• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 194.9KB
Покупки 15
Дата загрузки 01 Май 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati

2Asr boshlarida dunyo pedagogikasiga kuchli ta’sir qilgan pedosentrizm, ya’ni erkin tarbiya nazariyasi vakillari Dj. Dyui, V. Lay, M. Montessori, Valdorf pedagogikasi R.Shtayner v.b. Ular tarbiyaga yangi qarashlar bilan gumanistik yo‘nalishdagi izlanishlarni boyitdilar. XX asrning ikkinchi yarmida gumanistik pedagogika gumanistik psixologiya vakillari K.Rodjers tomonidan yangi g‘oya va ko‘rsatmalari bilan(bolani qabul qilish, bolaga g‘amxo‘rlik qilish, bolani qo‘llab- quvvatlash) bilan boyitildi.[ 5 ]Ilmiy uslubiy va o‘quv pedagogik adabiyotlarda turli xildagi tarbiya prinsiplarini ko‘rishimiz mumkin. Agar yuqorida ta’kidlanganlardan asosiylarini ajratsak: tarbiya shaxsda ijod- korlikni shakllantirishga, tarbiyalanuvchilarni faoliyati jarayonida individuallikni va madaniyatni o‘zlashtirish bo‘yicha ular asosida yosh va individual xususiyatlarni farqlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Yana bir bor prinsiplar tizimi tarbiya konsepsiyasini ifodalab, nafaqat tarbiya qonunlari orqali aniqlanadi, balki pedagogik hamjamiyat va alohida pedagoglarning istaklari, ya’ni subyektiv omillar orqali aniqlanadi.Bunday sharoitda bir guruh pedagoglar, bir o‘qituvchi boshqa bir prinsiplar tizimini tanlashi mumkin. Har qanday sharoitda tanlangan prinsiplar tarbiyada 3 xil konseptual pozitsiyaga olib borishini bilishi kerak. Birinchisi prinsiplar tizimida ifodalangan tarbiya jarayoni yoshlar ongi va xulqida ijtimoiy norma, qadriyatlarni shakllantirishga yo‘nalgan bo‘lishi, ko‘pchilikning ta’kidlashicha bu avtoritar pedagogika deb nomlanadi.Ikkinchi variantda tarbiya prinsiplari tarbiyani pedagogik qadriyatlar orasida shaxs erkinligini ta’kidlab, tarbiyani shaxsni o‘z-o‘zini rivojlantirishga, o‘z-o‘zini aniqlashga, shaxsni rivojlantirishga olib keladi. Bu konsepsiya 100 yil oldin «pedosentrizm»deb nomlangan.Uchinchi variantdagi prinsiplar tizimi tarbiyani shaxsni har tomonlama erkin rivojlanishini o‘z-o‘zini namoyon qilish huquqini, boshqa tomondan insonni jamiyat talab va qoidalariga bo‘ysunishini nazarda tutadi. Bunday tarbiyada yoshlarga ijtimoiy normalarni, insoniy qadriyat va an’analarni o‘tkazish imkonini berib jamiyatni ilgari borishiga zamin yaratadi. Bunday tarbiya insonparvar tarbiya deb nomlanadi.Shunday qilib, pedagogika fanida o‘quv tarbiya muassasalaridagi 5 [ Djurayeva S.N. Turdiyeva N.S. Baxronova A.I. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI] 2etadi deb hisoblaydilar. Pedagogik fanlar tizimida pedagogik antropologiya nomi bilan paydo bo‘lgan pedagogika sohasi bunga misol bo‘ladi. Antropologik prinsip pedagogikada metodik prinsip sifatida asoslanadi. Bu o‘z navbatida o‘qituvchilardan, tarbiyachilardan pedagogik pozitsiyani o‘zgartirishni talab etadi.Tarbiyani xulq-atvor normalarini, jamiyat qadriyatlarini o‘zlashtirishga yo‘nalganligi prinsipi. Ushbu prinsipga amal qilish birinchidan, shaxs shakllanishi, madaniyat elementlarini, insoniy, milliy qadriyatlarni o‘zlashtirish jarayonida amalga oshishini, ikkinchidan, tarbiya va madaniyatning o‘zaro aloqadorligini ifodalaydi.Tarbiyani hayot va mehnat bilan bog‘liqligi prinsipi — bu sobiq ittifoq pedagogikasidagi tarbiyaga qo‘yilgan talab edi. Shu bilan birga jahon pedagogikasining fundamental talablaridan biridir. Uning asosida tarbiya jarayoni metodikasi hamda tarbiya maqsadi va mazmuni tartibga solinadi.Tarbiyani hayot bilan bog‘liqligi o‘qituvchi va tarbiyachilardan darsda va darsdan tashqari faoliyatlarida hayotdagi ahamiyatli bo‘lgan masalalarni muhokama qilishlarini hamda zamonaviy borliqni dunyo madaniyati va tarixi bilan aloqasini ko‘rsatib o‘tishlarini taqozo etadi. Tarbiyani mehnat bilan bog‘liqligi prinsipi maktab, oila, jamiyat yoshlar tarbiyasini o‘quvchilarni mehnat faoliyatini tashkil etishini, ularni mehnatga jalb etishni ifodalaydi.[ 6 ]Tarbiyani faoliyatda mavjudligi prinsipi. Tarbiyani ushbu qonuniyatiga asoslanib, tarbiya jarayoniga asosiy talablar qo‘yiladi. To‘g‘ri tarbiyalash uchun tarbiyalanuvchilarni turli faoliyatlarga jalb etish kerak. Tarbiyalanuvchilar faoliyat turlarini yaxshi bilishi kerak: bularga o‘quv-biluv, o‘yin, badiiy-estetik, ijtimoiy- mehnat, sport-sog‘lomlashtirish. Boshqacha aytganda, buyuk tarbiyachilar yoshlarni tarbiyalashda turli tarbiya vositalari o‘yin, o‘qish, san’at, sport, mehnat, tabiat, ijtimoiy hayot kabilardan foydalanish zarurlini ko‘rsatib o‘tganlar.Tarbiyada shaxs faolligiga tayanish prinsipi. Tarbiyalanuvchilar o‘qishi, sinf, maktab hayotida, bayram va tadbirlarda shunchaki ishtirok etishlari mumkin. Bunday faoliyatning samarasi past bo‘ladi. Tarbiyalanuvchilarni faolligi ularni qiziqishlarida, ongli munosabatlarida mas’uliyatlarida, ijobiy his-tuyg‘ularida namoyon bo‘ladi.Jamoada va jamoa orqali 6 [ Djurayeva S.N. Turdiyeva N.S. Baxronova A.I. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI] 2g‘oyalar to‘g‘ri tashkil etilgan pedagogik jarayonda – etuk fuqaro, malakali mutaxassis hamda barkamol oila sohibini tarbiyalab voyaga etkazish uchun xizmat qilishi lozim.Inson to‘g‘risidagi fanlar tizimida jamoaga berilgan turli ta’riflar mavjud. Falsafiy ma’noda jamoa - bu bir necha kishilardan iborat bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga ega umumiy maqsad, muloqot va o‘zaro faoliyat asosida tashkil etilgan guruhni anglatsa, sotsiologiyada mehnat jamoasi imkoniyatlari o‘rganiladi, psixologiyada guruhdagi aloqadorlik, o‘zaro ta’sir, pedagogikada bolalar jamoasining tashkil etilishi o‘rganiladi.Pedagogikada bolalar va o‘quvchilar jamoasi tushunchasi bola rivojlanishida va hayotida jamoaning o‘rni anglanishi natijasida paydo bo‘lgan. Ya.A.Komenskiy o‘zining «Buyuk didaktika» asarida bolalarni bir-biriga ta’siri haqida fikr bildirib, o‘qituvchilarga passiv o‘quvchini faol o‘quvchi bilan, aqliy rivojlanishini pastrog‘i bilan, to‘polonchini bosiq bola bilan birlashtirib o‘qitish kerakligi haqida maslahatar bergan. XX asr boshlariga kelib, pedagoglar jamoaviy munosabalarni rivojlanishini bola shaxsini rivojlanishida qulay sharoitlarni yaratishning asosiy yo‘nalishi sifatida talqin qilganlar. Bolalar jamoasi kuchli tarbiyaviy instrument hisoblanadi. Shuning uchun tarbiyaning asosiy vazifasi bolalar uchun qiziqarli, turli-tuman faoliyatni tashkil etish hisoblanadi.[ 9 ]Bolalarni jamoada tarbiyalash nazariyasi A.S.Makarenkoning amaliy faoliyatida rivojlandi. Uning ta’kidlashicha, jamoa tarbiyaning shakli, quroli, vositasi hamda har bir shaxsni rivojlantirish manbai sifatida namoyon bo‘ladi. Uning fikricha, jamoada shaxs erkinligi va qadr-qimmati hamda himoyalanganligi va ijtimoiy aloqalari ta’minlanadi.Shuning uchun insoniylik tarbiyasi bu jamoaviy tarbiya deb hisoblanib, tarbiyalovch jamoani shakllantirishning ahamiyatini ko‘rsatib bergan. Tarbiyalovchi jamoa bu o‘zining vazifalariga, an’analariga, munosabat stiliga, o‘z- o‘zini boshqarish organlariga ega bo‘lgan tirik ijtimoiy hodisadir. Makarenkoning xizmatlari yana shunda ko‘rindiki, u birinchilardan bo‘lib, jamoa tarbiyasining asosiy prinsiplarini ilmiy jihatdan asoslab berdi, ularga bolani ijobiy tomonlariga tayanish, parallel ta’sir etish, bola 9 [ Pedagogika nazariyasi va tarixi. R.Mavlonova va boshqalar. –Toshkent, fan va texnologiya. 2010] 2tarbiya amaliyotini va tarixiy tajribalarni tahlili natijasida shakllangan tarbiya prinsiplarini quyidagi uch guruhga ajratgan holda ko‘rishimiz mumkin. Birinchi guruh prinsiplar tarbiya maqsadi va mazmuniga bo‘lgan asosiy talablarni aniqlaydi.Ikkinchi guruh prinsiplar tarbiya metodlariga va tarbiyaviy ish hamda pedagogik hamkorlik texnologiyasi va texnikasiga bo‘lgan talablarni aniqlaydi. Uchinchi guruh prinsiplar tarbiya jarayonini ta’minlovchi ayrim ijtimoiy va psixologik sharoitlarni aniqlaydi. Ushbu prinsiplarsiz tarbiya samarali, mahsuldor natija bermaydi.Tarbiya prinsiplarini shartli bunday guruhlarga ajratish, asosiysini ajratib olish, tarbiya jarayoni mohiyatini tushunish uchun yordam beradi.Birinchi guruh prinsiplarga tarbiyani shaxs rivojlanishiga gumanistik yo‘nalganligi prinsipi, tarbiyani madaniyatni o‘zlashtirishga yo‘nalganligi prinsipi, tarbiyani hayot va mehnat bilan bog‘liqligi prinsipi kiradi.Ikkinchi guruh prinsiplar bu pedagogik yoki metodik texnologik prinsiplardir. Bu prinsiplar guruhiga: tarbiyani faoliyatda bo‘lishi, tarbiyada shaxs faolligiga tayanish, tarbiyani jamoada va jamoa orqali amalga oshishi, pedagogik rahbarlik va tarbiyalanuvchilarning tashabbuskorligi va o‘z faoliyatlari bilan uyg‘unligi prinsipi, tarbiyada tarbiyalanuvchiga hurmat