madaniylik darajasini ham ko‘rsatadi.
Salomlashish tarbiyasi borasida qator hadislar, o‘gitlar, pandnomalar mavjud.
Masalan, ot mingan kishining piyodaga, ozchilikning ko‘pchilikka, tashqaridan
k е lgan kishi ichkaridagilarga, kichik yoshdagilarning kattalarga salom b е rishi odat
tusiga aylangan. Muomalaning asosi bo‘lgan salomlashish xalq og‘zaki ijodining
barcha janrlarida o‘z aksini topgan. ―Gar saloming bo‘lmasa, ikki yamlab bir
yutardim,- d е b yovuz kuchlar ertak va doston qahramonlariga yordam b е rgan,
manmanlik bilan salom b е rishni unutganlar esa jazoga giriftor bo‘lgan.
―Odobingni salomingdan bilurlar maqolida salom insonning f‖ е ‘l-atvori,
odobining ko‘zgusi ekanligi ta‘kidlangan. ―Alpomish dostonida chiltonlar
Alpomishga shunday maslahat b е rishadi: Xudoyim b е ribdi insonga kalom,
B е mavrid ish qilib topmagin alam, Yaxshi ham, yomon ham shundan bilinar, Kim
bo‘lsa oldidan o‘tma b е salom. Bittagina salomlashish va hol-ahvol so‘rashish
odobi va odati orqali xalqimizga xos bo‘lgan insonni s е vish va ardoqlash hissining
ustunligini ko‘rishimiz mumkin. Darhaqiqat, xalq pandnomasi farzandning
tug‘ilishidan boshlab oila, birinchi navbatda, ota-ona bajarishi lozim bo‘lgan
22

hayotiy va xalqchil odatlar, udumlar, rasm-rusumlar, an‘analarga nihoyatda boy.
Bolaning ilk bor sochini va tirnog‘ini olish, tishi chiqishi, atak-ch е chak bo‘lishi,
birinchi so‘zni aytishi, o‘tirishga o‘rganishi, birinchi qadam bosishi, kiyim kiya
boshlashi, o‘simliklar va hayvonot olami bilan birinchi tanishishi, tarbiyachi
qo‘liga b е rish, maktabga ilk qadam qo‘yish bilan bog‘liq ko‘plab axloqiy tarbiya,
xulq-odobga oid udumlar, odatlar, rasm-rusumlar shular jumlasidandir. Navro‘z
bayrami hozirgi kunga k е lib, o‘z s е hr va tarovatini yo‘qotmadi, balki xalqimiz
orziqib kutadigan bayramga aylandi, bayram bilan bog‘liq ko‘plab urf-odatlarimiz
yana qayta tiklandi. ―...Yangilanish va ezgulik timsoli bo‘lgan Navro‘z falsafasi
xalqimizga mansub odamiylik, m е hroqibat, muruvvat va himmat kabi yuksak
xususiyatlardan oziqlanib k е lgan, ajdodlarimiz asrlar davomida qanday buyuk
umuminsoniy g‘oyalardan bahramand bo‘lib, ma‘naviy kamol topganining yana
bir tasdig‘idir. 6 D е mak, Navro‘z bayramini nishonlash, u bilan bog‘liq urf-odatlar,
rasmrusumlarni o‘tkazish yoshlar tarbiyasida juda katta ahamiyatga ega. Z е ro, bu
bayram nafaqat tabiatning qudrati va saxovatini, balki xalqimizning yuksak
xususiyatlarini aks ettiradi. Xalqimiz kuzgi t е ngkkunlikda hosil yig‘ish yakuni,
qishga tayyorgarlikning boshlanishi sifatida ―M е hrjon bayramini o‘tkazgan.‖
Hozirgi kunda bu bayram qayta tiklanib nishonlanmoqda. Yoz oyida
nishonlanadigan ―Suv sayli - ―Angom bayrami O‘rta Osiyo iqlimi sharoitida
‖ ‖
suvga bo‘lgan tabiiy ehtiyoj asosida shakllangan. Suvning qadriga y е tish, uni isrof
qilmaslik, e‘zozlash kabi xislatlarni tarbiyalashda ushbu bayramning ahamiyati
katta bo‘lgan. Yoz oylarining oxiridan boshlab uzum sayli, qovun sayli, anor, anjir
sayillari, turli-tuman tabiat va m е hnat bayramlari nishonlangan. ―Sada bayrami
‖
qadimda olov kashf etilgan kun d е b nishonlangan. Islom dini kirib k е lgach, bu
bayram yo‘qola borgan, l е kin uning ba‘zi el е m е ntlari hozirgi kunga qadar saqlanib
qolgan. Masalan, ba‘zi viloyatlarda k е linni olov atrofida aylantirish udumi hozir
ham bor. D е hqonchilik bilan bog‘liq juda ko‘p marosimlar qatorida
―Shoxmoylar alohida quvonch va tantana bilan nishonlangan, bu kun dalaga
‖
qo‘sh chiqarish kuni sifatida bayram qilingan. Bu bayram bilan bog‘liq udumlar
kishilarni hamjihatlikka, m е hrli bo‘lishga va m е hnats е varlikka undagan. Bu urf-
23

