Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	201.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashning ijtimoiy pedagogik texnologiyalari

Art-terapiya o‘quvchilarga o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashda yordam beradi va
psixologik stressni kamaytiradi. Bu metod, o‘quvchilarning o‘zini anglashiga,
hissiy bo‘shliqni to‘ldirishga, shuningdek, o‘z fikrlarini vizual yoki ijodiy
shakllarda ifodalashga yordam beradi. Rasm chizish, rang berish, musiqani
tinglash va boshqa san’at shakllari orqali o‘quvchilar ichki dunyosini anglaydilar,
o‘z muammolarini hal qilishga yordam beradigan yangi ko‘nikmalarni egallaydilar.
Dramaterapiya – bu psixoterapevtik metod bo‘lib, dramatik ifoda va rol
o‘ynash orqali bolaning hissiy holatini tahlil qilish va yaxshilashga qaratilgan.
Dramaterapiya bolalar uchun o‘zini ifodalashning va ichki konfliktlarni bartaraf
etishning samarali vositasi bo‘lishi mumkin. O‘quvchilar dramatik o‘yinlar orqali
turli ijtimoiy vaziyatlarni o‘rgatishadi, ularga to‘g‘ri munosabatlar o‘rnatish,
o‘zlarining hissiyotlarini boshqarish va ijtimoiy qiyinchiliklarni bartaraf etishning
samarali yo‘llarini o‘rganadilar.
Rolli o‘yinlar – bu o‘quvchilarga o‘zini boshqalar o‘rnida ko‘rsatish va turli
ijtimoiy vaziyatlarda qanday harakat qilishlarini o‘rganishga yordam beruvchi
metoddir. Rolli o‘yinlar, bolalarga o‘z xatti-harakatlarini va qarorlarini tahlil
qilishda yordam beradi. Bu metod, o‘quvchilarga muloqot qilish va ijtimoiy
muammolarni hal qilishda qanchalik muvaffaqiyatli bo‘lishini tushunishga yordam
beradi. O‘yin jarayonida o‘quvchilar turli rollarda ishtirok etib, o‘zlarining ijtimoiy
munosabatlaridagi yondashuvlarini qayta ko‘rib chiqadilar.
Loyihaviy yondashuvlar o‘quvchilarning muvaffaqiyatga erishishga bo‘lgan
motivatsiyasini oshirishga yordam beradigan samarali pedagogik metoddir.
Loyihaviy yondashuv, o‘quvchilarni o‘zlari uchun aniq maqsadlar qo‘yishga
undaydi va ularni bu maqsadlarga erishish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni
rivojlantirishga yo‘naltiradi. O‘quvchilar jamoa sifatida loyihalar ustida ishlashadi,
ularning ijodiy yondashuvlari rivojlanadi, muloqot va hamkorlik ko‘nikmalarini
oshiradilar. Loyihaviy yondashuvda o‘quvchilar o‘zlari tanlagan mavzu bo‘yicha
ish olib boradilar va loyiha davomida bir nechta bosqichlarni amalga oshiradilar:
tadqiqot, rejalashtirish, ijodiy ishlarni amalga oshirish, natijalarni taqdim etish. Bu
28

bog‘liqdir. Bu xususiyatlar bolaning shaxsiy rivojlanishiga, o‘zini anglashga va
jamiyatga moslashishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Emosional beqarorlik. Emosional beqarorlik bolaning hissiyotlarini
boshqarishda qiyinchiliklarga duch kelishi, tez-tez kayfiyat o‘zgarishi yoki haddan
tashqari reaktsiyalarni namoyon qilishiga olib keladi. Bu bolalar o‘z his-
tuyg‘ularini ifoda etishda noaniqlik va beqarorlikni ko‘rsatadilar. Ular kichik
sabablarga ko‘ra yig‘lash, g‘azablanish yoki tashvishga tushishlari mumkin.
Emosional beqarorlik ko‘pincha bolaning ichki xotirjamlikni topa olmasligi, o‘ziga
nisbatan ishonchsizlik yoki boshqalar bilan munosabatda noaniqlikdan kelib
chiqadi. Bu holat bolaning ijtimoiy va o‘zaro munosabatlarini murakkablashtiradi,
chunki ular o‘z hissiyotlarini boshqarishda qiynalishadi. Bunday bolalar ko‘pincha
atrofdagi odamlarga qarshi salbiy munosabatda bo‘lishadi va o‘zlarini xavf ostida
his qilishlari mumkin.
Agressivlik. Agressivlik tarbiyasi og‘ir bolalarda keng tarqalgan psixologik
xususiyatlardan biridir. Bu bolalar ko‘pincha o‘zlarini himoya qilishda haddan
tashqari reaktiv bo‘ladilar, ya’ni ular atrofdagilarga nisbatan zo‘ravonlik
ko‘rsatishga moyil bo‘lishadi. Agressivlik jismoniy yoki og‘zaki tajovuzkorlik
shaklida namoyon bo‘lishi mumkin. Masalan, ular boshqalarni urish, haqoratlash
yoki kamsitish kabi xatti-harakatlar qilishadi. Agressiv bolalar tez-tez o‘zlarini
tahdid ostida yoki kuchli xavotirda his qilishadi, bu ularning himoya instinktini
faollashtiradi. Bunday bolalarda odatda o‘zini himoya qilish va atrofdagi muhitga
qarshi kurashish ehtiyoji paydo bo‘ladi. Agressivlik, ko‘pincha, bolaning oilasidagi
muammolar, yolg‘izlik yoki tashvishlardan kelib chiqadi.
E’tiborsizlik. E’tiborsizlik bolaning diqqatini jamlashda va o‘z vazifalarini
bajarishda qiyinchiliklarga olib keladi. Bunday bolalar o‘quv faoliyatlariga yoki
boshqa faoliyatlarga diqqatini to‘plamaydilar, tezda chalg‘ishadi va topshiriqlarni
oxirigacha bajarmaydilar. Bu holat bolaning o‘z-o‘zini tartibga solish va o‘qish
jarayoniga e’tibor berishda muammolarga olib keladi. E’tiborsizlikning sabablari
turlicha bo‘lishi mumkin, jumladan, stress, oilaviy muammolar yoki tashqi
10

I-BOB. TARBIYASI OG‘IR BOLALAR: NAZARIY ASOSLAR VA
IJTIMOIY OMILLAR
1.1. Tarbiyasi og‘ir bolalar tushunchasi va ularning psixologik portreti
Tarbiyasi og‘ir bolalar deganda, odatda ijtimoiy me’yor va qoidalarga zid
harakat qiluvchi, pedagogik ta’sirga qiyinchilik bilan bo‘ysunadigan, o‘z
harakatlari bilan o‘zi va boshqalarga psixologik yoki ijtimoiy noqulaylik
tug‘diruvchi bolalar tushuniladi. Bu turdagi bolalar ko‘pincha maktabda
muammoli deb hisoblanadi, chunki ular darslarga befarqlik bilan qaraydi, sinfda
intizomga rioya qilmaydi, do‘stlari bilan janjallashadi, o‘qituvchi va kattalarning
gapiga quloq solmaydi, o‘zlarining salbiy harakatlarini esa qasddan amalga
oshiradi. Pedagogika va psixologiya fanlarida tarbiyasi og‘ir bola tushunchasi
turlicha talqin qilinadi. Masalan, rus psixologi A.S. Makarenko ularni “qiyin
tarbiyalanuvchilar” deb atagan va ularning salbiy xatti-harakatlarini noto‘g‘ri
oilaviy muhit, e’tiborsizlik, qat’iy tarbiya yetishmasligi bilan bog‘lagan. Boshqa
bir pedagogik manbalarda esa tarbiyasi og‘ir bolalar “ijtimoiy moslashuvi
buzilgan, axloqiy mezonlarni buzishga moyil, ichki o‘zini tutish mexanizmi zaif
rivojlangan, ichki psixik ehtiyojlari va xatti-harakatlari o‘rtasida ziddiyat mavjud
bo‘lgan shaxslar” deb tariflanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining me’yoriy hujjatlarida
ham bunday bolalar “tarbiyaviy yondashuvda alohida e’tibor talab qiluvchi,
psixologik yondashuv asosida ishlanishi lozim bo‘lgan, ijtimoiylashuv jarayonida
og‘ishlarga ega shaxslar” sifatida ko‘rsatilgan.
Tarbiyasi og‘ir bolalar quyidagi belgilar orqali aniqlanishi mumkin:
 Dars jarayonida faol ishtirok etmasligi, ko‘pincha bezovtalik bilan ajralib
turishi;
5

ishonchni oshiradi, uning shaxsiyatini rivojlantiradi va o‘quv jarayoniga yanada
faol kirishishini ta’minlaydi.
Dars jarayonidagi qiyinchiliklar va motivatsiya yetishmovchiligi bolalar
o‘qishga bo‘lgan munosabatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Agar o‘quvchilar darsda
muvaffaqiyatga erisha olmasalar yoki o‘qituvchidan kerakli yordamni olmasalar,
bu ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini kamaytirishi mumkin.
Muvaffaqiyatsizliklar bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytiradi va uning
motivatsiyasini susaytiradi. Bu holatning davom etishi esa, bola uchun o‘qishdagi
muvaffaqiyatsizliklar, ijtimoiy muammolar va xulqiy nosozliklar yuzaga kelishiga
olib kelishi mumkin. Motivatsiyaning yetishmasligi bolaning o‘zini ifoda etishiga,
o‘qishdagi muvaffaqiyatlarga va ijtimoiy munosabatlarga to‘siq bo‘lishi mumkin.
Dars jarayonida qiziqarli va o‘quvchilarni rag‘batlantiruvchi elementlarning
yetishmasligi bolalarda passivlikni keltirib chiqaradi. Agar darslar monoton va
faqat ma’lumot olishga qaratilgan bo‘lsa, o‘quvchilar darsga nisbatan qiziqishni
yo‘qotishlari mumkin. Bu, o‘z navbatida, bolalarda o‘qish va o‘rganish istagini
kamaytiradi, ularning motivatsiyasini pasaytiradi va ta’limga bo‘lgan ijobiy
munosabatni o‘zgartiradi. O‘quvchilarning individual ehtiyojlari va qiziqishlarini
hisobga olish juda muhimdir. Agar darsning mazmuni va metodologiyasi bola
uchun qiziqarli bo‘lmasa, u o‘zini o‘qish jarayonidan ajratilgan va ishtirok
etmaslikka moyil bo‘lishi mumkin. O‘qituvchining bolalarning ehtiyojlarini
tushunishi va ularga mos yondashuvlar tanlashi zarur. Bu yondashuv bolalarga
o‘zini ifoda etish imkoniyatini beradi, motivatsiyasini oshiradi va dars jarayoniga
faol ishtirok etishga undaydi. O‘quvchilarning xulqidagi o‘zgarishlar ko‘pincha
o‘qishdagi muvaffaqiyatsizliklar, o‘qituvchidan yetarli yordam olmayotganlik yoki
ijtimoiy aloqalarda qiyinchiliklar tufayli yuzaga keladi. Bu holatlar bolalarning
o‘ziga bo‘lgan ishonchsizlikni kuchaytirishi va psixologik holatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, ta’lim tizimida bolaning psixologik holatini
hisobga olish, unga mos pedagogik yondashuvlar va yordam taklif qilish zarurdir.
18