bilan talabchanlik uyg‘unligi, tarbiyada insonni ijobiy sifatlariga tayanish prinsipi kiradi.Sotsiopsixologik prinsiplar uchinchi guruh prinsiplarini tashkil etadi. Bularga individual va yosh xususiyatlarni hisobga olish prinsipi, maktab, oila, mahalla talablarining birligi prinsipi kiradi.Prinsiplar mazmunini qisqacha ochib beramiz. Tarbiyani shaxs rivoj- lanishiga gumanistik yo‘nalganligi prinsipi. Bu tarbiya jarayoniga bo‘lgan umumiy talabni ifodalaydi. Tarbiyaning asosiy qadriyati —inson, uning qobiliyatlarining rivojlanishi hisoblanadi. Bunday yondashuv barcha ijtimoiy sohalarni jumladan ta’lim tizimining gumanistik yo‘nalganligiga mos keladi. Davlatlarni rivojlan- ganlik darajasini baholash bo‘yicha xalqaro standartlarda insoniy ko‘rsatkich- lardan, an’anaviylaridan tashqari yana bir mezon «insoniy o‘lchov» «hayot sifati» kiritilayotgani bejiz emas. Antropologik muammolar bilan shug‘ullanuvchi olim- lar, psixolog va pedagoglar, filosof va sotsiologlar hamda biologlar bunday yondashuv inson rivojlanishi muammolarini kelgusida ishlab chiqish va o‘rga- nishni insoniylik asosida yo‘naltirishni taqozo 2jarayonining bu elementlari o‘qituvchi va o‘quvchilarning qobiliyatlariga va imkoniyatlariga bog‘liq. Tarbiya jarayo nidagi qarama-qarshiliklar tarbiyaviy ishlarni buzilishiga, samaradorsizligiga olib keladi.Shaxsni tarbiyasi rivojlanishi va ta’limi birligi qonuni. Yuqorida bir tomondan ta’lim va tarbiya jarayonlarining aloqasi, ikkinchi tomondan shaxsni rivojlanishi orasidagi qonuniy aloqalar xususida ta’kidlab o‘tildi. Bu psixologik- pedagogik fanlarning fundamental holatlaridan biridir. Ta’lim va tarbiya o‘zaro aloqadorlikda olib borilganda samaradorlilikka, yutuqlarga erishiladi. Shaxs rivojlanishida har ikki omil asosiy hisoblanishi ko‘plab mutaxassislar tomonidan ta’kidlab o‘tilgan.[ 3 ]Boshqa qonunlar tarbiya jarayoni ichidagi aloqadorliklarni ko‘rsatadi: tarbiyani faoliyatda mavjudligi qonuni, tarbiya jarayonini tarbiyalanuvchi faolligi bilan aloqasi qonuni, tarbiya va muloqot aloqasi qonuni, tarbiya jarayonini xususiyatlarini tarbiyalanuvchilarning yosh, individual, jinsiy xususiyatlari bilan aloqasi qonuni, shaxsni shakllanishi jamoa rivojlanishi darajasiga bog‘liqligi qonuni v.b qonunlar.Tarbiyani faoliyatda mavjudligi qonuni. Bu, agar biz tarbiyalanuvchilarda tajribani, bilimlarni, qarashlarni, qadriyatlarni shakllantirishni ta’minlamoqchi bo‘lsak, biz ularni faoliyatga jalb qilishimiz kerakligidan dalolat beradi. Faoliyat psixologiyaning asosiy tushunchasi hisoblanadi. Tarbiya jarayonida faoliyatning turli ko‘rinishlari shaxsni rivojlanishi va shakllanishining asosiy vositasi va sharti hisoblanadi. Tarbiyalash faoliyatga jalb qilish, turli rivojlantiruvchi faoliyatlarni tashkil etishdir.Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchilarni faolligi qonuni, inson faqat faoliyatda shaxs sifatida mustaqil faol mavjudot sifatida o‘zini anglaganda, faoliyat shaxsiy mohiyatga ega bo‘lganda shaxs shakllanishini, rivojlanishini tasdiqlaydi. Bu qonun bilan qator xususiy qonuniyatlar va tushunchalar aloqadordir. Masalan, o‘z-o‘zini tarbiyalash, hayotini va kasbini aniqlash, shaxsni o‘z-o‘zini namoyon qilishi. Ushbu qonunga P.A.Galperin, V.V.Davidovlarning o‘quv faoliyati nazariyasi asoslangan. Bu qonun A.S.Makarenko va boshqa buyuk pedagoglar tajribalarida tasdiqlangan.Tarbiya va muloqot birligi qonuni. Bolalar va o‘smirlarning shakllanishi, muloqot mazmuniga, pedagog va o‘quvchi xulqi stiliga, 3 [ Djurayeva S.N. Turdiyeva N.S. Baxronova A.I. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI[ 2ma’lumotlarni almashishni tashkil etilishiga, guruhdagi muassasadagi munosabatlarga bog‘liq. Tarbiya,faoliyat, muloqot o‘rtasida qonuniy sabab-oqibat aloqalari mavjud. Ushbu qonunga muvofiq tarbiya bevosita muloqot jarayonida amalga oshiriladi. Shuning uchun pedagogikada o‘qituvchini tarbiya jarayonida o‘quvchilar va boshqalar bilan muloqot texnologiyasini ishlab chiqish, tarbiya jarayonida munosabat texnikasini o‘rnatish, stil bo‘yicha tavsiyalarni ishlab chiqish, kasbiy pedagogik xulq bo‘yicha pedagogik muloqotni tashkil etish asosiy ishlardan biri hisoblanadi.[ 4 ]Tarbiyani jamoada mavjudligi qonuni. Jamoa yuqori tashkillashtirilgan gu ruh sifatida shaxsni shakllanishiga ta’sir etib, tarbiyaning kuchli vositasi hisob lanadi. Jamoa faoliyati, undagi muloqot, guruh a’zolari o‘rtasidagi munosabat isbotlangan tajriba hisoblanadi. Jamoada va jamoa orqali tarbiyalash sobiq ittifoq pedagogikasidagi asosiy prinsiplardan biridir. Jamoa a’zolariga guruh faollarining, bolalarning ta’siri, mas’uliyatli munosabatlar, turli birlashmalardagi, guruhlardagi o‘zaro ta’sir ko‘nikmalari, psixologik muhit, jamoa an’anasi bu va boshqa tushun- chalar A.Makarenko tomonidan ishlab chiqilgan jamoa nazariyasiga tegishli. G‘arb pedagogika va psixologiyasida shaxs shakllanishi xususiyatlari inson tegishli guruh rivojlanish darajasiga bog‘liqligi qonuniyatlarini o‘rganadi. A.S.Makarenko xulosalariga va tajribasiga butun dunyo pedagoglari qiziqish bilan qaraydilar.Tarbiyani tarbiyalanuvchilarning yosh, individual xususiyatlariga bog‘liqligi qonuni. Tarbiya jarayoni uning maqsadi, mazmuni, metod va shakllari nafaqat jamiyat, davlat tomonidan qabul qilingan tarbiya konsepsiyasiga, balki o‘quvchilarni yosh, individual xususiyatlariga kam bog‘liq. Turli yoshdagi odamlar faoliyatda va muloqotda o‘zlarini turlicha namoyon qiladilar. Bu ularni indiviual xususiyatlari bilan bog‘liq.Maktab va pedagogika tarixidan hozirgi vaqtgacha tajribada va tadqiqotchilar tomonidan tasdiqlangan tarbiya jarayonining mavjud qonuniyatlarini ifodalovchi ko‘pchilik tomonidan tan olingan klassik, an’anaviy prinsiplar mavjud. Ular prinsiplar tizimini asosini tashkil etib, tarbiya jarayonini shundayligicha tushunishni, aniqlash to‘g‘risida ifodalab, pedagog tarbiya samarali bo‘lishi uchun nima qilishi kerak 4 [ Djurayeva S.N. Turdiyeva N.S. Baxronova A.I. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI] 2tashkil etishdan iborat, aniq maqsadga qaratilgan va boshqariladigan jarayondir. Ijtimoiy-tarixiy tajribani avloddan avlodga o‘tishi, uni yangi avlod tomonidan o‘zlashtirilishi natijasida shaxs hayotga, mehnatga va muayyan kasbga yo‘naltirish jarayoniga tarbiya deymiz. Tarbiya ilmiy, boshqariluvchi, aniq maqsad sari yo‘naltirilgan jarayondir. Kurs ishning vazifalari: –Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati haqida ma’lumotlar yig‘ish; –Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati va ularni hosil qilish bilan tanishish; Kurs ishining ob’ekti: Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati haqida umumiy tushuncha va bilim hosil qilish hisoblanadi. Kurs ishning predmedi: –Tarbiya va uning turlari haqida maqolalar mavjud bo‘lgan ta’lim jurnallari va maqolalari; –Maktabgacha ta'lim adabiyotlari; –Ta’limiy o‘quv saytlar; –Ishga oid ilmiy ishlar va dissertatsiyalar. 2KIRISH.....................................................................................................................3 I BOB. TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI...............6 1.1. Tarbiya jarayoni qonuniyatlari.......................................................................... 6 1.2. Tarbiya nazariyasining mohiyati va mazmuni...................................................13 II BOB. TARBIYAVIY JARAYONDA G‘OYAVIY SIYOSIY AXLOQIY TARBIYANI TASHKIL ETISH MA'NAVIYATI.............................................23 2.1. Siyosiy tarbiyani tashkil etish............................................................................23 2.2.G‘oyaviy tarbiyani tashkil etish.........................................................................25 2.3. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi va vazifalari.......................................28 XULOSA................................................................................................................37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.............................................................39 2 2 2tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat – yo falokat masalasidur”. Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xussiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘lik.O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo‘lga kiritgach, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub islohotlar olib borilmoqda. Islohotlarning asosiy g‘oyasi respublikaning riojlanish va taraqqiyot yo‘li deb e'tirof etilgan demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish uchun xizmat qiladi. Demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish vazifasi o‘sib kelayotgan yosh avlod zimmasiga yuklanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Ta'lim to‘qrisida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning qator asar va nutqlari, chunonchi, “Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori”, “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda” nomli asarlarida mustaqil respublikada ijtimoiy tarbiyani yo‘lga qo‘yish maqsadi va vazifalari belgilab berilgan.Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo‘lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta'sir etish imkonini beradi.Tarbiya jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg‘ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo‘ladi.Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to‘g‘ri uyushtirish g‘oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta'sirlarga nisbatan ma'lum munosabatda bo‘ladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta'siri bolaning ularga munosabatiga bog‘likligini ko‘rsatadi. Bola faoliyatini uyushtirishgina emas, balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan turli kechinmalarni qanday anglashi, baholashi, his qilishi, ulardan o‘zi uchun nimalarni olayotganligini bilishi zarur. 2O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI ___________________ fakulteti ___________________yo‘nalishi _____________________________________ning ______________________________________ fanidan K URS ISHI M avzu: Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati MUNDARIJA: 2 tashkiliy (turli faoliyatlarga jalb qilish, ularni tuzatish, ishchanlik munosabatlarini shakllantirish);  tarbiyaviy (o‘quvchilarda dunyoga va o‘zlariga munosabatni, axloqiy fa- zilat va sifatlarni shakllantirish, qadriyatlarni, odatlarni, harakterni ishlab chiqish);  stimullashtiruvchi (mazmunli, ijtimoiy ahamiyatli muloqot uchun sharoit yaratish, o‘quvchilarda o‘z-o‘zini tarbiyalash ehtiyojlarini shakllantirish, ularni xulq-atvorini tuzatish. Jamoa rivojlanishining birinchi bosqichida talab faqat o‘qituvchilar tomonidan qo‘yiladi. Bu jamoa rivojlanishining boshlang‘ich nuqtasidir. Bu bosqichda jamoa hali tarbiyalovchi ta’sirga ega bo‘lmay, balki «tashkil etuvchi birlik» (guruh) hisoblanadi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan talablarning qo‘yilishiga e’tiborsiz qaraydilar. Jamoa a’zolarining uzluksiz ijodiy faoliyatini tashkil qilish va ularni yagona maqsad atrofida birlashtirishga erishish orqali jamoa qaror topadi.Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faoli (aktivi)ning paydo bo‘lishi bu davr uchun harakterli hodisadir. Jamoa faoli guruhning shunday a’zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar, o‘qituvchi faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Faollar o‘qituvchining yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar. Jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi jamoa faolining o‘qituvchi talabini qo‘llab- quvvatlashi va uning o‘zi ham bu talablarni jamoa a’zolari zimmasiga qo‘yishi bilan tavsiflanadi. Endilikda o‘qituvchi jamoada paydo bo‘lgan va u bilan bog‘liq muammo, masalalarni yolg‘iz o‘zi hal qilmaydi. Bosqichda jamoa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi, ya’ni jamoa o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tadi. 10 10 [ TEACHING AND LEARNING Pedagogy, Curriculum and Culture by Alex Moore 2012] 2ILOVA. 2shaxsiga hurmat va talab uyg‘unligi, bolaga individual ta’sir etish prinsiplari kiradi. Jamoa nazariyasining rivojlanishiga polyak pedagogi Ya.Korchak munosib hissa qo‘shgan. U tarbiyaning maqsadi - bu bolani ichki kuch va imkoniyatlarini, qobiliyatlarini to‘liq, erkin, har tomonlama mustaqil rivojlantirish deb hisoblagan. Uning fikricha, bu jarayonining asosiy omili demokratik tarzda tashkillashtirilgan, bolalar hayotini to‘liqligini ta’minlovchi, ularni xulq-atvorini tuzatuvchi, o‘z-o‘zini tarbiyalashga yo‘naltirilgan o‘z-o‘zini boshqaruvchi bolalar jamoasi hisoblanadi deb ta’kidlagan. Tarbiyachining vazifasi bolani xatti-harakatlarini kuzata olishi,uning xulq-atvori motivlarini tushunishi, hurmat asosidagi munosabatlarini o‘rnata olishni bilishi hisoblanadi.Bugungi kunda bolalar jamoasi rus pedagoglari A.V. Mudrik, L.I, Novikova, N.Ye.Shurkovalar o‘zbek pedagoglaridan O.Musurmonova, M.Quronovlar tomonidan ijtimoiy-pedagogik tizim sifatida qaralmoqda. Ularning fikricha, tarbiya tizimi bolalar va o‘smirlarning turli ko‘rinishdagi tabaqalashgan birligini ifodalaydi. Bularga: sinf, to‘garak, sport seksiyasi, ijtimoiy tashkilotlar kiradi. Bizga ma’lumki, jamoada tarbiyalash muammosi tadqiqotlar tomonidan mamlakatimizda va ko‘plab mamlakatlarda shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim konsepsiyasi qabul qilingan hamda ta’lim tizimi modernizatsiya qilinayotgan sharoitda o‘rganilmoqda. Bolalar jamoasining harakterli belgilari quyidagilardan iborat:  ijtimoiy ahamiyatga ega maqsad va vazifalarni belgilash, unga erishish;  yosh va individual xususiyatlarni inobatga olgan holda o‘quvchilarni turli faoliyatlarga jalb etish;  teng huquqlilik asosidagi munosabatlarni shakllantirish;  haqqoniy ijtimoiy fikrni vujudga keltirish;  jamoadagi ijobiy an’analarni hosil qilish va ularni qo‘llab-quvvatlash.  O‘z-o‘zini boshqaruv organlarini ishini tashkil etish organizatsiya. Tarbiyalovchi jamoaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 2milliy meros va umuminsoniy qadriyatlarni o‘rganish, ularni targ‘ib etish maqsadida amalga oshiriladigan tadbirlar tizimi. Har uchala sohaning uzviy birligi asosida jamiyat ma'naviyati yuksaladi. Demak, ma'naviyatli inson bilimli, ma'lum kasb-hunar sohibi, o‘z Vatanining sodiq fuqarosidir. O‘z davlati qonunlarini biladigan va ularga amal qiladigan, yurti bilan g‘ururlana oladigan inson. O‘z Vatani boyliklarini saqlaydigan, uni yanada boyitadigan, go‘zalliklaridan bahramand bo‘ladigan shaxs. U har qanday zararli illatlarga qarashi kurashadigan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni avaylab asraydigan insondir. Axloq esa shaxsning xatti-harakatlari, yurish-turishi, turmush tarzi, hayot kechirish tamoyillari, qoidalari, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi. Axloq ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat ma'naviy-ruhiy hayotida o‘ziga xos o‘rin tutadi. «Axloq» (lotincha – xulq-atvor ma'nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllaridan biri bo‘lib, ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs xatti-harakatini tartibga soladigan qonun- qoidalar majmuidir. Axloq - ma'naviyatning tarkibiy qismi sifatida shaxs kamolotining yuqori bosqichi sanaladi. Zero, axloq, axloqiy me'yorlarsiz shaxsning ruhiy va jismonan yetukligining mezoni bo‘lgan ma'naviy kamolotga erishib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham ma'naviy-axloqiy tarbiyada uzviylik, aloqadorlik dialektik xarakterga ega bo‘lib, shaxsning ma'naviy-axloqiy shakllanishida muhim sanaladi. Ma'naviy-axloqiy tarbiyaning mazmuni. Ma'naviy-axloqiy tarbiya va unga qo‘yiladigan talablar bu jamiyatda ma'lum ijtimoiy-axloqiy talablarga mos axloqiy xislatlarni shakllantirish maqsadida o‘quvchilar ongi, hissiyotlari hamda xulqiga muvofiq va tizimli ta'sir etishdir. Ma'naviy-axloqiy tarbiya vazifalari quyidagilardan iborat: 1. O‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy ongni shakllantirish. 2. Ularda ma'naviy-axloqiy his-tuyg‘ularni tarbiyalash va rivojlantirish. 3. O‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy xulq-atvor ko‘nikma va odatlarini tarkib toptirish. Ma'naviy-axloqiy tarbiya mohiyatiga ko‘ra inson ongining jamiyat bilan aloqadorligi, jamiyat oldida burchli ekanligi, o‘z xulq-atvorini jamiyat taraqqiyoti darajasiga bog‘liqligini tushunishi, jamiyat tomonidan tan olingan axloqiy me'yor, 2qo‘yilgandagina yoshlar tarbiyasida ijobiy natijalarga erishiladi.Quyida tarbiya prinsiplari oiladagi, yoshlar harakati va tashkilotlaridagi, o‘quv muassasalaridagi tarbiyaviy ishlarning shakl, metod, mazmuni tahlilida ifodalanadi.[ 7 ] 7 [ Djurayeva S.N. Turdiyeva N.S. Baxronova A.I. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI] 2FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI: 1. TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI Gulruh Zaynitdinovna Mirzayeva Navoiy viloyati Navbahor tumani 27-umumiy o‘rta ta’lim maktabining boshlang ich sinf o‘qituvchisiʻ https://doi.org/10.5281/zenodo.6954504 2. Abu Rayhon Beruniy. Ruhiyat va ta’lim-tarbiya haqida. — T.: “O‘zbekiston”, 1992 3. Z. K. Ismailova. Pedagogikadan amaliy mashg‘ulotlar. — T.: “Fan”, 2001. 4. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika. Darslik. T:. O‘qituvchi 2008-yil 5. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil 6. K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv qo‘llanma. T:. O‘qituvchi 2010-yil 7. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qoilanma. Т.:Noshir 2009-yil Qo‘shimcha adabiyotlar: 8. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. // Xalq so‘zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11 9. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017yil, 6-son,70-modda. 11. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:. Fan va texnologiya 2012- yil 12. S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik Т.: O‘qituvchi 1996-yil 2hayot va ksbiy faoliyatni tashkil etishda muvaffaqiyatga ega bo‘lish yo‘lida zarurli bo‘lgan bu kabi odatlardan holi bo‘lishda o‘quvchilrga yordam ko‘rsatish o‘qituvchilarning muhim vazifalaridan sanaladi. Ma'naviy-axloqiy tarbiyaning tarkibiy qismlari, shakl va metodlari. Buyuk ma'rifatparvar Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yohud axloq» asarida axloq «insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur», - deydi. Aynan axloq, uning ijtimoiy ahamiyati haqida ma'lumot beruvchi mazkur manbada alloma yaxshi va yomon xulqlarga to‘xtalib o‘tadi. Abdulla Avlniy yomon xulqlar sirasiga quyidagilarni kiritadi: g‘azab, aysh-ishrat, jaholat, safohat (umri va molini bekorchi narsalarga sarf etish), hamoqat (o‘zbilarmonlik, manmanlik), adolat (dangasa, yalqov), hasosat (ta'ma, hirs), rahovat (g‘ayratsizlik), anoniyyat (xudbin, mutakabbir, manman), adovat (kek saqlash), namimat (chaqimchilik), g‘iybat, haqorat, jibonat (qo‘rqoqlik), hasad, kizb (yolg‘on), nifoq, ta'ma, zulm va boshqalar. O‘quvchilarda ijobiy sifatlarni tarbiyalash ularning salbiy xislatlardan holi bo‘lishlariga yordam beradi. Bu esa dastlab o‘quvchilarga xulq-odob me'yorlari va qoidalarini anglash va shaxs ongini shakllantirishga doir metodlar asosida amalga oshiriladi. Bunga badiiy va ilmiy-ommaviy adabiyotlarni o‘qish, kinofilm va spektakllarni tomasha qilish, maxsus tashkil etilgan ma'naviy-ma'rifat kunlarida turli mavzularda suhbatlar tashkil etish natijasida axloqiy tushunchalar va xulq-odatlar paydo bo‘la boshlaydi. O‘quvchilar o‘zlari va boshqalarning xattiharakatlarini baholay boshlaydilar.[ 14 ] 14 [ R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik.T :.O ‘qituvchi 2008-yil] 2roli bir xil emas. Tarbiyachi uchun tarbiyalanuvchi har vaqt tarbiya berish obyekti hisoblanadi. Biroq tarbiyalanuvchi tarbiyachi bilan ongli ravishda o‘zaro munosabatda bo‘lishga erishilsa, tarbiyaviy munosabatlar faol xarakter kasb etadi. Rivojlantiruvchi (shaxsni rivojlantirish), tarbiyalovchi (tarbiya maqsadlarini amalga oshirish) va tashkilotchilik (faoliyat va munosabatlarni maqsadga muvofiq tashkil etish) tarbiya jarayonidagi asosiy vazifalardir. Tarbiyalovchi ta’sirlar muayyan shaxslarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois tarbiyachi har bir tarbiyalanuvchining o‘ziga xos shaxsiy xususiyatlarini hisobga olib, ta’sir ko‘rsatishning individual yo‘llarini qidirib topishi lozim. Tarbiyachi muvaffaqiyati aksariyat hollarda u o‘z o‘quvchilarining tarbiyalanganlik darajasini, ya’ni ularning ongliligi, axloqiy sifatlarga egaligi, odilligi, qat’iyatliligi va boshqa xususiyatlarini bilishiga bog‘liqdir. Tarbiya tamoyillari deb yosh avlodni tarbiyalash maqsadidan kelib chiqadigan va komil insonni tarbiyalashning mazmuni, metodlari va yo‘nalishiga qo‘yiladigan eng muhim talablarni belgilab beruvchi asosiy g‘oya va qoidalar yig‘indisiga aytiladi. Tarbiya tamoyillari o‘qituvchi, tarbiyachilarga yo‘l- yo‘riq ko‘rsatuvchi qoidalar bo‘lib, yosh avlodni tarbiyalash, barkamol insonni shakllantirish vazifalariga muvofiq belgilanadi, shuningdek, ular shaxs tarbiyasi borasidagi ilg‘or ta’limotlar g‘oyalariga hamda pedagogika fanida erishilgan yutuqlarga asoslanadi. Tarbiya tamoyillari tarbiya jarayoni qonuniyatlarini aks ettiradi. Tarbiyaviy jarayonda ilg‘or tamoyillarga amal qilinishi uning samarasini ta’minlaydi. Tarbiya tamoyillari quyidagilardan iborat: — tarbiyaning maqsadga yo‘naltirilganligi; — tarbiyada demokratik va insonparvarlik g‘oyalari ustunligi; — tarbiyada milliy umumbashariy qadriyatlar ustunligi; — tarbiyada izchillik va tizimlilik; — tarbiyani ijtimoiy hayot bilan qo‘shib olib borish; — tarbiyani mehnat bilan bog‘lash; — tarbiyalanuvchi shaxsini hurmat qilish; — tarbiyada o‘quvchining yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish; — jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash; 2ijtimoiy tarbiyaning boshqa yo‘nalishlaridan ustun qo‘yilishi zarur. Binobarin, ma'naviy-axloqiy tarbiya yosh avlod tarbiyasi bilan bog‘liqdir. Agar tarbiyaning boshqa yo‘nalishlarida muayyan tarbiya (masalan, jismoniy, huquqiy va boshqalar) u yoki bu tarbiyaviy tadbirlar tizimiga asoslansa, ma'naviy-axloqiy tarbiyada esa har bir tarbiyalanuvchining o‘ziga xos xususiyatlarini, shuningdek, tarbiyaviy vaziyatni inobatga olgan holda, yaxlit tarbiyaviy ishlar rejalashtiriladi va unga mos metod hamda usullar tanlanadi. Tarbiyaviy tadbirlar rejasini ishlab chiqish, tadbirlarni tashkil etishda ma'naviyat, axloq inson ongining shakli, inson madaniyatining bir qismi ekanligi haqidagi tushunga ega bo‘lish nazarda tutiladi.[ 13 ]Ma'naviyat va axloqning mohiyati, uning me'yorlari va tamoyillari mazmunini tushunish o‘quvchilarni ma'naviy-axloqiy jihatdan fikr yuritishlariga imkon beradi. Natijada ular o‘zlari va boshqalarning xattiharakatlarini ana shu nuqtai nazardan baholaydilar. Ma'naviy-axloqiy tushunchalar, baholash va muhokama yuritish asosida ma'naviy-axloqiy e'tiqod shakllanadi va nihoyat inson xatti-harakati va xulqi aniqlanadi. Ma'naviy-axloqiy e'tiqodga ega inson axloqiy me'yorlar, talablarni ongli bajaradi va ularga hurmat bildiradi. Lekin ma'naviy-axloqiy me'yorlar haqida bilimga ega bo‘lish va uni tushunish hali e'tiqodni faoliyatga aylantiradi degan gap emas, ma'naviy-axloqiy bilimlar qachon hayotiy tajribalarda qo‘llanilib, o‘quvchilar tomonidan ularning faoliyatida namoyon bo‘lgandagina shakllangan deyish mumkin. Ma'naviy-axloqiy tarbiya tizimida ma'naviy-axloqiy his-tuyg‘ular inson tomonidan, uning hoveahodisalar, kishilar hamda o‘z xulqiga nisbatan his-tuyg‘ularni uyg‘otishga rag‘bat paydo qiluvchi tarbiyaviy ishlar tizimli tashkil etilgandagina samarali kechadi. Mazkur tizimda xulq-atvorni shakllantirishga oid tarbiyaviy ishlar aks etadi. Shunga ko‘ra ma'naviy-axloqiy xulq-odobga doir xislatlarni shakllantirishga undovchi rag‘bat bilan hosil bo‘ladigan faoliyat eng asosiy bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, o‘quvchida ma'naviy-axloqiy xislatlarni shakllantirishga nisbatan ehtiyoj bo‘lishi shart. Demak, ma'naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida uyushtiriluvchi tadbirlar xulq-odobga doir xatti-harakatlar zanjiridan iborat bo‘ladi. Ma'naviy- 13 [ R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik.T :.O ‘qituvchi 2008-yil] 22.2. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi va vazifalari Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy islohotlarning samaradorligi uning fuqarolari ega bo‘lgan ma'naviyatga bog‘liq. Zero, jamiyat rivojlanishi faqat uning iqtisodiy taraqqiyotinigina emas, balki ma'naviy yuksalishini ham taqozo etadi. Har qanday mafkura kabi O‘zbekiston Respublikasi milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalaridan biri ham jamiyatda ma'naviy-axloqiy qarashlarning ustuvorligiga erishish sanaladi. Ijtimoiy tarbiyaning boshqa turlari kabi ma'naviy-axloqiy tarbiya asosini ham ilg‘or milliy, ma'naviy-axloqiy qadriyatlar, xalq pedagogikasi g‘oyalari tashkil etadi. Ma'naviyat shaxs, xalq, davlat va jamiyatning kuch-qudrati, taraqqiyoti, imkoniyatlari va istiqbollarini belgilab beruvchi ichki ijobiy, ruhiy omildir. Ma'naviyat (arabcha «ma'naviyat» - ma'nolar majmui) mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy ta'sir o‘tkazuvchi falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvur, tushuncha va g‘oyalar majmui hisoblanadi. Jamiyat ma'naviyati uch muhim soha yo‘nalishida amaliy faoliyatni tashkil etish asosida shakllantiriladi: Jamiyat ma‘naviyati Madaniyat Mafkura Ma‘rifat 6 - chizma. Jamiyat ma‘naviyatini shakllantiruvchi omillar. Madaniyat («cultura» so‘zidan olingan bo‘lib, parvarish qilish, ishlov berish ma'nosini bildiradi) – ijtimoiy taraqqiyot davomida insonlarning faoliyati tufayli qo‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy va ma'naviy boyliklar tizimi. Ma'rifat shaxs ongiga ilmiy bilim, axloq qoidalari hamda ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy me'yorlarni singdirish, ta'lim-tarbiyani takomillashtirish, milliy meros va umuminsoniy qadriyatlarni o‘rganish, ularni targ‘ib etish maqsadida amalga oshiriladigan tadbirlar tizimi.