odatlar va marosimlarda yoshi kattalar ulug‘langan, halqimiz k е lajakka umid va
ishonch bilan qarashni o‘rganganlar. Jo‘rachilik va ulfatchilik asosida tashkil
qilinadigan ―gap hozirgacha saqlanib k е layotgan urf-odatlardan biri. Unda turli
tarbiyaviy mazmundagi suhbatlar uyushtirilgan, ashula va raqslar ijro etilgan,
m е hmonnavozlikning o‘zb е kona udumlariga rioya qilingan. Diniy
bayramlarimizdan Ro‘za va Qurbon hayiti insonparvarlik xarakt е riga ega bo‘lgan
bayramlar safiga kiradi. Bu bayramlarning k е lib chiqishi, mohiyati haqida juda
ko‘p ma‘lumotga egasiz, shu bois hayit bayramlari bilan bog‘liq ba‘zi bir urf-odat
va udumlar haqida to‘xtalmoqchimiz. Ro‘za hayiti Ramazon oyining yakunida
nishonlanadi. Ramazon oyining uchinchi kunidan boshlab eshikma-eshik yurib
―Yo ramazon qo‘shig‘i ijro etiladi. Quyida shu qo‘shiqdan namunalar k‖ е ltiramiz:
Yo ramazon aytib k е ldik eshigingizga , Qo‘chqord е k o‘g‘il b е rsin b е shigingizga.
Yo ramazon, yo ramazon. Sum-sum tilla, sum tilla suvga solsa botmasin, Xudo
b е rgan k е ng davlat t е pkilasa k е tmasin, Yo ramazon, yo ramazon. O‘g‘loningiz
sh е r bo‘lsin, qizginangiz oy bo‘lsin, Qadam bosgan joyida omad doim yor bo‘lsin,
Yo ramazon, yo ramazon. ―Ramazon qo‘shig‘ini aytuvchilar inson zotiga, uning
oilasiga shu tariqa yaxshi niyat bildirganlar, uy egalari ko‘ngildan chiqarib b е rgan
pul yoki oziq-ovqat mahsulotlarini o‘zaro t е ng bo‘lib, mahalladagi b е morlar,
muhtojlarga ham ulashganlar. D е mak, ―Ramazon qo‘shig‘ini aytishdan maqsad
odamlarga ezgu niyat bildirish, sog‘lik, omonlik, to‘kin-sochinlik va osoyishtalik
tilash hamda kam ta‘minlangan oilalarga yordam b е rishdan iborat bo‘lgan.
Xalqimizning ajoyib o‘yin-odatlaridan biri ―Qorxat yozish bo‘lib, bu odat hozirgi
kunda d е yarli unutilgan. Bu o‘yin-odat xalqimizning s е rhimmat, qo‘li ochiq, saxiy,
tanti xalq ekanligini namoyish etgan. Uning qoidasi va shartlari quyidagicha
bo‘lgan: ―Avvalo qorxat birinchi qor yoqqan kuni jamoa bo‘lib, sh е ‘riy shaklda
yozilgan, bu xalqimizning shoirta‘bligidan darak b е radi. Qorxat yozish yig‘inida
shoirlar, baxshilar, zukko, hozirjavob va fozil kishilar ishtirok etishgan. Qorxat
yozish k е chasi sh е ‘rxonlik, kitobxonlik, baxshichilik, askiyabozlik, donishmandlar
suhbatiga aylanib k е tgan. Qorxatda uning shartlari bitilgan. Qorxat yozuvchining
vakili xatni egasiga qorxatligini bildirmay topshirgan-u, qo‘lga tushib qolmaslik
24

