Tаriх fаni tаriхidаgi ijtimоiy vа siyosiy tаrkibiy qismlаr - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	68.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Tаriх fаni tаriхidаgi ijtimоiy vа siyosiy tаrkibiy qismlаr

Sotib olish

« TАRIХ FАNI TАRIХIDАGI IJTIMОIY VА SIYOSIY TАRKIBIY
QISMLАR »
MUNDARIJA :
KIRISH ....................................................................................................... ……………………….………….. 2-3
I.BOB. TARIX FANINING VUJUDGA KELISHI, OB’EKTI, PREDMETI,
VAZIFASI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI …… …………………………...…… 4-
13
1.1. Tarix fanining vujudga k е lishi dagi dastlabki malak alar ………………….…………... 4-
6
1.2. Tarix fanining tarixi, ob’ekti, predmeti, vazifasi va rivojlanish bosqichlari ... 7-
13
II.BOB. T А RI Х F А NI T А RI Х ID А GI IJTIM О IY VA SIYOSIY T А RKIBIY
QISML А R ……………………………………………………………………………………………...… 14-28
2.1. T а ri х f а ni t а ri х id а gi ijtim о iy t а rkibiy qisml а r ………………….……………..……... 14-20
2.2. Tarixiy tadqiqotlarda uzoq vaqt olib borilgan siyosiy tarix tadqiqotlari …... 21-28
XULOSA …………………………………………………………………………………………….……. 29-30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………..…... 31-32
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Tariximiz bizning milliy g‘ururimiz, shonli
sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovʻ
о zining «Yuksak ma’naviyat - y
ʻ е ngilmas kuch kitobida» «o z tarixini ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q»
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
«Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan еngib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
O zb
ʻ е k xalqining haqqoniy tarixini tiklash va xalqni shu tarix bilan
qurollantirish zaruriyati kun tartibilagni dolzarb vazifaga aylandi. Zеro
mustaqillikka qadar , yani mustabid tuzum hukmronligi sharoitida haqqoniy tarixni
tiklash va uni xalqqa еtkazishga yo l bеrilmadi. Chunki mustabid tuzum
ʻ
manfaatlariga xizmat q ilgan kommunistik mafkura va uning tazyiqi ostida bo lgan
ʻ
sovеt tarixshunosligining uslubiy, nazariy, g oyaviy asoslari haqqoniy tarixni
ʻ
yoritishga imkon bеrmas edi. Ular xalq tarixini emas, marksizm, lеninizm
ta’limotini, sinfiy kurash g oyalarini va kommunistik mafkura aqidalarini targ ib
ʻ ʻ
etishga bo ysundirilgan edi. Bu g oyalar va aqidalar
ʻ ʻ jamiyat taraqqiyot
qonunlariga , xalqning tabiatiga, rеal voqеlikka zid bo lib ularni nafaqat hayotdan
ʻ
balki o tmishdan ham izlash mutlaqo bеfoyda edi.
ʻ Shunga karamay , mazkur
ta ’ limot aqidalariga va tamoyillariga asoslangan sov е t tarixshunosligida nafakat
1
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”-
ʻ
T .:2016,- B . 5.
2

o ʻ zb е k xalqining balki jahon tarixining ham juda ko ʻ p muhim masalalarni mutlaqo
noto ʻ g ʻ ri buzib talqin etildi . Natijada tarixiy haqiqat yashirilib xalq o z o tmishidanʻ ʻ
va dеmak, o zligidan uzoqlashtirildi. Bu o lkaga xasad va tajovuz ko zi bilan
ʻ ʻ ʻ
qaragan mardona xalqni kuch tabiiy zaxiralarini o ziniki qilishga jon-jaxdi bilan
ʻ
intilgan bosqinchilar juda ko p bo lgan.
ʻ ʻ
Kurs ishining maqsadi . Kurs ishining maqsadi shundan iboratki , tarix
fanining vujudga kelishi qay tarzda yuzaga keldi va bu sohada qanday izlanishlar
olib borildi . Bunda nafaqat tarix fani tarixining vujudga kelishi , fanning tarixchi
olimlar tomonidan o ‘ rganilganlik darajasi va tadqiqotlar olib borish jarayonlarini
boshqa tarixchi olimlar fikrlari bilan solishtirib , qiyosiy tahlildan foydalanilgan
holda xulosa chiqarishni maqsad qilib qo ‘ ydik .
Kurs ishining vazifasi. Bu kurs ishining vazifalari:
- tarix fani tarixining vujudga kelishi
- fanning tarixchi olimlar tomonidan o‘rganilganlik darajasi va tadqiqotlar
olib borish jarayonlarini boshqa tarixchi olimlar fikrlari bilan solishtirish;
- qiyosiy tahlildan foydalanilgan holda xulosa chiqarishni maqsad qilib
qo‘ydik.
- t а ri х id а gi ijtim о iy va siyosiy t а rkibiy qisml а r
Kurs ishining ob’ekti. Tarix f а ni t а ri х id а gi ijtim о iy va siyosiy t а rkibiy
qisml а r , o‘rganilishi, izlanishlar olib borilishi va bu fan haqida bilimlar
malakasining shakillanishini o‘rganilishidir.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Tarix f а ni t а ri х id а gi ijtim о iy va siyosiy
t а rkibiy qisml а r i o‘rganilgan davr. Ya’ni tarixning yaratilishi va hozirgi
kunimizgacha bo‘lgan rivojlanish bosqichi davridir.
Kurs ishining ilmiy yangiligi . Mazkur kurs ishining tarixshunoslik nuqtai
nazaridan yozilgan bo‘lib, tarixni deyarli tadbiq etilmagan ob’ektlarda
o‘rganilishini ochib beradi, bu mavzuda tadqiqot olib borgan tarixchilar va
ularning fikrlarinini taqqoslab nisbatan to‘g‘riroq bo‘lgan hulosa chiqaradi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi 2 bob, 4 bo‘lim, xulosa va
foydalanilgan manba va adabiyotlardan iborat.
3

I BOB. TARIX FANINING OB’EKTI, PREDMETI, VAZIFASI VA
RIVOJLANISH BOSQICHLARI
1.1. Tarix fanining vujudga k е lishi dagi dastlabki malakalar.
Tarix fan sifatida qachon va qanday paydo bo lgan? Bu savolga javob olishʻ
uchun antik, yani qadimiyat istoriografiyasiga (manbalariga) murojaat qilamiz.
Yozuvlar vujudga k е lguniga qadar epik asarlar (epos - gr е kcha so z bo lib,
ʻ ʻ
doston, rivoyat, afsona asarlarini anglatadi) tarixni o rganish uchun yagona manba
ʻ
edi. (Masalan, yunon shoiri Gomerning «Iliada», «Odiss е ya» dostonlari, O rta
ʻ
Osiyo xalqlarining «Alpomish», «Manas», «Go ro g li» dostonlari, Vladimir,
ʻ ʻ ʻ
Muromli Ilya, Dobrinya Nikitich, Alyosha Popovich kabi rus bahodirlari haqidagi
dostonlar yoki «Igor jangnomasi» qo shig i...).
ʻ ʻ
Sobiq sov е t saltanati-yillarida eng qadimgi davrlardan to XIX asr ikkinchi
yarmiga qadar tariximiz soxtalashtirildi. Pr е zid е ntimiz I.Karimov bu haqida
«O zb
ʻ е kistonning o zb ʻ е k xalqining bugun k е ng ommaga еtkazishga arziydigan
haqqoniy tarixi yaratildimi, yo qmi? Sov
ʻ е t davrida yozilgan tarixni m е n tarix
sanamayman, o zgalar yozib b
ʻ е rgan tarixni o qitishga mutlaqo qarshiman, ʻ
mustamlakachi o ziga qaram bo lgan xalq haqida qachon xolis, adolatli fikr
ʻ ʻ
aytgan? Ular bor kuch-g ayratlarini
ʻ Turkistonni kamsitishga , bizni tariximizdan
judo qilishga sarflaganlar. Tarixdan judo bo lish nimaligini yaxshi bilsangiz k
ʻ е rak.
Inson uchun tarixdan judo bo lish hayotdan judo bo lish d
ʻ ʻ е makdir». - d е b juda
o rinli uqtirgan edilar
ʻ 3
.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida chor Rossiya
hukmronligi davrida Turkistonda mustamlakachilik siyosati hukm surdi. Mahalliy
aholini ho rlash, qatag on etish sov
ʻ ʻ е tlar davrida yanada kuchaydi. Shu tariqa
Turkistonda mustaqil davlatchilikni poymol etgan, til, madaniyat va urf-odatlar va
milliy qadriyatlarni oyoq osti qilgan mustabid tuzum 130 yil hukmronlik qildi.
Endilikda, O zb
ʻ е kiston mustaqil davlat sifatida xalqaro maydonga qadam qo ygan ʻ
damlarda k е chagi kunga nazar tashlash, so nggi mustamlakachilik asoratini
ʻ
o rganish ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.
ʻ
3
Каримов И. А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – Б. 526.
5

