Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni shakllantirish usullari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	48.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni shakllantirish usullari

Sotib olish

“TARIX DARSLARIDA XRONOLOGIK KO'NIKMALARNI
SHAKLLANTIRISH USULLARI”
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 1
I BOB. TARIX DARSLARIDA XRONOLOGIK KO’NIKMALARNING NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI. ........... 3
1.1 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarini shakllantirish usullari. .......................................................... 3
1.2 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarni shakllantirish yo’llarining tahlili. ......................................... 13
II BOB. TARIX DARSLARIDA XRONOLOGIK KO’NIKMALARNI SHAKLLANTIRISHNING AHAMIYATI. .............. 20
2.1 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarini shakllantirishning amaliy natijalari. ................................... 20
2.2 Tarix darslarida xronologik boshqotirmalarning o’rni. ......................................................................... 24
XULOSA ...................................................................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 31
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Tarix ta'limi sohasida xronologik ko'nikmalarni
rivojlantirish talabalar uchun voqealar ketma-ketligini tushunish, tarixiy
kontekstlarni tahlil qilish va o'tmish voqealari o'rtasida chuqur aloqalarni o'rnatish
uchun juda muhimdir. Xronologik fikrlash malakasi nafaqat talabalarning tarixiy

voqealarni tushunishini kuchaytiradi, balki o'quv va real hayot faoliyati uchun
zarur bo'lgan tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini ham rivojlantiradi.
Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni rivojlantirishning samarali
usullaridan biri bu vaqt jadvalini o'tkazishdir. Ushbu tadbirlar talabalarni tarixiy
voqealarning xronologik tartibda vizual tasvirlarini yaratishga undaydi. Vaqt
jadvallarini tuzish orqali talabalar hodisalarning rivojlanishini tasavvur qilishlari,
sabab-oqibat munosabatlarini aniqlashlari va tarix evolyutsiyasini chuqurroq
tushunishlari mumkin.
Bundan tashqari, o'qituvchilar o'quvchilarni tarixiy voqealarni to'g'ri ketma-
ketlikda tartibga solishga chaqirish uchun xronologik tartiblash mashqlaridan
foydalanishlari mumkin. Ushbu amaliy yondashuv talabalarni voqealar o'rtasidagi
vaqtinchalik munosabatlarni tanqidiy tahlil qilishga, ularning tashkiliy qobiliyatlari
va tarixiy aniqligini oshirishga majbur qiladi.
Yana bir qimmatli strategiya turli tarixiy davrlarni solishtirish va qarama-
qarshi qo'yishni o'z ichiga oladi. Davrlar orasidagi qarama-qarshiliklarni o'rganish
orqali o'quvchilar naqshlarni aniqlashga, parallelliklarni chizishga va turli vaqt
davrlarini belgilaydigan davomiylik va o'zgarishlarni tushunishga da'vat etiladi. Bu
qiyosiy tahlil nafaqat o‘quvchilarning tarixiy kontekstlar haqidagi tushunchalarini
boyitibgina qolmay, balki ularda umumiy mavzularni ajratib ko‘rsatish va
mazmunli xulosalar chiqarish qobiliyatini ham rivojlantiradi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Tarix darslarida xronologik
ko'nikmalarni oshirish uchun o'qituvchilar turli xil samarali usullar va
strategiyalardan foydalanishlari mumkin. Ushbu usullardan ba'zilari:
1. Vaqt jadvallaridan foydalanish: Talabalarni xronologik tartibni va voqealar
o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni tasavvur qilish uchun tarixiy voqealarning vaqt
jadvallarini yaratishga undash.
2. Xronologik saralash mashqlari: Talabalarga tarixiy voqealarni to'g'ri
xronologik ketma-ketlikda joylashtirishlari kerak bo'lgan tadbirlarni taqdim eting,
ularning tashkiliy qobiliyatlari va tarixiy aniqligini oshiring.
2

3. Tarixiy davrlarni qiyoslash va taqqoslash: Talabalarni turli vaqt davrlarini
tahlil qilish va solishtirish, vaqt o‘tishi bilan naqshlar, mavzular va o‘zgarishlarni
aniqlashga undash.
Kurs ishining predmei va obyekti. Kurs ishining predmeti odatda ma’lum
bir tarixiy mavzu yoki davr atrofida aylanib, talabalarning ushbu mavzu bo‘yicha
bilim va tushunchalarini chuqurlashtirishga qaratilgan. Kurs ishining ob'ekti esa
talabalarning mavzuni o'zlashtirganliklarini tadqiq qilish, tahlil qilish va tarixiy
ma'lumotlarni etkazish orqali ko'rsatishdir. Bu chuqur izlanishlar olib borish,
tarixiy manbalarni sharhlash, topilmalarni taqdim etish va muhokama qilinadigan
mavzuning tarixiy ahamiyatini muhokama qilish kabi vazifalarni o'z ichiga olishi
mumkin.
I BOB. TARIX DARSLARIDA XRONOLOGIK KO’NIKMALARNING
NAZARIY METODOLOGIK ASOSLARI.
1.1 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarini shakllantirish usullari.
Tarixni anglab еtish uchun asosiy manbalar bilan birga Yordamchi tarix
fanlarini ham chuqur bilish zarur. Tarixni o`rganishda tadqiqotchi hator maxsus va
yordamchi tarix fanlaridan kеng ko`lamda foydalanmohi lozim. Yordamchi tarix
fanlari bir-biri bilan bohliq, bir-birini to`ldirsa-da, ularning har birining o`z maqsad
va vazifalari o`z yo`nalishi, usullari va uslublari mavjud.
Yordamchi tarix fanlarining har birining alog`ida fan va tadqiqot prеdmеtiga
ega. Masalan: Xronologiya – turli xalqlarda va turli tarixiy davrlarda vaqtni qanday
3

hisoblashganini, ularni bir-birlari bilan qanday bog`lash, taqqoslash mumkinligini,
tarixiy voqеalarning sanalarini aniqlaydi. Numizmatika – tangalar tarixi bilan
shug`ullanadi, gеnеologiya – shajara va sulolalar tarixini, mеtrologiya – uzunlik,
og`irlik o`lchovlvri va o`lchov birliklarini, palеografiya yozuvlarning paydo
bo`lishi va rivojlanishini, arxеografiya – hujjatlarni chop etish usullari va
uslublarini, tomonimika – joy nomlari tarixini, tarixiy gеografiya - sfragistika –
muhrlar tarixi bilan shug`ullanadi. Ushbu fanlarning har biri o`z o`rganish
yo`nalishiga ega bo`lsa-da, ular bir-birlari bilan uzviy bog`langan va
manbashunoslikni tashkil etadi, ular manbalarni chuqur o`rganishga qaratilgan.
Mazkur fanlarni an`anaviy tarzda “Yordamchi tarix fanlari” dеb ataymiz. Ular
tarixni har tomonlama mukammal o`rganishga xizmat qiladi. Bugungi kunda
yuqorida qayd qilingan fanlarning ko`pchiligi alohida mustaqil fanlar darajasida
bo`lib, ularga nisbatan “Maxsus tarixiy fanlar” iborasi ko`pchilik tomonidan qabul
qilingan. Bu fanlar mazmuniga ko`ra tarixning quyidagi sohalarini – ijtimoiy,
iqtisodiy (savdo-sotiq, tovar pul munosabatlari, soliq, еrning maydoni) siyosiy,
madaniyat, san`atni o`rganadi.
Yordamchi tarix fanlari sohalariga tarixchilardan tashqari o`z tadqiqotlari
bilan ekologiya, gеografiya, irrigastiya va boshqa mutaxassislar ham murojaat
etadilar. Xronologiya fani prеdmеti, maqsad va vazifalari. Xronologiya tarixiy
fanlarning rivojlanishi natijasida vaqtni o`rganadigan fan sifatida XVI asrda
vujudga kеldi. Xronologiya ilm sifatida Bobil, Misr, Yunoniston va Rimda
shakllandi. O`rta asrlarda xronologiyaning rivojlanishiga O`rta Osiyolik olimlar
ham o`z hissalarini qo`shdilar. Abu Rayhon Bеruniyning “Al-osor al-boqiya ani-l-
holiya” (O`tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar), “Qonuni Mas`udiy” asarlarida
xronologiya faniga oid ko`plab ma`lumotlar bеrilgan. Umar Hayyom kalеndari esa
mukammallik jihatidan Grigoriy kalеndaridan ham ustun turadi. 1935 yilda Oliy
o`quv yurtlarida tarix fakultеtlari ochilgandan kеyin boshqa tarixning yordamchi
fanlari qatorida talabalarga xronologiya fani ham o`qitila boshlandi.
Xronologiya - yordamchi tarix fanlaridan biri bo`lib, u vaqt to`g`risidagi
fandir. Xronologiya so`zi grеkcha so`z bo`lib, “xronos” – vaqt, “logos”- fan, ya`ni
4

vaqtni o`rganish haqidagi fan dеganidir. Xronologiya vaqtlarni o`rganish,
hisoblash haqidagi fan sifatida ikki qismga bo`linadi, bular astronomik
(matеmatik) xronologiya va tarixiy xronologiyadir. Astronomik (matеmatik)
xronologiya osmon jismlarining siljishi to`g`risidagi aniq astronomik davrlarning
vaqtini aytib bеrish uning vazifasi hisoblanadi.
Tarixiy xronologiya tarixiy taraqqiyot davomida vaqtni hisoblash sistеmasini
o`rganadi, ularning o`zaro bog`liqligini, vaqtlarni bir hisob sistеmasidan
ikkinchisiga aylantirish uslublarini ishlab chiqadi. Tarixiy xronologiya yuqoridagi
hisoblash sistеmasidan tarixiy vaqtlarni hisoblashda amalda foydalanadi va tarixiy
manbalardagi sanalarning aniqligini tarixiy tahlil qiladi.
Insoniyatning xo`jalik hayotidagi ehtiyoji vaqtni hisoblash zaruratini yuzaga
kеltirdi. Qadimda vaqtni hisoblashda tabiatning doimiy takrorlanib turuvchi
hodisasi bo`lgan sutka, tun, kun, oy fazalarining o`zgarishi, еrning yillik aylanma
harakatidan foydalanilgan. Asta-sеkin vaqtni aniq hisoblashga bo`lgan ehtiyoj
yuzaga kеldi. Buning uchun osmon jismlar harakatini, umuman astronomiyani
bilish zarur edi. Bundan tashqari yana bir vazifani, kun, oy, yillar o`rtasidagi
farhlarni aniqlash zarurati ham tug`ildi. Buning uchun esa matеmatik hisob-kitobni
puxta bilish lozim edi.
Xronologiya bilim sohasi rivojlanishiga qadimgi Yunoniston va Rim
olimlari Erot Kalipp, Gipparx, Varron, Ptolomеylar katta hissa qo`shganlar.
Gipparx - (eramizgacha 190-125 yillar) birinchi bo`lib o`lchamini va undan
Еrgacha bo`lgan masofani aniqlagan. Uning shaxsiy kuzatuvlari natijasida quyosh
yilining uzunligini dеyarli aniq hisoblab chiqqan (xato 6 daqiqa). Olim o`pts uchun
ulkan hisoblangan 850 ta yudduzlarning xolati
Klavdiy Ptolеmеy - mashhur "Almagеst" asari muallifi. Asar o`rta
asrlargacha astronomiyaga oid asarlarning sarasi hisoblangan. Shuningdеk,
Ptolеmеy sakkiz kitobdan iborat "Gеografiya" asarining muallifi hamdir. U
kartografik proеktsiyalar nazariyasini ham yaratgan.
Uning "Podshohlarning xronologik jadvali" asari xronologiyaga oid
muxim manba hisoblanadi.
5