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Yangi davr tarbiyasi bolaga faqat axloqiy-me’yoriy
qoidalarni singdirish bilan cheklanmay, balki uni har tomonlama rivojlantirish,
o‘zini anglash, ijtimoiy hayotda moslashuvchan bo‘lishga o‘rgatishni ham taqozo
etmoqda. Biroq bugungi ijtimoiy hayotda uchrayotgan turli muammolar, oilaviy
tarbiyaning izdan chiqishi, ta’lim tizimidagi kamchiliklar va bolalarning psixologik
ehtiyojlari inobatga olinmasligi natijasida “tarbiyasi og‘ir bola” deb ataluvchi toifa
paydo bo‘lmoqda. Bu bolalar o‘z xatti-harakatlari, ijtimoiy muomala qoidalariga
rioya qilmaslik, agressivlik, emotsional beqarorlik, atrofdagilar bilan muloqotdagi
qiyinchiliklar bilan ajralib turadi. Tarbiyasi og‘ir bolalar sonining ortib borayotgani
ta’lim muassasalari, ota-onalar, ijtimoiy pedagoglar va psixologlar oldida yangi
yondashuvlarni, tizimli va ilmiy asoslangan metodlarni qo‘llash zaruratini
tug‘diradi. Ayniqsa, ijtimoiy pedagogik texnologiyalar bu borada katta ahamiyatga
ega bo‘lib, bolani anglash, uni ijtimoiy muhitga moslashtirish, ijobiy hulq-atvor
shakllantirishda muhim vositadir. Bunday texnologiyalar yordamida bolalarning
shaxsiy ehtiyojlari, ijtimoiy muammolari va ichki ruhiy holatlari chuqur tahlil
qilinadi va ularning yechimi yo‘lga qo‘yiladi.
Ijtimoiy pedagogik texnologiyalar tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashda
individual yondashuv, muvofiqlashtirilgan tizimli reja, oila-maktab hamkorligi,
diagnostika va reabilitatsiyaga asoslanadi. Ular bolaning o‘zini ijtimoiy muhitda
tutish ko‘nikmalarini shakllantirish, o‘zini ifoda etish va his-tuyg‘ularini
boshqarishni o‘rgatishda samarali hisoblanadi. Bu esa, nafaqat bolaning xulqini
ijobiy tomonga o‘zgartiradi, balki jamiyatga foydali bo‘lgan barkamol shaxs
sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Shunday ekan, ushbu kurs ishi orqali tarbiyasi
og‘ir bolalar bilan ishlashda qo‘llanilayotgan ijtimoiy pedagogik texnologiyalarni
3

shaxsiy va guruh mashg‘ulotlari bolalarning psixologik holatini yaxshilash va
ijtimoiy hayotga moslashishlarini ta'minlashda muhim vositadir.
Xulosa sifatida, tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashda ijtimoiy pedagogik
texnologiyalar samarali qo‘llanilsa, bu bolalarning nafaqat o‘quv jarayonidagi
muvaffaqiyatini, balki ijtimoiy moslashuvini ham ta'minlaydi. Bu jarayonda
o‘qituvchilar, psixologlar, ota-onalar va jamiyatning o‘zaro hamkorligi bolalarning
rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. To‘g‘ri yondashuvlar, metodlar va
texnologiyalar yordamida, tarbiyasi og‘ir bolalar jamiyatda muvaffaqiyatli va faol
a'zolar bo‘lib, o‘z salohiyatlarini to‘liq ro‘yobga chiqarishlari mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdullaeva, M. Ijtimoiy pedagogika asoslari. Tashkent: Fan va
texnologiya, 2020, 280 bet.
2. Alimov, A. Psixologiya va pedagogik faoliyat. Tashkent: Tashkent
universiteti nashriyoti, 2019, 220 bet.
3. Asimov, M. Tarbiya tizimida innovatsiyalar. Tashkent: Science and
Education, 2021, 305 bet.
4. Berkovich, I. Pedagogik texnologiyalar. Tashkent: Sharq, 2018, 210 bet.
5. Djalilov, A. Psixologiya va o‘quv jarayoni. Tashkent: Ma'naviyat, 2022,
250 bet.
6. Jabborov, M. Oila va jamiyatda pedagogik ro‘l. Tashkent: Akademiya,
2020, 290 bet.
7. Kamilov, N. Pedagogik metodlar va ularning amaliyoti. Tashkent:
O‘zbekiston, 2021, 220 bet.
31

Ijobiy ta’sir va nazorat: OAV va virtual dunyo ta’sirini optimallashtirish
uchun bola uchun ijobiy, ma’rifiy va ta’lim beruvchi kontentni tanlash zarur.
Maqsadli va foydali materiallar bola uchun ijtimoiy moslashuvni osonlashtirishi,
uning psixologik rivojlanishini yaxshilashi va sog‘lom fikrlash tarzini
shakllantirishga yordam beradi. Ota-onalar va tarbiyachilar bolalarga
ma’lumotlarni to‘g‘ri tanlashda yordam berishi va ular bilan bu mavzularni
muhokama qilish orqali virtual dunyo va real hayot o‘rtasidagi chegara farqini
tushuntirishlari kerak.
1.3. Ta’lim tizimidagi muammo va ularning bola xulqiga ta’siri
Ta’lim tizimidagi muammolar va ularning bola xulqiga ta’siri ko‘plab
omillarga bog‘liq. Maktabda bolalarning o‘qish jarayoni va ijtimoiy rivojlanishi,
o‘qituvchi va sinfdoshlar bilan munosabatlar, shuningdek dars jarayonidagi
qiyinchiliklar va motivatsiya yetishmovchiligi kabi muammolar bolalar xulqini va
psixologik holatini shakllantirishda katta ahamiyatga ega.
Maktabdagi ijtimoiy muhit va pedagogik yondashuv bola rivojlanishida juda
muhim rol o'ynaydi. Bu omillar bolaning nafaqat akademik muvaffaqiyatiga, balki
uning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishiga ham ta'sir qiladi. Maktabda bola o'zini
qanday his qilishi, o'zini qanday ifodalashini va boshqa o'quvchilar bilan qanday
munosabatda bo'lishini, asosan, maktabdagi ijtimoiy muhit shakllantiradi. Bu
muhitning ijobiy yoki salbiy bo'lishi bola psixologiyasini va uning xulqini
aniqlaydi. Agar bola maktabda o'zini qadrli, hurmatga loyiq his qilmasa, bu uning
o'qishga bo'lgan motivatsiyasini pasaytiradi, o'ziga bo'lgan ishonchini kamaytiradi
va turli psixologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Pedagogik
yondashuvlar bola o'qish jarayonidagi muvaffaqiyatiga va umumiy rivojlanishiga
katta ta'sir ko'rsatadi. O'qituvchining bolalar bilan ishlash uslubi, unga yondashuvi,
bolaning ehtiyojlariga mos kelishi muhimdir. Agar o'qituvchi o'z ishida bir xil
usullarni qo'llasa yoki bolalar bilan noxush tarzda munosabatda bo'lsa, bu
bolalarda o'qish jarayoniga nisbatan salbiy munosabatni shakllantirishi mumkin.
Bu esa, o'z navbatida, bola o'qishga bo'lgan qiziqishni yo'qotishiga, o'z xulqida
15

Ijtimoiy pedagog, ijtimoiy qiyinchiliklarni yengishga va o‘quvchilarni o‘zlarining
salbiy xulq-atvorlarini bartaraf etishga yo‘naltirilgan individual yondashuvni
amalga oshiradi.
2. Profilaktik va korreksion ishlar olib borish : Ijtimoiy pedagog
o‘quvchilarda turli ijtimoiy va psixologik muammolarni aniqlaydi va ularni
bartaraf etish uchun profilaktik va korreksion ishlarga jalb qiladi. Bu ishlarda,
o‘quvchilarning xulq-atvoridagi salbiy o‘zgarishlarni oldini olish, zo‘ravonlik,
diskriminatsiya, turli ruhiy qiyinchiliklar va o‘qishdagi muammolarni hal etishga
yordam beradi. Korreksion ishlar, o‘quvchilarga muammolarni tushunishga va
ularni to‘g‘ri hal qilish yo‘llarini o‘rgatishga qaratilgan.
3. Psixologik maslahatlar va yordam berish : Ijtimoiy pedagog
o‘quvchilarga psixologik maslahatlar berish va turli psixologik muammolarni hal
qilishda yordam beradi. Bu, ayniqsa, o‘quvchilarning o‘zini tutishidagi, o‘qishga
bo‘lgan motivatsiyasidagi yoki oilaviy muammolaridagi qiyinchiliklarni hal
qilishda muhimdir. Ijtimoiy pedagog, o‘quvchilarga psixologik yordamni
individual va guruh shaklida ko‘rsatib, ularning ijtimoiy holatini yaxshilaydi.
4. Ijtimoiy-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish : Ijtimoiy pedagog bolalarga
ijtimoiy faoliyatlar, ko‘ngilochar tadbirlar, madaniy dasturlar va boshqa turdagi
faoliyatlarni tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilarga jamiyatda faol
ishtirok etish, ko‘ngilochar tadbirlarda qatnashish va ijtimoiy aloqalarni o‘rnatish
imkoniyatlarini yaratish orqali ularning ijtimoiy rivojlanishiga yordam beradi. Bu
ishlarda, o‘quvchilar o‘zini ijtimoiy guruhda faol va muhim a’zo sifatida his
qilishlari uchun zarur sharoitlar yaratiladi.
Ijtimoiy pedagogning vazifalari bolalarning nafaqat ta’lim jarayonidagi
muvaffaqiyatini, balki ularning ijtimoiy va psixologik rivojlanishini ta’minlaydi.
Ularning samarali faoliyati, o‘quvchilarning muammolarini tushunishga va bartaraf
etishga, ijtimoiy moslashuvni ta’minlashga, hamda umumiy salbiy xulq-atvorlarni
kamaytirishga yordam beradi.
24