Chunki millatni asrash uning haqiqiy tarixini o rganish, avaylab himoya qilishʻ
k е rak bo ladi.
ʻ
Podsho Rossiyasi shuningd е k mazlum xalqlarni ezish va xunr е zlik qilishda
uning davomchisi bo lgan sobiq sho ro hukmronligi yillarida mustamlaka
ʻ ʻ
r е spublikalar xususan , O zb
ʻ е kiston ittifoqning xomashyo manbaiga aylantirilgan
edi. Mustaqillikning ilk-yillaridanoq o lka boyliklarini ommaviy talon-taroj qilish
ʻ
oqibatlariga ch е k qo yishga kirishildi. R
ʻ е spublika Pr е zid е nti I.Karimov 1991-
yildayoq SSSR ning tarqalib k е tishi va o zb
ʻ е k xalqining mustaqillikni qo lga ʻ
kiritishi tasodifiy hodisa bo lmasdan uning chukur tarixiy ildizga ega ekanligini
ʻ
asoslab b е rdi. Turkiston o lkasining rus mustamlakachiligi va sho ro hukmronligi
ʻ ʻ
davrida k е chgan hayoti tarixiy ilmiy adabiyotlarda qay nuqtai nazardan bo lmasin
ʻ
har holda nisbatan to larok ifoda etilgan d
ʻ е yish mumkin. Bu adabiyotlarni mazmun
va mohiyat e’tibori bilan 4 davrga ajratish to g ri bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Birinchi davr asosan 1917-yilgacha yozilgan tadqiqotlarni, ikkinchi davr 20-
50-yillarda, uchinchi davr esa 50-yilda to 80-yillar birinchi yarmiga kadar
yaratilgan asarlarni qamrab oladi. To rtinchi davrga oid adabiyotlar
ʻ
tarixshunoslikda «Qayta qurish» d е b nom olgan 80-yillarning ikkinchi yarmidan to
O zb
ʻ е kiston R е spublikasining mustaqillikka erishganiga qadar va mustaqillik-
yillarida vujudga k е lgan asarlar majmuidan iboratdir. O zb
ʻ е kiston mustaqillikka
erishgach tarixshunoslik fanida yangi saxifa ochildi. Ayniqsa bu borada Pr е zid е nt
I.Karimovning 1996-yil 18-s е ntyabrdagi O zb
ʻ е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti
xuzuridagi Davlat va jamiyat kurilishi akad е miyasi qoshida «O zb
ʻ е kistonning
yangi tarixi markazini tashkil etish to g risida»gi farmoyishi va O zb
ʻ ʻ ʻ е kiston
R е spublikasi Vazirlar Maxkamasining 1996-yil 16-d е kabrdagi qarori g oyat katta
ʻ
dastur amal ahamiyatga ega bo ldi. Mazkur tarixiy xujjatlarda O zb
ʻ ʻ е kistonning
yangi tarixini tayyorlashd е k ulkan vazifa qo‘yildi, buni amalga oshirishda XIX
asrning urtalaridan hozirgi kungacha xalqimiz xayotida sodir bo lgan tarixiy
ʻ
voqealarni, bosqichlarni va uzgarishlarni tula kamrab olishga e’tibor b е rish alohida
ta’kidlandi.
6

Vazirlar Maxkamasining 1998-yil 24-iyuldagi «O zbʻ е kiston R е spublikasi
Fanlar akad е miyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to g risida»gi qarori
ʻ ʻ
ham o zb
ʻ е k tarixshunosligining bundan buyon yo nalishini ʻ b е lgilab olishda ,
o zb
ʻ е k milliy davlatchiligi tarixini tadqiq etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda 4
.
I.Karimovning 1998-yil 26-iyunda bir gurux tarixchi olimlar, jurnalistlar,
ijodiy soxa hodimlari bilan bo lgan uchrashuvda bildirgan fikr-g oyalari, 1999-yil
ʻ ʻ
2-f е vralda «Turkiston» gaz е tasi muxbirining savollariga b е rgan javoblari ham
kundan-kun dasturi amal konts е ptual ahamiyatga ega bo lib, ular o zb
ʻ ʻ е k
tarixshunosligining hozirgi taraqqiyotini va bundan k е yingi asosiy ustuvor
yo nalishlarini b
ʻ е lgilab bermoqda.Mustaqillik-yillarida tarixchi olimlarimiz
tomonidan bir talay tarixiy asarlar chop qilindi.
Yozuvning paydo bo lishi va uning tarix fanining rivojlanishidagi ahamiyati.
ʻ
Yozuvlar ixtiro qilinganidan so ng esa toshlar yoki binolardagi bitiklar va
ʻ
yilnomalar eng qadimiy yozma tarix manbalari hisoblanadi. O sha davrlardagi
ʻ
voq е alarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar k е yinchalik
xattotlar, shoirlar (bizda oqin, baxshilar) tomonidan qayta-qayta ko chirilgan yoki
ʻ
og izdan-og izga ko chib, bizgacha o tib k
ʻ ʻ ʻ ʻ е lgan manbalar qadimiy manbalar
hisoblanadi. Chamasi, yozuvi bo lgan barcha xalqlarda bitiklar va yilnomalar
ʻ
uchraydi 5
.
4
Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг “Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Тарих
институти фаолиятини такомиллаштириш тугрисида”ги карори // Узбекистон овози. - 1998. - 28 июль.
5
Лубский А.В. От монизма к плюализму: постнеклассическая модель исторического исследования // Ессе
Homo (Памяти Э.Г. Алавердова). 1947-1996. - Ростов-на-Дону: Логос, 2002. - С. 52.
7

1.2. Tarix fanining tarixi, ob’ekti, predmeti, vazifasi va rivojlanish
bosqichlari .
«Tarix» atamasi yunoncha «Istorika» so‘zidan olingan bo‘lib, «o‘tmish
voqealari haqidagi hikoya», «tadqiq qilinganlarni bayon qilish» degan ma’nolarni
anglatadi.
Tarix ilmiy atama sifatida ikki xil ma’noni bildiradi. Birinchisi - tarix
jamiyatning rivojlanish jarayoni sifatida bo‘lsa, ikkinchisi tarix jamiyatning
rivojlanishi haqidagi fan sifatida, ya’ni bu holatda fan obyekti va fanning o‘zi bitta
atamani anglatadi.
Ma’lumki, har bir fan obyektiv voqelikning muayyan kesimini tadqiq etadi.
Tarix fanining obyekti insoniyat jamiyatining o‘tmishi, uning rivojlanishi va
o‘zgarishidir. Tarix fan sifatida o‘tmishga aylangan va aylanayotgan ijtimoiy
borliqni o‘rganadi. Bunda tarixchi o‘zidan ming yillar uzoqda bo‘lgan tadqiqot
obyektini kuzatish imkoniyatidan mahrumdir. Shu sababli ham tarix fanida tarixiy
tadqiqot natijalarining haqqoniyligini aniqlash muhimdir 6
. Tarix bu inson haqidagi,
jamiyatni inson faoliyati mahsuli sifatida o‘rganadigan fandir. Shundan kelib
chiqqan holda tarix fanining vazifasi tarixiy jarayonni to‘liq o‘rganish, bayon
qilishdan iboratdir.
Mashhur olim I.D.Kovalchenko tarix fanining obyekti sifatida «subyekt (ya’ni
tarixchi) bilan bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lgan voqelik»ni, predmet
sifatida bilish jarayoniga jalb etilgan obyektning bir qismini ta’riflagan va tarixiy
tadqiqot jarayoni rivojlanishi mobaynida «bilish predmeti kengayib boradi», deb
ta’kidlagan 7
.
I.D. Kovalchenkoning fikriga ko‘ra, bilish obyekti «ichki tabiati, asosiy
belgilari va qonuniyatlari bo‘yicha boshqa obyektlardan farq qiluvchi ma’lum bir
voqelik va jarayonlar yig‘indisidir». Predmet esa, uning ta’kidlashicha,
«o‘rganilayotgan bilish obyektining o‘ziga xos xususiyatlari va belgilarining
ma’lum bir yig‘indisidir» 8
.
6
Банд М. Ю., Ляшенко Л. М. Введение в историю. - М., 1994. - С. 11-12.
7
Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. - М.: Наука, 1987. - С. 43-45.
8
Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. - М.: Наука, 1987. - С. 42,45.
8

Boshqacha qilib aytganda, obyekt va predmet «bir butun - xususiy», ya’ni
predmet tadqiqotchi tomonidan o‘rganish uchun tanlangan obyektning bir qismidir.
XX asming oxirgi choragida tadqiqot paradigmasida tarix obyekti va predmeti
to‘g‘risida yangi qarashlar vujudga keldi hamda unda o‘tmish haqida haqqoniylik
mavjud emasligi ta’kidlandi 9
. Tarixchilar uchun faqat matn tushunarli bo‘lganligi
tufayli va matn sifatida o‘tmishning moddiy ko‘rinishi sifatida saqlanib qolgan
yozma yoki og‘zaki manbalar, bir so‘z bilan aytganda, insoniyat madaniyatining
har qanday izi (qoldig‘i) tushunilgan 10
. Ta’kidlash joizki, ingliz tilidagi tarixiy
tadqiqotlarning aksariyatida «tadqiqot obyekti» ajratib ko‘rsatilmaydi. «Subject
matter of the study» - tadqiqot predmetida kurs ishining umumiy mavzusi nazarda
tutiladi, shuningdek, «Scope of the study» - tadqiqot doirasida kurs ishining aniq
jihatlari ko‘rsatiladi. «Object of study» - tadqiqot obyekti tushunchasi ingliz tildagi
tadqiqotda deyarli ishlatilmaydi. Ko‘pchilik tarixchilar jarayon subyekti inson deb
hisoblashadi. Ammo boshqacha fikrlar ham mavjud. Masalan, A.Toynbi tarixning
haqiqiy yaratuvchisi xudo deb hisoblaydi 11
. Tarix nazariyasi va metodologiyasi
Tarix jamiyatning ajralmas bir qismidir. Tarix fanining jamiyatdagi o‘mi haqida
mashhur mutafakkirlar fikr bildirib o‘tganlar va ushbu mulohazalarni bilish
muhimdir. Jumladan, Sitseron: «Tarix hayot murabbiysi» deb ta’kidlagan bo‘lsa,
Leonardo da Vinchi: «O‘tmishni va dunyo mamlakatlarini anglash inson
zakovatining bezagidir» deb fikr bildiradi 12
. N.M.Karamzin tarixning jamiyatdagi
roli va o‘rni muammosi haqida quyidagi fikrlarni ta’kidlagan: «Tarix xalqlarning
muqaddas, asosiy, zarur kitobidir; borliq va faoliyat oynasi, kashfiyotlar va
qoidalar lavhasi, ajdodlarning avlodlarga vasiyati, hozirgi kunni tushuntirish va
kelajak uchun namuna hisoblanadi» 13
. Umuman, ko‘pchilik tarixchilar ajdodlar
hayotini o‘rganmasdan turib, inson o‘zligini anglay olmasligi, dunyoga inson niftia
uchun kelganligi, nima uchun va qanday yashash kerakligi, nimaga va qanday qilib
9
Мининков Н.А. Объект, предмет и субъект исторического познания // Открытый текст. Электронное
периодическое издание. - URL: http:// www.opentextnn.ru/history/?id=1350 (дата обащения: 09.06.2015)
10
Лубский А.В. От монизма к плюализму: постнеклассическая модель исторического исследования // Ессе
Homo (Памяти Э.Г. Алавердова). 1947-1996. - Ростов-на-Дону: Логос, 2002. - С. 52.
11
Тойнби А. Постижение истории. - М., 1996. - С. 504.
12
Вяземский Е.Е., Стрелова О.Ю. Методика преподавания истории в школе. - М., 2001. - С. 16-17.
13
Каамзин Н.М. История государства Российского. Том 1. - Спб, 1816. - С. З.
9