Mark Tеrеntsiy Varron (eramizgacha 116-27 yillar xronologiya fanining
rivojiga katta hissa qo`shgan. U qomusiy olim bo`lib olti yuzga yaqin asarlar
muallifidir. Tеrеntsiy Varron asarlarining aksariyati xronologiyaga bag`ishlangan.
VII asr oxiri - VIII asrning birinchi choragida yashagan ingliz monaxi,
solnomachi Bеda Dostopochtеnniy xronologiyaga oid "Dunyoning olti yoshi"
nomli asar muallifidir. Uning asarida xristian erasining asoslari xaqida ma`lumot
bеriladi.
Еvropada xronologiya fanining vujudga kеlishi va taraqqiyoti. XVI asrda
frantsuz olimi J.Skaligеr tarixiy xronologiyada tizimlashtirishni amalga oshirdi. U
yulian uslubidagi solnomalar taxririni ishlab chiqadi. 1583 yilda J.Skaligеr "Vaqtni
hisoblash yuzasidan yangi tadqiqot" nomli asarini e`lon qiladi. 1582 yilda italyan
olimlari A.Liliya va I.Danti yangi kalеndarni tuzib chiqadi. Bu kalеndar tarixda
Grigoriy kalеndari nomi bilan shuhrat qozonadi. XVII asrda frantsuz monaxi
D.Pеtavi ham vaqtni hisoblash yuzasidan tadqiqotlar olib boradi.
VIII asrda Rossiya olimlari ham xronologiya faniga oid tadqiqotlar olib
borgan. "Rossiya tarixi" kitobining birinchi jiddida V.N.Tatishеv yozgan maxsus
bir bob "Yilning boshida vaqtni hisoblash" dеb nomlanadi. Bu davrda
M.V.Lomonosov, M.M.Shеrbatov, I.N.Boltin va A.L.Shlеtsеr XRONOLOGIYa
bilan jiddiy shug`ullandilar. XVIII asrga kеlib Еvropada xronologiya mustaqil
tarixiy fanga aylandi. Bunga qator angliyalik matеmatik va astronomlar o`z
xissasini qo`shdilar. XVIII asr o`rtalarida lord Chеstеrfildning tashabbusi bilan
mamlakatda Grigoriy kalеndari qabul qilindi.
1825-1826 yillarda nеmis astronomi X.L.Idеlеr tomonidan yozilgan ikki
jildlik "Matеmatik va tеxnik xronologiya", L.Brossеning "Xronologiya tеxnikasiga
doir" (SPb.,1868), F.Kaltеnbrunnеrning "Grigoriy kalеndari islohoti tarixidan"
(Vеna.,1876), O.Е.Gartmanning "Rim kalеndari" Lеyptsig., 1882),
Ya.I.Makdonaldning "Xronologiya va kalеndar" London., 1897) asarlari
xronologiya fanining taraqqyyotida asosiy o`rinni egalladi.
XIX asr boshlarida Rossiyada tarixning yordamchi fani sifatida
xronologiyaning ahamiyati yanada yuksaldi. "Rossiya davlati tarixi" kitobining
6

birinchi jildida N.M.Karamzin qadimgi Rusda yil hisobi to`g`risida ma`lumot
bеradi. XIX ning birinchi yarmida V.Shtеyngеl va K.Trominlar yilnoma kalеndar
masalasini tadqiq qiladi. P.V.Xavskiy Rusda lnomalar tarixiga oid tadqiqotlar va
yulian kalеndarini Griigoriy kalеndariga taqqoslashga doir xronologik jadvallarni
tuzadi. 1850 yilda, D.M.Pеrеvoshikovning ravoslav chеrkovida qabul qilingan
vaqtni hisoblash qoidasi" nomli kitobi nashr qilindi. XIX asr oxirlarida
D.I.Prozovskiy nasroniylikkacha bo`lgan davrda slavyan - rus vaqt hisobi va
qadimgi Rusda soatni hisoblash asoslarini chiqdi.
XX asrga kеlib xronologiya tarixning asosiy yordamchi fanlaridan biriga
aylanadi. Bu davrda quyosh, Oy-quyosh kalеndarlariga doir tadqiqotlar yuzaga
kеladi. 190S yillarda nеmis olimi F.Gintsеl uch jilddan iborat "Matеmatik va
tеxnik xronologiya" nomli kitobini yozadi.
Zamonaviy xronologiyaning rivojlanishida E.Mеyеr (1904), R.Parkеr (1950)
(Misr kalеndarlari), M.M.Undеrxil (1921) hindlarda xronologiya fani, M.Malеr
yahudiy kalеndarlari, S.G.Morlеy (1954) mayya xalqlarida vaqt hisobi,
X.Mittsman Rim xronologiyasi (1957), E.Bikеrman qadimgi dunyo xronologiyasi
(1966), R.Noygеbauer, A.Е.Shtamp, V.Grumеl kabi tadqiqotchilarning
xronologiya uslublari va nazariyasiga oid tadqiqotlari katta ahamiyat kasb etdi.
XIX asr oxirlarida Rossiyada Yulian kalеndarini isloh qilish bo`yicha
maxsus komissiya tuziladi. Unga mashhur olim D.I.Mеndеlееv bosqchilik qiladi.
XX asr boshlarida xronologiya faniga oid ko`plab ilmiy tadqiqotlar olib borildi.
N.V.Stеpanov "Yangi uslub va provoslav pasxasi" (1907) kitobida yangi
kalеndarga o`tish zaruratini ta`kidlaydi. Olim tomonidan 1909-1915 yillarda rus
solnomalari kalеndari, qadimgi Rus yil hisobi, mart va sеntyabr ultramart uslublari
o`rganiladi va tadqiqotlar jamlanib, 1917 yilda "Kalеndar - xronologiya
ma`lumotnomasi" nashr qilinadi.
1918 yilda Rossiyada Grigoriy kalеndari qabul qilinadi. Natijada yangi
kalеndar sistеmasiga oid kuplab ilmiy - tadqiqotlar olib boriladi. I.F.Polak
"Kalеndarndarning o`zgarishi" (1918) va "Vaqt va kalеndar" (1928), O.A.Doblash
- Rojdеstvеnskiy "Insonlar qanday qilib yilni hisoblashni o`rganadilar" (1922),
7

N.I.Idеlson "Kalеndar tarixi" M.Matе, N.Sholkolarning "hozirgi, o`tmishdagi va
kеlajakdagi kalеndarlar" (1931) kabi asarlari o`sha izlanishlar mеvasidir.
1938 yilda V.K.Nikolskiyning "Bizning yil hisobimizning paydo bo`lishi",
1941 yilda L.Klimovichning "Bayramlar va islom ro`zalari" nomli kitoblari nashr
qilinadi. N.G.Bеrеjkovning "XV asrgacha bo`lgan rus solnomalari xronologiyasi"
nomli maqolasi va Rus solnomalari xronologiyasi" (M., 1963) nomli
monografiyalari xronologiya faniga oid muhim tadqiqotlardan biridir. Muallif rus
solnomalarida mart, sеntyabr va ultramart uslublarida bеrilganligini isbotlaydi va
rus solnomalari xronologiyasini o`rganishning uslublarini ishlab chiqadi.
1954-1956 yillarda BMTda yanada mukammal va barcha xalqlar uchun
yagona bo`lgan yangi kalеndarni o`rganish masalasi muhokama qilinadi. Natijada
bir qator mamlakatlarda kalеndarlarning astronomik asosi va yilni hisoblashning
yangi uslublariga oid ilmiy tadqiqotlar yuzaga kеladi. Jumladan, G.D.Mamеdbеyli
(1961), I.A.Orbеli (1961) musulmon yil hisobi, M.R.Raximov tojiklarda yil hisobi
(1957) va G.Mchеrlidzеlar qadimgi gruzin yil hisobi bo`yicha tadqiqotlar olib
boradilar.
O`rta Osiyo olimlarning xronologiya rivojlanishiga qo`shgan hissasi. O`rta
asrlarda xronologiya yanada rivojlanib bordi. Xronologiya rivojiga O`rta osiyolik
olimlar, Ahmad al-Farhoniy (797-865), Abu Rayhon Bеruniy (973-1048), Umar
Xayyom (1048-1131) va Mirzo Ulug`bеk (1394-1449) katta xissa qo`shdi.
Ahmad al-Farg`oniy. Ahmad al-Farg`oniy ilmi-hay`at (falakiyotshunoslik-
astronomiya, riyoziyot-matеmatika) va jo`g`rofiya (gеografiya) fanlari bilan
shug`ullandi hamda qator ilmiy asarlar yozib qoldirdi. Axmad al-Farg`oniy al-
Ma`mun topshirihiga binoan Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati va
ularni aniqlash, yangicha "Zij" yaratish ishlariga rahbarlik qildi. Ahmad al-
Farg`oniyning "Kitob al-harakat as-samoviya va javomi` ilm an-nujum" (Samoviy
harakatlar va umumiy ilmi kitobi) asari astronomik asar hisoblanadi. Bu asar
astronomiya asoslari haqidagi kitob" nomi bilan ma`lum bo`lib, 1145-1175
yillardan Еvropada lotin tiliga tarjima etilgan. Olim "Alfraganus" nomi bilan
g`arbda shuhrat topadi. Uning mazkur asaridan asrlar davomida Еvropa
8