23. Zokirov, S. Yoshlar tarbiyasida yangi yondashuvlar. Tashkent:
O‘zbekiston, 2022, 300 bet.
24. Ismailov, H. Pedagogik texnologiyalar va yangi metodlar. Tashkent:
Fan, 2020, 290 bet.
25. Jalilov, O. Psixologik yordam va tarbiya. Tashkent: Ma'naviyat, 2019,
210 bet.
26. Khayitov, T. Ta'lim va tarbiya metodikasi. Tashkent: Ilm-fan, 2021, 230
bet.
27. Makhmudov, E. Pedagogik texnologiyalar bo‘yicha qo‘llanma.
Tashkent: Sharq, 2022, 220 bet.
28. Rahmonov, D. Innovatsion pedagogik metodlar. Tashkent: O‘zbekiston,
2021, 260 bet.
29. Sodiqov, Z. Ijtimoiy pedagogik faoliyat. Tashkent: Akademiya, 2020,
275
30. Tashkent, A. Bolalar tarbiyasida psixologik usullar. Tashkent: Science
and Education, 2021, 240 bet.
33

Ba’zi bolalar qo‘shimcha yordamga muhtoj bo‘lishi mumkin, boshqalar esa o‘zini
yaxshi his qilish uchun murakkabroq vazifalarni bajarishga tayyor bo‘lishi
mumkin. Bu yondashuv bolaning o‘quv jarayoniga aktiv tarzda jalb qilinishini
ta’minlaydi va uning muvaffaqiyatini oshiradi.
Psixologik-pedagogik diagnostika esa bolaning psixologik holati, emotsional
va ijtimoiy rivojlanishini aniqlash va baholash jarayonidir. Psixologik diagnostika
yordamida o‘qituvchi bolaning ruhiy holatini tushunishga, uning o‘qishga bo‘lgan
motivatsiyasini aniqlashga, shuningdek, ijtimoiy muhitda qanday
moslashayotganini baholashga imkon yaratadi. Diagnostika orqali bolaning
ta’limdagi qiyinchiliklarini aniqlash va ularga yordam ko‘rsatish imkoniyati
oshadi. Psixologik diagnostika jarayonida bola o‘quvchining ijtimoiy aloqalarini,
do‘stlari bilan munosabatlarini, sinfdoshlar bilan qanday interaksiya qilayotganini
o‘rganish zarur. Buning yordamida o‘qituvchi bolaning ijtimoiy moslashuvini va
psixologik holatini yaxshilash uchun muvofiq usullarni tanlash imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Shuningdek, diagnostika orqali bolaning o‘rganishga bo‘lgan qiziqishi,
motivatsiyasi, emotsional holati, o‘ziga bo‘lgan ishonchi kabi jihatlar aniqlanadi.
Diagnostika usullari turli xil bo‘lishi mumkin. Suhbatlar va so‘rovnomalar
o‘quvchilarning psixologik holatini aniqlashda yordam beradi. Psixologik testlar
orqali esa bolaning kognitiv va emosional rivojlanishi baholanadi. O‘qituvchilar
bolalarning individual xususiyatlarini va ehtiyojlarini tushunib, ular bilan samarali
ishlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Individual yondashuv va psixologik-
pedagogik diagnostika ta’lim jarayonini yanada samarali va bolaga moslashtirilgan
tarzda olib borishga yordam beradi. Bu, o‘z navbatida, bolaning rivojlanishini
ta’minlaydi va uning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Empatiya, ishonch va qo‘llab-quvvatlash bolaning ta’lim jarayonidagi
muvaffaqiyatini ta’minlash uchun juda muhim omillardir va ular bolaning
psixologik holatiga bevosita ta’sir qiladi. Ushbu yondashuvlar o‘qituvchi va
o‘quvchi o‘rtasida mustahkam aloqalar o‘rnatish, bolaning o‘ziga bo‘lgan
ishonchini oshirish va o‘qishdagi muvaffaqiyatlarini rag‘batlantirishda muhim
20

2.2. Maktab ijtimoiy pedagogi va psixologining o‘rni
Maktab ijtimoiy pedagogi va psixologi ta’lim tizimining muhim tarkibiy
qismi bo‘lib, ular bolalarning psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Ijtimoiy pedagog va psixolog, o‘quvchilarning salbiy xulq-atvorlarini
to‘g‘rilash, emotsional va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish, shuningdek, ular
bilan ishlashda o‘qituvchilar va ota-onalar bilan hamkorlikda samarali natijalarga
erishish uchun mas’uldir.
Ijtimoiy pedagogning vazifalari va funksiyalari . Ijtimoiy pedagog,
maktabda o‘quvchilarning ijtimoiy, psixologik va emotsional rivojlanishini
ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. Uning vazifalari va funksiyalari, bola va jamiyat
o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalar va o‘quvchilarning psixologik holatini yaxshilashga
yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ijtimoiy pedagogning asosiy vazifalari quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
1. Bolalarni ijtimoiy rivojlantirish : Ijtimoiy pedagog bolalarning ijtimoiy
ko‘nikmalarini rivojlantiradi, shuningdek, jamiyatda o‘z o‘rnini topish va
boshqalar bilan to‘g‘ri munosabatlar o‘rnatishga yordam beradi. Bu jarayonda,
bolalar o‘zini hurmat qilish, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishni o‘rganadilar.
23

muhitning bolaning psixologik holatiga salbiy ta’siri. Bunday bolalar tez-tez
darslarda muvaffaqiyatsizlikka uchraydilar, bu esa ularning o‘ziga bo‘lgan
ishonchining pasayishiga olib keladi. Diqqatni jamlashdagi qiyinchiliklar ularning
ijtimoiy faoliyatlariga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin, chunki ular guruh ishlarida
faol ishtirok etishdan ko‘ra, o‘ziga qaram bo‘lishadi.
1.2. Tarbiyasi og‘ir bolalarning shakllanishiga ta’sir etuvchi ijtimoiy
omillar
Oilaviy muhit va tarbiya uslublari tarbiyasi og‘ir bolalar uchun eng muhim
ta’sir etuvchi omillardandir. Bolaning rivojlanishi, uning psixologik holati, ijtimoiy
qobiliyatlari va xulq-atvoridagi buzilishlar oilaviy sharoitlar bilan bevosita
bog‘liqdir. Oilaviy muhit bolaning shaxsiyati va psixologiyasining shakllanishiga
katta ta’sir ko‘rsatadi. Oila birinchi navbatda bola uchun xavfsiz joydir, shu bilan
birga, u bolaga birinchi marta hayotda qanday munosabatda bo‘lish, boshqalar
bilan qanday aloqada bo‘lishni o‘rgatadi. Bola oilada o‘zini qanday his qilishi,
qanday qiymatlar va standartlar asosida o‘sishi uning kelajakdagi shaxs sifatida
shakllanishiga asos bo‘ladi. Agar bola o‘z oilasida sevgi, e’tibor, xushmuomalalik
va hurmatni his etsa, u o‘zining ruhiy va ijtimoiy rivojlanishida barqaror bo‘ladi.
Ammo agar oilaviy munosabatlarda doimiy g‘alayonlar, nizolar yoki aloqa
muammolari bo‘lsa, bolada noxush hissiyotlar, xavotirlar va tashvishlar paydo
bo‘lishi mumkin. Bu ruhiy beqarorlik va salbiy xulq-atvorning yuzaga kelishiga
olib keladi. Tarbiya uslublarining bolaga ta’siri ham beqiyosdir. Avtoritar tarbiya
uslubida bola ota-onaning buyruqlariga bo‘ysunadi, lekin o‘z fikr va hissiyotlarini
erkin ifoda etishga imkon olmaydi. Bunday uslubda bola ko‘pincha ota-onaning
ko‘rsatmalari bilan harakat qilishga majbur bo‘ladi, lekin uning o‘z shaxsiyatinga
bo‘lgan ehtiyojlari va fikrlari e’tiborga olinmaydi. Bu bolada isyonkorlik, o‘z-
o‘ziga ishonchsizlik va ichki inqirozlar rivojlanishiga olib keladi. Shu bilan birga,
bolalar o‘z his-tuyg‘ularini namoyon etishga, mustaqil qarorlar qabul qilishga va
boshqalar bilan ijtimoiy munosabatlar o‘rnatishga qiynaladi.
11