[ 11 ]Madaniyat («cultura» so‘zidan olingan bo‘lib, parvarish qilish, ishlov berish ma'nosini bildiradi) – ijtimoiy taraqqiyot davomida insonlarning faoliyati tufayli qo‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy va ma'naviy boyliklar tizimi. Ma'rifat shaxs ongiga ilmiy bilim, axloq qoidalari hamda ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy me'yorlarni singdirish, ta'lim-tarbiyani takomillashtirish, 11 [ R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik.T :.O ‘qituvchi 2008-yil] 2tarbiyalash prinsipi. Ushbu prinsip A.S.Makarenko tomonidan asoslangan bo‘lib, quyidagi jihatlari bilan farqlanadi. Birinchidan, jamoa har bir a’zosini xulq va axloqini shakllantirish lozim: inson jamiyatda yasharkan, turli guruhlarga kiradi, o‘zining shaxsiy maqsadlarini jamiyat qiziqishlari va qadriyatlari bilan uyg‘unlashtiradi. Ikkinchidan, sinfda, guruhda shakllantirilgan sog‘lom, rivojlantirivchi jamoa hayotida ishtirok etish kuchli tarbiyaviy vosita hisoblanadi. Uchinchidan, o‘qituvchi tarbiyalovchi jamoani shaklantirishni, uni boshqarishni bilishi kerak.Pedagogik rahbarlikni tarbiyalanuvchilarni tashabbuskorligi va mustaqilligi bilan uyg‘unligi prinsipi. Tarbiya aniqlanishi bo‘yicha tarbiyalanuvchilar faoli- yatini boshqarish hisoblanadi. Tarbiyachilar tarbiyalanuvchilarda tashabbus- korligini, ijokorligini, mustaqilligini ta’minlanishi uchun sharoit yarata olsalar va bunga erishsalar ta’lim muassasasidagi tarbiyaviy ishlarni samarali tashkil eta oladilar. Tarbiyada insonni ijobiy tomonlariga tayanish prinsipi. Ushbu prinsipga amal qilish tarbiyachidan tarbiyalanuvchi shaxsini har tomonlama o‘rganish zarurligini taqozo etadi. Har qanday, hatto eng yomon deb ataluvchi odamni ham qaysidir ijobiy fazilati mavjud bo‘ladi. Tarbiyada shaxsni ijobiy sifatlariga tayanish tarbiyaviy ishlarni samaradorligini ta’minlaydi.Individual va yosh xususiyatlarni hisobga olish prinsipi. Fanda turli yosh davrlardagi insonlarning xulqi, psixik jarayonlari, faoliyat xususiyatlari o‘rga- nilgan. Masalan, kichik yoshdagi o‘quvchilar katta yoshdagilarga nisbatan bir-bir- lariga aytib beradi, eslab qoladi, muloqot qiladilar. O‘quvchilarni yosh xususi - yatlari o‘qituvchini muloqot harakterini, turli yoshdagi bolalarni tarbiyalash metodlarini tanlashda, ularga yordam berishni to‘g‘ri tanlashda mas’uliyatli bo‘lishni ifodalaydi.Tarbiyada odamlarni individual xususiyatlarini hisobga olishni talab etadi.Tarbiyada maktab oila, jamiyat talablarining birligi prinsipi. Bu muammo barcha davrlarda ahamiyatli hisoblangan. O‘quvchidan maktab bir narsani talab qilsa, jamiyat, ko‘cha, ommaviy axborot vositalari boshqa narsalarni o‘rgatish hollari ham uchraydi. Ota-onalar bolalarini maktabga topshirishlari bilan mas’uliyatdan xolimiz, endi bolalar tarbiyasi bilan maktab shug‘ullansin deb hisoblovchilar ham bor. Maktab, oila, jamoatchilik hamkorligi to‘g‘ri yo‘lga 2XULOSA Xulosa qilib shuni ayta olamizki, Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy va tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori, dunyoqarashini tarkib topdirish jarayoni bo‘lib,har qanday tuzim va zamonda ijtimoiy munosabatlar mazmunini aniqlash, ularni tashkil etish asosi bo‘lib kelgan. Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. Tarbiyaning maqsadi va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shuningdek, jamiyat fuqorolarining dunyoqarashi, intilishlari, orzu-niyatlari asosida belgilanadi. Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga olgan holda tarbiyani tashkil etish, oldinga qo‘yilgan maqsadga erishish, shuningdek, bu boradi vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi.Tarbiya g‘oyasi turlicha ifodalangan bo‘lsada, ammo yo‘naltiruvchanlik xususiyati hamda obyektiga ko‘ra yakdillikni ifoda etadi. Tarbiya xususida taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi:” Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot-yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidur.” Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xususiy ish emas, balki ijtimoiy milliy ishdir. Sharq xalqlari orasida qadimdan farzand tarbiyasiga alohida e’tibor qaratib kelingan. Farzand tarbiyasiga chaqaloqning tug‘ilgan paytidan, balki undan ham oldinroq ahamiyat berish lozimligi haqida qator rivoyatlar va ibratli hikoyalar borki, ularning barchasida insonning kamoloti va kelajak poydevori, yoshlikda olingan ta’lim-tarbiyaga bog‘liqligi haqida so‘z yuritiladi.Xalqimizda “Bir bolaga yetti mahalla ota-ona” degan hikmatning ma’nosi ham tarbiyaning ahamyatlilik va ma’sulyatlilik darajasi nechog‘lik yuqori ekanligini bildirib turadi. 21.2. Tarbiya jarayoni qonuniyatlari Tarbiya jarayonining alohida tomonlari tarbiya qonuniyatlari va prinsiplarini tahlil qilishda namoyon bo‘ladi. Qonuniyat — tushunchasi qonun tushunchasiga yaqin bo‘lib, tizimdagi o‘zgarishlarga yo‘naltirilgan va tendensiyalarini ta’min lovchi takrorlanib turuvchi ichki bog‘lanishlardir. Qonun mazmuniga ko‘ra o‘zaro aloqadorlikni ifodalaydi. Qonun jarayon tomonlarini, hodisalar orasidagi obyektiv, mavjud aloqalarni aniqlash sifatida namoyon bo‘ladi. Tarbiya jarayonidagi bunday aloqalar bilimlarga tayangan holda uni tushunishga, tasvirlashga, tashkil etishga yordam beradi. Mohiyatiga ko‘ra qonunlar— bu fan o‘rganadigan borliqdagi obyekt, reallik to‘g‘risidagi nazariy bilimlar hisoblanadi. Qonunlar tarbiya jarayonini yo‘nalishlarini, tizim xulq-atvorni tashhislashni ifodalaydi. Qonun ochib beradigan aloqalar — bu determinizm prinsipiga ko‘ra (har qanday hodisani obyektni o‘zgarishi biror bir sababga ko‘ra ) sabab-oqibat aloqalaridir.Pedagogikada qonun tushunchasi bilan birgalikda tarbiya prinsipi tushun chasi aloqadorlikda o‘rganiladi. Tarbiya prinsipi — bu qonunga asoslangan tarbiyaga bo‘lgan asosiy talab, pedagog harakatlarini aniqlovchi bosh g‘oya hisoblanadi.Tarbiya qonuniyatlari orasida tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida va pedagogik jarayon sifatida harakterlovchi umumiy qonuniyatlar mavjud. Bu qonunlar ta’lim va tarbiya munosabatlarni ko‘rsatadi.Tarbiyani jamiyat talablariga mosligi qonuni. Bu qonun an’anaviy pedagogikada ishlab chiqilgan bo‘lib, tarbiyaning barcha elementlari uchun tegishli: tarbiya tizimi, mamlakatdagi ta’lim davlat ehtiyojlariga javob beradi, bu tarbiya jarayonida, uning maqsadida, mazmunida, metodlarida ifodalanadi. Boshqa tomondan tarbiya tizimi va pedagogik jarayonlarni tashkillash harakteri jamiyat, imkoniyatlariga, mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ilmiy-texnik rivojlanish darajasiga bog‘liq. Ushbu tarbiya, jamiyat, davlat orasidagi aloqalar ta’lim siyosati orqali tuzatiladi va tartibga solinadi.Tarbiya maqsadi, mazmuni, metodi birligi qonuni tarbiya jarayonining barcha komponentlari aloqadorligini ifodalaydi. Maqsad mazmunni, metodlarni, ish shaklini aniqlaydi. O‘z navbatida tarbiya 2I BOB. TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI 1.1. Tarbiya nazariyasining mohiyati va mazmuni Tarbiya qonuniyatlari mohiyati, bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlari, ikkinchi tomondan, shaxsning rivojlanishi bilan bog‘liq. Tarbiyaning birinchi va eng muhim qonuniyati uning ijtimoiy muhitning obyektiv va subyektiv omillariga bog‘liqligidir. Ijtimoiy tarbiya mazmuni moddiy ishlab chiqarish usuli, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, siyosiy tuzum hamda milliy mafkura g‘oyalari asosida qaror topadi. Ijtimoiy jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy-g‘oyaviy asoslarini tashkil qiladigan hamda tarbiyaning mazmuni va uning olib borilishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy jarayonlar — tarbiya muassasalari, jamoat tashkilotlari, o‘qituvchilar, tarbiyachilar, oila muhiti, jamoatchilik dunyoqarashi, mafkura g‘oyalari, shaxsni har tomonlama rivojlantirishga oid faoliyat kabilar tarbiyaning subyektiv omillari sirasiga kiradi. Tarbiyaning uchinchi qonuniyati — faoliyat va munosabat birligini e’tirof etish — shaxsning ijtimoiy ijobiy fazilatlarini shakllantirishning negizi va asosiy manbayi ekanligini e’tirof etishdir. Tarbiyalanuvchilarning faoliyati jamiyat uchun qanchalik foydali ravishda maqsadga muvofiq tashkil etilsa, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatning oqilona bo‘lishi ta’minlansa, tarbiya jarayoni shunchalik samarali bo‘ladi. Demokratik tamoyillar hamda qonun ustuvorligi ta’minlangan yillar va bunday sharoitda tarbiyaviy jarayonning ijtimoiy muhit bilan o‘rnatiladigan aloqalari shaxs tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiyaning ikkinchi muhim qonuniyati uning shaxs rivojlanishi bilan birligi, o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligidir. Shaxsning rivojlanishi tarbiyaning g‘oyaviy mazmuni va sifat darajasiga bog‘liq. Ayni choqda tarbiyaning mazmuni, shakl va metodlari shaxsning rivojlanish darajasiga ham bog‘liq. Tarbiya jarayoni psixologiya fani asoslarini, shaxsning psixologik va fiziologik rivojlanish qonunlarini bilishni talab qiladi. Tarbiyachi (o‘qituvchi) tarbiyalanuvchi (o‘quvchi) shaxsini har tomonlama o‘rganishi va shu asosda unga to‘g‘ri psixologik tavsif berishi, shu asosda ta’sir ko‘rsatishi lozim. Tarbiyalanuvchining shaxsiy 2Zero, tarbiya ijtimoiy munosabatlarning murakkablashib borishi asosida kechadi.Tarbiya jarayonida o‘quvchining ongigina emas, balki his-tuyg‘ularini ham o‘stirib borish, unda jamiyatning shaxsga qo‘yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga ta'sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e'tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o‘qituvchi rahbarlik qiladi. U o‘quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularning ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi.Ijtimoiy jarayonda faol ishtirok etish orqali o‘quvchilarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o‘quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o‘zini o‘zi anglash jarayoni yuzaga keladi. Bola o‘z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach, ijrochi emas, balki umumiy ishning faol qatnashchisi bo‘lib qoladi.Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida ayni vaqtda yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonida quyidagi vazifalarni hal etish muhim ahamiyat kasb etmoqda: a) yoshlarni ijtimoiy hayotga tayyorlash, ularda keng dunyoarashni tarkib toptirish, o‘z shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, reja va amal birligi hissini uyg‘otish; b) o‘quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar mohiyatidan ogoh etish, chuqur bilim va tafakkurga ega yoshlarni tarbiyalash, ular ongini boyitish; d) o‘quvchilarda huquqiy va axloqiy me’yorlarga hurmat ruhida yondashish hissi va fuqorolik tuyg‘usi, ijtimoiy burchga ma’sullikni qaror toptirish; f) mustaqil davlat - O‘zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga to‘g‘ri va xolisona baho berishga o‘rganish; e) insonni oliy qadriyat sifatida qadrlash, uning sha’ni, or-nomusi, qadr- qimmati, huquq va burchini hurmat qilishga o‘rgatish va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan ijtimoiy tarbiyaning umumiy vazifasi ana shulardan iboratdir. 2— tarbiyada o‘quvchi xulqidagi ijobiy sifatlarga tayanib, salbiy tomonlarni yo‘qotish. Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo‘lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq- atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonidir.Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo‘lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya g‘oyasi turlicha ifodalangan bo‘lsada, ammo yo‘naltiruvchanlik xususiyati hamda ob'ektiga ko‘ra yakdillikni ifoda etadi.Tarbiyaning maqsadga yo‘naltirilganligi va g‘oyaviyligi. O‘qituvchi ijtimoiy tarbiyaning maqsadi va vazifasini aniq tasavvur etishi hamda puxta anglab olishi zarur. Yosh avlodni yuksak g‘oyaviylik ruhida tarbiyalash — ularning ongiga xalq, millat, yurt, jamiyat manfaatlaridan yuqoriroq manfaat bo‘lishi mumkin emasligini singdirish, ularni Vatanga, xalqqa muhabbat ruhida va sadoqatli qilib tarbiyalash demakdir. Bu sohada mustaqil respublika xalq ta’limi xodimlarining asosiy vazifasi erkin, ijodkor, mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega, yetuk mutaxassis va komil shaxsni tarbiyalashdan iborat.[ 2 ]Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini o‘rganadi. Hayotga yangicha siyosiy va iqtisodiy nuqati nazardan yondashish o‘sib kelayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan bog‘lik jarayonni ham qaytadan ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda.Tarbiya nazariyasi Sharq mutafakkirlari va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi. Tarbiya nazariyasi o‘z qoidalarini asoslash uchun falsafa, sotsiologiya, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi larning ma'lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning boshqa bo‘limlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta'lim nazariyasi hamda xalq ta'limi tizimini boshqarish bilan uzviy bog‘liq.Tarbiya xususida taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: “Al-hosil, 2 [ TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI Gulruh Zaynitdinovna Mirzayeva Navoiy viloyati Navbahor tumani 27-umumiy o‘rta ta’lim maktabining boshlang ich sinf òqituvchisi ʻ https://doi.org/10.5281/zenodo.6954504 ] 2ulaxloq”, (“Mukarram xulqlar”), “Badoiy ul-bidoya”, (“Go‘zallikning boshlanishi”), “Navodir un-Nihoya”, (“Nodirliklar nihoyasi”), “Xazoyin ulMaoniy”, (“Ma’nolar xazinasi”) asarlarida insonni tarbiyalash g‘oyalari hozirgi zamon bilan hamohangdir. Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Cho‘lpon asarlaridagi ma’naviy-ma’rifiy qarashlar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotganicha yo‘q.Tarbiyalanganlikning asosiy belgilari quyidagilardan iborat, deb hisoblaydi mutafakkir Alisher Navoiy: - jahl chiqqanda o‘zini bosa olish; har bir ishni qilganda “yetti o‘lchab bir kesish”, sir saqlay olish, mulohaza qilib, ayrim gaplami ichga yutish; - doimo ishonch bilan yashash va olg‘a intilish; andisha chegarasidan chiqmagan holda dadil bo‘lish; bir ishni boshlagandan keyin uni oxiriga yetkazmay qo‘ymaslik; - topgantutganini tejab-tergab sarflash va hokazolar.Yoshlarda axloqiy xislatlar bilan birga, umuminsoniy fazilatlami, ma’naviy sifatlarni tarbiyalashda pedagogik diagnostika va kooreksiyalash faoliyatiga murojaat etish zarur. Buning uchun, eng awalo, inson fazilatlarining o‘zaro munosabatlarini va o‘mini aniqlab olmoq lozim. Ma’naviyat esa aqliy, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy bilimlar zamirida shakllanadi. Mazkur bilimlar o‘z navbatida inson ijobiy sifatlarining kamol topib, boyib borishiga olib keladi. Buyuk ma’rifatparvar ziyolilarning g‘oyalari milliy g‘oya va istiqlol mafkurasining teran tomirlari bo‘lib qolaveradi. Inson tarbiyasi va uning tarbiyalanganlik darajasi o‘z davrining ilmiy-amaliy mezonlari bo‘yicha tadqiq etishlik ko‘p asrlik fan tarixiga ega. Insoniyatning yer yuziga kelishidan e’tiboran kishilar muayyan sotsiumning a’zosi tariqasida shaxslararo munosabatga kirishishi, muloqot o‘rnatishi, muomala maromiga rioya qilishi lozim, deb belgilanishi tarbiyalanganlik o‘lchovlarining vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. Taraqqiyot, ijtimoiy ong, aql-zakovat, komfortga intilish hissi tarbiyalanganlikning ham harakatlantiruvchisi, ham mexanizmi, ham zarurat ekanligini ta’kidlovchi omil bo‘lib xizmat qilgan va bundan keyin ham ko‘p funksional vazifani ado etaveradi. Kurs ishning maqsadi. Shaxs kamolotida tarbiya yetakchi rol o‘ynaydi. Tarbiya rivojlanayotgan shaxsning ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish bo‘yicha faoliyatni 2xususiyatlari va imkoniyatlari hisobga olinmas ekan, tarbiyaviy ta’ sir bir tomonlama yoki tasodifiy bo‘lib qoladi. Shuningdek, ular boshqa tarbiyaviy ta’sirlarga mos bo‘lmay qoladi.Shaxs faoliyati ijtimoiy munosabatlar negizida yo‘lga qo‘yilib, tizimli tarzda kechadi. Subyekt (shaxs), obyekt (ijtimoiy borliq) — ijtimoiy munosabatlar tarzida tashkil etiladigan aloqa jarayoni shaxs faoliyati mazmuni va yo‘nalishini ham belgilashi mumkin. Ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish jarayonida borliqni his etish, o‘z-o‘zini anglash, aloqa, aralashuv va muloqotni tashkil etish ehtiyoji yuzaga keladi. Ehtiyojni qondirish yo‘lida dastlabki urinish ijtimoiy munosabatlar mazmunini o‘rganish va o‘zlashtirish hisoblanadi.