univеrsitеtlarida asosiy darslik sifatida foydalanilgan, chunki bu kitob
zamonasining astronomiya haqidagi eng muhim zarur bo`lgan bilimlarini o`z
ichiga olgan edi. Ahmad al-Farg`oniyning "Еrdagi ma`lum mamlakatlar va
shaharlarning nomlari va har bir iqlimdagi hodisalar haqida" asari ham mashhur.
Asarda Еrning yumaloqligi, bir xil osmon yoritqichlarining turli vaqtda
ko`tarilishi, tutilishi va bu tutilishlar har bir joyda turlicha ko`rinish, masofalar
o`zgarishi bilan ularning ko`rinishi ham o`zgarishi haqida qimmatli mulohazalar
bildiriladi.
Abu Rayhon Bеruniy. Abu Rayhon Bеruniy Sharqning yorqin va ulug`
siymolaridan biri hisoblanadi. Uning “Al osor al-boqiya ani-l-qurun al-holiya"
(«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»), («Xronologiya»), «qonuni Mas`udiy»
asarlarida xronologiya faniga oid ko`plab ma`lumotlar bеrilgan. «Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli asarda arab, eron, so`g`d, xorazm, yunon
kalеndari hamda asosiy vaqt birliklari, turli vaqt tartiblari xaqida batafsil ma`lumot
bеrgan. Olim har bir xalqning o`z tarixi borligini ta`kidlar ekan, ularning nafaqat
tarixi, balki vaqt hisobi hamda kalеndarlari ham bir-biridan farq qilishini
ta`kidlaydi.
Abu Rayhon Bеruniy «Movarounnahr otashparastlari, ya`ni Xorazm va
So`g`d aholisi ishlatadigan oylarni» bayon etadi. Movarounnaxrliklarning
kalеndaridagi oylarining soni va yilning uzunligiga ko`ra Eronliklar kalеndariga
o`xshashi, faqat oylarning boshlanishi orasida farq borligini ko`rsatib o`tadi. Abu
Rayhon Bеruniy xorazmliklar kalеndaridagi va kunlarining nomlarini xam kеltirib
o`tadi. Xorazmliklar «isfandorajiy» (o`n ikkinchi) oyining oxiriga qo`shiladigan
ortiqcha bеsh kunning birinchisini oyning birinchi kuni nomi bilan atab, qolgan
kunlarga ham birin-kеtin kеlgan kunlarning nomlarini bеrishlarini aniqlaganini
ta`kidlaydi.
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asaridan turkiy xalqlar o`n ikki
hayvon nomi bilan ataluvchi muchal kalеndari va ularning nomlari haqida ham
ma`lumot olish mumkin. qolavеrsa, eronliklarning kalеndaridagi o`n ikkita oy
nomini ham shu asarda uchratish mumkin. Eronliklar tuzgan kalеndada har bir oy
9

30 kundan hisoblanib, qo`shimcha 5 kun o`n ikki oy oxiriga qo`shilgan. Abu
Rayhon Bеruniyning ko`rsatishicha bu 5 kun qadimgi eron tilida «panji»,
«andargoh» dеb atalgan. Kеyinchalik bu nom arabchalashib, «andarjoh»
o`zgartiriltan. Bu bеsh kun «o`hirlangan kun», dеb ham atalgan, ular biror oy
kunlari hisoblanmagan. Eronliklar ularni «obonmoh» bilan «ozarmoh» o`rtasiga
qo`yib, har bir oy kunlariga bеrilgan nomlarda boshqa nomlar bilan ataganlar. Eron
kalеndarida bir yil uch yuz oltmish bеsh kun bo`lgan. Ular chorak kunlar bir oy
bo`lmaguncha hisobga olmaganlar. Bu bir yuz yigirma yilda bir marta bo`lgan.
Shunda ortiqcha oyni yil oylari qatoriga qo`shganlar va u o`n uchinchi oy bo`lgan.
O`sha yilni kabisa yil dеb, ortiqcha oy kunlarini boshqa oylar nomlari ataganlar.
Abu Rayhon Bеruniyning ma`lumot bеrishicha, ular dastlab haftadan
foydalanmaganlar. Olim bu haqida shunday ma`lumot bеradi: «Dastlab haftalarni
ishlatgan g`arb tomon aholisi, ayniqsa Shom va uning tеvaragida yashovchilar
bo`lganlar. Bunga sabab, u tomonda payhambarlar yuzaga chiqib, Tavrotda
aytilganidеk, birinchi hafta va bu haftada olam paydo bo`lganidan xabar bеrganlar.
Kеyin bu odat ulardan boshqa millatlarga tarqalgan».
Bеruniy Misr kalеndariga ham to`xtalib o`tib, kalеndardagi eski va yangi oy
nomlarini o`z asarida bеri o`tadi. Misrliklar qo`shimcha bеsh kunni «abahamno»
(kichik oy), kabisali yilni esa «anhnaht» (alomat) dеb ataganlar. qo`shimcha kun
so`nggi «musriy» oyining oxiriga qo`shilgan. Bеruniy «Shom mamlakati» (Suriya)
kalеndaridagi o`n ikki oy nomlari va to`rt yilda bir marta bеshinchi (shubat) oyga
bir kun qo`shib hisoblashlari xaqida yozadi. Bu manbaga ko`ra «Shom mamlakati»
kalеndaridagi oy nomlari kеng tarqalgan, hatto arablar ham «dala ishlariga tеgishli
vahtlarni» shu oylar bilan bеlgilar ekan.
Abu Rayhon Bеruniy «Qonuni Mas`udiy» asarida qadimgi arab
kalеndaridagi o`n ikkita oy nomini kеltiradi, lеkin ularning faqat ikkitasining
lug`aviy ma`nosini bеrib o`tadi. “qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»da
zamonaviy arab kalеndaridagi o`n ikkita oy va еtti hafta kunining nomi va o`z
ta`riflari ham kеltiriladi. Abu Rayhon Bеruniyning yozishicha, arablar
yaxudiylardan yilga qo`shimcha oy qo`shishni o`rganganlar va bu oyni «ayyom an-
10

nasi» dеb ataganlar. Abu Bеruniy o`z asarida milodiy yil hisobiga ham to`xtalib
o`tadi. U mazkur kalеndarni «rumiy kalеndari» dеb ataydi va kalеndarga birinchi
marta kabisa yilini Yuliy Sеzar kiritgan, dеb yozadi. Olim milodiy yil hisobini
qadimgi xalqlarning qator yil hisoblari bilan qiyoslaydi. «qonuni Ma`sudiy»
asarining ikkinchi kitobi xronologiya masalalariga bahishlangan bo`lib, unda
«qadimgi xalqlaridan qolgan yodgorliklar» asarida ko`rilgan masalalar to`ldirilib,
davom ettiriladi. Asarda Eron, Bobil, Rum podshohi va arab halifalari
hukmronlik qilgan yillarining xronologik jadvallari kеltirilib, ularning nomlari
yunoncha transkriptsiyada bеrilgan. Shuningdеk, mazkur asarda insoniyat
tomonidan qo`llanilgan eralar, jumladan Yazdigard, Iskandar, Filipp,
«Buxtunassar» (Nabonassar) erasini aniqlash masalalari xususida ham so`z boradi.
Abu Rayhon Bеruniyning «Hindiston» asarida bu o`lkada yashovchi
xalqlarning urf-odatlari, gеografiyasi va u bog`liq astronomiyasi ko`rsatib o`tilgan.
Shuningdеk, olim burjlar, oy fazalarining o`zgarishi, hind eralari, Oy va quyosh
kalеndarlari va oltmish yillik Yupitеr davriyligi nomlarini kеltirib o`tgan.
Umar Xayyom. Sharqning eng yirik rasadxonalaridan bo`lgan Isfahon
rasadxonasini 1076 yili Umar Xayyomning iltimosiga ko`ra Malikshoh qurdirgan
edi. Olim bu rasadxonada olib borilgan ko`p yillik kuzatishlari natijasida o`zining
«Malikshoh ziji» asarini yozadi. Umar Xayyom xronologaya faniga qo`shgan katta
hissasi kalеndar islohotiga tеgishlidir. Malikshoh Umar Xayyomga yil boshi
Navro`z bahorgi tеngkunlik bilan mos tushadigan yangi kalеndar topshiradi. Umar
Xayyom bu davrda qo`llanib kеlingan ma Yulian kalеndarining xatosi 128 yilda
bir kunga tеng ekanligi va bu xatoni takrorlamaslik uchun, yangi kalеndarning
yillarini yangi kombinatsiyada tuzishni taklif qiladi. Yangi kalеndar loyihasiga
ko`ra har o`ttiz uch yillik davrning dastlabki yigirma sakkiz yilida kabisa yillari
xuddi kalеndaridеk еtti kabisa yildan, sakkizinchi kabisa yili esa odatdagidеk uch
yildan so`ng emas, to`rt yildan so`ng bеshinchi yili qabul qilinadigan bo`ldi.
Natijada, Umar Xayyom kalеndarning yil uzunligi 365 sutka 5 soat 49 minut 5,5
sеkundga tеng bo`ldi. Ayni vaqtda Umar Xayyom kalеndarining xatoligi
aniqlangan bo`lib, u 19,5 sеkundni tashkil etdi. Bu kalеndardagi xatolik 4500
11

yildagina bir sutkani tashkil qiladi dеmakdir. Mazkur natija kalеndar qanchalik
mukammal tuzilganligidan dalolat bеradi.
Umar Xayyom kalеndari Malikshoh tomonidan 1079 yil (xijriy qamariy 471
yil)da qabul qilindi. Umar Xayyom kalеndari Eronda XIX asrning o`rtalariga qadar
qo`llanilgan. Bu kalеndar Umar Xayyom kalеndari dеyilishi bilan birga Malikshoh
sharafiga «Jaloliy kalеndari» ham dеb yuritilgan. Uning xronologiya faniga oid
yana bir mashhur asari «Navro`znoma»dir. Asarda quyosh kalеndari tarixi batafsil
bayon qilinadi. Navro`z kunining qanday bеlgilangani, qanday nishonlangani
to`g`risida ma`lumotlar hamda oy nomlarining lug`aviy ma`nosini ham bеradi.
Mirzo Ulug`bеk. Mirzo Ulug`bеk «Ziji Ko`ragoniy» asarida vaqtni hisoblash
masalalariga to`xtalib o`tgan. Olim yil kitobining sharq halqlari qabul qilgan
usullarini bayon etib, “yunon, malikiy, xitoy va uyg`ur eralari» hamda ular
orasidagi farq, mazkur eralardagi bayram kunlari to`g`risida batafsil ma`lumot
bеradi. hijriy-qamariy kalеndardagi arab davriyligi, yil boshi jadvallarini va
formulalarini ko`rsatib o`tadi. Еvropada Mirzo Ulug`bеk va Nasriddin Tusiyning
yulduzlar jadvali katologi 1648 yilda Oksford univеrsitеti astronomi Jon Grivas
tomonidan nashrga tayyorlangan. 1650 yilda Mirzo Ulug`bеk asarlarining
xronologiyaga oid ma`lumotlari, Sharq xalqlarida yil hisobi, kalеndarlarga doir
qismlari nashr etiladi. Mirzo Ulug`bеkning yulduzlar katalogi 1665 yilda Tomas
Xayd tomonidan lotin va fors tillarida nashr qilinadi. 1853 yilda Mirzo
Ulug`bеkning bu jadvallarga bеrgan to`liq muqaddimasini Sеdillot tarjimasi bilan
nashr etilgan.
Xronologiya kalеndarlarning rivojlanishi va o`zgarishi bilan chambarchas
bog`liqdir. Kalеndar so`zi lotincha «kalеndarium» so`zidan olingan bo`lib, qarz
kitobi ma`nosini anglatadi. Bu so`z shu narsa bilan bog`liqki, qadimgi Rimda
qarzdorlar oz qarz foizlarini oyning birinchi kunida to`laganlar.
Hozirgi paytda kalеndar bu turli mamlakatlarda vaqt hisobi sistеmasi bo`lib,
uning asosida tabiatning davriy hodisalari, osmon jismlari harakatlari, vaqt
oraliqlarining hisobi olib boriladi. Kalеndarni o`rganish tarix fanining vazifasiga
kiradi. Tarix fani esa bu o`rinda xronologiya faniga murojaat qiladi. Xronologiya
12