sharoitlarining noxushligi va ta’limga bo‘lgan imkonsizliklar bilan yuzma-yuz
keladi. Bu holatlar bolaning ruhiy va jismoniy rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi.
Moliyaviy qiyinchiliklar, bola va uning oilasi uchun doimiy stress manbai bo‘lishi
mumkin, bu esa bolaning psixologik holatini buzishi va xavfli xulq-atvorni
rivojlantirishiga olib kelishi mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy muhitdagi o‘zgarishlar
bolaning o‘zini atrofdagi dunyo bilan qanday bog‘lashini belgilaydi. Agar bola
o‘zini ijtimoiy jihatdan marginalizatsiyalangan yoki jamoaviy aloqalardan
chetlashtirilgan guruhlarga mansub deb hisoblasa, unda o‘z shaxsiyatini aniqlashda
qiyinchiliklarga duch keladi. Bunday holatlar bola o‘zini ijtimoiy jihatdan beqaror
his qilishi, xavfli va agressiv xulq-atvorni rivojlantirishga olib kelishi mumkin.
Kam daromadli oilalarda bola, ayniqsa, ota-onalarining stressi va hayotdagi
qiyinchiliklar sababli e’tiborsizlikni sezishi mumkin. Bu esa bola o‘zini himoyasiz
va sevgi va e’tibordan mahrum his qilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Atrof-muhit
omillari bolaning rivojlanishida juda muhim o‘rin tutadi. Bola atrofidagi ijtimoiy
guruhlar – maktabdagi do‘stlar, o‘qituvchilar, qo‘shnilar, jamoatdagi boshqa
shaxslar – uning shaxsiyatini shakllantiradi. Agar bola o‘z atrofidagi odamlar bilan
sog‘lom va ijobiy aloqalar o‘rnatgan bo‘lsa, u jamiyatga moslashishda
muvaffaqiyatli bo‘ladi. Ular bolaning o‘zini qanday his qilishini, o‘zini qanday
anglashini va qanday munosabatlar o‘rnatishini ta’sir qiladi. Maktabdagi ijtimoiy
guruhlar bolaning ijtimoiy qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Masalan, do‘stlarining ijobiy ta’siri bolada o‘z-o‘zini hurmat qilishni, boshqalar
bilan hurmatga asoslangan munosabatlar o‘rnatishni rivojlantirishi mumkin.
Aksincha, bola ijtimoiy jihatdan beqaror yoki salbiy muhitda o‘sgan bo‘lsa, o‘zini
izolyatsiya qilishni boshlashi, boshqalar bilan ijtimoiy aloqalarni to‘xtatishi yoki
o‘ziga xos ijtimoiy qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Bunday bola ko‘pincha
o‘zini jamiyatga moslashtirishda qiynaladi, bu esa uning xulq-atvorini buzilishiga,
agressivlik yoki o‘zini izolyatsiya qilish kabi salbiy holatlarni rivojlantirishi
mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy muhit va atrof-muhitning ta’siri bola hayotining turli
sohalarida sezilarli izlar qoldiradi.
13

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. TARBIYASI OG‘IR BOLALAR: NAZARIY ASOSLAR VA
IJTIMOIY OMILLAR
1.1. Tarbiyasi og‘ir bolalar tushunchasi va ularning psixologik portreti………… 5
1.2. Tarbiyasi og‘ir bolalarning shakllanishiga ta’sir etuvchi ijtimoiy
omillar…… 11
1.3. Ta’lim tizimidagi muammo va ularning bola xulqiga
ta’siri ………………… 15
II-BOB. TARBIYASI OG‘IR BOLALAR BILAN ISHLASHNING
IJTIMOIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARI
2.1. Ijtimoiy pedagogik yondashuvlar: tamoyillar va
usullar …………………….. 19
2.2. Maktab ijtimoiy pedagogi va psixologining o‘rni ………………………….. . 23
2.3. Amaliy tajriba va ilg‘or
texnologiyalar……………………………………… 27
XULOSA……………………………………………………………………….. 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 31
2

Art-terapiya va dramaterapiya bolaning tasavvurini rivojlantiradi, ijodiy fikrlashni
oshiradi va emotsional izolyatsiyadan chiqishga yordam beradi. Rolli o‘yinlar esa
bolaga ijtimoiy vaziyatlarda o‘zini qanday tutish kerakligini, turli xarakterlar bilan
muloqot qilishni o‘rgatadi va jamiyatda muvaffaqiyatli moslashish uchun zarur
bo‘lgan ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Bularning barchasi bolalarni yanada
moslashuvchan va barqaror shaxslar sifatida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega.
Rivojlantiruvchi muhit texnologiyasi bolalarning psixologik va ijtimoiy
rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Bu yondashuvda bola uchun xavfsiz va
yaratishga imkon beruvchi muhit ta'minlanadi, unda bolalar o‘z salohiyatini
ro‘yobga chiqarishlari mumkin. Yaratilgan rivojlantiruvchi muhit bolalarning
o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, ular o‘zlarini erkin va xavfsiz his qilishadi.
Ushbu yondashuv ijtimoiy pedagoglarning bola bilan ishlashdagi asosiy vositasiga
aylanadi.
Loyihaviy yondashuvlar ham o‘quvchilarning muvaffaqiyatga erishishida
muhim rol o‘ynaydi. Bolalarga aniq maqsadlar qo‘yish va shu maqsadlar yo‘lida
harakat qilishni o‘rgatish ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Loyihaviy
yondashuvlar orqali bolalar jamiyatda o‘z o‘rnini topishga yordam beradigan
ko‘nikmalarni egallaydilar. Bu yondashuvlar bolaning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini
oshiradi, uning maqsadga intilish ruhini kuchaytiradi.
Tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashda ota-onalar bilan hamkorlikning
ahamiyati katta. Ota-onalar farzandlarining uyda qanday holatda ekanligini bilib,
pedagogik jarayonda ular bilan yaqin aloqada bo‘lishlari zarur. Ota-onalar bilan
doimiy va samarali ma'lumot almashish, ularga o‘z farzandlarini qanday
tarbiyalash, rag‘batlantirish va ularni motivatsiya qilish haqida maslahatlar berish
bolalar bilan olib boriladigan ishlarning muvaffaqiyatini ta'minlaydi.
Bundan tashqari, ijtimoiy pedagoglar va psixologlar bolalar bilan ishlashda
nafaqat individual yordam, balki guruhni ham e'tiborga olishlari kerak. Guruhlar
bilan ishlash, ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish va bolalarning o‘zaro aloqalarini
yaxshilashda samarali bo‘ladi. Shuningdek, psixologik va pedagogik maslahatlar,
30

salbiy o'zgarishlarga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan, shaxsiy yondashuv
va ijodiy pedagogika bolaning o'zini o'stirishga, uning o'ziga bo'lgan ishonchini
oshirishga yordam beradi. Agar o'qituvchi bola bilan individual yondashuvni
qo'llasa, uning ehtiyojlariga javob bera olsa, bolaning rivojlanishiga ijobiy ta'sir
ko'rsatadi.
Maktabdagi ijtimoiy muhitda bola o'zini qanday his qilishini aniqlovchi bir
nechta omillar mavjud. Birinchidan, sinfdoshlari bilan munosabatlar muhimdir.
Agar bola sinfdoshlar bilan yaxshi munosabatlar o'rnatsa, u o'zini ijtimoiy jihatdan
moslashtiradi va bu uning o'qish jarayoniga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Aksincha, agar
bola o'zini ijtimoiy jihatdan izolyatsiya qilgan bo'lsa yoki do'stlari bilan yaxshi
aloqalar o'rnata olmasa, u o'zini qiyin holatlarda his qilishi mumkin. Ikkinchidan,
o'qituvchi bilan munosabatlar muhimdir. O'qituvchining bolaning shaxsiy
ehtiyojlarini tushunishi va unga individual yondashuvi uning rivojlanishiga katta
hissa qo'shadi. Bola o'qituvchisi tomonidan qo'llab-quvvatlanganini, hurmat
qilinishini his qilsa, uning o'ziga bo'lgan ishonchi oshadi va u o'qish jarayonida
muvaffaqiyatli bo'ladi. Pedagogik yondashuvlarning xilma-xilligi ham bola
rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Agar o'qituvchi turli metodlardan
foydalanib, bolaning qiziqishlari va ehtiyojlarini hisobga olgan holda ta'lim
beradigan bo'lsa, bu uning akademik muvaffaqiyatlariga yordam beradi.
Shuningdek, bolaga o'zini ifodalash uchun imkoniyat yaratish, ijodiy faoliyatni
rag'batlantirish uning o'ziga bo'lgan ishonchini oshiradi va rivojlanishiga yordam
beradi.
Agar pedagogik yondashuvlar bolaning xususiyatlariga mos kelmasa, bu
o'qish jarayonida qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Misol uchun,
o'qituvchining bolalarga noxush yoki asabiy tarzda munosabatda bo'lishi, doimo
bir xil pedagogik metodlarni qo'llash bolaning psixologik holatiga salbiy ta'sir
ko'rsatadi. Bu bolaning o'ziga bo'lgan ishonchsizligini kuchaytirishi va psixologik
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Boshqa tomondan, o'qituvchi bolalarga
shaxsiy yondashuvni qo'llaganida, uning o'ziga bo'lgan ishonchi kuchayadi va
16

muhitda muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi. Ota-onalar va maktab o‘rtasidagi
hamkorlikning yana bir muhim yo‘nalishi ijtimoiy va psixologik dasturlarni tashkil
etishdir. Bu dasturlar ota-onalar bilan birgalikda o‘quvchilarga yordam berish,
ularning muammolarini hal qilish uchun zarur vositalarni taqdim etadi.
O‘quvchilar uchun foydali mashg‘ulotlar, treninglar va faoliyatlar o‘tkazish orqali,
bolalarning psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga ko‘mak beriladi. Ota-onalar va
maktab o‘rtasidagi mustahkam hamkorlik bolaning ijtimoiy va psixologik
rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Bu hamkorlik o‘quvchilarning uyda va
maktabda muvaffaqiyatli rivojlanishiga yordam beruvchi zarur sharoitlarni
yaratadi. Ota-onalar va o‘qituvchilar birgalikda ishlash orqali, bolalarning
ehtiyojlariga mos yondashuvlarni ishlab chiqishlari va ularni qo‘llab-quvvatlashlari
mumkin.
2.3. Amaliy tajriba va ilg‘or texnologiyalar
“Rivojlantiruvchi muhit” texnologiyasi bolalar va o‘quvchilarning individual
va ijtimoiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Bu texnologiyaning
asosiy maqsadi – o‘quvchilarga o‘zining ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirish, o‘z-
o‘zini anglash va jamiyat bilan o‘zaro munosabatlarni to‘g‘ri o‘rnatish
imkoniyatlarini yaratishdir. Texnologiya, asosan, ijtimoiy pedagogik yondashuvlar
va faoliyatlarga asoslanadi. O‘quvchilarni rivojlantirish uchun qulay muhit
yaratish, ularga individual yondashuvni ta'minlash va ijtimoiy ko‘nikmalarni
shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Bunday muhitda o‘quvchilar o‘zlarini erkin
his qilishlari, o‘z fikrlarini ochiq aytishlari va ijtimoiy jamoada faol ishtirok
etishlari uchun imkoniyatlar mavjud bo‘ladi.
Art-terapiya – bu san'at va ijodiy faoliyat orqali psixologik muammolarni
hal qilish va emotsional holatni yaxshilashga yordam beradigan terapevtik jarayon.
27