[ 1 ]Ijtimoiy munosabatlar mohiyatini anglashga qaratilgan faolit jarayonida ijtimoiy bilimlarni o‘zlashtirishga nisbatan qiziqish hosil bo‘ladi. Qiziqish, o‘z navbatida, shaxsda muayyan hayotiy maqsadning qaror topishiga olib keladi. Maqsad asosida shaxs nafaqat ijtimoiy bilimlarni egallashga intiladi, balki o‘zlashtirilgan bilimlarni egallash layoqatini ham namoyon eta boradi. Maqsad mazmunini ifoda etuvchi g‘oyalar amaliy harakatlarni tashkil etish borasidagi rag‘batlarning yuzaga kelishi uchun zamin hozirlaydi. Yuqorida bayon etilgan fikrlardan anglashiladiki, shaxsning shakllanishi — bu uning asosiy munosabatlarining shakllanishidir. Ijtimoiy munosabatlarning yaxlit tizimida tarbiyachi, o‘qituvchi, ota-onalar hamda jamoaning tarbiyalanuvchi, o‘quvchi, farzandlar va shaxs bilan bo‘ladigan o‘zaro ta’siri jarayonida kelib chiqadigan tarbiyalovchi munosabatlar alohida ahamiyatga ega. Bu munosabatlar doirasida ijtimoiy tarbiyaning maqsadlari amalga oshiriladi. Tarbiyaning to‘rtinchi qonuniyati — tarbiyalanuvchilarning o‘zaro tarbiyaviy ta’sirga ega ekanliklari, ularning o‘zaro munosabatlari hamda faol faoliyatlari o‘rtasidagi bog‘lanishning mavjudligi sanaladi. Tarbiyachi (o‘qituvchi)larning tarbiyalanuvchi (o‘quvchi)larga pedagogik ta’siri ular faoliyati va munosabatlarining tizimli hamda rejali tarzda, maqsadga muvofiq tashkil qilinishini nazarda tutadi. Tarbiya jarayonida tarbiyachi (o‘qituvchi) va tarbiyala nuvchi (o‘quvchi)larning ijtimoiy 1 [ TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI Gulruh Zaynitdinovna Mirzayeva Navoiy viloyati Navbahor tumani 27-umumiy o‘rta ta’lim maktabining boshlang ich sinf òqituvchisi ʻ https://doi.org/10.5281/zenodo.6954504 ] 2axloqiy xatti-harakatlar esa o‘quvchi tomonidan axloqiy me'yor va tamoyillar mohiyatini o‘rganish, ularni anglab yetishdan iboratdir. Xatti-harakatlar tizimi ma'naviy-axloqiy odatlarni tarkib toptiradi. Bu borada quyidagi talablarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: - ma'naviy-axloqiy tarbiya axloqsizlikka qarshi kurashdagi «kompaniya»ga aylanmay, maqsadga muvofiq, uzluksiz, tizimli va izchil amalga oshirilishi zarur; - o‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy xislatlar va fazilatlarni tarbiyalash faol hayotiy vaziyatlar, axloqiy me'yorlar buzilgan holatlarda tarbiyalanuvchilarning o‘z nuqati nazarlarini ifodalashlari bilan amalga oshirilishi; - shaxsda o‘z idealiga intilishiga bo‘lgan his-tuyg‘ularini uyg‘otishga yo‘naltirilgan xattiharakatlarni tashkil etish borasidagi ko‘nikmalarni tarbiyalash; - ma'naviy-axloqiy tarbiyaga doir ishlarni tarbiyalanuvchilarning tajribasi, tarbiya qoidalarini qabul qilishlari va bunga tayyorliklari, yaxshi va yomon xatti- harakatlarning mohiyatini tushunishlarini hisobga olgan holda amalga oshirish; - tarbiyalanuvchilarda yuksak ma'naviy-axloqiy sifatlar – insoniylik, insonga hurmat, mehrsaxovat, xushmuomalalik, ijtimoiy munosabatlarni tashkil etishda muomala madaniyati va axloq qoidalariga rioya qilish kabi holatlarni tarkib toptirish; - fuqarolik madaniyati, ongli intizom, jamoani hurmat qilish va boshqa juda ko‘p ma'naviyaxloqiy sifatlar – boshqlarga g‘amxo‘rlik qilish, odamlarning g‘am- tashvishi, quvonchini tushuna olish, o‘z manfaatidan o‘zgalar manfaatlarini ustun qo‘yish, axloqiy me'yorlar hamda mavjud qonunlarga zid xatti-harakatlarni to‘xtataolish, ma'lum xatti-harakatlarni amalga oshirishda jamoa a'zolarining fikri bilan o‘rtoqlashish, mas'uliyatni his etish kabilarga asoslanishi kerak. Ma'naviy- axloqiy tarbiyani tashkil etishda o‘quvchilar xatti-harakatlarida ko‘zga tashlanadigan salbiy odatlar – jamoa joylarida qattiq gapirish, qo‘pol so‘zlarni ishlatish, hissiyotga berilish, o‘ylamay gapirish, ishonli bo‘lmagan hamda dalillar bilan tasdiqlanmagan voqyea-hodisalar haqida fikr yuritish, boshqalarning suhbatini bo‘lish, qo‘lini silkitib gapirish kabilarning bartaraf etib borilishiga alohida e'tibor qaratish zarur. Arzimas bo‘lib ko‘ringan, lekin shaxsning kelajak 2II BOB. TARBIYAVIY JARAYONDA G‘OYAVIY SIYOSIY AXLOQIY TARBIYANI TASHKIL ETISH MA'NAVIYATI 2.1. G‘oyaviy-Siyosiy tarbiyani tashkil etish g‘oyaviy-siyosiy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o‘quvchilarga siyosiy bilimlarni berish, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, fuqarolik jamiyati asoslari, milliy davlat tuzilishi, davlat organlari faoliyati, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosati mazmunini o‘rganishni ta’minlash asosida o‘quvchilarda siyosiy faoliyat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish, siyosiy madaniyatni shakllantirish va hokazolar.Tarbiya tamoyillari. Tarbiya mazmunida oldinga qo‘yilgan maqsad va vazifalarga muvofiq o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar, shaxs xulq- atvori hamda sifatlari mohiyati aks etadi. Tarbiya mazmuni shaxsning shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyatidan iborat bo‘lib, ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot, kishilik munosabatlari mohiyati va darajasi, shuningdek, jamiyat mafkurasi g‘oyalari asosda belgilanadi. Zamonaviy tarbiya mazmunida quyidagi tamoyillar yotadi:Tarbiya maqsadining aniqligi. O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqilligining dastlabki yillaridayoq respublikada amalga oshirilishi ko‘zda tutilayotgan tarbiya maqsadi aniq belgilab olindi. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘qrisida»gi qonuni g‘oyalariga ko‘ra ijtimoiy tarbiyaning asosiy maqsadi – erkin, ijodkor, mustaqil fikr egasi bo‘lgan komil inson va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish yo‘lidagi asosiy vazifa - bu shaxsda umumiy madaniyat unsurlari, ya’ni, shaxsning aqliy, axloqiy, jismoniy, estetik, iqtisodiy, ekologik, huquqiy, siyosiy hamda mehnat madaniyatini tarbiyalashdan iborat.Bolalar va kattalarning birgalikdagi faoliyati. O‘qituvchilarning bolalar bilan ma’naviy madaniyatini shakllantirishning eng yaxshi namunasini izlash, shu asosida tarbiyachi ishining hayotiy me’yor va qadriyatlarini aniqlash o‘quvchining tarbiya jarayonidagi faolligini ta’minlashga olib keladi. Dunyoqarashi hali to‘la-to‘kis shakllanmagan bolalar uchun kattalarning hayotiy tajribalari, ularning shaxsiy 2 2degan savolga javob beradi. Prinsiplar tarbiya jarayoniga bo‘lgan talablar, asosiy g‘oyalar tizimi sifatida nafaqat qonunlarni ifodalaydi, balki ular asosida shakllanadi, pedagogik ta’sirni natijasi bo‘la olmaydi. Ta’lim- tarbiya prinsiplarini tanlash va tahlil etish, ular mazmunini qayta anglash bu tarbiya paradigmasini va konsepsiyasini ifodalovchi ilmiy pedagogik va amaliy, ijtimoiy- madaniy jarayon hisoblanadi.Shunday qilib, prinsiplar u yoki bu tarbiya konsepsiyalari orqali aniqlanib, tajriba va amaliyotda tekshiriladi yoki ta’limning real vaziyatlarida amal qilinadi.Yuqorida ta’kidlanganidek, yangi tarbiya konsepsiyasiga, ya’ni gumanistik ilmiy-pedagogik, shaxsga yo‘naltirilgan tarbiya konsepsiyasiga o‘tilayotgan hozir - gi paytda yangi prinsiplar tizimini asoslash ularni yangi mazmun bilan boyitish tarbiyaning zamonaviy konsepsiyasiga moslashtirish maqsadga muvofiq. Bu o‘t- mishdagi tarbiya an’analarini zamonaviy vositalar bilan taqqoslaganda erishiladi.Sobiq ittifoq davridagi ilmiy va o‘quv adabiyotlarida tarbiyaning kommunistik yo‘nalganligi, tarbiyaning hayot va kommunizm qurish amaliyati bilan bog‘liqliligi, pedagogik rahbarlikning tarbiyalanuvchilarning mustaqil faoliyati bilan bog‘liqliligi, shaxsga hurmat va talab birligi kabi prinsiplar birinchi o‘rinda turganligini ko‘rishimiz mumkin. Bundan ko‘rinadiki, o‘sha davr g‘oyalariga, mafkurasiga javob beruvchi talab va qoidalar mavjud bo‘lgan.Mamlakatimizda tarbiya prinsiplar tizimi nima uchun va qanday o‘zgar- yapti.Tarbiya prinsiplari tizimi tarbiyaning yangi paradigmasi ta’sirida o‘zgarib, uning asosiy holatlari qoidalarini, ko‘rsatmalarini ifodalaydi. Bu konsepsiya rivoj- langan davlatlarda tan olingan bo‘lib, gumanistik konsepsiya nomi bilan yuritiladi. Mamlakatimizda gumanistik pedagogikani rivojlanishini eslatib o‘tamiz. Birinchidan, bu qadimdan XIX asrgacha chet el klassik pedagoglarining Ya.A.Komenskiy, G.Pestalotsi, A.Disterveg, K.D.Ushinskiy hamda sharq mutafakkirlari Forobiy, Ibn Sino, Beruniylarning qarashlari va nazariyalari bilan bog‘liq. Ikkinchidan, bu XX asrning birinchi yarmidagi rus pedagoglarining K.N. Venttsel, S.T.Shatskiy, A.S. Makarenko hamda Abdulla Avloniy, M.Behbudiylar ta’limoti bilan bog‘liq. Uchinchidan, hamkorlik pedagogikasi nomini olgan 80- yillardagi novator o‘qituvchilar qarashlari bilan bog‘liq. 2ideal hamda talablarni bajarishda mas'uliyatni his etishi, ma'naviyaxloqiy bilimlarning e'tiqodga aylanishi va bu e'tiqodlarning tizimliligi, mustahkam ma'naviy-axloqiy histuyg‘u va xislatlarni shakllantirish, o‘quvchilar tomonidan ma'naviy-axloqiy xulq-atvor jamiyat a'zolariga bo‘lgan hurmat-e'tiborni namoyon etuvchi mezonlardan ekanligining anglab yetilishi, ma'naviy-axloqiy odatlarning shakllanishi va boshqalardan iborat. Ma'naviy-axloqiy tarbiya mazmunida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tiklash masalasining kun tartibiga qo‘yish zaruriyatining yuzaga kelganligi munosabati bilan tub o‘zgarishlar yuz berdi. Eng muhim qadriyat inson omili hisoblanadi. Hayot insonga bir marta beriladi, Shuning uchun ham milliy va umuminsoniy qadriyatlarda uni mazmunli, o‘zgalar va o‘zining hayoti ma'nosini anglagan holda o‘tkazish kerakligi haqida ko‘plab rivoyat, hikmat va pand-nasihatlar mavjud. Bundan tashqari ta'lim muassasasida o‘quvchilarga qadriyat sifatida munosabatda bo‘lish ham dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Zero, ta'lim tamoyillarida eng muhim, asosiy tamoyillardan biri ta'limni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish bo‘lib, uning asosiy mohiyati o‘quvchi shaxsiga insoniy munosabatda bo‘lishni, ta'lim jarayonini erkinlashtirishni talab etadi. Ma'naviy-axloqiy tarbiyada yana bir eng qimmatli qadriyat erkinlikdir. Ta'limni demokratlashtirish bilan birga shaxs erki va huquqini hurmat qilish rivojlanadi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchi shaxsida mas'uliyatni his etish, ongli intizomga rioya etish ko‘nikmalarini tarbiyalaydi.