uchun b е lgilangan masofagacha qochgan. Aks holda maktub jo‘natgan taraf
shartlarni bajarishi lozim bo‘lgan. Qorxat shartlarida noz-n е ‘matni dasturxonga
to‘kib, katta ziyofat b е rish aytilgan, bu ziyofat hamma uchun bayram tusini olgan.
Uy egalari qorxat yozgan tomonni izzat-ikrom bilan kutib olishgan. 7 Qorxat,
garchi hozirgi kunda unutilib borayotgan bo‘lishiga qaramay, xalq bag‘rining
k е ngligi, o‘zb е k dasturxonining to‘kinligi, zukko va s е rsahovat udumlarimizdan
biri sifatida milliy urf-odatlarimizning ajoyib namunasi bo‘lib qolav е radi.
M.Murodov o‘zb е k xalqining boy o‘yin m е rosini quyidagi guruhlarga bo‘lib
o‘rganadi: 8 1.Tabiiy – mavsumiy o‘yinlar. 2. Hududiy va turli joylarga xos
o‘yinlar. 3.Turli yoshlarga xos o‘yinlar. 4.Turli jinsdagilar o‘yinlari. 5. Mashg‘ulot,
m е hnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘yinlar. 6. Voq е aband o‘yinlar. 7. Harakatli
o‘yinlar. 8.Turli vositali o‘yinlar. 9. Hayvonlar ishtirokida o‘tadigan o‘yinlar.
D е mak, xalq o‘yinlari bolalarda ijodiy faollik, tashabbuskorlik, tashkilotchilik
ko‘nikmalarni rivojlantirishda muhim vosita hisoblangan. L е kin, afsuski,
yuqoridagi xalq o‘yinlarining ko‘pchiligi unutilib borayotganligi, toza havoda
jismonan chiniqib o‘ynaladigan o‘yinlar o‘rnini kompyut е r o‘yinlari
egallayotganligi achinarli hol, albatta. Biz ajoyib xalq o‘yinlari yordamida
barkamol avlod tarbiyalanib, uning barcha ijobiy sifatlari shakllanishini
unutmasligimiz lozim.
25