o'qishga bo'lgan motivatsiyasi ortadi. Maktabdagi pedagogik yondashuvlar
bolaning ijtimoiy moslashuviga, uning o'zini hurmat qilishiga va boshqalar bilan
yaxshi aloqalar o'rnatishiga yordam beradi. Aksincha, noto'g'ri pedagogik usullar
bolaning o'zini qiyinchiliklarda his qilishiga, o'ziga bo'lgan ishonchsizlikka olib
keladi va o'zini jamiyatga moslashtirishda qiyinchiliklar yaratadi.
O‘qituvchi va sinfdoshlar bilan munosabatlar bolaning psixologiyasini
shakllantirishda va uning rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. O‘qituvchining
bola bilan to‘g‘ri va sog‘lom aloqada bo‘lishi, uning ehtiyojlarini va his-
tuyg‘ularini tushunishi bola uchun o‘rnak bo‘lib, uning o‘ziga bo‘lgan ishonchini
oshiradi. O‘qituvchi bola bilan mehribon, qo‘llab-quvvatlovchi va bag‘rikeng
munosabatda bo‘lsa, u bola o‘zini qadrli va hurmatga loyiq deb his qiladi, bu esa
uning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini va faoliyatdagi muvaffaqiyatini oshiradi. Agar
o‘qituvchi bola bilan noxush yoki beparvo munosabatda bo‘lsa, u bolaning o‘zini
qiymatsiz va befoyda his qilishiga olib kelishi mumkin. Bu holat bolaning o‘ziga
bo‘lgan ishonchini pasaytiradi va uning maktabdagi faoliyatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Bola o‘zini past baholangan yoki e’tiborga olinmagan his qilsa,
o‘qishga nisbatan motivatsiyasi kamayadi, va bu uning rivojlanishiga to‘sqinlik
qilishi mumkin. Sinfdoshlar bilan munosabatlar ham bola psixologiyasiga ta’sir
qiladi. O‘quvchi uchun maktabda do‘stlar va yaxshi ijtimoiy munosabatlar
muhimdir. Agar bola sinfdoshlaridan izolyatsiya qilinsa yoki ularga qarshi salbiy
munosabatda bo‘lsa, u o‘zini yolg‘iz va ishonchsiz his qilishi mumkin. Bu esa
uning xulqiga va o‘qishga bo‘lgan qiziqishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha,
do‘stlik, hurmat, va ijobiy o‘zaro aloqalar bola uchun xavfsizlik va qo‘llab-
quvvatlash manbai bo‘ladi. Bu bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va
uning ijtimoiy moslashuvi, hamda o‘qishdagi muvaffaqiyatlariga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Bola uchun o‘qituvchi va sinfdoshlar bilan sog‘lom va ijobiy
munosabatlar shakllantirilishi, uning o‘zini erkin his qilishi, o‘zini ifoda etishi va
jamoaga qo‘shilishi uchun zarurdir. Bu ijtimoiy aloqalar bolaning o‘ziga bo‘lgan
17

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY
AND SCIENCE” NODAVLAT OLIY TALIM MUASSASASI
“PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI
________ -guruh talabasi _______________________________ ning
“IJTIMOIY PEDAGOGIKA” fanidan
“ Tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashning ijtimoiy pedagogik texnologiyalari.”
mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ______- guruh talabasi ________________________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
Toshkent-2025

 O‘qituvchi va boshqa kattalarga hurmatsizlik bilan munosabatda bo‘lishi;
 Do‘stlari yoki tengdoshlari bilan kelishmovchilikka tez-tez kirishishi;
 Qonun-qoidalarga bepisandlik bilan qarashi, ba’zida esa buzishi;
 Soxta gaplar, o‘g‘rilik, uy yoki maktabdan qochish kabi harakatlar bilan
shug‘ullanishi.
Bu xatti-harakatlar oddiy sho‘xlik yoki yoshga xos bo‘lgan buzilish emas,
balki shaxsning rivojlanishidagi muammolar natijasi bo‘lishi mumkin. Shu sababli
tarbiyasi og‘ir bolalarni tarbiyalash, ularning salbiy xatti-harakatlarini to‘g‘ri
yo‘naltirish juda muhim pedagogik vazifadir.
Bunday bolalarning shakllanishida bir qator omillar muhim o‘rin tutadi:
1. Oilaviy omillar – Ota-onaning farzandga bo‘lgan befarqligi, oiladagi
nizolar, zo‘ravonlik, haddan ortiq qat’iylik yoki nazoratning yo‘qligi bolaning
ruhiy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, ota yoki ona bilan mehrli
munosabatning yo‘qligi bolaning emotsional bo‘shlig‘iga sabab bo‘lib, bu xatti-
harakatlar orqali to‘ldirilishga harakat qilinadi.
2. Ijtimoiy muhit – Yashash joyidagi ijtimoiy muhit, mahalla yoki
ko‘chadagi salbiy do‘stlar guruhi bolaning yomon odatlarga o‘rganib qolishiga olib
keladi. Ayniqsa, nazoratsiz qolgan bolalar tajovuzkor, yolg‘onchi yoki qonunbuzar
bo‘lishi mumkin.
3. Ta’lim tizimi bilan bog‘liq muammolar – Maktabda individual
yondashuvning yo‘qligi, o‘qituvchi bilan ziddiyatlar, o‘qishdagi
muvaffaqiyatsizliklar bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini yo‘qotib, salbiy xatti-
harakatlar bilan o‘zini namoyon qilishga undaydi.
4. Shaxsiy psixologik xususiyatlar – Ba’zan bunday xatti-harakatlar tug‘ma
bo‘ladi yoki bolalikdagi psixik travmalar natijasida yuzaga keladi. Emotsional
beqarorlik, o‘ziga bo‘lgan ishonchning yo‘qligi, o‘zini ifoda etishdagi muammolar
bola tomonidan tajovuzkorlik yoki qarshilik ko‘rsatish shaklida aks etadi.
Tarbiyasi og‘ir bolalarni erta bosqichda aniqlash va to‘g‘ri yondashuv bilan
ularga yordam berish, jamiyatda foydali shaxs sifatida shakllanishlariga imkon
6

8. Karimova, F. Ijtimoiy pedagogik xizmatlarning o‘rni. Tashkent: Fan,
2020, 210 bet.
9. Komilov, R. Ta'lim tizimida yangi texnologiyalar. Tashkent: Tashkent
universiteti nashriyoti, 2019, 245 bet.
10. Kozimov, S. Ta'limda innovatsion metodlar. Tashkent: Progress, 2022,
230 bet.
11. Lutfullaeva, N. Psixologik maslahatlar va tarbiya. Tashkent:
O‘zbekiston, 2019, 300 bet.
12. Muminov, F. Ijtimoiy pedagogik texnologiyalar. Tashkent: Sharq, 2018,
270 bet.
13. Olimova, D. Bolalar psixologiyasi. Tashkent: Ma'naviyat, 2021, 260 bet.
14. Rakhimov, A. Ta'limda innovatsiyalar va texnologiyalar. Tashkent: Ilm-
fan, 2020, 315 bet.
15. Saidov, B. Yoshlarni tarbiyalash metodlari. Tashkent: Yangi avlod,
2022, 225 bet.
16. Sultonov, R. Ijtimoiy xizmatlar va pedagogika. Tashkent: Ilm-fan, 2019,
200 bet.
17. Tursunov, M. Pedagogik xizmatlar va ularning amaliyoti. Tashkent:
Ma'naviyat, 2020, 270 bet.
18. Umarova, G. Oila va jamiyatdagi pedagogik rol. Tashkent: Yangi avlod,
2021, 215 bet.
19. Usmanov, K. Pedagogik texnologiyalar va ijtimoiy pedagogika.
Tashkent: Sharq, 2019, 240 bet.
20. Xudoyberganova, A. Ijtimoiy pedagogik maslahatlar. Tashkent:
Ma'naviyat, 2020, 220 bet.
21. Yusupov, J. Yoshlarni ijtimoiylashuvida pedagogik texnologiyalar.
Tashkent: Tashkent universiteti nashriyoti, 2020, 250 bet.
22. Zaripov, K. Innovatsion texnologiyalar ta'limda. Tashkent: Yangi avlod,
2021, 280 bet.
32