turli hodisalar va hujjat sanalarini tuzishdan iborat vazifani bajaradi.
Xronologiyada kalеndarlar turlari, ularning paydo bo`lishi bilan bohliq jarayonlar,
ularning miqdoriy ko`rinishlaridan; qadimgi Sharq davlatlariga xos kalеndarlar;
ularning ham shakllanish va taraqqiyot bosqichlari va shular bilan birga qadimgi
Yunoniston va Rimga xos kalеndarlar tarixi ularning o`zlariga xos xususiyatlari
o`rganiladi.
1.2 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarni shakllantirish yo’llarining
tahlili.
Xronologik fikrlash tarix talabalari uchun muhim mahoratdir, chunki bu
ularga o'tmishni izchil tushunishga yordam beradi. Tarix darslarida
o‘quvchilarning xronologik ko‘nikmalarini oshirishning turli samarali usullari
mavjud.
1. Vaqt jadvallari va xronologiya mashqlari: Vaqt jadvallaridan foydalanish
voqealar ketma-ketligini tasavvur qilishning ajoyib usuli hisoblanadi. O'qituvchilar
talabalardan tarixiy davrlar yoki hodisalarning xronologik tartibni tushunishlariga
yordam beradigan vaqt jadvallarini yaratishni so'rashlari mumkin.
2. Birlamchi manba tahlili: Maktublar, kundaliklar va artefaktlar kabi
birlamchi manbalarni o‘rganish talabalarga tarixiy voqealar haqida bevosita
ma’lumot berishi mumkin. Bu manbalarni xronologik tartibda tahlil qilish orqali
o‘quvchilar voqealar mazmuni va ketma-ketligini yaxshiroq tushunishlari mumkin.
3. Qiyosiy tahlil: Talabalarni turli tarixiy davrlar yoki hodisalarni solishtirish
va solishtirishga undash ularning xronologiya haqidagi tushunchalarini
chuqurlashtirishi mumkin. O'xshashlik va farqlarni aniqlash orqali o'quvchilar
voqealarni to'g'ri xronologik kontekstda joylashtirishlari mumkin.
4. Tarixiy rivoyatlar: Hikoyalar o‘quvchilarga tarixiy voqealarni izchil hikoya
chizig‘ida bog‘lashda yordam beradi. O'qituvchilar o'quvchilarga voqealar ketma-
ketligini to'g'ri ifodalovchi hikoyalar tuzishda yo'l-yo'riq ko'rsatishi, xronologik
fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam berishi mumkin.
5. Sabab va oqibat munosabatlari: Sabab va oqibatni tushunish xronologik
ko'nikmalarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Tarixiy hodisalarning sabab
13

va oqibatlarini o‘rganish orqali o‘quvchilar voqealarning vaqtinchalik tartibini
yaxshiroq tushuna oladilar.
6. Interaktiv tadbirlar: Talabalarni rolli o‘yinlar, simulyatsiyalar va raqamli
vositalar kabi interfaol tadbirlarga jalb qilish xronologiyani o‘rganishni yanada
qiziqarli qiladi. Ushbu tadbirlar talabalarga tarixiy vaqt jadvallarini tuzish va
tushunishda faol ishtirok etishga yordam beradi.
7. Tarixshunoslik bahslari: O‘quvchilarni tarixshunoslik bahslari bilan
tanishtirish ularning tarixiy hikoyalar vaqt o‘tishi bilan qanday rivojlanishi
haqidagi tushunchalarini chuqurlashtirishi mumkin. Xuddi shu hodisalarning turli
talqinlarini tahlil qilish orqali o'quvchilar xronologik fikrlash qobiliyatlarini
oshirishlari mumkin. Insoniyat jamiyati taraqqiyoti qonuniy jarayonlarini tiklash
sohasidagi ishlarning asosiy shartlaridan biri bu tarixiy voqealarni aniq sanalashdir.
Tarixiy fanlar taraqqiyotining eng boshlang'ich davrlarida bu masalaga katta
ahamiyat bermaganlar, faqat manbalarda uchragan ma'lumotlarni haqiqiy deb
hisoblaganlar, bordi-yu ular eski hisob sistemasida berilgan bo’lsa ular taxminiy
hozirgi zamon sanoq sistemasiga aylantirishgan. Keyinroq shu aniqlandiki,
voqealarni aniq sanalash oson ish emas ekan. Har bir xalqda o’z kalendar
sistemasidan tashqari yil hisobining boshlang'ich nuqtasi ham bo’lgan.Manbalarda
aks ettirilgan sanalarni Hozirgi zamon vaqti hisobiga aylantirish uchun katta ishlar
qilingan. Mana shu murakkab vazifani amalga oshirish uchun yordamchi tarix fani
- xronologiya paydo bo’ldi. Xronologiya vaqt o’lchovi haqidagi fan. Xronologiya
so’zi grekcha “xronos” - vaqt, “logos” - fan deganidir. Xronologiya ikkiga
bo’linadi: matematik (astronomik) va tarixiy xronologiya. Astronomik xronologiya
osmon jismlari harakatini hisoblab aniq astronomik vaqt o’rnatiladi. Uning asosida
soniya, daqiqa, soat, kechakunduz, sutka, xafta, oy, yillar, asr, eralar bilan
hisoblaydi. Vaqtni hisoblash kalendar (taqvim) lar asosida hisoblanadi. Tarixiy
voqealar sanalari haqidagi to’g’ri va noto’g'ri ma'lumotlarni o’zida talkin etgan
manbalar tarixiy xronologiyaning ob'yekti hisoblanadi. Bu ilmiy fanning predmeti
bo’lib, u yoki bu shaklda berilgan sana axboroti xizmat qiladi. Shu axborotlarga
asoslanib, xronolgiya ma'lumotlari va uslublarini qo’llab, olimlar tarixiy faktlar va
14

xujjatlarning paydo bo’lish vaqtini aniqlaydilar. Buning uchun esa har bir xalq
yoki davlatning u yoki bu davr (tarixiy davr) dagi vaqt sanog'i kelib chiqishi va
xususiyatlarini bilish zarur. Tarixiy xronologiya o’z oldiga ikki vazifani qo`yadi:
nazariy va amaliy. Birinchi vazifa shundan iborotki, tarixiy taraqqiyotda vaqt
sanoq sistemasini o’rganish, hamda ular o’zaro munosabatni o’rnatish va bir
xronologik sanadan ikkinchisiga o’tish prinsiplarini ishlab chiqishdir. Ikkinchisi
shundan iboratki, yuqorida qayd etilganlarni amalga oshirish uchun voqealar
sanasini hozirgi zamon erasiga va umumiy qabul qilingan yil sanoq sistemasiga
ko’chirish orqali tarixiy voqealar sanasini tavsiflash va aniqlik kiritishdan
iboratdir. Xronologiyaning asta-sekin taraqqiy eta borishi natijasida uning
vazifalari ham ancha kengayadi; olimlar uning ma'lumotlari va uslublaridan
manbashunoslik va tarixiy muammolarga doir masalalarni hal etishda
foydalanmoqda. Yordamchi tarix fanlar orasida xronologiya muhim fanlardan biri
hisoblanadi, chunki tarixning istalgan bir bo’lagini o’rganishning asosiy sharti
voqealar ketma-ketligi va sanani aniqlash ilmini o’rganishdir. Xronologiya
uslublariga tayanib, tarixchi tarixiy xujjatlar va raqamlarning aniq sanasini
o’rnatadi. Bu vazifani to’g’ri yechish uchun ma'lum bir xalqning u yoki bu tarixiy
davr bo’yicha shakllanishi va o’ziga xos xususiyatlari davrini sanashi bilan zarur.
Shuni hisoinga olish kerakki, vaqtni hisoblash masalasini birgina davlat
chegarasida ko’rib chiqish jiddiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Dunyo
xalqlarining ko’p asrlardan buyon mavjudligi ular o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va
madaniy aloqalar kalendar sistemalaridagi ko’pgina elementlarning qo’shilib
ketishiga hamda bir xalqning ikkinchi xalq kalendarini o’zlashtirib olishini
tezlashtirdi. Bundan tashqari, ko’p millatli davlatlardan vaqt hisobi turli millatlarda
turlicha bo’lishi mumkin. Ba'zi mamlakatlarda kalendar sistemasida quyosh vaqti
hisobi hukmron bo’lsa, boshqalarida vaqt hisobi oy taqvimi bo’yicha olib borilgan.
Bu vaqt usullarini o’rganish uchun har bir tarixchi yer shari xalqlarida vaqt hisobi
paydo bo’lish va taraqqiy etish jarayoni bilan hamda barcha asosiy kalendar
sistemalari bilan tanishuvi lozim. Vaqt va uni hisoinga olish zarurligi haqidagi
tasavvur odamlarda qadim zamonlarda xo’jalik hayoti zaruriyati asosida vujudga
15