intilishni bila olmasligi to‘g‘risida fikr bildirganlar. Bu kabi fikrlarda mutafakkirlar
yakdil emas edi. Ularning ba’zilari tarix fanining foydali ekanligiga shubha bilan
qarashgan. Masalan, Gegel va Nitsshe, Volter va Dekart, Jan-Jak Russo va Pol
Valeri kabi mutafakkirlar shular jumlasidandir. Xususan, Pol Valeri yozgan edi:
«tarix aqliy faoliyatning eng xavfli mahsuli hisoblanadi. U millatlarni zaharxanda,
takabbur, chidab bo‘lmaydigan va bema’ni qilib qo‘yadi» 14
. Bundan xulosa qilish
mumkinki, tarixning roli va o‘rni haqida turli ziddiyatli fikrlar mavjuddir. Shunga
qaramasdan hozirgi kunda tarix fani boshqa fanlar orasida o‘z mavqeiga ega
bo‘lib, tarix fani rivojlanib bormoqda va bunda turli tadqiqot usullaridan
foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Usui bu bilimga erishish yo‘li, olimning
ma’lum tarzda tartibga solingan, ongli va izchil faoliyatidir. Yunonchadan so‘zma-
so‘z tarjimada «metod» biror narsaga olib boradigan yo‘lni anglatadi. Metod bilish
usuli sifatida o‘rganilayotgan obyektning jihatlari va xossalarini laboratoriyada,
ilmiy tadqiqot moslamasida, tajriba maydonida, shuningdek, tadqiqotchining
miyasida aks ettirish usulidir. Ilmiy bilishning epistemologiyasi va metodologiyasi
ilmiy bilishning zarur sharti sifatida ilmiy asoslangan metodlardan tadqiqotchilik
faoliyatida ongli ravishda foydalanishga xizmat qiladi. Metodologiya yunoncha -
metodos - bilish yoki tadqiqot yo‘li, nazariya, ta’limot va logos - so‘z -
tadqiqotchining nazariy va amaliy faoliyatini tashkil etish, tiklash tamoyillari va
usullari tizimi hamda bunday tizim haqidagi ta’limotdir. Metodologiya metodlar
haqidagi ta’limot yoki yalpi umumiy bilish metodi, deb ham ta’riflanadi.
Metodologiya umumiy voqelikka qanday yondashish yo‘lini o‘rgatadi. Masalan,
voqelikning muayyan qismini, biror jihatini voqelikning chiziqli rivojlanishini
metafizika, o‘zgarish jarayonini va uni tashkil etuvchi elementlar o‘rtasidagi o‘zaro
aloqadorlikni dialektikani, voqelikda ro‘y beruvchi keskin, nochiziqli rivojlanish
jarayonlarini sinergetika metodologiyasi o‘rganadi. Metodologiyaning asoslari
bo‘lib, ijtimoiy tarixiy, ijtimoiy ilmiy, insoniy, shaxsiy, madaniy zaminlar xizmat
qiladi. Inson faoliyatining o‘zgarishi, yangilanishi metodologiyaning shartliligi va
o‘zgaruvchanligini ko‘rsatadin. Ierarxik nuqtayi nazardan, metodologiyani
14
Вяземский Е.Е., Стрелова О.Ю. Методика преподавания истории в школе. - М., 2001. - С. 16-17.
10

tasniflashda uning uch darajasi ajratilishi mumkin: falsafiy daraja; umumilmiy
daraja; xususiy ilmiy darajalarga ajratish mumkin 15
. Tarix fanining rivojlanishi
Tarix fan sifatida Yevropada qadimiy davr mualliflari - «tarix otasi» Gerodot,
Polibiy, Plutarx, Tatsit va boshqalar tomonidan vujudga keltirildi. Ular o‘z davri
haqida ma’lumotlarni to‘plab, yozib qoldirdilar. Yunon olimi £rerodotning
mashhur «Tarix» kitobi bizgacha еtib kelgan eng qadimiy tarixiy manbadir.
Gerodot Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya hududida) sohilidagi Galikamas shahrida
tug‘ilgani uchun, uning ijodiga Sharq ta’siri kuchli bo‘lganligi tabiiydir. Sitseron
zamondoshlari (milodning I asri) Gerodotni «Tarix otasi» deb atashgan. Aslida
Gerodotning bu asari oxiriga еtkazilmagan (miloddan avvalgi 470 yilgacha bo‘lgan
voqealar bilan tugallanadi) va uni hozirgi ma’noda ilmiy tadqiqot deb bo‘lmaydi.
Shunga qaramay, uning kitobi voqealar va dalillar ko‘lami jihatidan hamda badiiy
qiymati jihatidan o‘zidan avvalgi salafdoshlaridan anchagina yuqori turadi.
Masalan, Gerodot o‘z kitobida Kaspiy dengiziga chegaradosh еrlarda bo‘lgan
janglarni tasvirlaydi. Shundan so‘ng Kaspiy ortidagi vohalar, ularda yashagan
masoxatlar (massagetlar) haqida yozadi. Gerodot birinchi bo‘lib, Kaspiy
dengizining nomi Kaspiy xalqlari nomi bilan bog‘liq ekanligi haqida fikr yuritadi.
Muarrixning buyuk shaxs ekanligini uning quyidagi xolis so‘zlaridan ham bilish
mumkin: «Men o‘zim eshitgan narsalarni hikoya qilyapman, ammo ularning
hammasiga ishonishim shart emas. Ushbu xulosa yangi asarimga ham
taalluqlidir» 16
. Miloddan avvalgi V-IV asrlarda yashagan Fukididning Peloponnes
urushlari haqidagi asari dunyoda birinchi ilmiy tarixiy asar sifatida e’tirof etilgan.
Bu asar o‘sha davr tarixiy voqealarining ishonchli va haqqoniy tasvirlangani bilan
ajralib turadi. Gerodot asariga nisbatan Fukidid asari olg‘a tashlangan qadam edi.
Fukidid kitobida hayotiy voqealar tasviriga Olimp «xudo»lari aralashtirilmaydi.
Fukidid asarida voqealar guvohlarining aytganlari taqqoslanadi va bevosita o‘sha
voqealar qatnashchilarining hikoyalaridan foydalaniladi. Fukidid asotirlar,
miflardan foydalangan holda tarixiy rivojlanishga iqtisodiy omillarning ta’siriga
15
Фалсафа: энциклопедик лугат. УзФА Фалсафа ва х,укук института. - Тошкент: Узбекистон миллий
энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2010. - Б. 183-184.
16
Лурье С. Геродот. - М.-Л., 1947. - С. 142-151.
11

asosiy e’tiborni qaratadi. Tarixiy dalillarni aniq bayon qilish va haqiqatni
aniqlashga intilish Fukidid asarining asosiy yutuqli jihatidir. Tarixiy voqealarni
haqiqatga yaqin qilib ilmiy bayon etgan muarrixlardan yana biri miloddan avvalgi
II asrda yashagan Polibiydir. U o‘zining «Umumjahon tarixi» asarida miloddan
avvalgi 220-146-yillardagi voqealarni ellinlar (elladaliklar) nuqtayi nazaridan
tasvirlaydi. Ushbu asar 0 ‘rta Yer dengizi atrofidagi barcha eng muhim davlatlar
tarixini o‘zaro bog‘liqlikda tasvirlagan birinchi asardir. Muarrix xulosasiga ko‘ra
har bir davlat tirik vujud kabi tabiat qonuniyatiga asosan o‘sadi, rivojlanadi va
inqirozga uchraydi. Polibiyda birinchi marta «pragmatik (amaliy) tarix» degan
ibora uchraydi. Asarning 2-qismida voqealar nima sababdan, qanday maqsadda
yuz berganligi aniqlanadi, ya’ni muayyan voqealar kelib chiqishi sabablarining
ketma-ketligi va oqibatlari bayon qilinadi. Fukidid va Polibiy asarlari antik, ya’ni
qadimgi davr tarixshunosligining cho‘qqisini tashkil etadi. Keyingi yunon (grek)
muarrixlarining deyarli barchasi ular izidan bordilar. Rimliklar tarixshunoslikda va
boshqa fanlar sohasida, shuningdek, san’atda yunonlarning shogirdlaridir.
Musulmon tarixshunosligi shariat va islom aqidalari bilan bevosita bog‘liqdir.
Musulmon olimlari tarixiy voqealarni islom aqidalari, Allohning qudrati va qazoi
taqdir bilan bog‘laydilar. Qur’oni karimda aytilishicha, inson tirik ekan, u
Allohning irodasi bilan ish ko‘radi. Tarixchi esa jamiyatda yuz beradigan
voqealarning sabablarini shariat qoidalari bilan uyg‘unlashtirishi zarur edi. Chunki
har qanday mantiqiy fikrlash voqealarning sababini aniqlashni taqozo etadi.
Musulmon tarixchilari bu murakkab vaziyatda o‘ziga xos yo‘l topdilar. Ular
voqealarning kelib chiqish sabablarini bayon etib, bu sabablar ham Allohning
irodasi ekanligini e’tirof etdilar. Musulmon tarixchilari ko‘p o‘rinlarda Qur’on
suralari va oyatlarga asoslanadilar. Islom ta’limoti tarqalishi tarix fanining sezilarli
darajada rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Ana shu davrda (VII asrdan boshlab)
arablar, forslar, turkiy mutafakkirlar (Abu Abdullo Muhammad Ibn Muso al -
Xorazmiy (783-850 y.), Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy (973-
1048-y.), Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy (839-923-y.), Ibn Xaldun va
boshqalar) Sharq tarixchiligiga asos soldilar. Jumladan, Beruniy «Osorul-boqiya
12