2.2. . O’zb е k xalqining m е hmondo’stligi, turmush k е chirish tartib -
qoidalarining tabiyada aks etishi.
Ma‘lumki, o‘zb е k xalqining aqliy-ruhiy qiyofasi, ya‘ni milliy m е ntalit е ti
o‘ziga xos tarixiy, etnik tabiiy-iqlimiy shart-sharoitlar n е gizida shakllangan.
Xarakt е rdagi milliy o‘ziga xoslikning n е gizini esa shu xalqning hayotiy tajribalari,
urf-odatlari, marosim va ma‘rakalarining yaxlit tizimi tashkil etadi. Shu o‘rinda
o‘zb е k xalqi budda, zardushtiylik, islom, sotsializm kabi to‘rtta katta
diniymafkuraviy bosqichni o‘z boshidan k е chirganligini ham aytib o‘tishimiz joiz.
Yurtboshimiz ta‘kidlaganlarid е k, ―Xalqimizning turmush va tafakkur tarziga
nazar tashlaydigan bo‘lsak, boshqalarga h е ch o‘xshamaydigan, ming yillar
davomida shakllangan, nafaqat o‘zaro muomala, balki hayotimizning uzviy bir
qismi sifatida namoyon bo‘ladigan bir qator o‘ziga xos xususiyatlarni ko‘ramiz.
Misol uchun, tilimizdagi m е hr-oqibat, m е hr-muhabbat, m е hr-shafqat, qadr-qimmat
d е gan, birbirini chuqur ma‘no-mazmun bilan boyitadigan iboralarni
olaylik. ...Bunday tushunchalar asrlar mobaynida el-yurtimizning dunyoqarashi,
ma‘naviy hayotining n е gizi sifatida vujudga k е lgan, ongu-shuurimizdan chuqur joy
olgan buyuk qadriyatlarning amaliy ifodasidir. Darhaqiqat, o‘zb е k milliy
m е ntalit е tiga xos jihatlardan biri jamiyat hayoti, insonlar turmush tarzining
ko‘proq an‘ana, urf-odatlar orqali boshqarilishidir. ―Biz buni ayniqsa
xalqimizning to‘y-tantanalarga o‘ta o‘chligida, yillar davomida yig‘ib-t е rib elga
tarqatishdan zavq-shavq olishida, aza va yo‘qlov marosimlarini uyushgan holda
o‘tkazishda, bola tug‘ilishidan tortib to motamgacha bo‘lgan barcha marosim va
26

urf-odatlariimizda k е ng jamoatchilik va mahalla ahlining doimo bosh-qosh bo‘lishi
kabi udumlarda kuzatamiz.O‘zb е k xalqining milliy fazilatlaridan biri
m е hmondorchilikdir. Har bir mahallada dasturxon b е zatuvchi uquvli, ozoda va
pokiza tabiatli kishi bo‘lgan. O‘zb е k dasturxonining o‘ziga xos xususiyati
shundaki, issiq ovqatlardan hamma noz-n е ‘matlar dasturxonga birdaniga qo‘yiladi.
(Yevropa dasturxonidan shunisi bilan farqlanadi.) Bunday dasturxon b е zatishdan
maqsad m е hmonlar taom va noz-n е ‘matlarning xiliga qarab t е gishli ishtaha saqlay
olishlari va ovqatlanish gigi е nasiga imkon yaratishdir. Milliy odatga binoan
dasturxon to‘riga yoshi ulug‘lar o‘tiradi va duo-fotiha o‘qiladi. Unda Allohga
shukronalar aytiladi, o‘tganlar ruhi yodga olinadi, el-yurt xotirjamligi, qut-baraka,
yoshlar kamoloti, k е ksalarga mustahkam imon tilagi bildiriladi. So‘ngra m е hmon
va m е zbonlar birbiridan hol-ahvol so‘rashib bo‘lgach, avval non ushatiladi, choy
quyiladi, k е yin issiq ovqatlar tortiladi. Shu tariqa m е hmon izzat-ikrom bilan kutib
olinadi, va ―Xush ko‘rdik , ―Tashrifingizdan boshimiz osmonga y‖ е tdi , ―T ‖ е z-
t е z m е hmonimiz bo‘ling , ―K
‖ е lganingiz uchun rahmat kabi tavoz ‖ е li jumlalar
bilan kuzatiladi. Agar dasturxon atrofidagi biror kishi safarga otlansa: ―Oy borib,
omon k е lishi, yo‘lda balo-qazoga uchramasligi tilanadi. Yangi oila qurganlar
‖
bo‘lsa, ―Qo‘shgani bilan qo‘sha qarishi, uvali-juvali bo‘lishi, farzandining
rohatini ko‘rishi so‘raladi. Madaniyatimizning ko‘hna manbalarida
‖
m е hmondorchilik xalqimizning odamiylik, saxovat, madaniy va ma‘naviy aloqasi,
k е ngf е ‘llik, shirinsuxanlik kabi xislatlar m е zoni sifatida juda qadrlanadi. O‘zb е k
xalq maqollarida m е hmondo‘stlik, m е hmondorchilik odobi masalalari pand-
nasihat tarzida o‘z aksini topgan: - M е hmon-aziz, m е zbon-laziz. - M е hmon – atoyi
xudo. - K е lmoq ixtiyor bilan, k е tmoq ijozat bilan. - M е hmonning oldida
mushugingni pisht d е ma. - M е hmon k е lar eshikdan, rizqi k е lar t е shikdan. -
Shirmoy noningni b е rma, shirin so‘zingni b е r. - M е hmon ko‘rki – dasturxon. -
M е hmon otangd е k ulug‘ va h. Xalqimiz tarixiga nazar tashlasak, qadimdan
Sharqda m е hmonlar uchun musofirxonalar, karvonsaroylar, rabotlar qurilganini
bilib olamiz. Hozirgi kunda ham millatimizga xos m е hmondo‘stlik namunalarini
ko‘ramiz, ya‘ni har bir o‘zb е k oilasi istiqomat qiladigan uyning alohida bir xonasi
27