Agar oila demokratik va erkin tarbiya uslubini qo‘llasa, bola o‘zini mustaqil
ravishda ifoda eta oladi. Bunday oilada bola o‘zining hissiyotlarini erkin bildirib,
boshqalar bilan hurmatga asoslangan munosabatlar o‘rnatadi. Bola o‘z fikrini
bildirishga, qarorlar qabul qilishga va o‘zini rivojlantirishga ko‘proq
imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Bu uslub bola uchun psixologik barqarorlikni
ta’minlashda, uning ijtimoiy faolligini oshirishda va o‘ziga bo‘lgan ishonchni
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Oilaviy muhitning ijtimoiy-iqtisodiy
sharoitlari ham bolalarning rivojlanishiga ta’sir etadi. Oila daromadining pastligi,
uy-joy muammolari yoki ijtimoiy faollikning cheklanganligi bolaning o‘zini
atrofdagi dunyo bilan qanday bog‘lashini, o‘zini qanday his qilishini va
jamiyatdagi o‘rni haqida qanday fikrda bo‘lishini belgilaydi. Kam daromadli
oilalarda bola ko‘pincha ruhiy stressga duch keladi, chunki oila a’zolari o‘zlarini
jismoniy va psixologik jihatdan yaxshi his qilmaydilar. Bu esa bolaning o‘z-o‘zini
anglashiga va ijtimoiy aloqalar o‘rnatishiga to‘sqinlik qiladi. Tarbiya uslubi va
oilaviy muhit bolaning psixologik va ijtimoiy qobiliyatlarini rivojlantirishda
muhim ta’sir ko‘rsatadi. Bola oilada qanday hurmat, mehr, e’tibor va ishonchni his
etsa, u o‘zining kelajakdagi muvaffaqiyatlarini yaratishda barqaror bo‘ladi. Boshqa
tomondan, oiladagi salbiy munosabatlar, shaxsiy nizolar yoki ota-onalar orasidagi
noxush aloqalar bola uchun xavfli xulq-atvor va ijtimoiy muammolarni keltirib
chiqaradi.
Ijtimoiy-iqtisodiy muhit va atrof-muhit omillari bolalarning rivojlanishiga va
shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillar bolaning psixologik holatini,
xulq-atvorini, ijtimoiy qobiliyatlarini va umumiy rivojlanishini sezilarli darajada
belgilaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar, oila holati va atrof-muhit bilan aloqalar
bola hayotining muhim qismlarini tashkil qiladi va uning shaxs sifatida
shakllanishini ta’sir qiladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy muhit, ayniqsa, oilaning moliyaviy holati, bolaning o‘qish,
sport va boshqa madaniy faoliyatlarga bo‘lgan munosabatini shakllantiradi. Kam
daromadli oilalarda bola ko‘pincha moddiy resurslarning yetishmasligi, uy-joy
12

o‘rganish, ularning amaliy ahamiyatini tahlil qilish, mavjud muammolar va
ularning samarali yechimlarini aniqlash maqsad qilib olingan.
Kurs ishining maqsadi. Tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashda
qo‘llaniladigan ijtimoiy pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslarini o‘rganish
va ularning amaliyotdagi samaradorligini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi orqali
tarbiyasi og‘ir bolalarning shakllanishiga ta’sir etuvchi asosiy omillar, ularning
psixologik va ijtimoiy xususiyatlari, shuningdek, ularni ijtimoiy muhitga
moslashtirish va ijobiy hulq-atvorni shakllantirishga qaratilgan samarali
texnologiyalar o‘rganiladi. Shu bilan birga, ijtimoiy pedagog va maktab
psixologining bunday bolalar bilan ishlashdagi roli, metodik yondashuvlari,
zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida olib borilayotgan tajribalar tahlil
qilinadi hamda mavjud muammolarga amaliy yechimlar taklif etiladi.
Kurs ishining vazifalari:
 Tarbiyasi og‘ir bolalar tushunchasini ilmiy jihatdan sharhlash.
 Ularning shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash.
 Ijtimoiy pedagogik texnologiyalarning mohiyatini o‘rganish.
 Amaliyotda qo‘llanilayotgan samarali metodlarni tahlil qilish.
 Maktab va oila hamkorligi asosidagi yondashuvlarni ko‘rsatish.
 Muammoni hal etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlash jarayonida
qo‘llaniladigan ijtimoiy pedagogik texnologiyalar va ularning amaliyotdagi
qo‘llanilish xususiyatlari.
Kurs ishining obyekti. Tarbiyasi og‘ir bolalarning ijtimoiy-psixologik
rivojlanishi va ularni ijtimoiy muhitga moslashtirish jarayoni.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

Bu, o‘z navbatida, bolaning muvaffaqiyatga erishishini va o‘qish jarayonida ijobiy
natijalarga erishishiga yordam beradi.
II-BOB. TARBIYASI OG‘IR BOLALAR BILAN ISHLASHNING
IJTIMOIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARI
2.1. Ijtimoiy pedagogik yondashuvlar: tamoyillar va usullar
Ijtimoiy pedagogik yondashuvlar bolaning ijtimoiy va shaxsiy rivojlanishini
qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan pedagogik amaliyotlarni ifodalaydi. Ushbu
yondashuvlar, bola va uning atrof-muhitini yaxshiroq tushunishga, ularning
ehtiyojlarini qondirishga va ijtimoiy moslashuvni ta’minlashga yordam beradi.
Individual yondashuv va psixologik-pedagogik diagnostika ta’lim
jarayonining muhim qismidir va har bir bola uchun o‘ziga xos yondashuvlarni
talab qiladi. Individual yondashuv bolaning o‘ziga xos ehtiyojlari, qobiliyatlari,
psixologik holati va rivojlanish xususiyatlarini hisobga olishni ta’minlaydi. Bu
yondashuv bolaning o‘rganish jarayonini eng samarali tarzda tashkil qilishga
yordam beradi va uning ta’lim jarayonida muvaffaqiyatga erishishiga imkon
yaratadi. Bolaning har birining shaxsiy ehtiyojlari va rivojlanish xususiyatlari
turlicha bo‘lishi mumkin. Shuning uchun individual yondashuv bolaning
ehtiyojlarini aniq tushunish va unga mos ravishda ta’lim metodlarini tanlash zarur.
19

ahamiyatga ega. Empatiya o‘qituvchining bolaning hissiyotlarini, holatlarini va
ehtiyojlarini tushunish va his qilish qobiliyatidir. Empatik yondashuv bolaga
o‘qituvchi tomonidan chin dildan qiziqish va mehr ko‘rsatishni anglatadi.
O‘qituvchi bola bilan muloqotda bo‘lganda, uning ichki dunyosini tushunishga
harakat qilib, uning muammolarini bartaraf etishga yordam beradi. Empatiya
o‘qituvchi va bola o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlashga, shuningdek, bolada
o‘zini qadrlash va xavfsizlik hissini yaratishga olib keladi. Bu esa bolaga o‘zini
erkin ifoda etish imkonini beradi va u o‘qish jarayoniga faolroq jalb bo‘ladi.
Ishonch o‘qituvchi va bola o‘rtasidagi aloqalar asosini tashkil etadi. Ishonch
bolada o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshiradi va uning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini
kuchaytiradi. O‘qituvchining bola oldida o‘zini halol va ishonchli ko‘rsatishi,
uning muvaffaqiyatlarini tan olish va yengilliklarida ham yordam ko‘rsatishi
bolaning ta’lim jarayoniga nisbatan faolligini oshiradi. Ishonch shuningdek,
bolaning o‘zi bilan ishlashga, yangi narsalarni o‘rganishga va qiyinchiliklarni
yengishga tayyorligini kuchaytiradi.
Qo‘llab-quvvatlash bolaning o‘zini qadrlashini oshiradi va uning
muvaffaqiyatlarini rag‘batlantiradi. Bola darsda qiyinchiliklarga duch kelganida
yoki muvaffaqiyatsizliklarga uchraganda, o‘qituvchining qo‘llab-quvvatlashi juda
muhimdir. O‘qituvchi bolaning har bir muvaffaqiyatsizlikdan so‘ng, unga yordam
so‘rash imkoniyatini yaratib, uning o‘ziga bo‘lgan ishonchini saqlab qolishiga
yordam beradi. Bu yondashuv bolaning o‘quv jarayonida ko‘proq qatnashishiga,
o‘zini ijtimoiy jihatdan faol va ijobiy his qilishi uchun imkon yaratadi. Bu
yondashuvlar birgalikda bolaning psixologik va emotsional rivojlanishini qo‘llab-
quvvatlaydi, uning o‘qish jarayonidagi muvaffaqiyatini ta’minlaydi va ijtimoiy
moslashuvini yaxshilaydi. Empatiya, ishonch va qo‘llab-quvvatlashga asoslangan
pedagogik yondashuvlar o‘qituvchilarga bolalar bilan samarali ishlashda yordam
beradi va ta’lim jarayonini yanada muvaffaqiyatli qiladi.
Reabilitatsiya va ijtimoiy moslashtirish usullari bolalarning ijtimoiy
rivojlanishi va psixologik holatini yaxshilashga qaratilgan yondashuvlardir. Bu
21

jarayon o‘quvchilarga jamiyatga foydali, amaliy va yaratishning ahamiyatini
anglashda yordam beradi. Loyihaviy yondashuv o‘quvchilarning o‘zini o‘rganish,
muloqot qilish va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi, ularni o‘zgarishlar
qilishga, yangi imkoniyatlar yaratishga va muammolarni hal qilishga
rag‘batlantiradi. Bu ilg‘or texnologiyalar bolalar va o‘quvchilarning psixologik,
ijtimoiy va akademik rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun samarali vositalar
hisoblanadi. Ular o‘quvchilarga ijtimoiy va emotsional ko‘nikmalarni
rivojlantirishda, o‘zlariga bo‘lgan ishonchni oshirishda va jamiyatda
muvaffaqiyatli integratsiya qilishda yordam beradi.
XULOSA
Tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashning ijtimoiy pedagogik texnologiyalari
yosh avlodning ijtimoiy, psixologik va emotsional rivojlanishini ta'minlashda
muhim ahamiyatga ega. Bu texnologiyalar bolalarning o‘zini anglashiga, jamiyatga
moslashishiga va ijtimoiy munosabatlarda muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam
beradi. O‘quvchilarning tarbiyasi og‘irligi ko‘pincha ularning oilaviy yoki ijtimoiy
muammolaridan, psixologik muammolaridan yoki jamiyatdan izolyatsiyasidan
kelib chiqadi. Ushbu muammolarni bartaraf etishda ijtimoiy pedagogik
texnologiyalar, xususan art-terapiya, dramaterapiya, rolli o‘yinlar va
rivojlantiruvchi muhit texnologiyalari samarali vosita sifatida ishlatiladi.
Art-terapiya va dramaterapiya bolalarga o‘z his-tuyg‘ularini ifodalash va
ular bilan bog‘liq psixologik muammolarni hal qilish imkonini beradi. Bu metodlar
orqali bola o‘zining ichki holatini tushunishga yordam beruvchi vositalarni topadi.
29