kelgan. Vaqt hisobi birliklari qilib doimiy takrorlanib turgan tabiat hodisalari
olingan. Bular: kun va tundan iborat bo’lgan sutkalar, osmonda oyning paydo
bo’lishi, fazalarining almashinuvi, ko’rinmay qolishi, ya'ni oy va yerning quyosh
atrofida yillik aylanishi edi. Asta-sekin vaqtni aniqlash ehtiyoji oshgan. Buning
uchun esa osmon jismlari harakatini ko’proq kuzatish zarur edi va bu esa o’z
navbatida astronomiya fanining rivojlanishini talab etadi. Shuning bilan birga
boshqa masala paydo bo’ladi: ya'ni sutkalar, oylar, yillar o’rtasidagi munosabatni
aniqlash kerak edi. Bu masalani yechish uchun murakkab matematik hisob-
kitoblarni olib borishga to’g’ri keldi. Natijada qadim zamonlardan amaliy
xronologiya sohasida astronomiya va matematik ma'lumotlarning qo’llanila
boshlanishi asta sekin bu bilimlar sistemasini ilmiy fanga aylantira boradi.
Tarixiy xronologiya masalalarini yechish bilan shug'ullangan insonlarning
nomlarini asrab qola olmagan. Biroq, bizga ma'lumki Qadimgi Gretsiyada
Eratosfen, Kalipp, Qadimgi Rimda esa Varron, Senzorin, Ptolemey, Manrobiy
asarlarida xronologiya masalalari yoritilgan. Rim kalendarini yaxshilashda
astronom Sozigen (er.avv. I asr)ning katta xizmatlari bor. Uning ishlab chiqqan
kalendari Yuliy Sezar tomonidan er.avv. 48-yilda qabul qilingan va u Yuliy
kalendari nomini olgan. Bu kalendar hozirgi zamon yil hisobiga asoslanadi. O’rta
asrlarda iqtisodiyot va madaniyatning, diniy urf-odatlarning rivojlanishi
xronologiyaning kelgusida yanada mukammallashuviga olib kelgan. O’rta asrlarda
mavjud bo’lgan xilma-xil xronologik va kalendar sistemasini turli mumlakatlar va
turli xalqlarning xo’jalik va madaniy jixatdan o’zaro munosabatlarida to’sqinlik
qilar edi. Shu sababdan ham VI asrda bu sistemalarni bir xil qilish, ya'ni xalqlar
uchun 525- yilda Rim monaxi kichik Dionisiy yechadi, ya'ni u Iso payg'ambarning
tug'ilish sanasini hisoinga olib, xristian erasiga asos soladi. VII asr boshida esa
islom dini asoschisi Muhammad zamonidan barcha musulmonlar uchun yagona oy
kalendari qonuniylashtirilgan va har bir yangi oy va yangi yil oyning tug'ilganidan
(hiloldan) boshlangan. VII asr oxiri va VIII asr birinchi choragida angliyalik
monax solnomachi Bedniyning xronologiya haqidagi asari dunyoga keladi. U
“Olamning olti yoshi” haqidagi asarida xristian erasi asosini himoya qilib chiqadi.
16

XI asr boshida ensiklopedist olim Abu Rayxon Beruniyning “O’tmish xalqlardan
qolgan yodgorliklar” asari yaratiladi va unda barcha xalqlarga oid bo’lgan eralar va
diniy bayramlar yoritilgan edi.
XI asr ikkinchi yarmida yashab o’tgan shoir Umar Xayyom ham musulmon
yil hisobi sistemasi tarixini o’rganish va bu sistemani ishlab chiqishda o’z xissasini
qo’shgan edi. U aniq quyosh taqvimini tuzib chiqdi va “Jalol” yoki “Malik” erasini
tuzdi, bu era 1079-yil 15-martdan boshlandi. XII asrda o`rta asr rusiyasida cherkov
bayramlarini o’tkazish va xususan solnomadagi voqealarni sanalash bilan bog'liq
masalalarni yechish uchun xronologiya masalalariga qiziqish paydo bo’ladi. Xuddi
shu davrda novgorodlik Kirikning xronologik asari yaratilgan. Pravoslav cherkovi
uchun Rus davlatida bir necha marta kalendar ma'lumotlarini tuzish ishlari olib
borilgan. Italiyalik A.Lili vaI.Dantilarning mehnati natijasida 1582 yilda yangi
kalendar sistemasi yaratiladi va uni Rim papasi nomi bilan “Grigoriy kalendari”
deb ataladi. 1583-yilda esa Fransuz olimi J.Skaligerning “Vaqt hisobini yaxshilash
haqida” deb nomlangan asari nashrdan chiqdi. Eratosfen Kirenskiy (eramizgacha
276-194-yillar) taniqli qadimgi matematik bo’lib Aleksandriya va Afrikada
ishlagan, o’z vaqtida Misrdagi Aleksandriya kutubxonasini boshqargan. Grek
matematigi Klavdiy Ptolomey (eramizgacha II asr) astronomiyaga
oid ,,Almagesta,, asarini yozadi. Varron qomusiy olim edi. U 600 dan ziyod kitob
yozgan bo’lib, ularning ko’pi xronologiyaga bag'ishlangan.Tarixiy xronologiya
fani rivojiga Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy ham katta xissa
qo’shgan. Beruniy arab , fors tillarida asar yozgan. U sansikrit , grek , suriya va
Qadimgi yahudiy tillarini bilgan. Solnomalar tavsifi haqidagi ko’plab tadqiqotlar
XVII asrda Fransuz monaxi D.Petavi tomonidan amalga oshirildi. Umumiy tarif va
xronologiya tarixini XIX asrda nemis olimi L. Ideler keyinroq esa nemis olimi
Ortinsed tomonidan yaratilgan. XIX asrda xronologiya sohasidagi ishlar avvalo
alohida turdagi solnomalarni chuqurroq o’rganish va xalq kalendarlari asosida
vaqtni belgilashga bag'ishlandi. Ko’plab ishlar qadimgi tarixdagi solnomalarni
hozirgi sistemamizga ogirish, mashhur manbalar asosida boshqaruv yillarini,
masalan: fir'avnlar (Misrda), Arxondlar (Afinada), konsul va imperatorlar (Rimda),
17

Rim papasi, Patriarxallar faoliyatini aniqladilar. Tarixiy xronologiyaning
rivojlanishida uning arxeologiya va boshqa fanlar bilan aloqasi muxim ahamiyatga
egadir. Yangi ko’proq tarixiy xronologiyada informatsion hisoblash
texnikalarining qo’llanilishi ham ahamiyatlidir. O’zbekistonning mustaqillikka
erishishi respublikamiz xronologiya sohasida jiddiy xronologiyasini chuqur va
to’laqonli o’rganishga imkoniyat yaratdi. Tarix sohasining rivojlanishida
mamlakatimiz rahbariyati ayniqsa respublikamiz Prezidenti I.A. Karimovning
e'tibori katta bo’lib bu esa tarixiy xronologiyaning rivojlanishida yangi qirralarini
ochmoqda. Tarixiy xronologiya kalendarning rivojlanishi va o’zgarishi bilan
chambarchas bog'liqdir. Turli xalqlar turli tarixiy vaqtni xilma–xil tarzda
hisoblaganlar.
Hozirgi paytda kalendar bu - turli mamlakatlarda vaqt hisobi sistemasi bo’lib
uning asosida tabiatning davriy hodisalari osmon jismlari harakatlari, vaqt
oraliqlarining hisobi olib boriladi. Kalendar rivojida aniqrogi kalendar sistemasida
turli tarixiy jarayonlar xo’jalik sharoitlari xalqlarning hayoti o’z aksini topgan.
Kalendarni o’rganish tarix fanining xronologiyasiga kirib uning vazifasi turli
hodisalar va xujjatlar sanalarini tuzishdan aniqlashdan iborat. XVII asrda Fransuz
olimi D.Petaviy va boshqa yevropalik olimlar o’z asarlarida yil hisobi sistemalarini
amaliy maqsadlarda o’rganish masalalarini yoritganlar. XVIII asrda esa Rossiya
olimlarining tarixiy asarlarida xronologiyaga e'tibor kuchayadi. V.N.Tatihev
“Rossiya tarixi” asarida maxsus bob ajratadi va uni “Vaqt hisobi va yil boshi” deb
ataydi. Yevropada xronologiya mustaqil ilmiy tarixiy fan sifatida XVIII asrda
shakllanadi. Rossiyada esa XIX asr boshidan boshlab xronologiya maxsus tarixiy
fan sifatida rivojlana boshlaydi. Yaqin va O`rta Sharqda esa xronologiyaga ilm
sifatida qiziqish IX-X asrlarda Abbosiylar sulolasi xalifaligida paydo bo’lgan,
tarixnavislik bilan bog'liqdir. Bu davrda yashagan arab tarixchilari o’zlariga xos
bo’lgan “dunyo tarixlarini” yaratishgan. Ularning kitoblarida bo’lib o’tgan
voqealar tarixning dastlabki nuqtasi “dunyo yaratilishi” va payg'ambarlar davriga,
keyingi pog'onasi Qadimgi Eron shoxlari va Sosoniy podshoxlari tarixiga, oxirgi
qismi esa bevosita arablar va islom tarixiga bag'ishlangan.
18

Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni
rivojlantirish talabalarda o'tmish haqida izchil tushunchani shakllantirish uchun
juda muhimdir. Vaqt jadvallari, asosiy manbalar, qiyosiy tahlillar, rivoyatlar, sabab
va natija munosabatlari, interfaol tadbirlar va tarixshunoslik bahslarini o'z ichiga
olgan holda, o'qituvchilar o'quvchilarning xronologik fikrlash qobiliyatlarini
samarali oshirishlari va tarixni chuqurroq tushunishlarini rivojlantirishlari mumkin.
19

II BOB. TARIX DARSLARIDA XRONOLOGIK KO’NIKMALARNI
SHAKLLANTIRISHNING AHAMIYATI.
2.1 Tarix darslarida xronologik ko’nikmalarini shakllantirishning amaliy
natijalari.
O'tmish va tarixiy xotira insoniyat tarixining barcha davrlarida e'tibor
markazida bo'lib kelgan. Bu e'tibor natijasida ilmiy tadqiqotlar va izlanishlar orqali
tarixiy hodisalar, shaxslar va jarayonlar bilan bog'liq ko'plab savollarga javob
izlangan. Ushbu jarayon inson o'tmishda nima sodir bo'lganligini yozishni
boshlashi bilan va tarixshunoslikni paydo bo'lishiga asos bo'lgan. Xronologik
tushunish tarixni o‘rganishning asosiy jihati hisoblanadi, chunki u o‘quvchilarga
voqealar ketma-ketligi va ularning ahamiyatini tushunishga yordam beradi. Ushbu
maqolada biz tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni rivojlantirishning amaliy
natijalari va afzalliklarini o'rganamiz.
Xronologik ko'nikmalarning ahamiyati:
Voqealarning sodir bo'lish tartibini tushunish tarixning izchil hikoyasini
ishlab chiqish uchun juda muhimdir. Xronologik ko'nikmalar o'quvchilarga sabab-
natija munosabatlarini o'rnatishga, naqshlarni aniqlashga va tarixiy voqealarni
yanada aniqroq tahlil qilishga yordam beradi.
Xronologik ko‘nikmalarni o‘rgatishning amaliy strategiyalari:
1. Vaqt jadvalidagi harakatlar: Asosiy voqealar yoki tarixiy shaxslarning vaqt
jadvallarini yaratish talabalarga voqealar ketma-ketligini tasavvur qilish va ular
sodir bo'lgan kontekstni tushunishga yordam beradi.
2. Xronologik saralash: O‘quvchilarni tarixiy voqealarni xronologik tartibda
tartibga soluvchi mashg‘ulotlarga jalb qilish ularning ma’lumotlarni to‘g‘ri ketma-
ketlashtirish qobiliyatini oshiradi.
3. Hodisalarni solishtirish va taqqoslash: O‘quvchilarni turli tarixiy davrlarni
solishtirish va solishtirishga undash o‘tmishdagi voqealar va ularning oqibatlari
o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Xronologik ko'nikmalarni rivojlantirishning afzalliklari:
20