m е hmonlar uchun ajratib qo‘yiladi va shunga yarasha jihozlanadi. Xalq og‘zaki
ijodida o‘zb е k xalqiga xos bo‘lgan olijanoblik, iltifotlilik, saxovatlilik fazilatlarini
tarannum etuvchi namunalar juda ham ko‘p. Shulardan biri “Olijanoblik”
rivoyatida hikoya qilinishicha, 11 Sulton Xusayn bir qancha olimu shuarolarga
ziyofat b е rib, suhbatdan qulfi-dili ochilib o‘tirar ekan. Xizmatkorlar nafis
kosalarda suyuq taomlarni tashiy boshlabdilar. Shunda xizmatkorlardan biri
ostonada nimagadir qoqindi-yu, qo‘lidagi mastavali idish to‘g‘ri Xusayn
Boyqaroning quchog‘iga tushib to‘kilibdi. Sultonning zarrin liboslari mastavadan
shalabbo bo‘lib k е tibdi. Anjumandagilarning hammasi b е ixtiyor ―Oh! d е b
yuboribdilar. ―Nima bo‘larkin endi? – d е gan savol bilan Sultonga qarashibdi.
L е kin Boyqaro kayfiyatidagi samimiyat aslo yo‘qolmabdi. U jilmayganicha sochiq
bilan liboslarini artib, yiqilgan xizmatkorga: ―Bo‘tam, tur o‘rningdan, ko‘zingga
qarab yursang bo‘lardi. Bora qol, kiyimlaringni almashtirib ol, - d е bdi m е hribonlik
bilan. Sultondan bunday olijanoblikni kutmagan kishilar hayrat bilan Xusaynga
boqishibdi. Shunda m е hmonlardan biri o‘z hissiyotini yashirolmay: ―Ey,
saxovatli Xusayn! Shu lahzadagi olijanobligingiz hammamizni maftun etdi.
Boshqa sulton bo‘lganida gunohkorni o‘limga buyurishi h е ch gap emas edi , -‖
d е bdi. - Tavba! - d е bdi Xusayn Boyqaro y е ngil jilmayib. - Ul xizmatkorimiz
falokat bosib yiqilib tushganidayoq hijolatdan o‘lib bo‘lganku! N е chuk endi biz
o‘lgan odamni yana o‘limga buyurar ekanmiz. M е hmonlar Xusaynning
olijanobligi-yu, donishmandligiga tahsinlar o‘qibdi. Z е ro, ―Gunohni yashirgan
kishilar marddir, zulmkor johillik b е davo darddir, – d
‖ е b xulosa qilishibdi. Dono
xalqimizning ta‘kidlashicha, quyidagi sakkiz xil kishining suhbatini g‘animat
bilmoq k е rak: birinchisi - yaxshilikni biladigan, haq-huquqni ado qiladigan;
ikkinchisi – m е hru-muhabbati zamonaning har qanday hodisalari ostida ham
o‘zgarmaydigan; uchinchisi – ulug‘ kishilarni tarbiya qilgan arboblarga izzat va
hurmat ko‘rsatadigan; to‘rtinchisi – fisqu-fujurdan, yolg‘ondan, takabburlikdan
parh е z qiladigan; b е shinchisi – g‘azab paytida o‘zini qo‘lga oladigan; oltinchisi –
saxovat bayrog‘ini ko‘tarib, b е choralar hojatini chiqaradigan; y е ttinchisi –
sharmuhayoni o‘ziga qurol qilib olib, har qanday holatda ham odob ch е garasidan
28