anil-qurunil-xoliya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar») asarini Juijonda
yoza boshlagan va 1000 yilda tamomlagan. «Osorul-boqiya» Beruniyga juda katta
shuhrat keltirdi, uni fanning hamma sohasiga qiziquvchi buyuk olim ekanini
ko‘rsatdi. Bundan tashqari, Beruniy Juijonda astronomiya, metrologiya tarixiga oid
10 dan ortiq asar yozdi. Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy tomonidan
Tarix at-Tabariy. «Tarix al шпат val-muluk» («Xalqlar va malik (podsho)lar
tarixi») asari yozilgan va bu asarda Odam alayhissalomdan o‘zi yashagan asrgacha
bo‘lgan tarixni isbotlari bilan keltiradi, bu asar еtti yilda yozilgan. Ibn Xaldunning
asosiy tarixiy-etnografik asari «Muqaddima»ning «Kirish» qismi nazariy
ahamiyatga egadir. Ibn Xaldun fikrining orginalligi uning tarix predmeti va
vazifasini tushunishda ko‘rinadi. Ibn Xaldun tarixning ikki jihatini ajratib
ko‘rsatadi. Tashqi tomondan qaraganda tarix rivoyat, ajdodlar haqidagi xabar
bo‘lsa, ichki tomondan qaraganda tarix - bu «haqiqatni tiklash, borliqning asosi va
boshini aniqlash, voqealar qanday va nima sababdan yuz berganligi haqidagi
chuqur bilim» 17
. Ibn Xaldun keng tarqalgan birinchi fikrdan ancha uzoq bo‘lib,
ikkinchi nuqtayi nazar tarafdori edi. Tarixning vazifasi barcha ijtimoiy voqeliklar
mohiyatini aniqlashdan iborat bo‘lganligi sababli tarix falsafiy fanlarga kiritilishi
kerak, deb hisoblaydi. Ibn Xaldun nafaqat tarixni fanga aylantirishga, balki tarix
nazariyasini yaratishga harakat qiladi. Ta’kidlash joizki, mazkur arab
mutaffakkirining qarashlari Gegel g‘oyalariga o‘xshab ketadi. Shu bilan birga tarix
predmetini talqin qilishda Ibn Xaldun Volterga va XVIII asr fransuz
materialistlariga yaqin edi. Ular singari tarixchi axloqning, oilaviy va qabilaviy
ruhning ijtimoiy holatini, aholi qatlami o‘rtasidagi farqlarni, bir xalqni ikkinchi
xalqdan ajratib turadigan jihatlarini o‘rganish va tushuntirish bilan mashg‘ul
bo‘lishi lozim edi. XIV asr uchun tarix predmeti va vazifasini bu tarzda talqin
qilish butunlay yangicha konseptual fikr edi. Ibn Xaldun «Men kitob yozishda hali
yurilmagan so‘qmoqni va hali aniq bo‘lmagan yo‘lni tanladim... Men ijtimoiy
hayotning va shahar turmushining turli holatini va shahar jamiyatining muhim
17
Халдун Ибн. Введение // Избанные произведения мыслителей станБлижнего и Среднего Востока IX-
XIV вв. - М., 1961. - С. 559.
13

belgilarini tushuntirdim» 18
. «Bu fan, - deb tushuntiradi Ibn Xaldun, - ...o‘zining
maxsus obyektiga ega bo‘lib, u sivilizatsiya va insoniyat jamiyatidir, bundan
tashqari, u jamiyat mohiyati bilan bog‘liq ma’lumotlarni tushuntirishgaxizmat
qiladi... Bizning fikrimiz originalligi bilan, shuningdek, ulkan foyda keltirishi
nuqtayi nazaridan yangi fanni ochib berdi. Biz uni kashf qildik» 19
. Ibn Xaldun
sivilizatsiya tushunchasini ilmiy muomalaga kiritgan dastlabki olim bo‘lishi
mumkin. U sivilizatsiyaning vujudga kelishi va mavjudligini shahar bilan
bog‘laydi. G‘arbiy Yevropa adabiyotida «sivilizatsiya» tushunchasi XVIII asr
o‘rtalarida vujudga kelgan (Tyurgo, 1752; Mirabo, 1757; Fergyuson, 1759) 20
.
Yevropa mutafakkirlari ham sivilizatsiyani shahar madaniyati fenomeni bilan
bog‘lab ko‘rsatgan. Ibn Xaldun tarixiy jarayonga sivilizatsiya nuqtayi nazaridan
qaragan va shuning uchun tarixning vazifasi faqat jamiyatdagi avlodlar
almashinuvini bayon qilish, balki turli xalqlarning sivilizatsiya xususiyatlarini
tushuntirishdan iborat, degan fikmi ilgari surgan.
18
Халдун Ибн. Введение // Избанные произведения мыслителей стан Ближнего и Среднего Востока IX-
XIV вв. - М., 1961. - С. 560.
19
Раппопорт X. Философия истории в ее главных течениях. - СПб., 1898.-С.75.
20
Афанасьев Ю Н. Понятие «цивилизация» во фанцузской историогафии // Цивилизация и исторический
процесс. - М , 1983.
14

II.BOB. T А RI Х F А NI T А RI Х ID А GI IJTIM О IY VA SIYOSIY T А RKIBIY
QISML А R
2.1. T а ri х f а ni t а ri х id а gi ijtim о iy t а rkibiy qisml а r.
Ijtimoiy tarix - XIX asrdan boshlab tarixchilar tomonidan tarixiy
tadqiqotlarda oddiy odamlar va xalqning ahvolini o‘rganishga e’tibor qaratish
boshlandi. Marksizm ta’limotida ishchilar tabaqalarini o‘rganishga asosiy e’tibor
qaratildi. XX asrga kelib, «annallar maktabi» ijtimoiy tizim va jarayonlarni
o‘rganishga kirishdi. XX asrning 60-yillarida E.Tomson tomonidan ishchilar
tabaqasining kelib chiqish tarixining o‘rganilishi tarixiy tad qiqotlarda fanlararo
yondashuvning imkoniyatlarini ko‘rsatib berdi. Oila tarixi, ayollar tarixi o‘rganila
boshlandi, odamlarning kundalik faoliyati va shaxsiy hayotini o‘rganishga e’tibor
kuchaydi. Biroq XX asrning 80-yillari ikkinchi yarmi oxirlariga jamiyat hayoti
tarixini o‘rganish jarayonida ko‘pgina sohalar e’tibordan chetda qoldirilib, asosan
sinfiy kurash masalalariga asosiy e’ti bor qaratilib, tarixning bir tomonlama
o‘rganilishiga yo‘l qo‘yddi. Shuningdek, bu jarayonlardagi bir tizimlilik ham
jamiyat hayo tini har tomonlama va atroflicha tadqiq qilishga imkon bermadi. XX
asrning 90-yillaridan boshlab jami yat hayotini o‘rganishdagi tarixiy tadqiqotlarda
bunday yondashuvlar inkor qilinib, uni har tomonlama tadqiq etishga kirishildi.
Tarix fani ijtimoiy-gumanitar fanlar (falsafa, sotsiologiya, iqtisod,
psixologiya, san’atshunoslik va boshqalar) tizimining tarkibiy qismi. Tarix
fanining bu guruhdagi o‘rni uning tadqiqot predmeti va usullari bilan belgilanadi.
Turli ijtimoiy va gumanitar fanlar jamiyat hayotining alohida jihatlarini
o‘rgansa, tarix fanining tadqiqot obyekti - aholi, jamiyat, mamlakat, davlat
hayotining o‘tmishi va buguni haqidagi faktlarni yig‘ish, tahlil qilish, to‘plangan
bilimlarni ma’lum bir tizimga solish va nazariy jihatdan umumlashtirishdir. Tarix
fani o‘tmishda sodir bo‘lgan jarayon va hodisalar orasidagi o‘zaro bog‘liqlik,
ularning ildizi, tarixni harakatlantiruvchi sabablar, uning mantig‘i va ma’nosini
ko‘rish imkonini beradi. Ijtimoiy va gumanitar fanlar tarixiy tadqiqotlar
natijalariga tayanadi. Fanlararo yondashuv jamiyat haqidagi yaxlit tasavvurni
15

shakllantirib, o‘tmishni va bugunni anglash orqali jamiyat rivoji istiqbolini ko‘ra
bilishdek muhim vazifani hal qiladi.
N.Jo‘rayevning fikricha, tarix inson haqidagi, odamlar haqidagi fan. Biroq u
bugunning odamlari, kechinmalari, his-tuyg‘ulari, faoliyatlari va munosabatlari
xususida emas, balki o‘tgan ajdodlarimiz turmush tarzi, ma’naviy-ruhiy kechinma -
lari, sodir etgan voqea-hodisalari, maqsad va intilishlari haqida gi fandir 21
.
Tarix fanida, boshqa fanlarda bo‘lganidek, muqarrar ixtisoslashuv amalga
oshmoqda. Hozirgi zamon tarix fani alohida bo‘limlar va sohalardan tashkil topgan
bilimlar majmuyidir. Ixtisoslashish darajasiga ko‘ra, ularni bir necha guruhga
ajratish mumkin.
Birinchi guruhni jamiyatning butun va alohida tomonlarini o‘rganuvchi
bo‘lim va sohalar tashkil qiladi.
- Insoniyat tarixining ayrim hodisalari alohida o‘rganiladi.
- Hududiy-geografik tamoyilga ko‘ra, tarixan bir-biri bilan bog‘liq yirik
mintaqalar Yevropa va dunyoning boshqa qismlari, Qadimgi Sharq, O‘rta Osiyo va
boshqa alohida mamlakatlar hamda xalqlarga ajratiladi.
- Kompleks muammolarni tadqiq qilish bir guruh mamlakat va xalqlar
tarixida ro‘y bergan bosqichli davrlarni va o‘rganish zaruratidan kelib chiqadi.
- Jahon tarixida global yondashuv bilan bir qatorda mikro tarix (shahar va
qishloqlar, alohida shaxslar, kundalik maishiy turmush) ham o‘rganiladi.
- Tarixning alohida tomonlarini o‘rganish tarix fanining alohida sohalarini
ajratishni taqozo qildi (masalan, harbiy tarix, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, din, fan,
xotin-qizlar tarixi va gender tadqiqotlari, san’at, intellektual, madaniyat,
diplomatiya tarixi va boshqalar).
Ikkinchi guruhni yordamchi va maxsus tarix fanlari tashkil qiladi. Ularni
alohida tarix fanlariga ajratilishi va rivojlanishi ta rix fanining xususiy tadqiqot
usullarini ishlab chiqish zaruratidan kelib chiqadi. Antropologiya, arxeologiya,
etnografiya mustaqil o‘ringa ega. Yordamchi tarix fanlariga - manbashunoslik,
arxeografiya, paleografiya, geraldika, numizmatika kiradi. Maxsus guruh - boshqa
21
Tarix falsafasining nazariy asoslari. – b. 24.
16