yaratadi. Bu jarayonda pedagog, psixolog, ijtimoiy pedagog, ota-ona va jamiyat
birgalikda harakat qilishi zarur. Chunki har bir bola — bu alohida shaxs, va uning
to‘g‘ri shakllanishi uchun imkoniyat yaratish har bir insonning burchidir.
Tarbiyasi og‘ir bolalarda kuzatiladigan xulq-atvor buzilishlari bolaning
psixologik, ijtimoiy va oilaviy omillari bilan bog‘liq holda rivojlanadi. Ular
ko‘pincha o‘zini boshqalar bilan solishtirishda qiyinchiliklarga duch keladilar,
ijtimoiy me’yorlarga bo‘ysunmaslik, o‘zini xavf ostida his qilish, yoki oiladagi
muammolar tufayli noqulay xatti-harakatlarni namoyon etadilar. Ushbu buzilishlar
turli shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin va ular bolaning ichki dunyosi, uning
ruhiy holati va tashqi muhit bilan aloqasini aks ettiradi.
Agressiv xatti-harakatlar. Bundan avval aytib o‘tilganidek, agressivlik
tarbiyasi og‘ir bolalarda keng tarqalgan xulq-atvor buzilishlaridan biridir. Agressiv
bolalar ko‘pincha o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishda muammolarga duch keladilar,
bu ularning ijtimoiy moslashuviga to‘sqinlik qiladi. Agressivlikning ko‘plab
shakllari mavjud bo‘lib, ular quyidagicha namoyon bo‘ladi:
1. Jismoniy zo‘ravonlik — Bu bolalar atrofdagilarga jismoniy zarba
yetkazish, boshqa bolalarni urish yoki turli xil jismoniy shikast yetkazish bilan
ajralib turadi. Ko‘pincha bu turdagi bolalar o‘zlarini boshqarishda qiynaladilar va
tasodifiy g‘azab yoki dushmanlik bilan harakat qiladilar.
2. Og‘zaki zo‘ravonlik — Bolalar boshqalarga haqoratlar, kamsituvchi
so‘zlar yoki tazyiqlarni ishlatadilar. Bu ularning o‘zida ichki xavotirlik yoki o‘zini
himoya qilish instinkti borligini ko‘rsatadi.
3. Hayvonlarga nisbatan shafqatsizlik — Ba’zi bolalar hayvonlarga nisbatan
agresiv xatti-harakatlar ko‘rsatadilar. Bu holat empatiya va boshqalarga nisbatan
shafqat hissining yetishmasligini bildiradi.
Agressivlik ko‘pincha bolaning o‘zini xavf ostida his qilishidan, oiladagi
shiddatli muhitdan yoki oilaviy tarbiyaning yetarli emasligidan kelib chiqadi.
Disiplinaga bo‘ysunmaslik. Tarbiyasi og‘ir bolalar maktabda va uyda
intizomga bo‘ysunmaslik bilan ajralib turadi. Maktabda ular o‘qituvchilarga yoki
7

boshqa bolalarga nisbatan agressiv yoki befarq munosabatda bo‘lishlari mumkin.
Bunday bolalar ko‘pincha o‘qishga befarq bo‘ladilar, maktabning o‘quv
qoidalariga rioya qilishda qiynaladilar, natijada ularning intizomi zaif bo‘ladi.
Disiplinaga bo‘ysunmaslikning asosiy ko‘rinishlari quyidagilardan iborat:
1. O ‘qituvchiga itoatsizlik — O‘qituvchilarning ko‘rsatmalariga rioya
qilmaslik, dars davomida savollarni berish yoki suhbatlashish, bu esa darsning
samaradorligini kamaytiradi.
2. Darslarga qatnashmaslik — Bolalar darslarga kechikish, darsdan qochish
yoki umuman qatnashmaslik kabi harakatlar bilan ajralib turadilar. Bu holat ular
uchun o‘qishning ahamiyatsiz yoki zerikarli ekanligini ko‘rsatadi.
Disiplinaga bo‘ysunmaslik, ko‘pincha bolada isyonkorlik hissi va shaxsiy
me’yorlarning shakllanmaganligini bildiradi. Bu holat o‘z-o‘zini tarbiyalash yoki
ijtimoiy moslashuvning etishmasligidan kelib chiqadi.
Yolg‘onchilik va o‘g‘rilik. Tarbiyasi og‘ir bolalarda yolg‘onchilik va
o‘g‘rilik ham tez-tez uchraydigan xatti-harakatlar bo‘lib, ular o‘z xatti-harakatlarini
boshqalar tomonidan tanqid qilinishidan qochish yoki boshqalarga nisbatan
manipulyatsiya qilish maqsadida yolg‘on gapiradilar. O‘g‘rilik ham o‘ziga xos
ravishda muammo bo‘lib, bolalar o‘ziga kerakli narsalarni o‘g‘irlashga intilishadi.
Yolg‘onchilik va o‘g‘rilik quyidagi shakllarda ko‘rinishi mumkin:
1. Yolg‘on gapirish — Bolalar ko‘pincha o‘zlarini himoya qilish yoki
aybdorlikdan qochish uchun yolg‘on gapiradilar. Bu ularning o‘zini boshqarish
qobiliyatining yetishmasligini va ichki beqarorligini ko‘rsatadi.
2. O‘g‘rilik — O‘g‘rilik qilish, boshqalarning mulkiga qonuniy bo‘lmagan
tarzda xususiyatlar qo‘lga kiritish. Bu holat bolalarning axloqiy qadriyatlarning
shakllanmaganligini va ehtiyojlarini qondirish uchun noqonuniy usullarga
murojaat qilishni ko‘rsatadi.
Ijtimoiy chekinish. Ijtimoiy chekinish bolaning jamiyatdan ajralish yoki
boshqa odamlar bilan muloqot qilishdan qochish holatini anglatadi. Bunday bolalar
ko‘pincha o‘zlarini izolyatsiyalashga intilishadi, ijtimoiy muhitda o‘zini noqulay
8

usullar, ayniqsa, psixologik muammolar, ijtimoiy izolyatsiya yoki oilaviy
qiyinchiliklar tufayli qiyinchiliklarga duch kelgan bolalar uchun juda muhimdir.
Reabilitatsiya jarayoni bolaning psixologik, emotsional va ijtimoiy holatini
tiklashga yordam beradigan keng qamrovli jarayondir. Reabilitatsiya o‘qituvchi,
psixolog va ijtimoiy pedagoglarning hamkorligi bilan amalga oshiriladi. Bola
reabilitatsiya jarayonida o‘zining psixologik va emotsional holatini yaxshilashga,
muammolarni bartaraf etishga, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga yordam
beruvchi faoliyatlarni amalga oshiradi. Odatda, bu jarayon, oilaviy qiyinchiliklar,
travmalar, jismoniy yoki ruhiy izolyatsiya tufayli ijtimoiy muammolarga duchor
bo‘lgan bolalar uchun jiddiy yordam beradi. Reabilitatsiya jarayonida o‘quvchilar
o‘z psixologik holatlarini tushunishga, boshqalar bilan muloqot qilishda
qiyinchiliklarni yengishga yordam oladilar.
Ijtimoiy moslashtirish esa bolaning jamiyatga moslashish jarayonidir.
Ijtimoiy moslashtirishda bola o‘z ijtimoiy muhitida to‘g‘ri aloqalar o‘rnatish,
boshqa insonlar bilan muloqot qilish va jamiyatda o‘z o‘rnini topishga harakat
qiladi. Bu jarayonda bola ijtimoiy qiyinchiliklarni yengib o‘tish, o‘ziga xos
ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish va jamiyatga moslashishni o‘rganadi. Ijtimoiy
moslashtirish jarayonida ijtimoiy pedagoglar va psixologlar birgalikda bolaga
yordam berib, uning ijtimoiy integratsiyasini ta’minlaydi. Ushbu jarayon bolaga
jamoada faol ishtirok etish, to‘g‘ri munosabatlarni o‘rnatish va ijtimoiy hayotga
muvaffaqiyatli qo‘shilish imkoniyatini yaratadi. Reabilitatsiya va ijtimoiy
moslashtirish usullari birgalikda bolaning nafaqat ta’lim jarayonida muvaffaqiyat
qozonishiga, balki uning ijtimoiy va psixologik rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Bu yondashuvlar bolalarga o‘z muammolarini hal qilishda yordam
beradi, jamiyatga moslashishda qo‘llab-quvvatlashni ta’minlaydi va ularning
sog‘lom psixologik rivojlanishini ta’minlaydi.
22