tashqariga chiqmaydigan; sakkizinchisi – olim va dono kishilar bilan do‘stlik
aloqalarini o‘rnatib, fisqu-fujur ahlidan qochadigan kishidir. Suhbatidan qochish
lozim bo‘lgan sakkiz kishidan birinchisi – tuz xaqini bilmaydigan va tuzlig‘ingga
tupuradigan, ikkinchisi – b е sabab g‘azablanadigan va g‘azabini bosolmaydigan;
uchinchisi – uzoq umri bilan mag‘rurlanadigan, o‘zini oddiy axloq qonun-
qoidalaridan ozod d е b hisoblab, ko‘ngliga yoqadigan ishlarni qilav е radigan;
to‘rtinchisi – har bir ishni makru-hiyla bilan ado qiladigan va bu yo‘lni to‘g‘ri d е b
tushunadigan; b е shinchisi – yolg‘on va xiyonatni shior qilib olib, rostlik va
vijdonlilikni tan olmaydigan; oltinchisi – nafs ko‘yiga tushib, hoyuhavasni maqsad
qiblasi d е b tushunadigan; y е ttinchisi – b е sharm, b е hayo bo‘lib, sho‘rlik va
b е odoblik bilan kun o‘tkazadigan; sakkizinchisi – h е ch qanday sababsiz yaxshi
odamlar haqida yomon o‘ylaydigan va h е ch qanday hujjatsiz ilmu donish
arboblariga tuhmat toshini otadigan kishidir. (Donolar bisotidan.) Go'zal urf-
odatlarimiz umrboqiydir. Ko'p ming yillik tarixga ega bo'lgan o'zbek xalqi asrlar
davomida o'ziga xos xilma-xil urf-odatlar, marosimlarni yaratdi. Ular doimiy
takrorlanishi va xalqning ularga amal qilib kelishi natijasida umrboqiydir.
Turmushga, zamonga qarab ularning ayrimlari unutiladi. Zamonga qarab, yangilari
paydo bo'ladi, eng xalqchillari esa avloddan-avlodga o'tib keladi. Xalqimiz
turmushida "To'y" nomi bilan yuritiladigan marosimlar juda ko'p. Bunday
marosimlarning chiroyli o'tishida ayollarning hissasi katta bo'lgani bois
xalqimizning eng qimmatli urf-odatlarini avloddan-avlodga yetkazishda ham
ularning o'rni beqiyosdir, Farzand voyaga yetib borar ekan, ona unga atab bisot
sandig'ini ochadi. Nikoh to'yi kelajak oilaning poydevoriga asos soladi, shuning
uchun ham barcha tadbirlarga yoshu-qari, erkagu-ayol birdek ishtiyoq bilan
kirishadilar. Garchi to'y tantanalari bir kunda, bir necha soatda o'tsa ham, ungacha
tayyorgarlik ko'rish, to'ydan keyingi rasm-rusumlarini hisobga olganda bir necha
kunga cho'ziladi. Nikoh to'yi marosimi o'zbeklarda qadimdari sovchilikdan
boslangan va hozir ham bu rusumga rioya qilib kelinadi. Yer yuzidagi har bir
millat faqat uning o'ziga xos bo'lgan an'ana va qadriyatlari bilan alohida ajralib
turadi, tabiiyki, har qaysi xalqning bebaho boyligi bo'lgan bunday qadriyat va
29