[ 12 ]Shuningdek, vtanparvarlik, xalqlar o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik, ms'uliyatni his etish, burch, or-nomus, vijdonlilik, tartiblilik, adolatlilik va boshqa xislatlar tarbiyasi katta ahamiyatga ega. Bugungi kunda jinsiy tarbiya, mehnat tarbiyasi yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Sog‘lom turmush tarzini tarkib toptirish, ayniqsa, zarurligini kundalik hayot tarzi yanada yaqqol namoyon etmoqda. Tekinxo‘rlik, narkomaniya, tamaki mahsulotlari va spirtli ichimliklarni iste'mol qilish, fahsh, johillik kabi salbiy illatlar ham hayotda uchrab turadi. Bu illatlar insonning axloqiy qiyofasinigina emas, balki o‘zini ham yemirib boradi. Inson ham ma'naviy, ham jisman haloq bo‘ladi. Shu bois insonning ma'naviy-axloqiy tarbiyasini tashkil etish 12 [ R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik.T :.O ‘qituvchi 2008-yil] 2Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda tarbiya jarayoni shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtiriladi va tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya jarayoni o‘zaro bog‘liq ikki faoliyatni - o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini o‘z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o‘quvchining ongi shakllana boradi, histuyg‘ulari va turli qobiliyatlari rivojlanadi, g‘oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quwatlari mustahkamlanadi. Tarbiya jarayonida o‘quvchida jamiyatning shaxsga qo‘yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlar hosil qilinadi. Bunga erishish uchun o‘quvchining ongiga (ta’lim jarayonida), hissiyotiga (darsda va turli sinfdan tashqari ishlarda), irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora qilish jarayonida) tizimli va muntazam ta’sir etib boriladi. Tarbiya jarayoni o‘zaro bog‘liq ikki faoliyatni - o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini o‘z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o‘quvchining ongi shakllana boradi, histuyg‘ulari va turli qobiliyatlari rivojlanadi, g‘oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quwatlari mustahkamlanadi.Tarbiyalash jarayonida bulardan birortasi (ongi, hissiyoti, irodasi) e’tibordan chetta qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Islom madaniyatining tarkibiy qismi-tasavvuf (sufizm) falsafasida inson ma’naviyatining, ruhiyati o‘ziga xos uslublar orqali aks ettirilgan. Hazrat Abu Hamid al-G‘azzoliy, Attor, Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubroning ta’lim-tarbiyaga, xulq axloqiga oid qarashlari shaxs pedagogikasida muhimahamiyat kasb etadi. Shuningdek o‘rta asrlarning buyuk mutafakkirlari ya’ni Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri”, “Kitob al Musiqi al-Kabir”, “Katta musiqa”, Beruniyning “Mas’ud qonuni”, “Hindiston”, “Saydona”, “Axloq haqida risola”sidagi ma’naviy-ma’rifiy masalalar, Abu Ali ibn Sinoning “Tadbiri manozil”, “Axloq haqida risola”, “Donishnoma”, “Salamon va Ibsol”, “Xay ibn Yakzon”, “Tib qonunlari”, Alisher Navoiyning: “Makorim 227. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova “Pedagogik mahorat” O‘quv qo‘llanma. T. Fan va texnologiya. 2012 yil 28. S.Nishonova. M.Imomova, R.Hasanov. Pedagogika tarixi. Do‘stlik T. O‘qituvchi 1996 yil. 29. S.Nishonova, M.Imomova, R.Hasanov. Pedagogika tarixi. Darslik. T. O‘qituvchi. 1996 yil. 30. M.Ochilov Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma. T. O‘qituvchi. 2004 yil. 31. N.Egamberdiyeva. Ijtimoiy pedagogika. Darslik. A.Navoiy nomidagi O‘zMKN. T. 2009 yil. 4.R.A.Mavlonova, N.Rahmonqulova, B.Normurotova, K.Matnazarova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik. Nizomiy nomidagi TDPI Rizografida nashr qilindi. Toshkent. 2014 y. 32. R.A.Mavlonova,B.Normurotova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma.Toshkent. “Fan” 2008 y. 33. K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. O‘qituvchi 2010 y. 34. www.ziyouz.com 35. www.tdpu.uz . 36. www.pedagog.uz . 37. www.Ziyonet.uz . 38. www.arxiv.uz 2namunalari tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega.O‘z-o‘zini anglash. Tarbiya insonda e’tiqod, demokratik qarashlar va hayotiy pozitsiyaning shakllanishiga olib keladi. Tarbiya mazmunining eng muhim unsurlaridan biri – bu insonning hayotiy o‘z- o‘zini anglashi, uning o‘z shaxsiy hayoti va faoliyatining sub’ekti sifatida e’tirof etilishi bilan tavsiflanadi. Inson kamolotida fuqarolik, kasbiy va axloqiy o‘z-o‘zini anglash jihatlari muhim ahamiyatga egadir.Tarbiyaning shaxsga yo‘naltirilganligi. Mazkur g‘oya ta’lim muassasasi amaliyotining markaziy nuqtasida tarbiyaviy ishlar dasturi, tadbirlar, ularning shakl, metod va vositalari emas. Balki o‘quvchi turganligini anglatishga xizmat qiladi. Tarbiya jarayonida uning shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari, o‘ziga xos xarakteri, o‘z qadr-qimmatini anglash tuyg‘ulari rivojlantirilib borilishi zarur. Ixtiyoriylik. Tarbiyalanuvchilarning iroda erkinligisiz tarbiya g‘oyalari mohiyatini qaror toptirish mumkin emas. Tarbiya jarayoni, agar u oqilona tashkil etilsa, bir vaqtning o‘zida ham o‘quvchi, ham o‘qituvchi ma’naviyatining boyitilishiga xizmat qiladi. Agar tarbiyachi o‘quvchining qiziqishi, faoliyati, o‘rtoqlik va fuqarolik burchini anglash, mustaqillikka intilish tuyg‘ularini ko‘ra va anglay olsagina uning irodali ekanligi ayon bo‘ladi. Tarbiyalanuvchining irodali bo‘lishi ta’minlangan sharoitda uning shaxsiga ta’sir ko‘rsatishga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonida samaraga erishiladi.[ 8 ]Jamoa yo‘nalishi. Tarbiyaviy ishlar mazmunida jamoaga nisbatan ijobiy munosabatni qaror toptirish yotadi. Jamoa yordamida shaxsni har tomonlama kamoloti, uning dunyoni anglash, uni to‘laqonli talqin etish, insonparvarlik va o‘zaro hamkorlik tuyg‘ularini yuzaga kelishi va rivojlanib borishi kabi holat amalga oshiriladi.Zamonaviy pedagogik jarayonda tarbiyalanuvchiga: inson aqliy, estetik, axloqiy, jismoniy, siyosiy-g‘oyaviy, iqtisodiy, ekologik hamda diniy tarbiya olishi lozimligini uqtirishining o‘zigina kam samara beradi. O‘quvchi uchun yuqorida qayd etilgan tarbiya yo‘nalishlarining nima uchun kerakligi, ularning insonga nima bera olishi kabi masalalar qiziqarlidir. Rivojlangan xorijiy mamlakatlar tarbiya tizimida muammoning mana shu jihati birinchi o‘ringa qo‘yilmoqda. Yuqorida qayd etilgan 8 [ Беруний Абу Райхон. Танланган асарлар. III жилд. – Тошкент, Давлат нашриёти, 1966. ] 213. M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanmaT:. O‘qituvchi. 2004- yil 14. Pedagogika. X.Ibragimov, Sh.Abdullaeva. –Toshkent, 2007. 15. Pedagogika nazariyasi va tarixi. R.Mavlonova va boshqalar. –Toshkent, fan va texnologiya. 2010. 16. Pedagogika. Toxtaxodjaeva M.X. va boshqalar. – Toshkent, O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010. 17. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti. B.X.Xodjaev.-Toshkent, “Sano- standart” nashriyoti, 2017. 18. Djuraev R.X. va boshq. Pedagogik atamalar lug‘ati. –Toshkent, Fan, 2008. 19. Pedagogikadan amaliy mashqlar va masalalar. O‘quv qo‘llanma. O‘.Asqarova. –Toshkent, Istiqlol, 2005. 20. Xalq pedagogikasi. O‘quv qo‘llanma. M.Mutalipova. –Toshkent, 2015 21. Pedagogik entsiklopediya. I va II jild. “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. -Toshkent, 2012. 22. TEACHING AND LEARNING Pedagogy, Curriculum and Culture by Alex Moore 2012. 23. Mirziyoyev Sh.M. Tanqid tahlil,qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘ishllangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi.2017 yil yanvar; 11-son. 24. Mirziyoyev Sh.M.Buyuk kelajgimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz “O‘zbekiston” 2017 25. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonuni. Hujjatlar to‘plami. 2017 yil, 6-son, 76-modda 26. Mirziyoyev Sh.M “Qonun ustuvorligi-inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” “O‘zbekiston”. 2017

Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati

Купить