1. Tanqidiy fikrlashni takomillashtirish: Xronologik ko'nikmalarni
rivojlantirish orqali talabalar voqealarning ahamiyatini baholashni va tarixiy
dalillarni yanada samaraliroq tahlil qilishni o'rganadilar.
2. Tarixiy savodxonlikni oshirish: Xronologiyani bilish talabalarga tarixiy
matnlar, asosiy manbalar va akademik tadqiqotlar bilan yanada mazmunli
shug‘ullanish imkonini beradi.
3. Kontekstni tushunish: Xronologik ko'nikmalar o'quvchilarga tarixiy
voqealarni kontekstda joylashtirishga yordam beradi, bu ularga tarixdagi kengroq
mavzular va tendentsiyalarni tushunishga imkon beradi.
Tarix o'qitish deganda, tarixiy material vositasida o'quvchilarga bilim berish,
ularni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga
oshirish zarur bo'lgan jarayon, o'qituvchi va o'quvchilarning aqliy (ichki) hamda
o'quv harakatlari (tashqi) jarayoni tushuniladi.
Jamiyatimizdagi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar o'quvchilarning turli sohalar
bo'yicha bilim olishlariga, kasbiy ko'nikma va bilimlarini shakllantirishlariga,
o'quv tarbiyaviy tadbirlar tizimiga ta'sir
Tarix kursining mazmuni deganda, birinchi galda tarix dasturida belgilab
berilgan tarixiy bilimlar ko'lami, o'quv materiali: uning asl mazmuni,
o'quvchilarning tarixiy materiallarni o'zlashtirish olgan bilimlaridan foydalana
bilish sohasidagi o'quv usullari, ko'nikma va malakalari sistemasi, shu jumladan,
ularni ilmiy tadqiq qilish ishlarining eng oddiy shakllarini egallashlari ko'zda
tutiladi. [1]
Tanqidiy fikrlash ta'limiy dastur yoki kundalik hayotning umumiy
kontekstidan yiroqlashgan sharoitda o'rganilishi lozim bo'lgan hodisa ham emas.
Braun (1989) ta'kidlaydiki, vazifa va real hayot maqsadlaridan ajratilgan o'quv
ko'nikmalari ta'lim oluvchilarga ob'ektiv testlarni yaxshi topshirish imkoniyatini
berishi mumkin, lekin ular bu ko'nikmalarni yangi vaziyatlarda qo'llay olmaydilar.
Rixer ta'biri bo'yicha o'rganish va fikrlashning ta'rifi kognitiv psixologiya, falsafa
va multmedia madaniyati ta'limi sohasidagi tadqiqotlar natijalariga asoslanadi.
21

Tarixiy tafakkur ko'nikmalari tarixiy bilimlarni tadqiq qilish va uning
mohiyatin tushunish asosida beshta kategoriyada jamlanadi.
• xronologik fikrlash
• tarixiy tushuncha
• tarixiy tahlil va talqin
• tarixiy tadqiqotlar
• tarixiy masalalar, tahlil va qarorlarni qabul qilish
1) Avtoritar texnologiyalar, bunda pedagog o'quv-tarbiyaviy jarayonning
yakka sub'ekti hisoblanadi, o'quvchi esa faqatgina «ob'ekt», biror-bir qismdek
bo'ladi. Ular maktab hayotini qat'iy tashkil etilishi, o'quvchilarning tashabbusi va
mustaqilligiga yo'l qo'ymaslik, talab va majburlash qo'llanilishi bilan ajralib turadi.
2) Didaktotsentrik texnologiyalar ham bola shaxsiga e'tiborsizlik yuqori
darajasi bilan ajralib turadi, ularda ham o'qituvchi va o'quvchi o'rtasida
sub'ekt-ob'ektli munosabatlarlar hukm suradi, o'qitish ta'limdan ustun
qo'yiladi va shaxsni shakllantirish eng asosiy omillari didaktik vositalar
hisoblanadi.
3) Shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalar butun maktab,o'rta maxsus ta'lim
tizimi markaziga bola shaxsini, uning rivojlanishi uchun qulay, kelishmovchilik-
larsiz va xavfssiz sharoitlarni ta'minlash, uning tabiiy imkoniyatlarini amalga
oshirishni qo'yadi. Bu texnologiyada bola shaxsi faqatgina ob'ekt emas, balki
muhim sub'ekt hamdir: u biror-bir noaniq maqsadga erishish vositasi emas, balki
ta'lim tizimi maqsadi hisoblanadi (avtoritar va didaktotsentrik texnologiyalarida
bo'lganidek). Bunday texnologiyalarni yana antrotsentrik deb ham
ataydilar.Shunday qilib, shaxsga-yo'naltirilgan texnologiyalar antrotsentrikligi,
insonparvarligi va psixoterapevtik yo'nalganligi bilan ifodalanadi va bolaning har
tomonlama, erkin va ijodiy rivojllanishi maqsad qilib oladi.
Shaxsga-yo'naltirilgan texnologiyalar doirasida insonparvarlik shaxsiy
texnologiyalar, hamkorlik texnologiyalari va erkin tarbiyalash texnologiyalari
mustaqil yo'nalganligi bilan ajralib turadi.
22

4) Insonparvarlik-shaxsiy texnologiyalar birinchi navbatda o'zining
insonparvarlik mohiyati, shaxsni qo'llashga psixoterapevtik yo'nalganligi, unga
yordam ko'rsatishi bilan ajralib turadi. Ular bolaga har tomonlama hurmat va
muhabbatni, majburlashni rad etib uning ijodiy qudratiga ishonchni targ'ib qiladi.
5) Hamkorlik texnologiyasi, o'qituvchi va bola o'rtasidagi ob'ekt-sub'ektiv
munosabatlarda demokratiklik, tenglikni, hamkorlikni amalga oshiradi. O'qituvchi
va o'quvchi birgalikda maqsad, mazmunni ishlab chiqadilar, hamkorlik va
birgalikda ijod holatida bo'lib baho beradilar.
6) Erkin tarbiya texnologiyalar bolaning hayotiy faoliyati doirasida ko'pmi
ozmi tanlashi va mustaqilligi erkinligi berishga e'tiborni qaratadi. Tanlovni
amalga oshirib bola natijalarga tashqi ta'sir ostida emas, balki ichki tuyg'ulari
orqali boradi, u sub'ekt nuqtai nazarini eng yaxshi uslub bilan amalga oshiradi.
Tanqidiy fikrlashning faol metodlari. Tanqidiy fikrlashni o'stirishga xizmat
qiladigan metodlar «Demokratik ta'lim uchun» konsortsiumi tomonidan amalga
oshiriladigan «Tanqidiy fikrlash uchun o'qish va yozish» loyihasi doirasida ishlab
chiqilgan. Tanqidiy fikrlashning faol metodlarini ishlab chiqishda quyidagi
asoslardan kelib chiqadilar: Tanqidiy fikrlash nima? Fikrlash — o'qish, yozish,
so'zlash va eshitishga o'xshash jarayon. U faol, muvofiqlashtiruvchi shunday
jarayonki, o'zida biror haqiqat to'g'risidagi fikrlarni qamrab oladi. Fikrlash
kontekstdan tashqarida hosil qilinadigan ko'nikma emas.
O'tmishimizni hozirgi kunga etkazishda foydalanadigan eng muhim
elementlardan biri bu tarixiy muhit. Tarixiy muhitda binolar, yo'llar, qasrlar, tarixiy
voqealar va tarixiy ob'yektlar bo'lgan ochiq joylar kabi ko'plab elementlar mavjud.
Bundan tashqari, xotiralar, xatlar, xaritalar, gazetalar, rejalar, otkritkalar,
shtamplar, tangalar, rasmlar, kitoblar va tarixiy narsalar tarixni o'qitishga hissa
qo'shadigan elementlardir. Tarix darslarida tarixiy muhit va narsalardan unumli
foydalanish orqali tarix darslarini yanada aniqroq va samaraliroq qilish mumkin.
Tarix darslarida tarixni hozirgi kunga yetkazish va bu darslarni yanada tushunarli
va qiziqarli qilishning usullaridan biri bu dars mazmuniga materiallar tayyorlash va
tegishli o'quv texnologiyalaridan foydalanishdir.
23