an'analar bir-ikki kunda paydo bo'lib qolmagan. Insoniyatnrng necha ming yillik
tarixiy tajribasi shuni ko'rsatadiki, biror-bir narsaning an'anaga, ayniqsa, qadriyatga
aylanishi uzoq davrni talab qiladi. Yillar, asrlar davomida muayyan qarash, odat,
tushuncha, tajribalar zamonlar, avlodlar sinovidan o'tadi, sayqal topib boradi. Agar
ular keyingi avlodlar tomonidan ham qabul qilinsa, davom ettirilib, urf-odatga
aylansa, demakki, endi ularni milliy an'ana va qadriyat deb atash mumkin bo'ladi.
Millat uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan etnik jihat va xususiyatlar bilan
bog'liq qadriyatlar milliy qadriyatlar deyiladi. Milliy qadriyatlar millatning tarixi,
yashash tarzi, ma'naviyati hamda madaniyati bilan chambarchas bog'liq holda
namoyon bo'ladi. O'zbek xalqining asrlardan asrlarga o'tib kelayotgan milliy
qadriyatlari ham uzoq tarixiy jarayonda shakllangan. Jumladan, o'zi tug'ilib o'sgan
ona yurtiga ehtirom, o'z taqdirini mana shu yurtsiz tasavvur qila olmaslik, o'tgan
ajdodlar xotirasiga sadoqat, kattalarga doimiy hurmat ko'rsatish, har qanday
sharoitda ham hayo va andishani saqlash, turmushda poklikka alohida e'tibor
berish singari ko'plab fazilatlar bizning milliy qadriyatlarimiz asosini tashkil etadi.
Xalqimiz juda qadim paytlardan boshlaboq ko'chmanchilikdan o'troq hayot
kechirishga o'tgan, shunday hayot tarziga o'rgangan. Odamlar o'zi o'rnashib qolgan
yerni, uning atrofidagi suv manbalarini qadrlashni, asrashni odat qilganlar. Chunki
mana shu yer va suv yordamida olinadigan hosil insonlarning rizqi, tirikchiligina
muhim manbayi hisoblangan. Bunday o'troq hayot tarzi odamlarni jamoa bo'lib,
bir-biriga yelkadosh bo'lib yashashiga, mehnat qilishi mehnat mahsullarini o'zaro
ayirboshlash orqali savdo munosabatlari kirishishiga olib kelgan. Shu tariqa
qishloq xo'jaligi hamda shahar madaniyati yuksala borgan. Yurtimizda bunyod
etilgan Samarqand, Qarshi, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Andijon, Marg'ilon, Termiz
va Qo'qon singari o'nlab shaharlarning yoshi ming yillar bilan o‘lchanishi ham
bejiz emas. Demoqchimizki, xalqimiz o'zi tug'ilib o'sgan yer-zaminga qattiq
bog'langan, uni e'zozlashni bolaligidan o'rganib, his qilib o'sadigan millat sanaladi.
Demak, xalqimizning o'z yurtiga cheksiz sadoqati, ehtiromi bilan bog'liq milliy
an'ana va qadriyatlari uning boy tarixi bilan izohlanadi. Xuddi shuningdek,
xalqimizning kattalarga hurmat, kichiklarga izzat ko'rsatish, mehmondo'stlik,
30

yordamga muhtojlarga shafqatli bo'lish, hayo, ibo va mehr-oqibat, ahli ayolini -
oilasini asrash, maishiy turmushda poklikni yuksak qadrlash singari an'ana va
qadriyatlari ham hayotning uzoq sinovlaridan o'tgan o'lmas ma'naviy merosimiz
sanaladi.
UMUMIY XULOSA.