fanlar ehtiyojidan kelib chiqadi (masalan, tabiiy fanlar tarixi, texnika tarixi, davlat
va huquq tarixi). Tarix fani ning tarixini tarixshunoslik fani o‘ rganadi 22
.
Kurs ishining nazariy jihatdan ko‘lami ayni vaqtda predmetning ham ko‘lami
jihatdan kengayib borishiga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq tarix fani tadqiqot usullari va
tarix fani tushunchalarining turlichaligi bois, tarix fani predmetining belgilab
olinishi ham murakkablik kasb etadi.
M.Veberning fikricha, tarix fanining obyektiv predmeti yo‘q. Tarix
tarixchining «layoqati va ixtiyori, xohish-irodasi»dir. Tarixchi keng ko‘lamli
obyekt ichidan o‘z idroki asosida anglagan qisminigina yuzaga chiqarib, ajratib ola
oladi. Neokantchilarning fikricha, o‘rganish obyekti tadqiqotchiga bogliq
bolmagan holda o‘z qonuniyatlariga ega bolgan tabiiy fanlarga nisbatan tarix
fanida tarixchining mushohada yuritishiga hamda voqelikka nis batan baho bera
olishiga bog‘liq holda alohida va takrorlanmas holat deb tushuniladi.
Marksistlar esa tarixning xususiy bo‘lishi va umumiy taraqqiyot
qonuniyatlariga alohida yondashishi kerak deb ko‘rsatadi. Agar tarix fan bo‘lishi
kerak bo‘lsa, u ham (barcha fanlar kabi) qonuniyatlariga ega bolishi kerak.
Marksistlar haqida N.Jo‘rayev quyidagi fikrlarni bildirib o‘tadi: - «Marksistik
mafkura insonning tarixiy tafakkuri va qarashlari xolis hamda erkin rivojlanishiga,
shaxsning ozod yashashiga, shakllanishiga imkon bermadi. Tarixiy taraqqiyot
qonunlariga zid bunday g‘oyalar esa uzoq yashamasligi o‘tmishdan ma’lum.
Chunki bir g‘oyani, konsepsiyani ilgari surganlar o‘z maqsadlari, dunyoqarashlari
doirasidangina kelib chiqib tarixga yondashadilar, xolos. Ana shu tufayli tarixga
noxolisona qarash, bir yoqlamalik tendensiyasi vujudga keladi. Natijada tarix
soxtalashtiriladi. Buni ko‘pincha anglab-anglamaymiz, tushunib-tushunmaymiz».
Tarix va tarix fani yuzasidan bir qator fikrlar bildirib o‘tilganki, ular biri
ikkinchisining mazmunini toldirib keladi. Adabiyotlarda qayd etilishicha, tarix
so‘zi beshta ma’noni ifodalash uchun qollanilmoqda, jumladan, ijtimoiy taraqqiyot
jarayonida yuzaga kelgan voqelik, hayot; olmishga oid dalil va hodisalar majmuyi
- o‘tmish, kechmish; biror voqea-hodisaning izchil taraqqiyoti haqidagi fan;
22
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. – b. 274.
17

jamiyat taraqqiyoti haqidagi fan; biror ishning bajarilganligini, biron voqea-
hodisaning qachon bolib o‘tganligini ko‘rsatuvchi aniq vaqt, sana 23
Tarix tushunchasi Yevropada dastlab insonni o‘rab turgan olamni
tushunishning har qanday ko‘rinishiga nisbatan qollanilgan bo‘lsa, bugungi kunda
tadqiqotchilar va mutaxassislar tomonidan uchta asosiy tushunchaga urg‘u
berilmoqda, ya’ni, birinchidan, tabiat va jamiyatdagi har qanday jarayon
taraqqiyoti, ikkinchidan, insoniyatning taraqqiyoti jarayonlari va uchinchidan,
insoniyat taraqqiyoti jarayonlarini o‘rganuvchi fan 24
.
Tarixchi M.P. Lapteva «tarix» («история») atamasi rus tilidagi tushunchalar
bilan yondashilsa sakkizta ma’noni, ingliz tilining Oksford lug‘atida esa to‘qqizta
ma’noni bildirishini ta’kidlab o‘tadi 25 26
.
Mazkur fanning izohi keltirilgan boshqa manbada qayd etilishicha, tarix bu:
1. Tabiat va jamiyatdagi har qanday rivojlanish jarayoni.
2. Insoniyat va uning mahsuli bo‘lgan tamaddunlar rivoji, jamiyat va
davlatlar o‘tmishi taraqqiyoti jarayonini o‘rganuvchi fan. Tarix fani insoniyatning
butun o‘tmishi davomida jami yat hayotida sodir bo‘lgan voqea-hodisalar,
jarayonlarni (jamiyat rivojini) yaxlit bir tarzda o‘rganadi 27
.
Hozirgi zamon tarix fani alohida bo‘limlar va sohalardan tashkil topgan
bilimlar majmuyidir.
O‘tmish hamda o‘tmish haqida yozma va og‘zaki tarzda ma’lumot berish yoki
so‘zlash, hikoya qilish, xabar berish tarix fanining xususiyatini aniqlab beradigan
asosiy metodologik muammolardan biri sanaladi 28
.
Biroq, yaxshi bilamizki, haqiqiy tarixiy voqelik bizning tushunchamizdagi
tasavvurdan ko‘ra birmuncha kengligi, ko‘pqirraliligi bilan tarix fanini «hayot
murabbiyi» darajasiga ko‘taradi. Shu o‘rinda tarixchilardan birining quyidagi
so‘zlarini keltirib o‘tish o‘rinlidir: «Hayotni tushunish va yo‘lga qo‘yishni tarix
23
Tarix falsafasining nazariy asoslari. – b. 15-16.
24
Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar... - T.: «Sharq», 1999. – b. 278-279.
25
Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2006. - С.4.
26
Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2006. - С.4.
27
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jiId. – b. 274.
28
Могильницкий Б.Г. Введение в методологию истории. - М., 1989. – c . 56.
18

o‘rgatmaydi, balki hayotning o‘zi tarixni talqin qilish, izohlashni o‘rgatadi. Tarix
hayot murabbiyligidan uning o‘quvchisiga aylandi».
Biroq shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, tarixiy jarayonni tushuntirish tarixiy
tadqiqotlarning mantiqiy mazmuni va tadqiqotlarning ilmiy metodologik
yondashuvlariga bog‘liq bo‘ladi.
Tarixiy tadqiqotlar uzoq vaqt davomida siyosiy tarix tadqiqotlari bilan
cheklanib kelgan bo‘lib, tadqiqotlarning asosiy e’tibori hukmdorlar faoliyatiga
qaratilgan bo‘lib, xalq ommasi va uning tarixiy jarayonlardagi o‘rni tadqiqotlar
e’tiboridan chetda qolgan. Bu haqda mashhur adiblardan biri F. Volter kinoya
bilan: «Hamma tomonda faqat qirollar tarixini ko‘rmoqdaman, men esa odamlar
tarixini yozmoqchiman», - degan edi.
D. Yum tarix fani predmeti sifatida buyuk saltanatlarning yuzaga kelishi,
taraqqiy etishi hamda tanazzulga uchrashini ko‘rsatgan edi 29 30
.
E. Gibbon urushlar tarixi va jamiyatni boshqarish deb ko‘rsatgan bo‘lsa 31
, L.
Ranke diplomatik aloqalar tarixini ko‘rsatgan edi 32
.
Nemis faylasufi K. Yaspers esa tarixni bir davrdan ikkinchi davrga o‘tish, deb
ko‘rsatadi. K. Yaspersning fikricha, ta rix fanining eng muhim savollaridan biri bu -
«aslida bu qanday sodir bo‘lgan edi?» tarzida emas, balki, «biz aslida qanday
holatdamiz (yoki qayerdamiz)?» tarzida, ya’ni, boshqacha so‘zlar bilan aytganda,
tarix bilimlarining maqsadi - bizning bugunimizni (aslimizni) aniqlashdir. Shundan
kelib chiqqanda tarix - bu zamonaviy muammolarni hal etishga va anglashga
yo‘naltirilgan qator hodisalar va jarayonlardir.
Yuqoridagi tarixchilarning fikrida bir umumiylik borki, bu ham bo‘lsa
ularning barchasi tarix predmetini siyosiy tarix va uning tadqiqidan kelib chiqqan
holda ko‘rsatib bergan edilar.
29
Виппер Р.Ю. Состояния и события, массы и личности, интересы и идеи // Рубеж. 1995. № 5. - С. 69.
30
Devid (David) Yum (ing. David Hume; 1711-yil 7-may (eski hisobda 26-aprel), Edinburg - 1776-yil, 25 - avgust )
- shotland faylasufi, iqtisodchi va tarixchi, publitsist, shotland maorifi arboblaridan biri, empirizm nazariyasi vakili
31
Edvard Gibbon (ing. Edward Gibbon; 1737-yil 27-aprel, Patni, Surrey grafligi - 1794-yil 16-yanvar, London) -
ingliz tarixchisi. «Rim imperiyasining inqirozi va yemirilishi» asari muallifi (1776-1788).
32
Ranke (Ranke) Leopold fon (1795-1886) - nemis tarixchisi. Asosan G‘arbiy Yevropaning XVI-XVII asrlardagi
siyosiy tarixi bilan shug‘ullangan. D.RanJcening ta’kidlashicha, «tarixni qanday sodir bo‘lgan bo‘lsa,
shundayligicha yozish k е r а k».
19