2.2 Tarix darslarida xronologik boshqotirmalarning o’rni.
Tarix predmetini o'qitishda kurslararo aloqalarning shakllanishi va uni amalga
oshirish bilan bog'liq uzviylikni ta'minlashning o'ziga xos xususiyati fan asoslari,
o'quv predmetining tuzilishi va mazmuni, uning DTS, dastur, o'quv rejasidagi
maqsadi va o'rni bilan belgilanadi. Har bir o'quv fani, shu jumladan, tarix alohida
bilimlar tizimi - dalil, tushuncha, g'oyalarning o'ziga xos mantiqiy bog'liqligidan
iborat. O'quvchilar ularni ob'ektiv voqelikni aks ettirishning barcha shakllari
o'rtasidagi bog'lanishlarining ichki tizimini hosil qilish yo'li orqali o'zlashtiradilar.
Bunday bog'lanishlarni yaratishda kurslararo aloqalar muhim rol o'ynashi ta'lim
klasterida alohida dolzarblik kasb etmoqda. Bunda o'quvchilarning yilma-yil olgan
bilimlari bir-biri bilan mantiqan bog'lab borilishi, Davlat ta'lim standartlari va
iste'molchilar talablariga javob bera oladigan kompetensiyalar bilan maktabni
tugatishi hamda ta'limning keyingi bosqichiga muvaffaqiyatli o'tishini belgilab
beradi. SHunga ko'ra umumiy o'rta ta'lim maktablarining o'quvchilari jahon tarixi
va O'zbekiston tarixi darslarida kurslararo bog'lab o'rganish orqali ta'lim
samaradorligini oshirishga katta e'tibor qaratishi lozim.
Tarix darslarini kurslararo uzviylikda olib borishni quyidagi shakllarini ajratib
ko'rsatish mumkin:
1. Xronologik(retrospektiv) aloqalar- yangi mavzuni tushuntirishda har ikkala
tarix kursidan ilgari ma'lum bo'lgan o'quv materialiga tayanib o'quvchilarga
murojaat qilinishi (masalan, "Arab xalifaligining vujudga kelishi va taraqqiyoti" -
"Xalifalik mamlakatlari madaniyati").
2. Perspektiv aloqalar- kelgusida sistemali o'rganish ko'zda tutilgan
materiallarga oldindan murojaat qilish. (chunonchi, insoniyat tarixi-g'oyalar
tarixidan iborat ekanligi. Turli g'oyalarning tarixiy jarayonlarga ta'siri, "Kuch-bilim
va tafakkurda" g'oyasining mohiyati, "Buyuk ipak yo'li"ni tiklash g'oyasi va h.k.).
3. Sinxron aloqalar- tarix kurslarida mazmunan yaqin bo'lgan ikki mavzuni
o'rganishning bir vaqtga to'g'ri (mos) kelishi yoki bir vaqtda sodir bo'lgan voqealar
(masalan, o'rta asrlarning uchinchi davrida "Evropa xalqlari madaniyati" va
24

"Temuriylar davrida ilm-fan va madaniy hayot", Temuriylar davri madaniyatining
jahonshumul ahamiyat kasb etishi ).
4. Axborot beruvchi aloqalar - nazariy, tarixiy dalil va tushunchalar
darajasidagi aloqalar bo'lib, ularga quyidagicha turkumlanadi:
a) nazariy jihatdan - tarix sinflar kurashidan iborat emas, balki u insoniyat
jamiyatining taraqqiyoti haqidagi fan ekanligi. Inson tarixni yaratuvchisi,
ishtirokchisi ekanligi, insoniyat doim oldinga intilganligi, bu esa tarixiy
taraqqiyotning asosi bo'lganligi, butun borliq muvozanatdan, ya'ni o'zaro
bog'liqlikdan iborat ekanligi va h.k.;
b) tarixiy dalillar - bilimlarning eng oddiy turlaridan hamda tahlil qilish va
umumiy xulosa chiqarish uchun manba material hisoblanib, murakkabroq bilimlar
tarkibi birliklari- tarixiy tushuncha, g'oya, nazariya, qonuniyatlarni o'zlashtirishda
asos bo'lib xizmat qiladi. Masalan, 1402 yilda Amir Temurning tarixiy Anqara
jangida Boyazidni tor-mor etishi, 1526 yilda Hindistonda Boburiylar imperiyasiga
asos solinishi va h.k.;
v) tarixiy tushunchalar - inson tafakkuri shakllaridan, predmet va
hodisalarning umumlashtirish usullaridan biri bo'lib, uning yordamida narsalarning
umumiy, muhim belgilari, ob'ektiv voqelik hodisalari bilib olinadi. Insonning
tarixiy hodisa, jarayonlar mohiyatini teran anglashi tarixiy tushunchalarda o'z
ifodasini topadi. CHunonchi, davlat, feodal tarqoqlik, markazlashgan davlat,
mutloq monarxiya, dehqonlar qo'zg'oloni, natural xo'jalik va h.k.
5. Uslubiy tavsifdagi aloqalar - o'quvchilarning jahon va O'zbekiston tarixi
bo'yicha tarixiy dalillarni o'rganishi natijasida olamni anglash, jamiyat
taraqqiyotining yaxlit mohiyatini tafakkur orqali idrok etishi bilan shakllangan,
umumlashgan aniq tasavvurlari, keng tushunchalarida hamda dunyoqarashga oid
tamoyillar va g'oyalarda aks etadi (masalan, tarix ta'limidagi etakchi g'oyalar,
"O'zbek xalqi va davlatchiligi tarixi" konsepsiyasining etakchi g'oyalari va h.k.).
6. Faoliyatga doir aloqalar ko'nikma va malakalar sistemasida amalga
oshiriladi. (masalan, ijodiy fikrlash, o'quv-kommunikativ, tashkiliy, bibliografik va
hokazo ko'nikma va malakalar). Mazkur rivojlantiruvchi ta'limning markazida
25

shaxsni ta'lim-tarbiya vositasida maqsadga erishishga yo'naltirilgan umumiy va
integrativ qobiliyat va tafakkurini shakllantirish yotadi. SHuningdek,
o'quvchilarning kurslararo tarixiy bilimlarni aniqlashtirishlarida bir qator ushbu
predmetga xos bo'lgan ko'nikmalar: tarixiy materialni zamon va makonda tahlil
etish, taqqoslash kabilarni rivoshlantirish nazarda tutiladi.
Ta'lim klasteri asosida dars samaradorligini oshirish o'quv jarayonlarida
ta'limning turli shakl va usullarini amaliyotga tatbiq etishni talab etadi.
O'quvchilarni qisqa vaqt ichida kurslararo bog'lanish yordamida faol ravishda
bilimlarini jalb qilib, materialni idrok etishlari uchun pedagog oddiy uslubiy
usullarni qo'llashdan murakkabga qarab borishi lozim bo'ladi. Bular jumlasiga
quyidagilar kiritildi: eslatish (misollar, dalillar keltirish va h.k.), topshiriq va
savollar (mantiqiy, muamoli va h.k.) berish, taqqoslash, tarixiy sayohat (tarixga
nazar tashlash, o'tmishga sayohat), turli xil jadvallar tuzish, kurs mavzularini
birlashtirib integratsion dars o'tish, yangi o'rganilayotgan materialni boshqa
kursdan ma'lum bo'lgan material (tarixiy tushunchalar) bilan bog'lash orqali tahlil
qilib umumlashtirish, yangi pedagogik texnologiya asosida dars o'tish, qo'shimcha
manbalardan foydalanib dars o'tish, umumlashtiruvchi - takrorlash darslarida
kurslararo aloqalardan foydalanish va b.
Ushbu qo'llanilgan uslubiy usullarning har birini didaktik jihatdan sharhlab
o'tish mumkin: Jahon va O'zbekiston tarixi fanlaridan o'quvchilarga ilgari ma'lum
bo'lgan o'quv materiallariga murojaat qilib eslatish asosan umumlashtiruvchi-
takrorlash darslarida qo'llaniladi. Uni qo'llanilishi o'quvchilarning yangi materialni
o'zlashtirishini osonlashtirish bilan birga bilimlarini yanada mustahkamlash omili
bo'ladi. SHuni ta'kidlash kerakki, o'tilgan o'quv mashg'uloti axborotlarini
o'quvchilarning yodiga tushirish bilan muammoli vaziyat yaratish orqali, ulardagi
mustaqil mushohada rivojlantirilib, yangi materialni uzviy bog'lagan holda puxta
o'zlashtirishga zamin tayyorlash mumkin. Masalan, VII sinf jahon tarixi o'quv-
uslubiy ta'minotidan quyidagilarni keltirish o'rinli:
Arab xalifaligi madaniyatini uning tarkibida bo'lgan barcha xalqlar yaratgan.
Uni yaratishda qaysi mintaqa eng ko'p hissa qo'shgan deb hisoblaysiz? Ilk
26

uyg'onish davriga qadar g'arb dunyosida: Ptolomey, Aristotel, Evklid, Gippokrat,
Galen, Arximed kabi mashhur olimlar asarlari arabchadan lotinchaga o'girilgan
holda o'rganilganligini qanday izohlaysiz? Salb yurishlari oqibatlarini xotirangizga
keltiring. Bularni eslasangiz Sharqning G'arbga ko'rsatgan ta'sirini yaxshi
anglaysiz.
Turli topshiriqlar va savollar yordamida o'zaro bog'lanishlardan foydalanishda
o'quv ta'minotidagi savol va topshiriqlarni keltirish maqsadga muvofiqdir.
Chunonchi, o'quvchilarning bog'lanishlarga oid tarixiy materialni tahlil qilib,
xulosalarini asoslash ko'nikmasini rivojlantirishga qaratilgan "Mantiqiy
mushohada!" rukni ostida berilgan quyidagi savol va topshiriqlarga e'tibor
qaratiladi: Anqara jangini g'alaba bilan yakunlagan Amir Temurdan Evropa
hukmdorlari minnatdor bo'lishining boisi nimada deb o'ylaysiz? Boburiylar davrida
o'zbek madaniyatining Hindistonga ko'rsatgan ta'siri nimalarda ko'rinadi? O'rta
asrlarda Sharqda mashhur bo'lgan quyidagi iborani sharhlab bering: "Samarqand
sayqali ro'yi zamindur, Buxoro qudrati islomi dindur".
Taqqoslash usuli o'quvchilarning zamon va makon tasavvurlarini hosil
qilishda, ularni tarixiy voqealar, hodisalar va jarayonlarning mohiyati, sabablari
hamda natijalarini tushunishga olib kelishida muhim o'rin tutadi. "Rus pedagogi
K.D.Ushinskiy, o'rganilayotgan hodisalarni taqqoslash didaktikada qo'llaniladigan
eng muhim bir usul, deb hisoblagan edi" Bu yo'nalish bo'yicha tarix kurslarini
o'qitish jarayonida quyidagilar taqqoslanishi mumkin:
1) bir vaqtga yoki turli tarixiy davrlarga taaluqli bir turdagi ob'ektlar (moddiy-
ma'naviy madaniyat yodgorliklari, tarixiy-geografik ob'ektlar);
2) turli vaqtda turli mamlakatlarda bo'lib o'tgan bir turdagi voqea va hodisalar,
ularning sabablari va natijalari;
3) bir mamlakatda yoki bir necha mamlakatda ayni bir vaqtda bo'lib o'tgan,
bir-biriga o'xshash hamda bir-biridan farq qiladigan voqealar va hodisalar;
4) turli mamlakatlardagi ijtimoiy taraqqiyotning bir-biriga o'xshab ketadigan
yoki aynan o'xshaydigan jarayonlari.
27