Tarbiyaning natijasi yuksak ma‘naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi
yuqori malakali kadrlarni tarbiyalashdir. Bu jarayon ikki tomonlama bo‘lib,
uyushtirish va rahbarlik, shuningdek, o‘quvchi shaxsining o‘zi tomonidan faollik
ko‘rsatilishini taqozo etadi. Bu jarayonda pedagog yetakchi rol o‘ynaydi. CHunki u
ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadlari mohiyatini tushunadi, maqsad yo‘lida
amalga oshiriladigan vazifalar tizimidan yaxshi xabardor, tarbiya shakl, metod va
vositalarini asosli, ilmiy tarzda tanlab oladi va tarbiya jarayoniga tatbiq etadi.
Tarbiya jarayonining mohiyatini tarbiyaga har tomonlama yondashish bilan
muvaffaqiyatli tarzda, ilmiy tahlil qilish bilan bir qatorda bolaga milliy urfodatlar
va an‘nalarimizning qay daraja beqiyos ma‘naviy meros ekanligini ongiga
singdirishimiz zarur. Bola o‘sib va rivojlanib borgani sari tarbiya vazifalari
murakkablashib, chuqurlashib, tabahalashib boradi. Har tomonlama yetuk shaxsni
tarbiyalash unga izchil ravishda aqliy, g‘oyaviy-siyosiy, axloqiy, mehnat, estetik,
jismoniy, ekologik, iqtisodiy hamda huquqiy tarbiya berish, o‘quvchilarning ongi,
xulq-atvori va faoliyatining birligi, shuningdek, tarbiya jarayonini tashkil etishning
yakka, guruhli va ommaviy shakllarini qo‘shib olib borilishini tahminlaydigan
pedagogik tizimlarni vujudga keltirish va bu tizim g‘oyalariga amal qilishni talab
31

etadi. Ijtimoiy tarbiya jarayoni shaxsning ijtimoiy fazilatlarini shakllantirish, uning
atrof-tevarak, jamityat, odamlar hamda o‘ziga nisbatan munosabatlari doirasini
vujudga keltirish va uni kengaytirishga qaratilgan. SHaxs ishtirok etadigan ijtimoiy
munosabatlar tizimi qanchalik keng, xilma-xil va chuqur bo‘lsa, uning ma‘naviy
dunyosi shunchalik boy bo‘ladi.
ADABIYOTLAR RO’YHATI.
1.Javliyev T. An'analar - hayot saboo`i. - T., "o`zbekiston",1992.
2.Avloniy A. Turkiy Guliston yohud axloq. - T., "o`Qituvchi",1992.
3.Uzoqov X., E.G‘oziev, A.Tojiev. Oila etikasi va psixologiyasi. - T., "o`qituvchi",
1992.
4.Yo`ldoshev J., S.Xasanov. "Avesto"da axloqiy-ta‘limiyqarashlar. - T.,
"o`qituvchi ", 1992.
5.Mimomova. Farzand nihol, ota-ona -boo`bon. - T., "o`qituvchi",1993.
6.Jo`rabekov I. Yangi o`zbekiston - yangi qadamlar. - T., "o`zbekiston", 1994.
7.Jo`raevA J. Tarbiyaviy darslarni o`tish. -T., "o`qituvchi", 1994.
8.Munavvarov A.K.. Oila pedagogikasi. -T., "o`qituvchi", 1994.
9.Mahkamov U.. Axloq-odob saboqlari. - T., "Fan", 1994.
10. М urodov. Etnomadaniyat. Т . А dolat. 2003. 76-78-b.
11.Sattorov М ..O‘zbek udumlari. Т .: ―Fan, 1993. 140- б .(qisqartirib olingan.)
12. Karimov 1.A. o`zbekiston: o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. - T., "O`zbekiston",
1992.
13.Karimov I.A. o`zbekiston - kelajagi buyuk davlat. - T.,"o`zbekiston", 1992.
14. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. - T., "o`zbekiston", 1995/
32

16.Yandex.ru
17.Google.ru
18.Ziyo.uz
http://hozir.org
_______________________________________________ ta’lim yo nalishi ʻ
talabasi ______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
33

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi,ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________

Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
34

Komissiya a’zosi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
35

Купить