XIX asrda statistik tadqiqotlarning yuzaga kelishi natijasida iqtisodiy tarixga
qiziqish paydo bo‘ldi. Shuningdek, bu vaqtda madaniyat tarixiga ham e’tibor
qaratila boshlandi. Qadimgi san’at va madaniy hayot tarixi va ijtimoiy hayot
sohasida bir qa tor ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilib, adabiyotlar nashr qilindi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng «Annallar maktabi» ta’sirida «yangi tarix
fani», ya’ni tarixni o‘rganishda antropologik yondashuv paydo bo‘ldi. Endi tarixiy
tadqiqotlarning diqqat markazida inson va uning faoliyati hamda ijtimoiy va
madaniy mansubligi masalalari ko‘rila boshlandi. Tarixiy antropologiya, tarixiy
psixologiya, tarixiy sotsiologiya, demografiya, urbanizatsiya sohalari shakllandi,
ayollar tarixini o‘rganish, mahalliy yoki alohida ta rixiy jarayonlarni o‘rganish
boshlandi. Shu vaqtlarda u yoki bu voqealarning bevosita ishtirokchilari bo‘lgan
insonlar xotirasiga asoslangan «og‘zaki tarix» sohasi ham taraqqiy eta boshladi.
Ayrim tarixchilar hatto ehtiyoj yo‘qolishi natijasida tarix predmetining ham
yo‘qolib borishi haqida fikr bildira boshlagan bo‘lsalar, ayrim tarixchilar (E.
Xobsboum) aksincha, ijtimoiy ta rix asosida va ijtimoiy psixologiyaga, ya’ni
fikrlash tizimi, xulqlar stereotiplari va odamlarning hayot tarziga alohida e’tibor
qaratgan holda yaxlit tarix fani predmetini shakllantirish zarur, deb hisobladi.
Tarix fanining ijtimoiy vazifalari ham mavjud bo‘lib, tarix fani quyidagi
ijtimoiy vazifalarni bajaradi:
1. Ijtimoiy xotira vazifasi. Ijtimoiy xotira bu o‘tmishdagi barcha ajdodlar hayot
tajribalarining xotirada jamlanishi va saqlanishidir.
Bunday xotira quyidagilardan tarkib topadi:
- jamoaviy xotiradan;
- tanlab olingan va alohida, uzuq-yuluq xotiradan;
- ijtimoiy yo‘naltirilgan xotiradan;
- murosaga keltiruvchi xotiradan;
- adolatli xotiradan.
- Ilmiy bilish vazifasi.
- Tarbiyaviy vazifa.
- G‘oyaviy-siyosiy vazifa. Bu vazifa har doim ham tan olinavermaydi.
20

Tarix fani o‘zining asosiy maqsadiga erishish jarayonida quyidagilarga ilmiy
zamin yaratadi:
- pozitiv ijtimoiy o‘z-o‘zini anglashni shakllantirishga;
- konkret jamiyatning taraqqiyotini oldindan taxmin qilishga;
jamiyat taraqqiyotini va uning alohida sohalari va jarayonlarini boshqarishga.
21

2.2. Tarixiy tadqiqotlarda uzoq vaqt olib borilgan siyosiy tarix tadqiqotlari.
Tarixiy tadqiqotlar uzoq vaqt davomida siyosiy tarix tadqiqotlari bilan
cheklanib kelgan bo‘lib, tadqiqotlarning asosiy e’tibori hukmdorlar faoliyatiga
qaratilgan bo‘lib, xalq ommasi va uning tarixiy jarayonlardagi o‘rni tadqiqotlar
e’tiboridan chetda qolgan. Bu haqda mashhur adiblardan biri F. Volter kinoya
bilan: «Hamma tomonda faqat qirollar tarixini ko‘rmoqdaman, men esa odamlar
tarixini yozmoqchiman», - degan edi.
D. Yum tarix fani predmeti sifatida buyuk saltanatlarning yuzaga kelishi,
taraqqiy etishi hamda tanazzulga uchrashini ko‘rsatgan edi 33
.
E. Gibbon urushlar tarixi va jamiyatni boshqarish deb ko‘rsatgan bo‘lsa, L.
Ranke diplomatik aloqalar tarixini ko‘rsatgan edi.
Nemis faylasufi K. Yaspers esa tarixni bir davrdan ikkinchi davrga o‘tish, deb
ko‘rsatadi. K. Yaspersning fikricha, tarix fanining eng muhim savollaridan biri bu -
«aslida bu qanday sodir bo‘lgan edi?» tarzida emas, balki, «biz aslida qanday
holatdamiz (yoki qayerdamiz)?» tarzida, ya’ni, boshqacha so‘zlar bilan aytganda,
tarix bilimlarining maqsadi - bizning bugunimizni (aslimizni) aniqlashdir. Shundan
kelib chiqqanda tarix - bu zamonaviy muammolarni hal etishga va anglashga
yo‘naltirilgan qator hodisalar va jarayonlardir.
Yuqoridagi tarixchilarning fikrida bir umumiylik borki, bu ham bo‘lsa
ularning barchasi tarix predmetini siyosiy tarix va uning tadqiqidan kelib chiqqan
holda ko‘rsatib bergan edilar.
XIX asrda statistik tadqiqotlarning yuzaga kelishi natijasida iqtisodiy tarixga
qiziqish paydo bo‘ldi. Shuningdek, bu vaqtda madaniyat tarixiga ham e’tibor
qaratila boshlandi. Qadimgi san’at va madaniy hayot tarixi va ijtimoiy hayot
sohasida bir qa tor ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilib, adabiyotlar nashr qilindi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng «Annallar maktabi» ta’sirida «yangi tarix
fani», ya’ni tarixni o‘rganishda antropologik yondashuv paydo bo‘ldi. Endi tarixiy
tadqiqotlarning diqqat markazida inson va uning faoliyati hamda ijtimoiy va
madaniy mansubligi masalalari ko‘rila boshlandi. Tarixiy antropologiya, tarixiy
33
Виппер Р.Ю. Состояния и события, массы и личности, интересы и идеи // Рубеж. 1995. № 5. - С. 69.
22

psixologiya, tarixiy sotsiologiya, demografiya, urbanizatsiya sohalari shakllandi,
ayollar tarixini o‘rganish, mahalliy yoki alohida tarixiy jarayonlarni o‘rganish
boshlandi. Shu vaqtlarda u yoki bu voqealarning bevosita ishtirokchilari bo‘lgan
insonlar xotirasiga asoslangan «og‘zaki tarix» sohasi ham taraqqiy eta boshladi.
Ayrim tarixchilar hatto ehtiyoj yo‘qolishi natijasida tarix predmetining ham
yo‘qolib borishi haqida fikr bildira boshlagan bo‘lsalar, ayrim tarixchilar (E.
Xobsboum) aksincha, ijtimoiy tarix asosida va ijtimoiy psixologiyaga, ya’ni
fikrlash tizimi, xulqlar stereotiplari va odamlarning hayot tarziga alohida e’tibor
qaratgan holda yaxlit tarix fani predmetini shakllantirish zarur, deb hisobladi.
N. Jo‘rayevning ta’kidlashicha, tarix fanining predmeti, tarix fani va tarix
tushunchasi va tadqiqot usullarining yondashuvlari haqida 30 dan ortiq
tushunchalar mavjuddir. Bunday fikrlarning xilma-xilligi, yondashuvlarning
turlichaligi, tarix faniga bo‘lgan munosabatlarning har xilligi uning predmetini
aniqlashda murakkabliklarni yuzaga keltiradi 34
.
F. Brodel esa global tarixni yaratish (ya’ni, tarixchini inson va jamiyatga
aloqador barcha omillar va jarayonlar qiziqtirishini hisobga olgan holda) g‘oyasini
ilgari surdi 35
.
M. Barg esa tarixni «ikkinchi darajali» faktlar va dalillar bi lan «to‘ldirib»
tashlamaslik fikrini ilgari surdi, biroq bu bilan xatolikka yo‘l qo‘ydi 36
.
B.G. Mogilnitskiy tomonidan ilgari surilgan «konkret tarixiy qonuniyatlar»
tushunchasi esa mavhumlik kasb etib, qonuniyatlarni tarixiy voqelikdan faqatgina
abstraktlashgan holda aniqlanishi ochib berilmadi 37
.
N. A. Yerofeyev esa tarix fani predmetini birmuncha to‘laqonliroq tushuntirib
berishga erishdi , uning fikricha, tarix fani in son hamda jamiyatni hamda ularning
34
Tarix falsafasining nazariy asoslari . – b . 199.
35
Fernan Brodel ( fr . Fernand Braudel ; 1902- yil 24- avgust - 1985- yil 27- noyabr ) - taniqli fransuz tarixchisi , tarixiy
jarayonlarning tahlili va tadqiqida iqtisodiy va geografik omillarning hisobga olinishi fikrini ilgari suigan . Fransuz
tarixshunosligining « Annallar maktabi » vakili , ijtimoiy fanlarda tarixiy omillarning o ‘ rni brasida tadqiqotlar olib
boigan , « dunyoviy - tizimli nazariya » ( mir - sistemnaya teoriya ) asoschisi .
36
Mixail Abramovich Barg (1915- yil 1- may , Satanov , Proskurovsk uezdi , Podolsk guberniyasi -1991- yil 21- may ,
Moskva ) - rus tarixchisi , Buyuk Britaniya tarixi va tarix fani metodologiyasi sohasida yirik mutaxassis , tarix fanlari
doktori (1958), professor (1960), Buyuk Britaniya qirollik akademiyasi a ’ zosi . M.A. Barg tomonidan fanga tizimlat
(sistemalar) va tuzilishilar (strukturalar), tizimlar tarkiblari (podsistema) haqidagi tushunchalar kiritildi.
37
Mogilnitskiy Boris Georgiyevich (1929-yil 18-aprel, Kiyev - 2014-yil 9-iyul) - tarix fanlari doktori (1967), tarix
fanining nazariy masalalariga oid bir qator darsliklar (« История истроической мисли XX века » ( Вип . 1. Томск ,
2001., Вип .2. Томск , 2003 г ., Вип . З . 2008) muallifi.
23