Jahon va O'zbekiston tarixi o'quv mashg'ulotlarida sayyor darslarni tarixiy
o'quv o'yinlari vositasida amalga oshirish yaxshi samara beradi. Tarix o'qitishning
shakl va usullari tizimida o'quv o'yinlari alohida o'rinni egallaydi. U yangi
pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismlaridan biri bo'lib, o'quv o'yinlaridan
foydalanish o'quvchilarning mustaqil mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi
va bilimini puxta bo'lishiga zamin yaratadi.
Tarixiy o'quv o'yinlarini ikki guruhga bo'lish mumkin.
Birinchi guruhga 2-6 o'quvchiga mo'ljallangan kichik tarixiy o'yinlar:
muammoli o'yinlar, chaynvord, xronologik topshiriqlarning javobini topish, tarixiy
loto, turli viktorina savollariga to'g'ri javob berish va hokazolarni kiritish mumkin.
Ikkinchi guruhga esa sinfdagi barcha o'quvchilarni, ba'zida bir necha sinf
o'quvchilarining ishtirokini talab etuvchi tarixiy musobaqalar, ishchanlik, timsolli
o'yinlar kiradi. SHularning ichida tarixiy timsolli o'yinlar o'quvchilarning bilish
faoliyatini jamoa tarzida tashkil qilish shakli va o'ziga xos xususiyatlarga ega
bo'lgan o'quv o'yin turidan biridir. Jumladan, mazkur o'yin mobaynida o'quvchilar
o'yin syujeti hamda o'zlariga taqsimlangan timsollar asosida tasavvur qilingan
o'tmish va zamonaviy voqealarni aniq maqsadga qaratilgan o'yin harakatlari orqali
amalga oshiradilar.
O'quvchilarda tarixiy sharoitni yaxshi bilishi, o'rganilayotgan voqealarning
sabab-oqibatlari va ahamiyatini tahlil qilish hamda mohiyatini teran tushunish
ko'nikmasining shakllanganligi ushbu o'yin muvaffaqiyatini ta'minlaydigan muhim
omil sanaladi. Shu bilan birga o'qituvchi o'quvchilarni o'yinga psixologik jihatdan
tayyorlashi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
O'quvchilar bu kabi topshiriqlarni qiziqish bilan qabul qiladilar va bajaradilar.
Timsolli o'yinlarning yana bir turi tarixiy voqeaning sahna ko'rinishi bo'lib, unda
o'quvchilar tarixiy shaxslar timsolida qatnashib, ularning xarakterlari, ma'lum
vaziyatlarda tutgan yo'llari, yo'l qo'ygan xatolarini o'z fikrlari yordamida
ifodalaydilar. Masalan, Iskandari Soniy, deb nom olgan Xorazmshoh Sulton
Muhammad saroyida Chingizxon boshliq mo'g'ullar hujumiga nisbatan ko'riladigan
chora masalalarida harbiy kengash chaqiriladi. Harbiy kengashda turli fikr-
28

mulohazalar bildiriladi. Jumladan, saroy arboblaridan Shahobiddin Xivaqiy bor
qo'shinni Sirdaryo bo'yiga to'plab, uzoq yo'ldan toliqib kelgan mo'g'ullarga qarshi,
to'satdan zarba berishni taklif qiladi. Lekin, Xorazmshoh Muhammad bo'lajak
urushda mudofaa taktikasini qo'llash sabablari, Jaloliddin Manguberdi va boshqa
kengash qatnashchilarining bu boradagi fikrlari sahnalashtirilgan holda ko'rsatiladi.
Bular o'quvchilarni tarixiy voqea va hodisalarga to'g'ri baho berishga o'rgatish
bilan har ikkala tarix kursidan yaqin bo'lgan mavzu materiallari mazmunini uzviy
bog'lab, keyin yuzaga keladigan muammolarni oydinlashtirishga yordam beradi.
Tarix ta'limida sinxron (bir vaqtda, o'zaro mos ravishda) aloqa va o'tgan
voqealar bilan izchil bo'lgan aloqalarni turli yo'llar bilan amalga oshirish mumkin.
Jumladan, sinxron va uzviy xronologik jadvallarni o'quvchilarning o'qituvchi
topshirig'iga ko'ra to'ldirishlari tarix kurslarida mavjud bo'lgan bir turdagi tarixiy
asoslar haqidagi bilimlarini tizimlashtiradi.
O'zaro bog'langan va bir-biri o'rtasida nisbat aniqlangan xronologik sanalar
tizimi o'quvchilar ongida xronologik asos yaratib, tarixiy dalillarni puxta
o'zlashtirishga yordam beradi. Ayniqsa, uzviy xronologik va sinxronik aloqalar,
shu jumladan kurslararo aloqalarni takrorlash va mustahkamlash yo'li bilan
o'rganish tarix o'qitishning o'ziga xos xususiyatini belgilaydi.
Jahon tarixidan qaysi voqea O'zbekiston tarixining ayrim voqealaridan
oldinroq yoki boshqa voqealaridan keyinroq bo'lganligini va ular orasidagi farq
necha yilni tashkil etishi kabi topshiriqlar o'quvchilarning xronologik bilimini
mustahkamlab, tarixiy materialni zamonda tahlil qilish ko'nikmasini rivojlantiradi.
Bu borada xronologik boshqotirmalarni echish o'quvchilarda tarixga bo'lgan
qiziqishlarini oshiradi.
Demak xulosa qilib shuni aytish mumkinki,ta'lim mazmunini integratsiyalash
orqali tarix fanlarini o'qitishda o'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakalariga
ega bo'lishidagi mavjud muammolarni hisobga olgan holda baholashning namunali
me'yorlari iste'molchilar talablariga muvofiq ishlab chiqilishi lozim bo'ladi.
SHuningdek, tarix kurslarini o'zaro bog'lab o'qitish orqali dars samaradorligini
29

oshirishda maqsadga muvofiq uslubiy usullarni tanlashning asosiy mezonlari
ishlab chiqish tavsiya etildi. Bunda ta'lim jarayonida amal qilinadigan qonuniyatlar
va undan kelib chiqadigan ilmiy pedagogik tamoyillar asosida tarix fanlarining
mazmuni va usullarini integratsiyalash o'qituvchi va o'quvchilarning
imkoniyatlariga ko'ra belgilanishi zarur.
XULOSA
Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni turli usullar yordamida samarali
rivojlantirish mumkin. Talabalar voqealarning vizual vaqt jadvallarini yaratadigan
vaqt jadvali faoliyati ularga tarixiy rivojlanish tartibi va kontekstini tushunishga
yordam beradi. Talabalarni xronologik saralash mashqlariga jalb qilish, ularda
voqealarni to'g'ri ketma-ketlikda tartibga solish, ularning ma'lumotlarni to'g'ri
tashkil qilish qobiliyatini oshiradi. Turli tarixiy davrlarni qiyoslash va taqqoslash
o‘quvchilarni voqealarni tahlil qilish va bog‘lashga undaydi, tarixiy sharoitlarni
chuqurroq tushunishga yordam beradi. Ushbu strategiyalarni amalga oshirish
orqali o'qituvchilar o'quvchilarning tanqidiy fikrlashlari, tarixiy savodxonligi va
kontekstni tushunishlarini yaxshilashga yordam berishlari mumkin, natijada ularga
tajribali tarixchi va tanqidiy fikrlovchi bo'lish imkoniyatini beradi. Birlamchi
manbalarni tarix darslariga integratsiyalash talabalarning xronologik malakasini
sezilarli darajada oshirishi mumkin. Turli davrlardagi dastlabki hisobotlar, hujjatlar
va artefaktlarni tahlil qilish talabalarga tarixiy voqealarni kontekstuallashtirish,
birlamchi manbalarning ahamiyatini izohlash va dalillarga asoslangan ma'lumotli
rivoyatlarni qurish imkonini beradi - tarixiy tadqiqotning asosiy qobiliyati.
Ushbu xilma-xil strategiyalarni amalga oshirish orqali o'qituvchilar
o'quvchilarda kuchli xronologik ko'nikmalarni, tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini va
tarixiy savodxonlikni rivojlantirishlari mumkin. Ushbu ko'nikmalarni tarbiyalash
o'quvchilarni nafaqat tarix darslarida yuqori natijalarga erishishga yordam beradi,
balki ularni insoniyat tarixining murakkab gobelenini yo'naltira oladigan va
tushuna oladigan vijdonli, tahliliy fikrlovchilar bo'lishga tayyorlaydi. Oxir oqibat,
xronologik ko'nikmalarni rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berish orqali
30

o'qituvchilar mohir tarixchilar va xabardor fuqarolarning yangi avlodini
ilhomlantirishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mahkamov S.T. Tarix ta'limida kurslararo uzviylikni ta'minlashning
didaktik asoslari // ped. fanlari nomz. diss. - T.: 2005. -B. 180.
2. Ushinskiy K.D. Sochinenie. - M.: Izd-tvo APN RSFSR, 1949. Tom 6.-414
s.
3. Vagin A.A. Metodika obucheniya istorii. -M.: Prosve щ enie, 1972. 354 s.
4. Mukhamedov G'.I, Hodjamqulov U.N., Toshtemirova S.A. Innovation
cluster of pedagogical education. - T.: University, 2020. 280 b.
5. Mardonov, Sh., Toshtemirova, S., Ahmadjonov, B., & Koshanova, N.
(2020). Structure and Mechanisms of Action of The Educational Cluster.
International Journal of Psychological Rehabilitation, 27(07), 8104-8111.
6. Тоштемирова C.A. (2020) Таълим сифати самарадорлигини оширишда
инновацион ГОяларнинг ахамияти . МуГаллим хэм Y зликсиз билимлендириу ,
1(1). 56-61.
7. Ботирова , Ш . И . (2020). Педагогик таълим инновацион кластери янги
устувор йуналиш сифатида . Academic Research in Educational Sciences, 1 (3),
487-494.
8. Toshtemirova, С ., Жолдасов , И . (2019). Б i л i мд i адамгерш i л i кке баулу
идеясыньщ кажеттт // "Actual problems of society, education, science and
technology: status and prospects of development" collection of scientific papers of
the ii international scientific-practical conference. Актубе. P. 17-23.
9. Гаффоров, Я. Х., & Тоштемирова, С. А. (2021). Таълим ва тарбияда
инсонпарварлик тамойилининг зарурати. Academic research in educational
sciences, 2(2), 292-299.
10. Toshtemirova S. A. (2020). Ta'lim sifati va uni demokratlashtirish ilmiy
muammo sifatida // Uzluksiz ta'lim. № 1 (86). - S.5.
31

11. Toshtemirova, S. (2020). Factors Affecting the Quality of Education and
the Importance of the Education Cluster to Address Them. European Journal of
Research and Reflection in Educational Sciences, 8(4), 151-156.
12. Toshtemirova, S.A. (2019). Klaster yondashuvi asosida mintaqaviy ta'lim
tizmini boshqarish. NamDU ilmiy axborotnomasi, 1(11), 361-367.
32

Tarix darslarida xronologik ko'nikmalarni shakllantirish usullari

Sotib olish