 Salbiy xulq-atvorlarni (zo‘ravonlik, noxush munosabatlar) to‘g‘rilash va
ijobiy o‘zgarishlarni amalga oshirish.
 O‘quvchilarga ichki his-tuyg‘ularni boshqarish, o‘ziga bo‘lgan ishonchni
oshirish va ruhiy salomatlikni yaxshilashga yordam berish.
 O‘quvchilarga o‘z muammolarini ochib berishga, ular bilan guruh
muhokamalarini o‘tkazishga va konstruktiv yechimlar topishga yordam berish.
Profilaktik va korreksion ishlar, shuningdek, o‘quvchilarning ijtimoiy
hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishi va ijtimoiy muhitda o‘z o‘rnini topishi uchun
zaruriy sharoitlarni yaratadi. Bu ishlar o‘quvchilarga o‘z his-tuyg‘ularini,
ehtiyojlarini tushunish va boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Ota-onalar bilan hamkorlikning ahamiyati ta'lim jarayonining
muvaffaqiyatini ta'minlashda juda muhimdir. Ota-onalar va o‘qituvchilar,
shuningdek, ijtimoiy pedagoglar va psixologlar o‘rtasidagi yaqin va samarali
hamkorlik bolalarning psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga katta ta'sir ko‘rsatadi.
Ota-onalar o‘z farzandlarining uydagi holati, muammolari va ehtiyojlarini
bilishadi, shu sababli ular bilan muntazam ravishda aloqada bo‘lish zarur. Ijtimoiy
pedagoglar va psixologlar o‘quvchilarning holati haqida ota-onalar bilan
muntazam ravishda ma’lumot almashishlari kerak. Bu aloqalar o‘quvchilarning
uyda qanday muammolar bilan yuzlashayotganini tushunishga yordam beradi. Ota-
onalar o‘z farzandlarining uyda o‘zgarishlarni, xatti-harakatlaridagi o‘zgarishlarni
yoki psixologik holatini yaxshi biladilar, shuning uchun ular bu haqda maktabga
ma'lumot berishlari muhimdir. Bu, o‘qituvchilarga o‘quvchilarga qanday
yondashuvlarni qo‘llashni aniqlashda yordam beradi.
Ijtimoiy pedagoglar va psixologlar ota-onalarga o‘z farzandlari bilan qanday
muloqot qilish, ularni qanday rag‘batlantirish, motivatsiya qilish va muammolarini
qanday hal qilish kerakligi haqida maslahatlar berishlari kerak. Ota-onalar
bolalarining psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga ko‘maklashish uchun zarur
ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari muhim. Ushbu maslahatlar bolalar bilan to‘g‘ri va
samarali muloqot o‘rnatishga yordam beradi, bu esa farzandlarning ijtimoiy
26

his qilishadi va boshqa bolalar bilan muloqot qilishni istamaydi. Bu holat quyidagi
shakllarda kuzatilishi mumkin:
1. Jamiyatdan ajralish — Bola ijtimoiy faoliyatlardan qochishga harakat
qiladi, do‘stlar bilan muloqot qilmaslikka intiladi, o‘zini yolg‘iz his qiladi.
2. Yolg‘izlikni afzal ko‘rish — Bola boshqa bolalar yoki kattalar bilan
muloqot qilishni istamaydi, o‘zi bilan yolg‘iz qolishni xohlaydi. Bu holat bolaning
xavotirlik va o‘ziga nisbatan ishonchsizlik hissi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiy chekinish, ko‘pincha bolaning xavotirligi yoki o‘zini boshqalar
bilan solishtirishdagi qiyinchiliklarni ko‘rsatadi. Ular o‘ziga nisbatan ishonchni
tiklashga muhtoj bo‘ladi.
Bunday bolalar ko‘pincha uy yoki maktabdan qochishga urinishadi yoki
xavfli faoliyatlarga jalb bo‘lishadi. Bunday xatti-harakatlar bolada tashqi dunyo
bilan bog‘lanish ehtiyoji, yangi tajriba izlash instinkti bilan bog‘liq. Biroq, bu
xatti-harakatlar ko‘pincha bolaning xavfli holatlarda bo‘lishiga olib keladi.
Ularning shakllari quyidagicha:
1. Uy yoki maktabdan qochish — Bola o‘zini quvnoq yoki erkin his
qilmaydi, shuning uchun uy yoki maktabdan qochishga urinishadi.
2. Xavfli yoki noqonuniy faoliyatlarga intilish — Bola xavfli guruhlarga
qo‘shilish, qonunlarga zid bo‘lgan faoliyatlarga kirishishni xohlaydi.
Qochish va sarguzashtga intilish, ko‘pincha bolaning o‘zini himoya qilish
yoki yangi tajriba izlashga bo‘lgan ehtiyojini ko‘rsatadi.
Tarbiyasi og‘ir bolalardagi xulq-atvor buzilishlari, ularning psixologik
holatiga, o‘zini boshqalar bilan solishtirishga qiyinchiliklarga, oilaviy sharoitlarga
va ijtimoiy me’yorlarga bo‘ysunmaslikka bog‘liq bo‘ladi. Har bir bolada bu
buzilishlar turli shakllarda namoyon bo‘ladi va pedagogik yondashuvlar, ota-onalar
va maktablarning birgalikdagi sa’y-harakatlari orqali ularni bartaraf etish mumkin.
Tarbiyasi og‘ir bolalar ko‘pincha o‘z psixologik xususiyatlari bilan ajralib
turadilar. Ularning asosiy psixologik muammolari his-tuyg‘ularini boshqarishda,
ijtimoiy moslashuvda va diqqatni jamlashda yuzaga keladigan qiyinchiliklarga
9

Ommaviy axborot vositalari (OAV) va virtual dunyo bugungi kunda bolalar
va yoshlarning fikrlash tarzini, xulq-atvorini va psixologiyasini shakllantirishda
muhim rol o‘ynaydi. Internet, televizor, video o‘yinlar va ijtimoiy tarmoqlar kabi
vositalar bolalarga keng ma’lumotlar manbaini taqdim etadi. Biroq, bu
ma’lumotlarning har biri bolalar psixologiyasiga bir xil darajada ta’sir qilmaydi,
ba’zilarining ijobiy ta’sirlaridan ko‘ra salbiy ta’sirlari ko‘proq bo‘lishi mumkin.
Zo‘ravonlik va agressiya: OAV va virtual dunyo orqali bolalarga ko‘plab
zo‘ravonlik, tajovuzkorlik va huquqbuzarlik mavzulari taqdim etiladi. Video
o‘yinlar, televizordagi dasturlar va ijtimoiy tarmoqlarda tasvirlangan bunday
kontent bolalarda agressiv xulq-atvorni rivojlantirishi mumkin. Bolalar bunday
mazmundagi materiallarni ko‘rib, hayotda ham o‘zlarini shunday muomala
qilishga moyil bo‘lishi mumkin. Bu, ayniqsa, yosh bolalar uchun xavfli, chunki
ular haqiqiy va virtual dunyo orasidagi farqni to‘liq anglamay, real hayotda
o‘zgarishlarga olib keladigan xatti-harakatlar ko‘rsatishi mumkin.
Virtual dunyo va yolg‘izlik: Internetdagi va ijtimoiy tarmoqlardagi
ma’lumotlar, shuningdek virtual dunyo bolalarda real hayotdan ajralib qolish,
yolg‘izlik va o‘zini izolyatsiya qilish kabi hissiyotlarni rivojlantirishi mumkin.
Bolalar ijtimoiy tarmoqlarda o‘zlarini boshqalar bilan taqqoslashadi va ba’zida
"ideal" hayot tarzlarini ko‘rib, o‘zlariga bo‘lgan ishonchsizlikni kuchaytirishadi.
Bunday ta’sirlar, o‘z-o‘zini past baholash, stress va depressiya kabi ruhiy
holatlarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
O‘ziga bo‘lgan ishonch va identifikatsiya: Internetda taqdim etilayotgan
"ideal" hayot tarzlari va modalar bolalarda o‘ziga bo‘lgan ishonchsizlikni
kuchaytirishi va ularning o‘zini past baholashiga olib kelishi mumkin. Bolalar
ba’zida o‘zlarini boshqalar bilan taqqoslashadi va bu ularning o‘ziga bo‘lgan
hurmatini pasaytirishi mumkin. Ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlarda ko‘rsatilgan
muvaffaqiyatga erishgan "ideal" obrazlar bolaning o‘zining haqiqiyligi va shaxsiy
qadr-qimmatini anglashda qiyinchiliklarga sabab bo‘lishi mumkin.
14

Bolalar bilan olib boriladigan profilaktik va korreksion ishlar ijtimoiy
pedagoglarning asosiy vazifalaridan biridir. Ushbu ishlar o‘quvchilarning
psixologik va ijtimoiy holatini yaxshilashga qaratilgan bo‘lib, ular bolalarning
salbiy xulq-atvorlarini oldini olish, shuningdek, mavjud psixologik va ijtimoiy
muammolarni bartaraf etish uchun amalga oshiriladi. Bu jarayonni ikki asosiy
yo‘nalishdan tashkil etish mumkin: profilaktik va korreksion ishlar.
Profilaktik ishlarning maqsadi — bolalarda salbiy xulq-atvorlarning oldini
olish, sog‘lom ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish va bolalarga o‘zini o‘rganish,
muloqot qilish va do‘stona munosabatlar o‘rnatishning ahamiyatini tushuntirishdir.
Profilaktik ishlar bolaga o‘zining his-tuyg‘ularini, ehtiyojlarini va ijtimoiy
masalalarni tushunishga yordam beradigan turli mashg‘ulotlar va treninglarni o‘z
ichiga oladi. Bu mashg‘ulotlarda o‘quvchilar o‘zlarining ijtimoiy faolligini
oshirishi, to‘g‘ri va samarali muloqotga o‘rganishi, salbiy fikrlarni yengishga va
ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi.
Profilaktik ishlarga quyidagi faoliyatlar kiradi:
 O‘quvchilarning ijtimoiy faolligini, muloqot usullarini, psixologik holatini
kuzatish va tahlil qilish.
 O‘quvchilarni ijtimoiy munosabatlar o‘rnatishga, guruhda ishlashga va
o‘zaro hurmatni qadrlashga o‘rgatish.
 O‘quvchilarda stress, depressiya yoki o‘ziga bo‘lgan ishonchsizlik kabi
muammolarni oldini olish va ularni boshqarish.
Korreksion ishlar. Korreksion ishlar o‘quvchilarda mavjud psixologik va
ijtimoiy muammolarni to‘g‘rilashga qaratilgan bo‘ladi. Ushbu ishlar bolalarga o‘z
xatti-harakatlarini boshqarish, ijtimoiy qiyinchiliklarni yengish, o‘z his-
tuyg‘ularini to‘g‘ri ifodalash va psixologik muammolarni hal qilishga yordam
beradi. Korreksion ishlar ko‘pincha individual yoki guruh shaklida o‘tkaziladi,
bunda o‘quvchilarga individual yondashuv asosida yordam ko‘rsatiladi.
Korreksion ishlar quyidagi faoliyatlarni o‘z ichiga oladi:
25

Tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashning ijtimoiy pedagogik texnologiyalari

Купить