taraqqiyoti xususiyatlari, ulardagi o‘zgarishlar, ularning jamiyat taraqqiyotining
turli qismlarida sodir bo‘lishini, bu jarayonlarda inson va jamiyat qanday
bosqichlardan o‘tganligini, qanday taraqqiyot darajasiga erishganligini va shu
jarayonlardagi ishtirokini o‘rganadi. Bunday yondashuv ijtimoiy tarix taraqqiyoti
an’analariga yaqin tushuncha edi. Tarixchining diqqati nafaqat tarixiy shaxslar va
takrorlanmas aniq tarixiy voqealarga qaratilgan, balki o‘zaro munosabatlardagi
ijtimoiy tizimlar va an’analarga ham qaratilgan. Yuqorida aytib o‘tilganidek, tarix
tushunchasi haqida o‘ttizga yaqin yondashuv va tadqiq etish usullari mavjud.
Fikrlarning bunday xilma-xilligi o‘z o‘rnida tarixni tushunish va uni anglashda
o‘ziga xos murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Tarixshunos N. Doroshenko tarix
fani predmetini «tarixiy ongda o‘z aksini topgan, turli tarixiy yo‘nalishlarga
asoslangan, turli tarixiy vazifalarni bajaruvchi odamlarning tarixiy turmushidan
tarkib topgan real qonuniy, tarixiy jarayon muhim elementlardan biri deb
hisoblangan tizim» sifatida tushuntiradi.
Fransuz tarixchisi Lyusyen Fevr: «Tarix - narsalar va hodisalar haqidagi
emas, balki inson haqidagi, insonning o‘tmishi haqidagi fandir. Birgini tarix
mavjuddir, u ham bo‘lsa Inson tarixidir va bu tarix keng ma’nodagi tarixdir», -
degan fikrni bildirgan bo‘lsa, antik davr donishmandlaridan biri Sitseron: «Tarix -
davrlarning guvohi, haqiqat chirog‘i, xotira hayoti, hayot murabbiyi, qadimiylik
xabarchisi», - degan fikrini bayon qilgan 38
.
V. Ivanov esa «Tarix ommaviy hayot qonuniyatlarining konkret shakllarini
o‘rganishni predmet», - deb hisoblaydi. B. Mogilnitskiy: «Tarix odamlar faoliyati,
shuningdek ushbu faoliyat oqibatlari bilan bog'liq konkret ommaviy taraqqiyot
qonuniyatlarini tadqiq qiladi», - deb tushuntirsa, tarix fani metodologiyasi sohasida
yirik tadqiqotlarni amalga oshirgan tarixchi I. Kovalchenko esa, «Tarixiy
taraqqiyot o‘z maqsadiga ega bo‘lgan odam faoliyatini o‘zida aks ettiradi, bu esa
ilg‘or qonuniy hamda ichki shartlarga ega bo‘lgan jarayondir. Bu jarayonning
konkret yo‘nalishida organik ravishda moddiylik va ma’naviylik, obyektivlik va
38
Lyusyen Fevr (fr. Lucien Febvre; 1878-yil 22-iyul - 1956-yil 11-sentabr) - fransuz tarixchisi, asosiy tadqiqotlari
XVI asr tarixiga bagishlangan. Mark Blok bilan hamkorlikda «Annallar» («Annali» (1929)) jurnaliga asos solgan.
«Annallar» maktabining asoschilaridan biri.
24

individuailik uyg‘unlashadi. Bu uyg‘unlikning o‘zi esa tarkibiy shakl va sifat
birligi holatida namoyon bo‘ladi», - degan fikrni bildiradi.
Insoniyatning o‘tmishi cheksiz darajadagi turfalikdan iboratdir, undagi
hodisalar cheksiz ravishda sodir bo‘lgan va ularning barchasini ta’riflab berish
imkonsizdir 39 40
.
Tarix - bu insonlar, ularning faoliyati, intitilishlari haqidagi fandir.
Tarixchining ilmiy izlanishlari tarixiy jarayonlarning obyektiv va subyektiv
qirralarining qo‘llanilishidagi birlikning aniqlanishi bilan bog‘liqdir. Aynan shu
holat tarixiy bilimning sotsiologik bilim bilan yaqinlashtiradi.
Tarixdagi takrorlanishlar tarixiy jarayonlarning an’anaviyligi va ayni vaqtda
tarixiy jarayonlarning o‘ziga xosligi va individualligi bilan ham xususiyatlanadi.
Tarixiy jarayonlarda o‘xshash hodisalarning takrorlanishi ularning kelib
chiqishidagi, takrorlanish ehtimolligi va sodir bo‘lish jarayonlaridagi turlichaligi
bi lan bir-biridan farqlanadi 41
.
Bunday mazmundagi fikrlar boshqa bir qator tarixchilar tomonidan bildirilib,
ular tarix fani va tarix fanining predmetini turlicha holatda tavsiflab berdilar. Ingliz
tarixchisi R. Kollingvud: «Qandaydir tarixiy jarayon va uni anglashning aniq va
yagona yo‘li mavjud emas, tarixiy jarayon o‘z-o‘zidan shakllanadigan ong mahsuli
hisoblanadi», - degan fikrni ilgari surgan bo‘lsa, yana bir ingliz tarixchisi M.
Oukshot: «Tarix fanining predmeti bu shunchaki tarixchining tadqiqot olamidir,
undagi jarayonlar tarixchining tafakkuri mahsuli va konstruksiyasidir. Tarix bu
tarixchi g‘oyalarining spetsifik olamidir», - degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. Tarixchi
G. Kommadjer zamonaviy tarix faniga ta’rif berar ekan, uni quyidagicha sharhlab
beradi: «Tarix amaldagi atom, kimyoviy vositalar singari o‘zini namoyon eta
olmaydi. Bu vositalar tabiatda mavjud va inson ularni yo‘q qilgunga qadar mavjud
bo‘ladi. Tarix esa tabiatda yashamaydi, balki inson tasavvurida, xotirasida
yashaydi» 42
.
39
Tarix falsafasining nazariy asoslari. – b. 199.
40
Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.ГТ. Лаптева; Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2006.
- С. 159-160.
41
Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.ГТ. Лаптева; Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2006.
- С. 159-160.
42
Tarix falsafasining nazariy asoslari. – b. 200.
25

Tarix fani haqida bir qator vatandoshlarimiz ham o‘z qarashlarini bayon
qilganlar. Xususan, buyuk mutaffakkir shoir va alloma Alisher Navoiy tarix fani
haqida shunday fikrlar bildirgan:
«Hukmdorlarning qay biri zulm otini surdiyu, qay biri adolat bilan dong
taratdi va oxiri bundan nima murod hosil bo‘lganin tarixdan bilamiz. O‘lkada nima
obod bo‘ldi, mamlakat nimadan tinchlikka yuz tutdi? Har bir shaxsning sifatida
nima-yu, nuqsonlari nima, hamma-hammasi tarixda bitilgan».
Abulg‘oziy Bahodirxon o‘z asarini yaratar ekan, tarixiy jara yonlar va
voqealarni obyektiv ravishda yoritishga harakat qilganligini alohida ta’kidlaydi:
«Emdi ko‘nglingizga kelmasunkim faqir taraf tutub yolg‘on aytqon bo‘lg‘ayman
va yo o‘zimni g‘alat ta’rif etqon bo‘lg‘ayman».
U «Shajarai turk» asarini yozishga kirishar ekan, Xorazm xonlari tarixini
yozishga harakat qilayotganligi va bunda nafaqat saroy tarixi, balki shu hududlarda
yashab o‘tgan xalqlar va ularning tarixi, turkiy xalqlarning tarixi kabi sohalarni
ham yoritishni maqsad qilganligini, biroq ayni vaqtda bu tarixlarni, ayniqsa
Xorazm xonlari tarixini yozishda betaraf bo‘lish, tarafkashlik qilmaslik yoki ilmiy
til iborasi bilan aytganda voqealarni obyektiv ravishda yozishga amal qilmoqligini
alohida ta’kidlab o‘tadi. Abulg‘oziyning tarixga bo‘lgan munosabatidan kelib
chiqib anglash mumkinki, tarix bu mamlakatning siyosiy mavjudligi, uning turli
vaqtlarda turli taraqqiyot darajasiga еtganligi yoki inqirozga uchraganligi, uning
siyosiy va iqtisodiy hayoti va ayni vaqtda xalqlar va ularning kelib chiqishi, millat
sifatida shakllanib borishi va qadriyatlarini yoritib berishi lozim bo‘lgan fan
ekanligini anglash mumkin.
O‘rta Osiyo tarixchilarining tarixni yoritishdagi, tavsiflash va talqin qilishdagi
obyektivlik va xolislik an’analari keyingi asrlarda ham davom ettirildi. XIX asr
ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida yashab ijod qilgan Muhammad Yusuf Bayoniy
«Shajarai Xorazmshoxiy» asarini yozishda tarix va uni tavsiflashga alohida e’tibor
qaratadi va tarixni haqqoniy, obyektiv ravishda yozish shartligini uqtiradi: «Tarix
kitobi yozishning bir sharti bor. Tarixiy voqealarni yozuvchi tarafdorlik etmasdan,
26

bo‘lgan voqealarni rostlik bilan bayon etishi kerak. Agar rostlik bilan bayon
etmasa, uning so‘zlari hech bir odamga ma’qul bo‘lmaydi».
XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida yashab ijod qil gan farg‘onalik
tarixchi Is’hoqxon Junaydulloxo‘ja o‘g‘li Ibrat To‘raqo‘rg‘oniy insonlarni o‘z
o‘tmishi va ajdodlari, yashab turgan vatani va uning o‘tmishini bilishi zarurligini
alohida ta’kidlab o‘tadi va tarixni o‘rganishga da’vat etadi: «....inson ancha-
muncha baqadri ilmi bashariyat tavorixdan bilmak labudda o‘lmoqi ma’lumdir.
Loaqal kishi o‘z muvattin еrini bilmak zaruriyotdandur. Bilmasa, tafosir va
ahodislarda va tavorixlarda mubayyindurki, ko‘rmak va bilmak ilmdandur» 43
.
Ibrat tarix fani sifatida garchi o‘zining «Tarixi Farg‘ona» asarida ko‘pgina
tarixiy jarayonlarni va ularning tavsifini, shaxslar faoliyati va ularning tarixiy
jarayonlardagi ishtiroki va boshqa shu kabi bir qator holatlarni bayon etib bergan
bo‘lsada, inson jamiyat taraqqiyoti va uning tarixidan xabardor bo‘lishi, hech
bo‘lmaganda o‘zi yashab turgan vatani, tug‘ilib o‘sgan zamini tarixini bilishi
lozimligini, bu hatto tafsir va badislarda ham shart etib qo‘yilganligi va bu ham ilm
ekanligini alohida ta’kidlab o‘tadi.
Tarixchi Mullo Olim Mahdumhoja esa «Tarixi Turkiston» asarida tarixga
shunday ta’rif beradi:
«...Ilmi tavorix [tarix ilmi]ning foyidamandlig‘ig‘a tamomi firqa muttafiq ur-
roydurlar. Aksar tavoyifi umam, balki, tamomi ahli olam bu ilmni amalga qo‘yib,
gumoshtagonlarindan rivoyat va hikoyatlar qilib, oning o‘zlarig‘a dalil
qiladurlar» 44
.
Atoqli o‘zbek olimlaridan biri Abdurauf Fitrat esa Yevropa tarixchilari
tomonidan tarix fani va uning predmetining turli talqinlarini ilgari surish «avj»
olgan XX asr boshlarida ta rix va tarix fani haqida shunday deydi: «Tarix
millatimizning, o‘tmishimizning taraqqiyotini hamda tanazzulining sabablarini
o‘rganadigan fandir».
43
Ibrat. Tarixi Farg‘ona. - T.: Meros. 1991.
44
Mullo Olim Maxdumxoja. Tarixi Turkiston. - T.: 2010.
27

Tarix va tarix fani yuzasidan bir qator fikrlar bildirib o‘tilganki, ular biri
ikkinchisining mazmunini to‘ldirib keladi. Adabiyotlarda qayd etilishicha, tarix
so‘zi beshta ma’noni ifodalash uchun qo‘llanilmoqda:
1. Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida yuzaga kelgan voqelik, hayot.
2. O‘tmishga oid dalil va hodisalar majmuyi - o‘tmish, kechmish.
3. Biror voqea-hodisaning izchil taraqqiyoti haqidagi fan.
4. Jamiyat taraqqiyoti haqidagi fan.
5. Biror ishning bajarilganligini, biron voqea-hodisaning qachon bo‘lib
o‘tganligini ko‘rsatuvchi aniq vaqt, sana 45
.
Mazkur fanning izohi keltirilgan boshqa manbada qayd eti lishicha, tarix bu -
1. Tabiat va jamiyatdagi har qanday rivojlanish jarayoni.
2. Insoniyat va uning mahsuli bo‘lgan tamaddunlar rivoji, jamiyat va davlatlar
o‘tmishi taraqqiyoti jarayonini o‘rganuvchi fan. Tarix fani insoniyatning butun
o‘tmishi davomida jamiyat hayotida sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, jarayonlarni
(jamiyat rivojini) yaxlit bir tarzda o‘ rganadi 46
.
Hozirgi zamon tarix fani alohida bo‘limlar va sohalardan tashkil topgan
bilimlar majmuyidir.
Tarixiy manbalar va mumtoz adabiyotda tarix va tarix iboralarining turlicha
mazmunda qo‘llanilganligini kuzatish mumkin.
Tarix (arab tilida - yuz bergan, sodir bo‘lgan) - mashhur kishilarning tug‘ilishi
va vafoti, turli bino-inshootlarning qurilishi, kitoblar ta’lifi va boshqa muhim
voqea-hodisalar vaqtini anglatuvchi uslub. Tarix ko‘pincha u yoki bu mashhur
shaxsning vafoti munosabati bilan, biror-bir tarixiy voqeaning sodir bo‘lgan
sanasini anglatish yoki unga ishora tarzida she’riy tilda yozilgan. Tarixda
qo‘llangan so‘z va iboralar, ularni tashkil etgan arab harflarining abjad raqami
bilan qo‘shib hisoblanganda, ma’lum bir sana kelib chiqadi. Sanani bildiradigan
so‘z yoki ibora tarix moddasi, ularni tashkil etgan harflarning abjad bo‘yicha
yig'indisi jumal deyiladi. Tarix faqat mustaqil yozilmay, ba’zi bir asarlarning
ichida ham keladi.
45
Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar... - T.: «Sharq», 1999. – b. 278-279.
46
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. – b. 274.
28

Tarixda muallif ko‘zda tutgan sana so‘z yoki muammo usulida ifodalanadi.
Shunga ko‘ra, tarix sarih (ochiq, ravshan) va ta’miya (berkitilgan, yashirilgan) kabi
ikki turga bo‘linadi.Tarixning sa rih turida sana ochiq ifodalansa, ta’miyada avval
tarixning mod dasi topiladi. Tarix asarlarida va manbalarda tarixlar qo‘llanilgan
holatlar juda ko‘p uchraydi.
29

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Tarixshunoslik tadqiqotlarini muvofiqlashtirishda ,
ilmiy aloqalarni yo lga qo yishda, o rganilishi lozim bo lgan muammolar doirasini,ʻ ʻ ʻ ʻ
rivojlanish istiqbolini b е lgilashda 1989-2012-yillarda Bo lim tomonidan tashkil
ʻ
etilgan va o tkazib k
ʻ е linayotgan R е spublika miqyosidagi «Tarixshunoslik
o qishlari» ilmiy-amaliy konferensiyasi muhim ahamiyatga ega bo ldi. Zamonaviy
ʻ ʻ
tarixiy tafakkur m е todologik masalalarini k е ng muhokama qilishda bo lim
ʻ
tashabbusi bilan tashkil etilgan «Tarix institutidagi juma uchrashuvlari»
(« Pyatnichni е vstr е chi v Institut е istorii ») ilmiy-nazariy s е minari qulay maydonga
aylandi.
Tarix f а ni t а ri х id а gi ijtim о iy va siyosiy t а rkibiy qisml а r i tarixiy voqealarni
tushuntirishda tarixiy nazariya kabi hal qiluvchi o‘rin egallaydi. Tarixda nazariya
tushuncha asosidagi bog‘liqlikni, g‘oyalar va qonunlarni hamda dalillar (faktlar)ni
umumlashtirib, ularni tushuntirib beradi. Nazariyada dalil (fakt)lar o‘z holicha
mavjud bolmasdan, tushuncha holida mavjud bo‘ladi. Bunda yuzaga keltirilgan
g‘oya dastlabki umumlashtiruvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Nazariyalarning
tuzilishi va mukammalligi aksariyat hollarda tadqiqotchi tomonidan ishlab
chiqilgan modellarning ishlanmasi va ayni vaqtda uning ijodiy barkamolligi ham da
bilimining yuqori darajada ekinligiga bog‘liq bo‘ladi.
Nazariya tadqiqot vazifalarining qo‘yilishini aniqlashda, tad qiqot jarayonini
amalga oshirishga yo‘naltirilgan manbalar va dalillarni tanlashda qo‘llanilib,
muhim metodologik vazifalarni bajaradi. Nazariyani faqatgina faktlarga tayangan
holda va unga asoslanib shallantirish mumkin emas. Deduktiv yo‘l bilan nazariyani
faktlarga bog‘lash mumkin, biroq faktlar yordamida nazariyani tahlil qilishni
amalga oshirish mumkin emas. Mantiqchilarning qarashicha, nazariya murakkab
tizim bo‘lib, uni to‘liq isbotlab berish va ayni vaqtda uni to‘liq inkor qilish ham
mumkin emas, chunki hamma vaqt nazariyani qo‘llab-quvvatlovchi hamda ayni
vaqtda uni inkor qiluvchi faktlar mavjud bo‘ladi. Har qanday nazariya asosan aniq
hodisalarga bog’liq bo‘lib, uni boshqa hodisalarga hamma vaqt ham qo‘llash
maqsadga muvofiq emas.
30

Tarix fani t а ri х id а gi ijtim о iy va siyosiy t а rkibiy qisml а r i barcha tarixchilar
tomonidan birdek qabul qilinadigan va e’tirof etiladigan tarixiy jarayonlarning
yagona aksiomatik nazariyasi mavjud emas. Tarixchilar kamdan kam hollarda o‘z
nazariyalarini ishlab chiqadilar, tadqiqot jarayonida ayrim hollarda ular
sotsiologiya, antropologiya va boshqalarga xos modellarni ham qo‘llaydilar.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat,
2008. – b. 176 .
2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatiniʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,- B. 5.
3. Каримов И. А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – Б.
526.
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ –
2995-сонли « Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш
тизимини янада такомиллаштириш чоа-тадбирлари тўғрисида »ги
қарори. // «Халқ сўзи», 2017 йил, 103 (6797)-сон.
5. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон статегияси. – Тошкент: O zbekiston,
ʻ
2021. – 464 б.
Mahalliy adabiyotlar:
1. «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi». Davlat ilmiy nashriyoti, 2004, 8-jild. –
b. 274.
2. Ibrat. Tarixi Farg‘ona. - T.: Meros. 1991.
3. Ibrohimov A. Bizkim o‘zbeklar... - T.: «Sharq», 1999. – b. 278-279.
4. Muhammad Yusuf Bayoniy «Shajarai Xorazmshohiy». - T.: Meros. 1991.
5. Mullo Olim Maxdumxoja. Tarixi Turkiston. - T., 2010.
6. Tarix falsafasining nazariy asoslari. – b. 200.
7. Фалсафа : энциклопедик лугат . УзФА Фалсафа ва х , укук института . - Т :
Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти , 2010. -
Б .183-184.
8. Халдун Ибн. Введение // Избанные произведения мыслителей стан
Ближнего и Среднего Востока ИХ-ХИВ вв. - М., 1961. - С. 560.
Чет ел адабиётлари :
1. Афанасьев Ю Н. Понятие «цивилизация» во фанцузской историогафии //
Цивилизация и исторический процесс. - М , 1983.
32

2. Банд М. Ю., Ляшенко Л. М. Введение в историю. - М., 1994. - С. 11-12.
3. Виппер Р.Ю. Состояния и события, массы и личности, интересы и идеи //
Рубеж. 1995. № 5. С. 69.
4. Вяземский Е.Е., Стрелова О.Ю. Методика преподавания истории в школе.
- М., 2001. - С. 16-17.
5. Каамзин Н.М. История государства Российского. Том 1. - Спб, 1816. - С.З.
6. Ковальченко И.Д. Методы исторического исследования. - М.: Наука, 1987.
- С.43-45.
7. Лаптева М.П. Теория и методология истории: курс лекций / М.ГТ. Лаптева;
Перм. гос. ун-т. - Пермь, 2006. С. 159-160.
8. Лубский А.В. От монизма к плюализму: постнеклассическая модель
исторического исследования // Ессе Ҳомо (Памяти Э.Г. Алавердова). 1947-
1996. - Ростов-на-Дону: Логос, 2002. - С. 52.
9. Лурье С. Геродот. - М.-Л., 1947. - С. 142-151.
10. Мининков Н.А. Объект, предмет и субъект исторического познания //
Открытый текст. Электронное периодическое издание. - УРЛ: ҳттп://
www.опентехтнн.ру/ҳисторй/?ид=1350 (дата обащения: 09.06.2015)
11. Могильницкий Б.Г. Введение в методологию истории. - М., 1989.
12. Раппопорт Х. Философия истории в ее главных течениях. - СПб., 1898.
- С.75.
13. Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм. гос.
ун-т. - Пермь, 2006. С.4.
14. Тойнби А. Постижение истории. - М., 1996. - С. 504.
33

Tаriх fаni tаriхidаgi ijtimоiy vа siyosiy tаrkibiy qismlаr

Sotib olish